Уліс з Прускі

І

Чым даўжэй ён жыў, тым часцей успамінаў той выпадак, у самым дзяцінстве, на прускаўскай вуліцы. Тады ён быў яшчэ не Лявонам, а Лявонкам — падлеткам, што нядаўна толькі скончыў вясковую школку. Стаяў канец жніўня, але дрэвы ўжо паспелі пажаўцець, і на зямлю нячутна, па адным, ападала лісце. Ля калодзежа, насупраць старой дзедавай хаты, што знаходзілася якраз пасярэдзіне вёскі, тоўпіліся мужчыны і, як звычайна, пра штосьці гаманілі. Ніхто не звярнуў увагі на Кузёмку, які ў ботах з блішчастымі халявамі ішоў па вуліцы, са звыклай усмешкай на твары, наіўна, па-блазенску радуючыся ўсяму, што трапляла на вочы. У яго паводзінах было штосьці ад малога дзіцяці, якое нешта вельмі цікавае ведае і якому не церпіцца расказаць пра гэта іншым.

Убачыўшы людзей, пасур'ёзнеў, падышоў бліжэй і неяк незадаволена, нават злосна пазіраючы на іх, невядома за што папракнуў:

— Стаіце?! А вунь у двары кажуць — дваццатае сталецце пачалося! Дваццатае!

Кузёмка ішоў, бадай, з панскага двара, меў звычай часам заходзіць туды і гаварыць нават з самім панам Падгурскім, да якога мясцоваму чалавеку было не падступіцца.

Прысутныя не адразу і зразумелі дзівака: пра што ён вярзе? Пра сталецце нейкае? Недаверліва пераглянуліся паміж сабой.

— Дваццатае сталецце? А хто іх лічыў — сталецці тыя? — усміхнуўся Дармідонт Хлябіч — не стары яшчэ чалавек з рудой барадой.

— І то праўда! — як заўсёды, у тон яму паддакнуў Захар Відэрка і засмяяўся.

Дармідонт, апрача таго, што меў уласную гаспадарку, быў яшчэ і панскі ляснік, дакладней, стражнік у панскім лесе.

Захар — заядлы рыбак, а ў нейкай меры і паляўнічы.

— Раней лічылі ад нараджэння Хрыста, а цяпер што? Па-іншаму? — паказаў сваю дасведчанасць Мітрафан Давыдзюк — стараста.

Масей Галёнка — чымсьці падобны на Кузёмку, прускаўскі дзівак, які таксама тут прысутнічаў,— як звычайна, недарэчы і неўпапад зарагатаў.

— Вучоныя гэтыя! Каб на іх паморак! — ні да кога не звяртаючыся, быццам сам сабе, прабурчэў Ясё Латушка, вядомы сваёй падазронасцю да ўсяго і недаверам.

«Цікава, — падумаў Лявонка, — а ў школе Фама Фаміч пра гэта нічога не расказваў…»

Па вуліцы якраз праязджаў у сваім дубовым вазку, грузна калдыбаючым на ўхабінах, айцец Глеб — бацюшка мясцовага прыхода, накіроўваўся збіраць асяніну. Ззаду прытуліўся дзяк Садоўскі.

Убачыўшы Кузёмку, айцец Глеб незадаволена чмыхнуў у старасвецкую, з сівізной, бараду:

— Пра такіх і ў Пісанні гаворыцца: не сеюць, не жнуць, не збіраюць у жытніцу. Здзівіў! Я ўжо год пра сію новасць ведаю. Далося ў знакі гэтае сталеціе — мы з матушкай тры разы адзначалі яго — першы раз у адна тысяча васемсот дзевяноста дзевятым, калі сустракалі тысяча дзевяцісоты, аднак, як аказалася, паспяшаліся, айцец благачынны смяяўся з нас. Другі раз напярэдадні тысяча дзевяцьсот першага, што, на думку матушкі, было бліжэй да ісціны, але, каб не памыліцца, рашылі на ўсякі выпадак сустрэць і ў адна тысяча дзевяцьсот першым…

Вазок уваліўся спачатку пярэднімі, а потым заднімі коламі ў глыбокую калдобіну.

— О-о-о! — не то здзівіўся, не то застагнаў айцец Глеб.

Вазніца, мясцовы селянін, счакаўшы, пакуль бацюшка супакоіцца, таксама хацеў нешта сказаць, але толькі крактануў, невядома да каго звяртаючыся — да бацюшкі з дзяком ці да каня. Неяк яно будзе, маўляў, жывём жа… І ён меў падставы так думаць, бо, сапраўды, людзі тут трывала прыстасаваліся да жыцця, аціхлі ў сваёй бясконцай і нялёгкай працы, нібы паснулі, зачараваныя замаруджанай плынню штодзённага існавання. Нягледзячы на тое, што гэта быў амаль што геаграфічны цэнтр Еўропы, гістарычны час чамусьці абмінаў яго, несучы змены і навіны іншым краям і народам.

— Гэта — апошнія ліцвіны, — уголас падумаў айцец Глеб, пазяхнуўшы і адвярнуўшыся ад мужчын, што стаялі зняўшы шапкі.

— О-хо-хо! — пазяхнулі ў сваю чаргу вазніца і дзяк.

Кузёмка пайшоў сваёй дарогай, і вазок айца Глеба з дзяком і вазніцаю знік за Шведавай бярозай.

Вёска называлася Пруска, і выгляд, які яна мела, менш за ўсё наводзіў на думку пра якія-небудзь змены. Знаходзілася яна на паўночна-заходняй ускраіне беларускага Палесся, аднак прускаўцы не лічылі сябе палешукамі.

— Мы, калі хочаце ведаць, старажытнае племя, — гаварыў вясковы патрыярх Кірыла (Лявонкаў дзядуля), знаўца ўсіх прускаўскіх паданняў.— Некалі даўно жылі тут розныя славянскія народы — прусы, яцвягі, вел еты…

Ад нейкага адукаванага чалавека, які прыязджаў у Пруску запісваць казкі, ён чуў, што калісьці на гэтай зямлі пасяліліся велеты, якіх яшчэ называлі люцічамі. Прыйшлі яны сюды з-пад Карпат. Мужны і ваяўнічы быў народ, моцна трымаліся за сваю зямлю, ды яшчэ і ў бакі глядзелі, каб чужой прыхапіць. І былі, відаць, здаровыя. Велет азначае вялікі. Курганы пасля іх засталіся — валатоўкі. Недалёка ад Прускі ёсць вёска Вялека, калі ісці на Відамле, і вёска Люта — гэта ў бок Брэста пад Высокім. Суседзі называлі іх люцічамі, лютамі, лютвою. А потым, кажуць, нармандцы з-за мора прыплылі і той лютве парадак прызначылі. Нармандскія князі з дружынамі пасоўваліся на поўдзень і ўсход, заваёўваючы і аб'ядноўваючы ўсё новыя землі, і, нарэшце, заснавалі сваю дзяржаву з цэнтрам у Навагрудку.

— А як жа яны прыплылі? Мора ад нас далёка… — сумняваліся, хто слухаў Кірылу.

— А рэкі! Буг, Нёман, Дзвіна!

З цягам часу лютва пераўтварылася ў Літву, а людзей сталі называць ліцвінамі. Здарылася гэта шмат стагоддзяў таму. Дзяржава, пра якую ідзе гаворка, — Вялікае княства Літоўскае, ці проста Вялікае княства, як тут казалі.

Даваць веры такім паданням ці не — ніхто не ведаў.

У мове прускаўцаў, якія ад нараджэння гаварылі па-беларуску, пракідаліся рысы ўкраінскай, польскай і рускай моў. Трапляліся і больш кандовыя, непрывычныя для нетутэйшага вуха словы, якія ішлі ад сівой яцвяжскай даўніны. Зрэшты, можа, і не яцвяжскай, а палавецкай, бо ў абліччы прускаўцаў спрактыкаванае вока этнографа магло адшукаць даволі пэўныя старажытна-палавецкія рысы: шырокія скулы, раскосасць погляду, тонкія чорныя вусы ў мужчын над прыпухлымі губамі. Гістарычныя крыніцы сведчылі, што валынскі князь Уладзімір Васількавіч — будаўнік Камянецкага стаўпа — пасяліў на паўночным баку Камянца полаўцаў, каб тыя аберагалі яго ўладанні. З часоў Уладзіслава Ягайлы Белавежская пушча належала каралю і вёскі, якія да яе прылягалі,— таксама. Сяляне спаўнялі каралеўскія павіннасці і з панскім уціскам, як у іншых частках Беларусі, не зналіся.

«Мы людзі тутэйшыя, пракаветнікі,— гаварылі пра сябе прускаўцы, — не набрыдзь якая-небудзь». Спакон веку жылі тут з зямлі і жывёлы. Збіралі грыбы, ягады. Захар Відэрка ўмеў, калі пашанцуе, рыбы злавіць, а зімой удала ставіў пяцелькі на зайцоў.

Стаяла Пруска, як і, дарэчы, сёння стаіць, на гасцінцы паміж двума мястэчкамі — Камянец-Літоўскам і Высока-Літоўскам. Толькі цяпер назвы гэтыя карацейшыя: кажуць проста — Камянец, Высокае, не лічачыся з гістарычным дадаткам.

З-за Камянца сонца ўзыходзіць, а за Высокім заходзіць, і ўвесь дзень над гасцінцам трымаецца.

Гасцінец — звычайная, хоць, вядома, і вельмі старажытная прасёлачная дарога, аздобленая па абодва бакі бярозамі, вербамі, асіннікам. Зімою, хоць якая завіруха, — ніхто не заблудзіцца. З цягам часу, парадкуючы гасцінец, — гэта адбылося ўжо ў дваццатыя гады, пасля Першай сусветнай вайны, калі прускаўцы вярнуліся з бежанства, з Расіі,— пасадзілі яшчэ і вішні, купіўшы дрэўцы ў пана Бяльчынскага, маёнтак якога знаходзіўся ў Вайской.

Ад гасцінца, калі ехаць у Камянец, то па левую руку, якраз насупраць карчмы, і адгаліноўваецца прускаўская вуліца. З аднаго боку стаяць сялянскія хаты, за якімі зелянеюць сады і гароды, з другога — прыгуменні, клуні, дзе складваюцца на зіму збожжа і сена. Другім канцом — вёска выходзіць на шырокую аселіцу, якая служыць выганам, дзе пасвяцца свінні, куры, гусі і іншая жыўнасць. Вуліца нешырокая — як двум вазам, гружаным сенам ці снапамі, размінуцца.

Калі выйсці за гумны, ці за клуні, як тут кажуць, там — месца вышэйшае, узгорак, дык у які бок ні павернешся — на даляглядзе ўбачыш поле, а за ім лес. Далей, на паўночны захад, пачыналася старадаўняя Белавежская пушча, з якой, ажыўляючы ўсё наваколле, выплывала і песціла на шырокай лагчыне свае празрыстыя хвалі прыгажуня Лосьна. Каціла іх, уздоўж камянецкага гасцінца, у Буг. Не абмінала яна і Прускі, уносячы ў жыццё і побыт яе жыхароў шмат цікавага і разнастайнага.

Пры ўваходзе ў вёску, з абодвух канцоў, узвышаліся характэрныя для мясцовых паселішчаў вялікія дубовыя крыжы, перавязаныя белымі ручнікамі, упрыгожаныя засохлымі кветкамі…

Прускаўцы не пазбаўлены былі, як ужо згадвалася, своеасаблівага гонару і нават пачуцця некаторай як бы вышэйшасці: вёску сваю называлі не вёскай, а сялом, хоць усяго ў той Прусцы налічвалася хат трыццаць, не болей. А як жа! Была царква, невялічкая (таксама недалёка ад гасцінца) карчма, у якой сядзеў Мордка Вінаград, была нават школка — царкоўнапрыходская, пад апекай папа. Ураднік таксама свой! Двары ўсе абнесены шчыльнай сцяной штыкетаў, так што не толькі парася, але і курыца не выйдзе. І абавязкова перад вокнамі, што выходзяць на вуліцу, — ёсць у хаце дзеўка ці няма — гародчык з кветкамі: ружамі, півонямі, жоўтымі вяргінямі, мятай, а ў кутку — стромкімі атожылкамі шпарагусу.

Словам, паселішча мела шмат свайго, асаблівага, непаўторнага. «Свой феномен», — як любіў гаварыць мясцовы памешчык пан Караль Падгурскі, хоць такіх сёл у гэтым краі насыпана густа. Суседнія вёскі — Выгнанка, Зінькі, Бабічы, Алешкавічы, Трасцяніца, Ліпна, Бучамле, Сухаволле, Свішчова, Царкоўнікі, Перкавічы, Вайская, Кашчэнікі і іншыя — недалёка, побач, можна сказаць, у межах якіх-небудзь пяці-шасці кіламетраў, а людзі ў іх па-свойму жывуць, з уласнымі традыцыямі.

Што ні вёска, то свой свет — жыццё, побыт, звычаі, норавы. Хіба што хаты аднолькавыя — нізенькія, крытыя саломай, з маленькімі вокнамі, гліняным долам. Большасць з іх трухлявыя — пырні дручком і наскрозь праколеш. Асобныя дык нават ужо зусім набок пахіліліся, трэба было б падперці іх, а то, баяўся стараста Мітрафан Давыдзюк, не дай Бог, каторая возьме ды і абернецца, але ў гаспадароў неяк усё рукі не даходзілі.

Прускаўцы верылі, што ў кожнай хаце ёсць свой жыхар — дамавік, бо хто, як не ён, звычайна падбухторвае сямейнікаў да сваркі. Чаго-чаго, а сварак хапала. Былі нават своеасаблівыя дуэты, што, мяркуючы па ўсім, склаліся даўно і ўжо нават не маглі змясціцца ў сценах свайго жытла — выходзілі на падворак, на вуліцу, так што было чутно нават на другім канцы вёскі.

— Ціятр! — жартавала ўся вёска.

Любілі прускаўцы птушак, якія, відаць, адчувалі іх прыязныя адносіны і сяліліся, дзе толькі маглі,— пад стрэхамі ляпіліся ластаўкі, на дрэвах вілі гнёзды вераб'і, у дуплах кватаравалі шпакі. Рэдка на чыёй клуні не было буслоў.

— Каб не ўгнявіць бусла, унучак, — гаварыў Лявонку дзед Кірыла, — а то ён тады вёску падпаліць можа. Выхапіць з начлежнага вогнішча галавешку і кіне яе на хату. І пабяжыць агонь ад сядзібы да сядзібы. Згарым.

Буслоў паважалі. Не дай Бог, буслы самі выкінуць з гнязда малое — тады не мінуць недароду, а то і голаду.

Вось так і пазіралі прускаўцы на свет. З выгляду гэта былі, не ў прыклад іх продкам — велетам, людзі сярэдняга росту, каржакаватыя, міралюбівыя і дабрадушныя. Прысутнічала ў іх норавах славянская мяккасць. Камянецкі стоўп, які здаўна стаяў у Камянцы, нікому не пагражаў і быў чыста абарончым збудаваннем. Асілкі трапляліся рэдка. На памяці Лявонкі адзін толькі і застаўся — Марка Замагільны (ён і сапраўды жыў на хутары за могліцамі), які аднойчы, матлянуўшы доўгім падолам сваёй палатнянай сарочкі, вырваў з хаты Масея Галёнкі бервяно і разагнаў ім п'яных, калі тыя ўсчалі паміж сабой бойку. Назаўтра, праўда, Марка падняў хату за вугал і ўставіў бервяно на месца, але падагнаць яго як трэба ўсё ж не здолеў, і яно крыху выпірала ўбок. Пасля гэтага Масея і празвалі Касабокім, сапраўднае яго прозвішча было Галёнка.

Затое жыццястойкасці, трываласці, фізічнай і маральнай, хапала, здаецца, усім. Тыя, хто іх ведаў, знаходзілі, што характару прускаўцаў уласцівы некаторая рахманасць, нерашучасць, замаруджанасць у руху, але разам з тым і ўпартасць. Суседзі адзначалі гасціннасць прускаўцаў: на стол ставілася ўсё, што было ў каморы. Праўда, бывала, гаварылі пра гасціннасць неяк і двухсэнсоўна, пасміхаючыся і ўспамінаючы пры гэтым Рамана-мельніка, які ўмеў напаіць плойму гасцей адной чацвярцінкай, якую тут называлі кручком. Не радзей, як раз у год, да яго з'язджаліся родзічы — сваты з Лускалаў, швагер з Выгнанкі, яшчэ той-сёй. І раз'язджаліся звычайна задаволеныя і на падпітку — голасна смяяліся і спявалі вясёлыя песні. «Гэта яны спяваюць ад радасці, што ўбачыліся. Радня ж!» — тлумачыла Марыля — Лявонкава маці.

Ні кніг, ні граматных у Прусцы не было спрадвеку, за выключэннем хіба што мясцовага бацюшкі, айца Глеба, і настаўніка Тамаша Шпронькі. Школка адкрылася нядаўна, але сяляне не зусім ахвотна (па розных прычынах) аддавалі туды сваіх дзяцей. Прускаўцы прывыклі мірыцца з жыццём: як ёсць, так і добра. Не чуваць было пра нейкіх выдатных асоб адсюль, а калі такія і знаходзіліся, дык шукалі сабе жыццёвага прымянення і долі не на радзіме, а ў суседзяў.

Што ўмелі прускаўцы — гэта цярпець. Тут ім, мусіць, не было роўных. Цярпенню вучыла іх навакольная прырода, у якой з нязменнай паслядоўнасцю паўтараўся гадавы кругаварот: зіма саступала месца вясне, вясна пераходзіла ў лета, лета — у восень, якая заканчвалася халоднаю, завейнаю зімою. Тут усяму быў свой час: пасля ночы наступаў світанак, а за днём надыходзілі вечар, ноч. Кожны нараджаўся, жыў, паміраў. Разам з тым я не рызыкнуў бы папракнуць іх у душэўнай вяласці. Упартасць і настойлівасць у барацьбе за жыццёвае існаванне рабіла іх людзьмі моцнымі і трывалымі. Нягледзячы на сваю закінутасць і даўнюю адлучанасць ад гісторыі, жылі яны адкрыта, умелі размаўляць з зорамі і сусветам, чуць, як расце трава і шэпчацца з берагам вада, давяралі прыродзе (хоць часам яна і палохала моцнымі маразамі ці бурамі-наваламі) і разумелі яе мову. Прыроднае ўлонне адказвала ўзаемнасцю — аберагала іх. Словам, прускаўцы знаходзіліся, нават, можа, не адчуваючы гэтага, у той згодзе і адзінстве з прыродай, якія былі абавязковай умовай іх зямнога існавання. Нутраная спалучанасць з зямлёй, вадой і небам, зладжанасць з усім навакольным жыццём нарадзіла ў іх падсвядомае адчуванне нязмушанай неабходнасці сваёй прысутнасці ў свеце…

Звычайна Лявонка ўсё пачутае расказваў дома. Ён і цяпер паімчаўся дадому — пераказаць Кузёмкаву навіну бацькам, сямейнікам. Міхаль і Марыля да расказаў Кузёмкі (ён заходзіў да Кужалёў даволі часта) ставіліся без асаблівага даверу, але слухаць — слухалі, бо цікава было. Сядзіба Кужалёў якраз пасярэдзіне вёскі: хата — па адзін бок вуліцы, бліжэй да гарода; клуня з прыбудовамі, хлявом для скаціны, невялічкім склепам для бульбы — па другі. Хата нізкая, скасабочаная ад старасці, крытая саломай, з маленькімі падслепаватымі вокнамі. Збіраліся ставіць новую. У двары ў пяску капаліся дзеці — васьмігадовая Тоня і чатырохгадовая Фядорка. Лявонка не стаў каля іх затрымлівацца — адразу ступіў на ганак. Зрэшты, ганка пры хаце, можна сказаць, і не было — замест яго ляжаў стары камень ад жорнаў з дзіркай пасярэдзіне і адбітым краем.

Пад кожным дахам — свой сямейны свет, свае думкі, жаданні, мары. Бацькі былі дома. Маці, адвярнуўшыся да сцяны, карміла грудзьмі маленькую Барбарку. Пасярод хаты, на круку, убітым у бэльку, вісела калыска. Месца ля сцен займалі драўляныя ложкі, засланыя даматканымі посцілкамі, сумна пабліскваў абраз на покуці, аздоблены высахлымі валошкамі і вышытым ручніком: спакутаваны, нямоглы Ісус Хрыстос, якога анёлы збіраюцца ўзнесці на неба. У кутку — калаўрот.

Бацька распальваў каганец, жаўтаватыя водсветы агню гладзілі яго непаголены, стомлены твар. Востра пахла асенняя лаза: дзед Кірыла, седзячы на столаку (так тут называлі невысокія стульчакі, што стаялі ля печы ці ля парога), падплятаў кошык. Барада і вусы яго зараслі сівымі валасамі і ад гэтага мелі нейкі шэры колер. Цяжкія, шырокія плечы, здаецца, прыгіналі гэтага чалавека да зямлі. Жылістыя рукі ўвішна снавалі паміж рабрынамі кошыка, замацоўваючы вакол іх гнуткія лазіны.

— Што я чуў! — з парога пачаў Лявонка. — Кузёмка казаў…

Ад нечаканасці ўсе павярнуліся да яго. Хлопец выглядаў узрушаным, вочы блішчэлі, з-пад казырка выбілася непакорлівая пасмачка чорных, як смоль, валасоў.

— Кузёмка? — перапытаў Кірыла. — А чаму ён да нас не зайшоў? Звычайна ж заходзіць, некуды спяшаўся, не іначай…

Лявонка перавёў дыханне:

— Ён там сказаў!..

— Што ж там ён сказаў? — пацікавіўся Міхаль, пераглянуўшыся з бацькам.

— Што ўжо дваццатае стагоддзе пачалося! — выпаліў узбуджаны Лявонка.

У хаце ўсталявалася маўчанне. Ніхто не ведаў, што гэтая навіна азначае і як да яе ставіцца.

Першая занепакоілася Марыля:

— Ой-ёй! Што ж гэта будзе?

Гэта была яшчэ не старая жанчына з мяккім, нават жаласным выразам твару. Белая хусцінка яе збілася на патыліцу. Густыя цёмныя валасы зачэсаны назад і сабраны ў вялікі цяжкі вузел. Навіна была і сапраўды нечаканай, ніхто не ведаў, што яна абяцала і як да яе паставіцца, але залішне ўпадаць у паняверку таксама не было прычыны.

— Не хвалюйся! — па-філасофску зазначыў Кірыла. — Час жа павінен неяк ісці. Што будзе, тое і будзе…

— Што людзям, тое і нам, — зазначыў пасля некаторага маўчання Міхаль. Ён, па праўдзе кажучы, не надта верыў, што ў гэтым свеце нешта можа змяніцца, тым больш да лепшага.

Усе прыціхлы Чутно было, як кіпіць бульба ў чыгунку і паныла гудзе чмель, бездапаможна тыкаючыся ў шыбу.

Маўчанне парушыў Кірыла:

— Я адно ведаю, што свет за апошні час не той стаў. Хіба забылі, які сёлета град быў! Я колькі жыву, а такога не прыпомню.

— Ураднікавых авечак градам паглуміла, — пацвердзіў Міхаль.

Тое, пра што напомніў Кірыла, здарылася на жніво, у канцы ліпеня. Гарачыня стаяла такая, што хоць ты ў склеп лезь ці на ток кладзіся. Але дзе той склеп і дзе той ток — усе былі ў полі, жалі, абліваючыся потам, са скрухай паглядалі на сонца і ніяк не маглі дачакацца полудня.

Нарэшце ўсё ж такі дачакаліся і, калі цень скараціўся да двух крокаў, пасядалі ў цяньку пад ляшкамі — перадыхнуць ды перакусіць, чым Бог паслаў. «Ну і гарачыня! Напэўна, навальніца будзе, — добра, што снапы павязалі ды ляшкі паставіць управіліся», — падумаў тады Кірыла. На бела-шэрыя хмаркі, што заблішчэлі над галавой, ля сонца, ніхто не звярнуў увагі, такімі бяскрыўднымі яны здаваліся. Трывога ўсчалася толькі тады, калі з захаду павольна пачало наплываць, набліжацца нейкае няпэўнае цёмна-свінцовае цемрыва, палохаючы яшчэ сцішаным, але пагрозлівым вуркатаннем далёкага грому. Зрэшты, гэта было больш падобна не на гром, а хутчэй на стогн: хмара стагнала, бы нешта жывое. Асабліва занепакоіліся, замітусіліся тыя, хто яшчэ не паспеў сабраць снапы ў ляшкі. Неўзабаве хмара, не такая і вялікая напачатку, завалакла паўнеба і амаль упрытык наблізілася да самага сонца. Уражанне нават было такое, што з'явілася яна не з-за далягляду, а апусцілася на зямлю аднекуль з вышыні, з-за сонца. Раптоўна і моцна ўдарыў, як быццам недзе зусім побач, сухі, але аглушальны па моцы пошчак грому, і адразу ж пасыпаўся буйны, краплісты дождж, а потым да яго далучыўся град — спярша невялікі, дробны, а затым усё большы і большы і, нарэшце, як курыныя яйкі ці нават яблыкі. Чорная хвіля павісла над прускаўскім наваколлем. На хмары як бы хто сядзеў, малаціў зямлю градам, страшыў маланкамі і ў дадатак апусціў адтуль доўгі, пакручасты хобат, які на хаду звіваўся і раскалыхваўся, як слуп дыму, быццам кагосьці лавіў ці хацеў пастрашыць. Потым ад хобата аддзяліліся дадатковыя прысоскі і, дасягнуўшы зямлі, пачалі бурыць, шкуматаць і паднімаць у паветра ўсё, што трапляла ў поле іх прыцягнення.

Так ліло і так шугаў град, што здавалася, быццам раскалолася неба. Жанцы пахаваліся ў ляшкі. Жудасна было назіраць, як гэтае халоднае, ледзяное каменне абрынулася з неба, ламаючы і прыбіваючы дадолу нязжатае і бездапаможнае жыта, усцілаючы яго белым зімнім покрывам. Чутно было, як у вёсцы закрычалі куры і завыў ураднікаў сабака. Пахаладнела. Людзі разгубіліся — не ведалі, што рабіць: заставацца ў полі ці бегчы ў вёску. Першая апомнілася Марыля, кінулася дадому, яе непакоіла — што там? Падворак выглядаў не зусім звычайна. Град раставаў і станавіўся шэрым. З падворка ў агарод плылі дажджавыя ручайкі. Свіння з парасятамі схавалася ў хлеў, зарыўшыся там у кучу мінулагодняй саломы і бульбянога бадылля. Куры знаходзіліся ўжо на седале, чаго з імі днём ніколі не здаралася. Пад дрэвамі ляжала абабітае градам мокрае голле. Усе з жахам казалі, што такога граду яшчэ не было. Насланнё нейкае…

Праліўся з чыгунка і засквірчэў на агні кіпень; бульба, відаць, ужо добра ўварылася, і Кужалі збіраліся вячэраць. Гаспадыня дастала чыгунок з печы і паставіла на стол, побач — міску салёных агуркоў. Пара з чыгунка густым воблакам шуганула пад столь, агарнуўшы прысутных. Скрозь пару відаць было, што верхнія бульбінкі падгарэлі — іх тут называлі «асмалкамі».

— Можа, спачатку картахлянкі пахлёбаеце? — не то спытала, не то загадала Марыля.

— Давай картахлянку, — згадзіўся Міхаль.

Картахлянка — саленаватая вада, у якой варылася бульба.

— А дзяўчаты дзе? Клічце дзяўчат!

У Кужалёў чацвёра дзяцей: Лявонка — старэйшы сын і тры дачкі: Тоня, Фядорка і маленькая Барбарка — яшчэ ў калысцы. Лявонка выбег за парог, гукнуў, і адразу ж з'явіліся малыя — Тоня з Фядоркай. У абедзвюх на шыі чырванелі пацеркі, нанізаныя з ягад рабіны.

— Мыйце рукі і сядайце за стол! У пяску капаліся…

Праз некалькі хвілін уся сямейка была ў зборы. Кірыла сеў на чале стала — на покуці, набожна склаў рукі і прачытаў «Ойча наш», потым адгарнуў настольнік, якім была накрыта вялікая, як тут казалі, булка жытняга хлеба, узяў яе ў рукі, пяшчотна прыціснуў да грудзей і пачаў ашчадна наразаць шырокія скібы, кладучы перад кожным.

Міхаль з Марыляй перахрысціліся на абраз і таксама селі. Дзеці адразу пацягнуліся за хлебам.

— Хлеб есці не спяшайцеся! — напомніў Кірыла.

Ён уважліва сачыў, каб, не дай Бог, крошка якая не ўпала на падлогу. Тады яе шукалі і, знайшоўшы, хрысціліся, як бы просячы прабачэння за гэткі грэх.

— О, каб такі хлеб ды на круглы год, было б няблага! — заўважыў Кірыла.

— Нічога, калі і мякіны крыху дамяшаем — здаравей! — пажартавала Марыля, і ўсе засмяяліся.

Каб хлеба атрымлівалася больш, у муку дабаўлялі не толькі мякіну, але і лебяду, якую для гэтага сушылі і малолі, а часам нават і сасновую кару. Але і такога хлеба не хапала. У пераджніўны час заставаліся толькі высеўкі — рэшткі ад прасеянай праз рэшата мукі, якая ішла на хлеб. Гэта было проста вотруб'е з мякінаю ды асцюкамі.

— Падай, сынок, дзеду лыжку, — падказала Лявонку маці,— а то забываеш…

Лявонка падаў, і Кірылу падумалася, што вось ужо і падлеткам стаў яго ўнук, — выцягнуўся, і голас агрубеў. Елі моўчкі, строга па чарзе апускаючы лыжкі ў чыгунок з картаплянай пахлёбкай. Марылю радаваў добры апетыт сямейнікаў, асабліва дзяцей.

— Еш, Лявонка! А то хутка паедзеш ад нас, між чужых людзей будзеш…

Гэта была даўняя мара, каб Лявонка паступіў у народнае вучылішча (такое было ў Камянцы) ды, калі пашанцуе, вывучыўся на настаўніка. Асабліва настойваў Кірыла. Ён ужо заплаціў бацюшку паўрубля за метрыку, адвёз патрэбныя паперы і даведаўся, калі трэба з'явіцца на экзамен. Вярнуўшыся дадому, радасна абвясціў: «Прашэнне прынялі. Цяпер — як на экзамене сябе пакажа». Марыля падтрымала свёкра: «Дзіва што — выдатнік!» Настаўнік Фама Фаміч хваліў Лявонаў: «Талковы ў вас хлопец. Галава не на вошы. Такому вучыцца трэба!..» Кужалі — ні сама Марыля, ні Кірыла з Міхалём — не ўмелі ні чытаць, ні пісаць і моўчкі пакутавалі ад гэтага. Калі трэба было распісацца, ставілі крыжыкі.

Кірыла, хлёбаючы картахлянку, паглядзеў на ўнука:

— Хай, таго, вучыцца. Можа, калі-небудзь хлеб будзе есці з навукі. Вунь Зміцер Зуб з Бабіч, кажуць, ужо там. — Счакаўшы крыху і як бы падумаўшы пра нешта, дадаў: — Без навукі цяпер, брат, жыццё засмокча так, што толькі шапка на паверхні застанецца…

Марыля падтрымала яго:

— Хай хоць адзін з Кужалёў у людзі выйдзе!

Міхаль увесь час неяк сумна пасміхаўся, а потым, адклаўшы ўбок лыжку, сказаў:

— А раптам панам будзе?!

Ад нечаканасці ўсе зарагаталі, нават малыя — Тоня з Фядоркай.

— Ну, але, — як бы ў тон яму, згадзіўся Кірыла, — я пан, ты пан, а хто свіней пасвіць будзе?

Ізноў усе засмяяліся.

Пасля картахлянкі прыступілі да самой бульбы, гаворка ж не перапынялася і не мяняла свайго кірунку.

У Міхаля наконт Лявонкавай будучыні былі свае меркаванні:

— Мужыку працаваць трэба — не яго справа навукай займацца. Бяры цэп у рукі, і не трэба вялікай навукі.

— Так то яно так, але трэба, можа, і наперад глядзець, — не пагадзіўся з сынам Кірыла.

— Цяпер вунь пра Амэрыку гавораць, — памаўчаўшы, сказаў Міхаль.

— Пра што? Пра якую яшчэ Амэрыку? — не зразумела Марыля.

— Ёсць такая краіна за морам, шмат дзён трэба ехаць, — патлумачыў Міхаль, — але надта багатая і справядлівая. Чалавека не крыўдзяць і кожнаму рады.

Кірыла скептычна хітнуў галавой:

— Нешта не верыцца, каб адзін чалавек не крыўдзіў другога.

— Яно б і тут жыць можна было б, каб зямлі хапала, — падала голас Марыля.

Паступленне Лявонкі ў вучылішча накладвала на сямейнікаў новыя абавязкі. Кірыла добра ведаў пра гэта.

Агонь у каганцы амаль што дагарэў (лучыну папраўлялі і мянялі некалькі разоў), пліта яшчэ свяцілася чырвоным вуголлем.

— Мужчыны, лятайце спаць, заўтра ж на бульбу! — напомніла Марыля.

— Давайце спаць, а то людзі ноч разбяруць! — згадзіўся з ёй Кірыла, але загаманілі малыя — Тоня з Фядоркай, пачуўшы пра заўтрашні выезд на бульбу.

— І мы, і мы! — у адзін голас запішчалі яны.

— Не, дзяўчаткі, вы Барбарку даглядаць будзеце. Яна ж у нас маленькая і адна не застанецца.

Тоня з Фядоркай паапускалі галоўкі.

Маці паглядзела на Тоню:

— На абед рулёў[1] наробіш, малых пакорміш. Глядзі, не пускай Фядорку да калодзежа, а то перасверыцца праз зруб! Вечарам вернецца з пашы карова, адчыніш ёй хлеў. Калі мяне не будзе, падоіш. Але, думаю, паспею. А цяпер кладзіцеся спаць, хай нешта добрае прысніцца.

Праз колькі часу ўсіх іх змарыў першы, самы моцны сон.

ІІ

Назаўтра сабраліся з самай раніцы. У паветры ўжо адчуваўся верасень — восень. Усё навокал аціхла, паспакайнела. Кірыла любіў гэту часіну, ён устаў першы, за ім падхапілася Марыля. Вядома, мужчына гаспадар, але ўсё трымаецца на жанчыне. Жаночае жыццё ў Прусцы, калі падумаць, зусім беспрасветнае, і старыліся тут жанкі без пары. Марыля на старую яшчэ не паказвала. Невысокая, станістая, моцная, але не тоўстая, зведаўшая роды і бясконцасць працы, яна, як заўсёды, выглядала заклапочанай. Сама Марыля з суседняй вёскі — Свішчова. Нават не з Свішчова, а з хутара Салаўца, што стаяў на ўзлессі, паблізу ад вёскі. На хутары, ля бацькі, застаўся малодшы брат Хведар. Міхаль узяў яе не надта маладой, але яна паспела нарадзіць яму сына і трох дачок. Скардзілася на свякроў, пакуль тая жыла. Свякроў быццам бы і не благая была, але даймала нявестку сваімі павучаннямі — і тое не так робіш, і гэта не так. Марыля рэдка смяялася. За ўсё жыццё Лявонка не чуў, каб яна калі-небудзь смяялася. Гэта вось толькі ўчора за вячэрай, калі яна пажартавала пра хлеб з дамешкай з мякіны.

— Рана ўсталі,— сказаў Міхаль, таксама паднімаючыся і апранаючы кашулю.

— Хто рана ўстае, таму Бог дае.

У гародчыку цвілі познія кветкі — вяргіні, пасаджаныя Марыляй. Кветкі, акрамя іншага, яшчэ і намёк на тое, што ў сям'і растуць прыгажуні-дочкі.

З-пад паветкі, вітаючы гаспадароў, ласкава заскуголіў, звякнуўшы ланцужком, Курцік. Ведаў, што гаспадары едуць у поле. За хатаю жаўцелі гарбузы, як бы хто іх параскідаў па ўсім агародзе. Як нежывая, стаяла трава, парыжэлая пасля спякотнага летняга сонца.

Паклалі на воз нарыхтаваныя звечара мяшкі і кошыкі, торбачку з харчам, каб на полудзень было што на зуб узяць. Сёлета Кужалі пасадзілі бульбу за Малым Трыбам — так называлася мясціна, куды яны накіроўваліся цяпер па даўно наезджанай палявой дарозе. Зямлі ў Кужалёй было няшмат. Гэта, дарэчы, і навяло на думку паслаць Лявонку вучыцца. Як-ніяк акрамя яго яшчэ тры дачкі — дзе ж набрацца пасагу?.. Той участак, які неўзабаве пасля прыгону перайшоў ад пана да прускаўцаў (выкупіла зямлю казна і сплачвалі потым з працэнтамі — ёй), падзелены на тры полі, а кожнае поле — паміж дварамі. Прускаўцы, як і ўсе ў гэтым краі, трымаліся трохполля. На адным палетку сеялі азімае жыта, на другім — бульбу, а таксама авёс, ячмень, проса, трэцяе поле адпачывала. Зямля тут, на жаль, не тая, пра якую кажуць: аглоблю ўтыркні — воз вырасце. Усё даецца надта нялёгкай працай.

Стараліся выехаць як раней, але прыехалі далёка не першыя. Многія з вяскоўцаў ужо корпаліся ў зямлі, нешта рабілі.

— А ты кажаш — рана ўсталі,— упікнуў сына Кірыла.

Надзелы размеркаваны ў такім прыкладна парадку, як стаялі ў вёсцы хаты. Зямля ля гасцінца належала ўрадніку — тут жа стаяла яго хата. Далей ішлі сялянскія надзелы. Крайні загон — Захара Відэркі. Яго сямейнікі на чале з Прузынай мітусліва церабілі разоры. Сам Захар, цыбаты, як бусел, няспешліва соўгаўся па полі, да нечага прыглядаўся, спыняўся, пра штосьці, відаць, думаў. Зрэшты, цяжка сказаць, пра што можа думаць чалавек, які выйшаў у поле.

— З'явіўся і ён, — падзівілася Марыля.

Захара ў полі рэдка калі і ўбачыш, звычайна жонка адна ўпраўляецца, радня памагае. Муж пастаянна на рацэ. Жыў ён бедна. Нездарма ў Прусцы кажуць: хто палюе і рыбачыць — той хлеба не бачыць. «Замысь таго, каб у поле ехаць, ён на раку пайшоў!» — скардзілася суседзям Прузына. Рыбацтва было ў Захара ў крыві, разам з сынам Оргіем — падлеткам яшчэ — ён цэлыя дні праводзіў на рацэ. Прузыне даводзілася часам насіць ім туды снеданне. Самі, праўда, рыбу не спажывалі, а прадавалі пану Падгурскаму, ці браў прускаўскі карчмар Мордка. Сабе пакідалі часам толькі дробязь. Адначасова Захар лічыўся і царкоўным вартаўніком — жыў непадалёку ад царквы.

— Якая цяпер рыба! — парушыў маўчанне Кірыла. — Восень…

— Э не! — запярэчыў яму Міхаль. — Цяпер шчупак якраз і бярэцца.

Каля Захара, у суседстве, поле Фёдара Тупчыка і яго брата Міхаля. Там яшчэ нікога не было, і не ўяўлялася, дзе тыя гаспадары, што яны робяць.

Далей ішлі Каленікі — трое братоў. Па ўсім відаць, цеснавата было траім на бацькоўскім надзеле. Палоскі — вузкія. Сёлета ў іх тут не бульба, а жыта, якое даўно пакасілі і звезлі з поля. Ржышча пабялела і нават паспела пазелянець ад травы, што дружна кінулася ў рост, нягледзячы на восень. Адзін з братоў, Васіль, казалі, збіраўся ў Амерыку, шыфс-карту і пашпарт ужо вырабіў і брата свайго Рамана цягнуў.

— Рызыкант! — услых падумаў Міхаль.

— За свет людзі едуць, — як бы пачуўшы думкі Міхаля, сказала Марыля.

Праехалі поле Галёнкаў. Таксама браты — Масей і Філафей. Хаты іх у вёсцы адна насупраць другой. Філафей ужо на полі, арэ, сагнуўшыся над плугам. Жонка ззаду, стоячы на каленях, капаецца ў баразне.

Побач з надзелам Кужалёў — зямля Яся Латушкі. Сусед. Яго яшчэ няма. Можа, таму, што бульбу паспеў ужо выбраць, поле ў яго падрыхтавана для азіміны. Воз калыхнула на глыбокай калдобіне.

— Ніяк не засыпле! — незадаволена прамовіў Кірыла.

Паміж Ясем і Кужалямі даўнія нелады, несумяшчальнасць нейкая. Ужо ніхто і не памятае, адкуль гэта пайшло.

Насупраць сваёй палоскі Міхаль спыніўся. Усе, хто ехаў, пачалі злазіць з воза. У небе доўгім клінам плылі жураўлі.

Лявонка праводзіў іх вачыма:

— Адлятаюць…

— Не, рана. Гэта яны маладых прывучваюць да палёту. Дарога ім няблізкая.

Міхаль маўчаў, адчуваючы нейкі ўнутраны неспакой. Ад межаў струменіўся тонкі водар палыну. Туман спадаў. З-за хмар выбліснула сонца. З другога боку з Кужалямі суседнічаў Назар Хомка — бесславесны чалавек, як называў яго настаўнік Фама Фаміч. Ён нашмат маладзейшы за Міхаля. Сёлета Назар позна садзіў, таму, відаць, і выбіраць не спяшаўся. Лявонка добра ведаў яго жонку — крыклівую Хомчыху. Хомчыха рана выганяла мужа ў поле, але там пакуль што нікога не было.

Зямля ўся ў шнурах. Вузкія палоскі змяняліся больш шырокімі, разложыстымі, як у Гаўрылы Шведа, чыё поле адразу за Хомкавым. Бульбу яму выворваў зяць-прымак. Зямлі ў Гаўрылы больш, чым у каго, — два ўчасткі, бацькаўскае і жончына. Праўда, і сям'я ў яго вялікая: жонка, дачка з зяцем ды яшчэ два сыны. Гаўрыла, невысокі ростам, ужо стараваты, але ўвішны, хадзіў за зяцем ззаду, назіркам, сачыў за яго выворваннем. Не забываў правяраць, як працуюць жонка і дачка. Калі заўважаў які недахоп — ушчуваў, гугнявіў сабе пад нос. Уздоўж поля ў яго ўжо стаялі мяшкі з бульбай. Сыны Гаўрылы Фэдар і Міхаль адвозілі іх дадому, ссыпалі ў склеп. Гаўрыла славіўся сваёй скупасцю: казалі, што апраўляцца бег толькі на свой загон, нават калі знаходзіўся дзе далёка ад яго, нашто каму рабіць ласку — чужое поле ўгнойваць.

Суседзі іх — Шпунты і Чапёркі — на поле пакуль што не з'явіліся. Гэтыя не прывыклі рана ўставаць і бегчы на працу не спяшаліся.

Не было пакуль што і Пракопа Пахолка — вясковага каваля. Зямлі, праўда, у яго мала, жыве Пракоп у асноўным з кавальскай справы, якая так-сяк корміць сям'ю.

Крыху далей Мітрафан Давыдзюк за плугам хадзіў. Прускаўскі стараста. Здалёк было відаць, як ён, прыгорблены і даўгарукі, ішоў загонам, а потым адпачываў, аглядаючы наваколле. Мітрафан Давыдзюк пабываў некалі ў салдатах, а цяпер задаваў тон у Прусцы, кіраваў грамадой.

Выйшаў на поле таксама і Пятро Ламака (па вясковаму — Багдан) — жонка ім камандуе, Апраска, — чуваць яе хрыплы голас. З імі старэйшы сын Піліпко. Пятро, негаваркі ад прыроды, звычайна ўсё рабіў моўчкі, затое Апраска гаварыла бесперастанку.

— Ой, каб ты!.. Не з таго рада пачаў! Багдан дурны! — толькі і чутна было.

На сваю мянушку Багдан Пятро не крыўдзіўся — Багданам звалі чамусьці і яго бацьку, якога ўжо даўно не было. Піліпку сорамна было за маці, і ён хадзіў з апушчанай галавой.

Гальяшы ўжо сядзелі на разорах, паціху капаліся ў зямлі. Здалёк, скрозь туманную імглу, Лявонка пазнаў толькі Павала, сябрука, які быў крыху старэйшы за яго, але ўжо хадзіў за плугам.

Міхаль не стаў марудзіць, распрог каня, зняў з воза плуг, Марыля таксама пачала рыхтавацца — апранула паверх спадніцы доўгі андарак, Кірыла скінуў з воза кошыкі. Лявонка назіраў, як бацька ўваткнуў плуг у рад, цмокнуў на каня і, не спяшаючыся, павёў разору. Адну, другую, трэцюю… Іх адразу занялі Марыля з Кірылам, потым, спыніўшы каня адпачыць і падсілкавацца, да іх далучыўся і Міхаль. Лявонка падносіў ім кошыкі, ссыпаў у мяшкі бульбу.

— А бульба сёлета, здаецца, і сапраўды, таго, не благая, — нібы сам сабе адзначыў Кірыла.

Капалыпчыкі няспешна пасоўваліся наперад. Параўняліся з разгалістай грушай, што стаяла на мяжы з Ясем. Такія магутныя, падобныя на дубы грушы-дзічкі не рэдкасць на прускаўскіх палях. Стаяць яны здаўна, і хто пасадзіў — невядома. Самі па сабе сеяліся і вырасталі. Нездарма іх яшчэ называлі высранкамі. Лісце на грушы рдзела самымі нечаканымі колерамі і адценнямі — ад цёмна-зялёнага да ружовага, чырвонага і нават нейкага агніста-фіялетавага.

— Палезь, Лявонка, наверх — там гнілкі павінны быць, — падказаў Кірыла.

Лявонка ўзлез на дрэва, нарваў поўную шапку дробных, але ўжо мяккіх і салодкіх пладоў.

— А ты патрасі! — падвучыў Кірыла.

Лявонка скалануў тыя галіны, што навісалі над загонам Кужалёў,— свае. Пасыпаліся гнілкі.

Марыля падняла адну, паспрабавала на смак:

— Салодкія!

— Лявонка, — загадаў Кірыла, — кухню распалі, бульбу пячы будзем у прысаку.

Загон цягнуўся да самай Бярэзіны. Гэта быў даволі вялікі лес, што адным бокам прымыкаў да Бабіцкай гары, другім аддаляўся на поўнач, губляючыся недзе на подступах да Белавежскай пушчы. Лявонка, не заглыбляючыся ў Бярэзіну, на самым ускрайку назбіраў бярэма сухога ламачча, выкрасалі з дзедам агонь. Касцёр загарэўся, затрашчалі сасновыя галінкі, сухі картаплянік. Падышоў Міхаль, працягнуў да агню рукі.

— Гарыць, але не так весела, як летам!

Асенні агонь гіпнатызаваў і як бы спыняў час. Усё навокал рабілася застылым і нерухомым.

— Так і нашы дзяды грэліся… — сказаў Кірыла, які таксама падышоў, працягнуў азяблыя рукі да вогнішча.

— Якія дзяды? — зацікавіўся ўнук.

— Прусы, можа, ці яцвягі, ці яшчэ хто… — Кірыла павярнуў да ўнука твар: — Хто жыў тут… А хутчэй за ўсё люты. Лютва-а… Шматлікі быў народ і зямлі займаў падхадзяшча. Суцэльныя лясы тут былі, пушча, неруш, — Кірыла распавядаў так, быццам усё гэта адбывалася на яго памяці.— Змагаліся з лесам, як маглі,— палілі, карчавалі. Да нас у тых лясах палявалі, а мы за зямлю ўзяліся, араць ды сеяць пачалі.

Падышла і Марыля.

— Араць бы вучылі хлопца, а то ўсё кухню паліце, — папракнула яна мужчын, падставіўшы рукі бліжэй да агню.

— Чаго добрага, а гнуць спіну навучыцца! — буркнуў Міхаль, кіруючыся да каня з плугам.

Мэрылін папрок у многім быў беспадстаўны: мужчыны, Кірыла і Міхаль, шмат увагі ўдзялялі дзецям, асабліва Лявонку, вучылі яго гаспадарыць. Хлопец рос паслухмяны і працавіты. Ён і цяпер заўзята насіў кошыкі з бульбай, высыпаў у мяшкі, вяртаўся назад, шастаючы сухім картаплянікам. Шкадуючы сына, Марыля не набірала поўны кошык — толькі палавіну, каб яму было лягчэй.

Поле ўсё больш запаўнялася шэрымі постацямі людзей. Па часе прыехаў і сусед Ясё — сеяць азіміну. Спыніў каня, злез з воза, паглядзеў на свой загон, які быў ужо ўзараны, потым на суседзяў і, не павітаўшыся, пачаў нешта бубніць сабе пад нос. Марыля пазірала на яго напалоханымі вачыма. Адтапыраныя Ясевы вушы нагадвалі дужкі чыгуннага гаршчка, за якія бралася гаспадыня, калі ёй патрэбна было даць парадак гэтай пасудзіне.

— Здароў, сусед! — азваўся Міхаль.

— Здароў,— неяк вяла і незадаволена адказаў Ясё, здымаючы з воза барану, ворчык, пастромкі. Рассупоніў хамут, распрог каня, вывеў яго з аглабель і наладзіўся баранаваць поле.

— Сеяць маеш? — не ўцярпеў Кірыла.

— А што, не бачыш хіба?

У яго постаці было нешта ад драпежнага шуляка — так у Прусцы называлі невялікую птушку — адну з разнавіднасцей пароды каршуноў. Ад яе сцераглі куранят.

— Ён і не перахрысціцца ніколі,— ціха заўважыла Марыля.

У гарачым прысаку паспела бульба. Спечаная ў полі, у восеньскім вогнішчы, — што магло быць за яе смачней! Кужалі паселі палуднаваць.

— У шапцы сееш… Гэта, таго, нядобра… — не вытрымаў Кірыла, зірнуўшы ў бок Яся, які праходзіў міма Кужалёў з сявенькай.

— Сею, як хачу, — маё дзела. А табе скажу, што буду скардзіцца ўрадніку.

Для Кужалёў гэта было поўнай нечаканасцю.

Гаворачы пра характар прускаўцаў, трэба адзначыць адну прыметлівую, хоць не вельмі сімпатычную рысу. Самі прускаўцы называлі яе самаедствам, маючы на ўвазе сваю схільнасць да пастаянных сварак, бясконцых судовых працэсаў, суцяжніцтва, якія, здаралася, цягнуліся гадамі і дзесяцігоддзямі. Праўда, знаўцы гэтага характару да апошняга часу не перастаюць спрачацца: ці гэтая рыса спрадвеку была прыроджанай уласцівасцю прускаўскай натуры ці набыта па часе, па меры маёмаснага размежавання, якое, на жаль, у многім сапсавала чалавечы характар. Фактам, аднак, застаецца тое, што прускаўцы не забывалі былых крыўд. А крыўд, вядома, хапала, асабліва паміж суседзямі,— то мяжу абарэ адзін аднаму, то свіння на чужы падворак залезе, то карова шкоды наробіць, то нават курыца…

— На каго? — запытаў Кірыла, пачуўшы суседаву пагрозу.

— На цябе, на сына твайго! — Ясё прытрымаў каня.

— За што?

— А хіба не бачыш, як ён мяжу абрэзаў?

Прадчуваючы нядобрае, Кірыла спрабаваў супакоіць суседа.

— Ясё, гэта, павер мне, таго, здалося табе!

— Я вас ведаю: сёння абаралі, заўтра абкосіце!

— Дык там жа цэлы рад бульбы быў. Павінен я яго выараць ці не? — развёў рукамі Міхаль.

— А нашто ты мяжу чапаеш?!

Тут ужо Кірыла зноў не вытрымаў:

— Якую мяжу? Чалавеча, пратры вочы!

Людзі навокал паднялі галовы ад зямлі, сталі ўслухоўвацца ў спрэчку суседзяў.

Ясё пашырыў абсяг абвінавачванняў:

— А чые куры па панадворку бегаюць! — Ён ніяк не мог супакоіцца, прыпамінаў нешта такое, чаго ніколі не было.

Густыя, апушчаныя данізу Ясевы вусы натапырыліся, надаючы твару злосны і недаверлівы выгляд. Губы пабялелі.

— Ведаю вас! Твой дзед некалі нам залом у жыце зрабіў!

— Што ты плявузгаеш! Гад ты, таго, печаны! — разгараўся Кірыла. — Шкада, вілок не ўзяў — я б цябе праткнуў! Нягоднік!

— Людзі! Мяне тут забіць хочуць! — загаласіў Ясё, звяртаючыся да ўсіх, хто працаваў у полі, і бесперастанку пачаў сыпаць праклёны: — Каб цябе пакруціла! Каб ты ад дактароў не вылазіў! Каб цябе падняло і апусціла! Каб ты кавалка хлеба не бачыў!

Запас благіх пажаданняў у Яся быў такі багаты, што Лявонка, каб і хацеў, дык усяго б не запомніў.

Тут не стрымаўся і Міхаль.

— А бадай ты ценем па вадзе прайшоў! Ну і сусед трапіў! — са скрухай, нібы сам сабе, ціха пажаліўся ён і дадаў: — Жур пракляты!

Але Ясё пачуў, хоць сказаў Міхаль і ціха. Гэта была яго вясковая мянушка, вельмі для Яся абразлівая, хоць ніхто не помніў і не мог сказаць, як яна да яго прыстала.

— Ну, пачакай! — Ясё памахаў пальцам і злосна выцяў каня. — Но-о-о!..

На тым і разышліся. «Ведае, што творыць зло, але творыць, — думаў Кірыла, — нават задавальненне ад гэтага мае. Можа, ён і сапраўды, таго, нашчадак той лютвы? Людзі тыя быццам бы і сапраўды вылучаліся лютасцю, былі драпежныя і няўступчывыя».

…Поўныя мяшкі мужчыны клалі на воз, і Міхаль адвозіў іх дадому, ссыпаў у склеп, вяртаўся назад.

— Ой-ёй-ёй, што ж гэта будзе? — бедавала Марыля, думаючы аб той пагрозе, што прагучала ў Ясевых словах. — Паскудны чалавек, зайздрослівы і прагавіты надта.

— Нічога, Бог не выдасць, свіння не з'есць, — супакоіў яе Кірыла. — І ты, Міхалка, — павярнуўся да сына, — таго, махні на яго рукою! Злая душа! Нарадзіўся такім.

Лявонка зірнуў на суседа, і Кірыла пераняў яго позірк:

— Не любіць яго ніхто. Эх, і суседа Бог паслаў — хоць ты плот ад яго стаў!..

К вечару ўсё навокал аціхла, устанавілася нейкая асаблівая цішыня, якая бывае асенняй парой. Цямнела. Людзі вярталіся з поля, думаючы, як адпачыць і што рабіць заўтра. Паклаўшы на воз мяхі з бульбай, накіраваліся дадому і Кужалі. У іх у дадатак яшчэ і клопат пра Камянец, куды неўзабаве меўся ехаць Лявонка. Дома Тоня сустракала іх гарачымі праснакамі, якія толькі што дастала з печы.

Марыля пахваліла дачку:

— Ой, Тонечка, дык ты ж лепш пячэш, чым я!

Фядорка з Барбаркай ужо спалі. Высыпаўшы бульбу ў склеп, прыйшлі ў хату мужчыны. Яшчэ адзін дзень быў пражыты.

III

Наступная раніца, можна сказаць, на ўсё жыццё засталася ў Лявонкавай памяці. Дзед Кірыла яшчэ звечара падмазаў восі, паклаў паміж драбінамі кельню з бярэмам саломы, каб было на чым мякчэй сядзець, — падрыхтаваўся да дарогі. Выехалі, як толькі пачало світаць. Праводзілі бацькі — Міхаль з Марыляю. Міхаль запрог Орліка, пад'ехаў да веснічак, Марыля паклала ў торбачку кавалак сала, хлеб, бутэльку малака, заткнутую драўляным коркам. Як і кожная маці, яна шкадавала сына. Лявонка апрануў новую ясёнку з даматканага сукна, абуў юхтовыя боты. Думку пра боты Кірыла падаў яшчэ вясной:

— Калі Лявонка ў Камянцы вучыцца будзе, то трэба яму чобаты справіць, не чакаючы, калі да вянца ісці.

Боты ў Прусцы звычайна спраўлялі хлопцу пад вяселле, калі ён станавіўся «кавалерам». Летам жа прускаўцы, як і іх суседзі ў іншых навакольных вёсках, увогуле не мелі звычаю насіць які-небудзь абутак. Хадзілі босыя. Глыбокай восенню і зімой абувалі пасталы — так тут называлі лапці. Плялі іх з ліпавага лыку. Кірыла рабіў гэта выдатна і лічыў пасталы лёгкім і зручным абуткам. Атрымліваліся яны ў яго вельмі, як тут казалі, зацнымі — гэта значыць зграбнымі. Карысталіся імі ўсе — мужчыны і жанчыны, хлопцы і дзяўчаты. Вядома, для мястэчка, якім быў Камянец, лепш падыходзілі боты — у іх чалавек адчуваў сябе больш салідна і ўпэўнена. Боты выйшлі на славу — дабрэнныя, з высокімі бліскучымі халявамі, амаль як у Кузёмкі.

Яшчэ звечара Марыля нагрэла вады, і Лявонка добра памыўся ў драўляным карыце.

— Ой-ёй! Як жа ты будзеш там адзін! — бедавала маці.

Лявонка маўчаў. Яго дробны тварык пасур'ёзнеў і як бы завастрыўся, на нешта нацэліўшыся. Не вытрымалі, прачнуліся і прыліпні да шыбін Тоня з Фядоркаю — глядзелі на браціка, які выпраўляўся ў горад на вучобу.

— Таго! Мамо! — чуюцца іх тонкія пісклявыя галасы.

— Дзедо! Купіце абаранка, — сарамліва папрасіла Тоня.

— Блазнота! — нібы просячы прабачыць малых, сказала Марыля.

Нарэшце падарожнікі селі ў кельню на падасланую салому. Кірыла цмокнуў на каня, і воз скрануўся з месца. Зазвінеў ланцугом, заекатаў Курцік, так і не даведаўшыся, куды паехалі гаспадары.

На душы было клопатна і трывожна. Як яно ўсё зложыцца?.. Выехалі пазаклунню, затым скіравалі на камянецкі гасцінец. Справа, амаль адразу ж, паказаліся могліцы — над крутым абрывам, пад якім рассцілалася лугавая пойма Лосьны.

Кірыла ўздыхнуў, паглядзеўшы ў бок старажытных прускаўскіх кладоў:

— Цяпер там дзяды нашы жывуць. Перасяліліся з гэтага свету ў той.

— Дзедо, а што такое смерць? Жыў чалавек і раптам яго няма — як бы пайшоў некуды?..

— Душа пайшла, а цела тут засталося, на зямлі.

— А куды ж душа пайшла?

— Цяжка сказаць куды, — уздыхнуў Кірыла, — але ж некуды пайшла…

Па абодва бакі гасцінца разляглося поле. Гоні яго ад гасцінца прасціраліся да далёкага небакраю і губляліся ў сіняватай смузе. Дзе-нідзе відаць было, як адскочыла ад зямлі бледна-зялёная азіміна — блішчыць на сонцы, радуецца жыццю, не ведаючы, напэўна, што праз месяц які, а можа, і раней настануць халады, і давядзецца мерзнуць, пакуль зіма не акрые сваім цёплым снежным кажухом. Паабапал гасцінца паўсталі ў шматкаляровых строях па-асенняму спакойныя дрэвы — бярозы, асіны, рабіны, клёны… Далей ад вёскі іх станавілася больш, побач з высокімі, стромкімі дрэвамі ўзнімаўся, цягнуўся ўверх падлесак, там-сям кусціўся хмызняк, сінеў ядловец. Звычайна сціплая і малапрыметная брызгліна апранулася ў густа-чырвоныя, ліловыя і залаціста-аранжавыя барвы.

— Бачыш, па якой дарозе мы едзем?

— Па якой, дзедо? Па прыгожай?

— Па старажытнай, ліцвінскай. Некалі тут лес вакол стаяў, пушча.

— І што з ім зрабілі? Спалілі?

— Вывеўся…

Кірыла надоўга змоўк, пра нешта думаў. Раней гэта зямля ўся была панская. Праўда, прускаўцы не з'яўляліся прыгоннымі ў поўным сэнсе гэтага слова. Яны мелі невялічкія казённыя надзелы вакол хат і абавязаны былі толькі тры дні ў тыдзень працаваць на панскім полі, уладальнікам якога пасля падзей 1830 года стаў рускі генерал-маёр Якубоўскі, а пасля яго — удава з сынам Мартынам. Генеральша лічыла за лепшае жыць у Маскве і кіраваць маёнткам адтуль. Прыбыткі паступова змяншаліся, справа хірэла, маёнтак спачатку аказаўся закладзеным у казну, а потым, перад самым скасаваннем паншчыны, яго прыдбаў ранейшы гаспадар — багаты варшавяк, калежскі асэсар Падгурскі. Зямлю прускаўцы — праз казну — выкуплялі ўжо ў яго. Дапамог сялянскі банк у Гродне, які набыў у Падгурскага даволі вялікі кавалак поля, каб падзяліць яго паміж сялянамі. Зямельныя надзелы наразаліся ў адпаведнасці з колькасцю мужчын у сям'і. Уласнасцю Кірылы сталі дзесяць дзесяцін — палавіна ўчастка, уключаючы і сенажаць. Няшмат. Таму, акрамя надзельнай зямлі, ён песціў надзею купіць яшчэ. Але ж на што купіш? Выплачвалі банку. Казённую пазыку даводзілася вяртаць з вялікімі працэнтамі. Поле трапіла не з лепшых. Больш урадлівы бок застаўся ў пана. Прускаўцы заўладалі Срачом — чамусьці так называлася гэтае поле. Напачатку і саху цяжка было ўбіць у той суглінак. Даймала каменне — з ім змагаліся. Дробнае збіралі ў крушні, а калі пападаўся такі камень, што зрушыць з месца не было як, капалі каля яго глыбокую ямку, падважвалі жэрдкай, каб сапхнуць на дно, і засыпалі. Але што значыць свая зямля — хоць якая яна, хоць мала яе! Была б зямля, казалі ў Прусцы, а ўсё астатняе прыдасца. Бо і сапраўды, чаго варты селянін без зямлі, каня, кароў і свіней, без уласнага бацькоўскага даху над галавой?..

У Кірылы разам з гэтымі думкамі не выходзіла з галавы ўчарашняя сварка з Ясем.

— Нягоднік! — прамовіў ён услых.

Лявонка насцярожыўся.

— Пра каго вы, дзедо?

— Ды пра Яся, суседа нашага!

— А чаму ён такі? — памаўчаўшы, спытаў Лявонка.

— Я і сам, унучак, не ведаю — ці нарадзіўся такім, ці такім яго, таго, жыццё зрабіла… Зямлі ў яго больш, чым у нас, а прагнасці, здаецца, канца няма! Не чалавек, а гад, мярзотнік!

Ён яшчэ доўга разважаў, а потым раптам, страсянуўшы Лявонкаў плячук, з нейкай гарачнасцю ні з таго ні з сяго сказаў:

— Унучак, трэба заўсёды быць чалавекам.

Па праўдзе кажучы, унук не надта добра ўсведамляў тое, пра што гаварыў дзед. «Быць чалавекам? Дык хіба ён не чалавек? Як жа яшчэ ім быць?»

— Дзедо, раскажыце пра што-небудзь!

Унук ведаў дзедавы аповеды — былі тут розныя, нават незвычайныя гісторыі. І не толькі з уласнага жыцця. Пры выпадку Кірыла любіў расказаць, як яго дзед Мікодым паналіваў французам у стрэльбы вады. Гэта было тады, калі армія Напалеона ўроссып адступала з-пад Масквы і ўжо пад Берасцем апынулася. Берасцейшчына тады ўваходзіла ў створанае Напалеонам у 1812 годзе новае Вялікае княства Літоўскае, пра што Мікодым не паспеў яшчэ даведацца. Бо, калі б ведаў, то таго, магчыма б, і не зрабіў. Некалькі салдат забрылі да Мікодыма ў хату. Стрэльбы тым часам у сенях паставілі. А быў мароз. Мікодым ім і наліў вады. Дык за ноч дулы тыя так параспірала, што яны і паадвальваліся. Калі пад раніцу французы спахапіліся, Мікодым ужо даўно збег у Бярэзіну і вярнуўся, калі тыя, злыя, без стрэльбаў, пашкандыбалі далей.

Кірыла хмыкнуў у вусы:

— Расказаць? А што расказаць? Цяпер жыццё незразумелае нейкае. Вось даўней! Даўней, браце, таго, прыгоннае права было. Гадоў якіх-небудзь сорак, як скасавалі. Пан і станавы прыстаў загадалі нам сабрацца там, дзе цяпер Пан Ян стаіць, на перакрыжаванні дарог. Зачыталі царскі маніфест. Лягчэй стала, а да гэтага… Бацька расказваў. Працуюць прускаўцы ля ракі. Поўдзень. Гарачыня. Піць хочацца. А паспрабуй зачарпні з ракі! Тут жа цябе цівун плёткай агрэе. Каля цяперашняга Пана Яна стаяў слуп, укопаны ў зямлю. Прывяжуць чалавека грудзьмі да слупа, а ззаду кат стаіць з бізуном. Народу кругом назганяюць — каб усе бачылі, як вінаватага караюць. Дык гэтага яшчэ мала! Прывяжуць, бывала, чалавека да дрэва, каля якога мурашнік. О-ёй-ёй!.. — Кірыла ўздыхнуў.— А каго пан не ўпадабае — на дваццаць пяць год у салдаты адправіць. Дзед Мікодым аж тры разы з вёскі сыходзіў. І кожны раз вяртаўся — дзе дзенешся?

Унук уважліва слухаў. З поля павяваў ветрык. Кірыла зрэдку торгаў лейцамі, і Орлік бег дробным трухам, потым перайшоў на крок.

— Дзедо!

— Што, унучак?

— А прыгожая наша зямля!

Кірыла пасміхнуўся:

— Дзіва што!

Пад калёсамі рыпеў пясок, Лявонка саскочыў з воза.

— Ты што?

— Я прайдуся.

«Не церпіцца. Каб хутчэй — хоча». — Сядай! Нашто таптаць боты!

Не заўважылі, як пад'ехалі да Бабіцкай гары. Непадалёку, за кіламетр-паўтара, вёска Бабічы, таму і гара гэтак называлася.

Бабіцкая гара — страшнаватае месца. Тут і ліхога чалавека можна чакаць. Стромкія схілы гары параслі ядлоўцам і ельнікам, пракідаюцца бярозы, верх — лысы. Налева ад Бабіцкай гары пачынаецца лес — Бярэзіна. Таго і глядзі — нехта, прытаіўшыся ў глухамані, убачыць адзінокую падводу і раптам выйдзе, перастрэне: «Куды едзеш? Што вязеш? Давай грошы!»

— Дзедо! А што там?! — Лявонка паказаў у глыб беразняку.

Кірыла прыгледзеўся — у зарасніках папараці і сапраўды нешта быццам ляжала, згарнуўшыся.

— Гэта гнілы пень. Ніколі нікога не бойся!

Пазамінулым летам, калі Лявонка пасвіў авечак, з ім быў выпадак. Пасвячы авечак — не пасядзіш. Яны таго і глядзяць, каб у шкоду дзе ўлезці. Калі такое здаралася, пастух кідаў шапкай у пярэдніх авечак, і тыя ўсе разам павярталі назад. Лявонка, як і ўсе прускаўцы, шчыра верыў, што ў жывёл, як і ў людзей, таксама ёсць свядомасць, думкі і адчуванні. Толькі свае, маўклівыя, але чалавек можа іх зразумець, калі прыгледзіцца да іх рухаў і ўслухаецца ў гукі, якія ад іх зыходзяць. Гурт, скубучы траву, падышоў пад самую Бярэзіну. Нішто, здаецца, не прадвяшчала нечаканасці, і Лявонка хацеў паўтарыць свой звыклы прыём, каб завярнуць авечак у адваротны бок, як раптам убачыў, што з Бярэзіны бяжыць воўк і якраз у напрамку яго гурту, асцярожна агінаючы яго збоку. Малога пастушка ён не браў нават пад увагу. Драпежнік, аказваецца, падбіраўся да ягнятка, якое хадзіла за гуртам, абнюхваючы маленькай сваёй пыскай травіцу, што густа паднімалася з пожні. Не так далёка араў Фёдар Тупчык. Унурыўшыся ў свой занятак, ён па баках не надта і азіраўся. Часам здавалася, што ён увогуле не рухаецца, а застыў з канём і сахою сярод поля.

— Дзядзьку! Дзядзьку! — закрычаў, залямантаваў Лявонка, шукаючы дапамогі ў аратага.

Фёдар пачуў і — трэба аддаць яму належнае, мужчына здаровы і моцны, не збаяўся — з крыкам пабег напярэймы ваўку. З другога боку нехта таксама закрычаў. Здаецца, стары Гальяш, які на той час нешта рабіў у полі. Лявонка пасля першага страху неяк адразу пасмялеў і, калі воўк быў ужо зусім побач, кінуўся на яго з пугай і сцебануў так, што той ад нечаканасці ажно войкнуў і спуджана паглядзеў на пастушка.

— Э-гэ-гэ-гэй! — неслася па полі.

Воўк клацнуў ікламі, павярнуўся і, не спяшаючыся, падаўся назад.

Фёдар падышоў да Лявонкі, які калаціўся ад нервовага спалоху, паляпаў па плячы:

— Не бойся. Летам воўк сыты, не зачэпіць.

— Ён ягнятка хацеў забраць! — заплакаў Лявонка.

Потым, калі Фёдар вярнуўся да сваёй сахі, Лявонку яшчэ больш шкада стала тое ягнятка, і ён знайшоў яго між авечак.

— Шутачка ты мая, — пачасаў яму спінку, як рабіў гэта дзед Кірыла, — не пудзься, я цябе ў крыўду не дам…

Між тым падвода з седакамі дабралася да самага верху гары, адкуль на адлегласці чатырох-пяці вёрст перад імі адкрылася дзіўнае відовішча — Камянецкі стоўп.

— Што гэта?

— Камянецкі стоўп, унучак. Мястэчка ўжо недалёка.

— А калі яго паставілі?

— О-о, гэта даўно было, не пры нашай памяці. Князь нейкі… У вучылішчы з навук дазнаешся!

— А нашто ён?

— Край наш бароніць!

Мясцовыя жыхары добра-такі прывыклі да гэтай сваёй славутасці і, як часта ў такіх выпадках здараецца, прызвычаіўшыся, забылі пра яе і пра яе гісторыю. Стоўп узвышаўся над усім наваколлем, велічна пазіраючы на чалавечае жыццё-быццё, якое няспешна рухалася ў зачараваным коле часу. Лявонка бачыў стоўп упершыню, і першае ўражанне было чамусьці вельмі хвалюючым. Чымсьці спрадвечным павявала гэтае відовішча. Здалёк, з-за Камянца, неяк раптоўна выкаціўся асляпляльна яркі шар сонца. Дуга, і конская грыва, і лейцы, і нават дзедава барада — усё заззяла дзівосным прамяністым золатам і як бы адарвалася ад зямлі і завісла над стромай гары. Тварыўся нейкі цуд. На момант здалося, што яны з дзедам і з возам узляцелі некуды вельмі высока, пад самае неба, адкуль добра відаць усё наваколле. І невядома, як бы доўга гэта цягнулася, каб не Кірыла, які, відаць, нічога не заўважыўшы, прыземліў яго летуценні.

— Зараз будзе Ліпна, а там — Мікалаева і, лічы, Камянец.

Спускаючыся з Бабіцкай гары, воз даводзілася прытрымліваць за лютні, настолькі круты быў нахіл.

— Дзедо, а нашто чалавек жыве? — раптам спытаў Лявонка, калі яны праехалі Ліпну.

Кірыла здзівіўся нечаканасці ўнукавага пытання (спытае — як стрэліць) і цярпліва памаўчаў. А што на яго можна было адказаць?

— Цяжкае пытанне! Вось будзеш, таго, вучыцца, дык, можа, у кніжках і вычытаеш.

Толькі каб прынялі! Камянецкае чатырохкласнае вучылішча было недасягальнай марай для селяніна. Яго выпускнікі мелі права выкладаць у пачатковых школах. Вядома, за вучобу трэба было плаціць, але для некаторых вучняў рабілася выключэнне — яны вучыліся за дзяржаўны кошт. Пашанцавала і Лявонку. Да гэтага ён скончыў двухкласную школу ў роднай вёсцы. Гэтая двухгадовая школка афіцыйна называлася царкоўнапрыходскай. Аднойчы, прыкмеціўшы, што бацька ў добрым настроі, Лявонка папрасіў: «Таго, я б у школу пайшоў…» Сяляне не спяшаліся аддаваць дзяцей вучыцца. «Малы яшчэ», — казалі звычайна ў такім выпадку. Але Міхаль аддаў— пастухоўскія абавязкі ўзяў на сябе Кірыла. Вучыўся ўнук ахвотна. Л емантарны перыяд прайшоў вельмі хутка. Сама па сабе навука давалася без асаблівых цяжкасцей. Чытаць навучыўся неяк адразу, цяжэй было з пісьмом, але адолеў і яго. Паперы не было. Як і ўсе, карыстаўся крэйдай і грыфельнай дошкай, напісанае лёгка сціралася вільготнай анучкай.

— Вось каб так і ў жыцці можна было: што зрабіў не так — сцёр, жыві нанава! — сказаў аднойчы Кірыла, пазіраючы, як увішна абыходзіцца вучань з пісьмовымі прыладамі.

Спачатку з недаверам, а потым з радасным захапленнем глядзеў ён, як унук спасцігае грамату, навучаецца чытаць і пісаць, і самому надта ж хацелася, каб Лявонка крыху падвучыў і яго. Унук гэта бачыў і аднойчы пасадзіў дзеда за стол, даўшы ў руку крэйду, каб той напісаў літару «А». Кірыла моцна заціснуў крэйду ў пальцах і наблізіў яе да грыфельнай дошкі. Аднак справа аказалася не такой простай, як здавалася. Дзедава рука пачала калаціцца, як бы ад нейкага нутранога страху, а твар увесь укрыўся потам, некалькі буйных кропель скацілася нават з ілба на нос.

— Вось та-а-к! — дапамагаў унук, ашчаперыўшы дзедаву руку сваёй.

Аднак нічога не выходзіла, крэйда раптам раскрышылася ў дзедавых пальцах і асыпалася на грыфельную дошку.

— H-нe магу! — прамовіў Кірыла дрыжачым голасам і ў роспачы апусціў рукі. На ўнукавы ўгаворы паўтарыць спробу ён толькі замахаў рукамі.

Школа вандравала па хатах: колькі дзяцей ходзіць з хаты — столькі дзён у таго гаспадара знаходзіліся. Далей да іншага пераходзілі. Настаўніка кармілі па чарзе ды давалі яшчэ яму семнаццаць рублёў за зіму. Так вучыліся дзве зімы, на трэцюю — спыніліся ў хаце Гальяша, што жыў у канцы вёскі. Хата была вялікая і нагадвала стадоліну. Ля сцяны паставілі дошку, стол для настаўніка, насупраць — парты ў два рады, адпаведна году навучання. Над дошкай — у багетавых рамках — віселі партрэты цара і царыцы, у куце — ікона, на сцяне побач — вялікая карта Расійскай імперыі.

Вучняў было не так і мала, — лічы, усё маладое пакаленне прускаўцаў, а таксама дзеці з суседніх вёсак. Побач з Лявонкам сядзеў Змітрок Зуб з Бабіч, крыху далей — кавалёў сын Цішка Пахолак, фанабэрыстыя (у бацькі шмат зямлі) Фэдар і Міхаль Шведы, Оргій — нашчадак Захара Відэркі. Крыху далей, ля карты Расійскай імперыі, салідна атабарыліся Дармідонтаў Трахімка з братам Цімошам — шалапутныя хлопцы. Як толькі настаўнік адвядзе вочы ўбок, яны нешта ды ўчвэраць: то суседу кухталя дадуць, то дзяўчыну якую за касу торгнуць. Побач сядзелі Піліпко Ламака і Аляксей Галёнка. Тут жа Гальяшы, Антон Давыдзюк, родныя браты Грышка і Міша Латушкі, Міхаль Тупчык, а таксама хлопчыкі з іншых вёсак.

Злева ад іх дзяўчаткі: Верка Гагалюк і Хрысціна Рапацюк — з суседняй Выгнанкі, прускаўская Груша Чапёрка па мянушцы Знайда (у полі нарадзілася), Гэлька Відэрка, якую за вочы называлі Гэлька Бочка, хоць Гэлька такой мянушкі і не заслужыла, бо была надзіва стройная, ружовашчокая дзяўчына і многім падабалася.

У суседнім радзе, побач з Пракопавай Сонькай сядзела Ганна — дачка Васіля Каленіка. Таму пра яе казалі: Ганна Васілішына. Прыгожая дзяўчынка. Але Лявонка чамусьці ўсім хацеў паказаць, што яна яго зусім не цікавіла. Праўда, аднойчы ён абараніў яе ад Трахімкі, калі той забраў у яе грыфель і доўга не хацеў аддаваць. Нарэшце-такі аддаў.

Акрамя чытання, пісьма і арыфметыкі выкладаліся таксама пачаткі гісторыі, геаграфіі і Закон Божы. Вучні доўга дзівіліся і нават не давалі веры, калі даведаліся, што не сонца ходзіць вакол зямлі, а наадварот — зямля круціцца вакол сонца. У класе, на стале, ляжала дубовая лінейка, якую ўсе вучні добра ведалі і баяліся, таму што настаўнік біў ёю «па лапах», хоць быў ён, здавалася, свой, мясцовы, з суседняй вёскі — таксама сялянскі сын Тамаш Шпронька. Зразумела, цяпер ён займеў больш паважанае імя: Фама Фаміч Шпранько — з націскам на апошнім складзе. Але некаторыя бацькі называлі яго па-ранейшаму — проста Тамашом Шпронькам. Таму, можа, што настаўнік не адмаўляўся ад традыцыйна-простых педагагічных прыёмаў уздзеяння на навучальны працэс: здаралася, ставіў на калені ў кут, круціў за вушы, біў па патыліцы. Часам грозны быў да незвычайнасці, крычаў, наганяючы вялікага страху: «На калені, скаціна!» Раззлаваўшыся, і на грэчку ставіў, і на соль. Праўда, у адносінах да Лявонкі — невядома чаму — ён меў нейкае абачанне, бо ставіўся даволі зычліва. Разам з імем Фама Фаміч змяніў і надворны, як казалі прускаўцы, выгляд. Настаўнік насіў форменную фуражку з бліскучай цэшкай, тужурку з газікамі. Было вядома, што ў свой час ён займаўся ў павятовым вучылішчы ў Берасці. Казалі нават, што Фама Фаміч напісаў ці то збіраўся напісаць ліст самому Льву Талстому, які для ўсіх быў вялікі аўтарытэт.

У школу праз вёску ездзіў поп — айцец Глеб у сваёй нязменнай брычцы. Ён выкладаў самую важную рэч — Закон Божы.

«Вучоныя», — гаварылі ў Прусцы пра Фаму Фаміча і пра айца Глеба.

Айцец Глеб таксама строгі быў. Прыедзе ў клас, павядзе вачыма і раптам загадае: «Кужаль, прачытай першую запаведзь!» Лявонка пачынае: «Азм есмь Гасподзь Бог твой…» «Чаму „азм“? „Аз“! Чытай!» Лявонка, бывала, чытае, але айцец Глеб рэдка застаецца задаволены, і калі нават які-небудзь вучань і добра адкажа, бацюшка ўсіх страшыць: «Без Бога не да парога!» Аднойчы Лявонкаў аднакласнік, Дармідонтаў Трахімка, свядома ці не перавярнуў прытчу аб пяці хлябах, якімі насыціліся пяць тысяч чалавек, і выйшла амаль наадварот: пяць чалавек з'елі пяць тысяч булак хлеба. Усе нястрымна зарагаталі. Абурэнню бацюшкі не было межаў, шырокая барада яшчэ больш расшырылася ад яго густога баса: «О нішчыя духам, язычнікі!» У глыбіні душы ён і сапраўды лічыў прускаўцаў, як і ўсё мясцовае насельніцтва з іншых вёсак свайго прыхода, — язычнікамі. Таму, можа, што яны, на яго думку, не спаўна аддавалі Богу Богава? Айцец Глеб падняў палец над галавой і пагрозліва напомніў: «Бог ведае ўсё — і нават тое, што будзе з кожным з нас!» Лявонка бачыў, як вучні прыгнуліся да партаў, заціхлі.

Усе ведалі, што святар выпісвае газету «Гродненские губернские ведомости», што ў адносінах да сялян ён трымаў сябе панам, у сябры не набіваўся, з прускаўцаў не кожны меў смеласць звярнуцца да яго з якім-небудзь пытаннем. Звяртаўся часам толькі цікаўны Кірыла. «Што піша тая газетка?» — пытаўся ён у айца Глеба. Адказ часцей за ўсё быў «абцякаемы»: «Нічога абяцаючага, Кірыла Нікадзімавіч. Цар і царыца ў добрым здравіі!»

Вучні, асабліва дзяўчаткі, не надта ўпадалі за навукай. Да якой тут навукі, калі побач сядзеў Трахімка — свавольнік, якіх пашукаць. Любіў ён зрабіць настаўніку Фаму Фамічу і нават айцу Глебу якую-небудзь прыкрасць. То ката на ўрок прынясе, то ўстане і пытанне нейкае несвоечасова задасць. Не давалася яму пытанне пра стварэнне свету і чалавека. Хоць ты забі. «Ну, мілы мой голуб сізакрылы, вязаць табе венікі», — казаў айцец Глеб, дзівячыся таму, як лоўка ўдавалася Трахімку адвольна перадаваць гэты біблейскі сюжэт. Што азначае «вязаць венікі», ніхто не ведаў.

Дзеці багацейшых гаспадароў пачыналі вучобу з верасня, як адчынялася школа, а Лявонка — толькі калі ўжо снег ляжа. Да гэтага ён мусіў кароў пасвіць, а вясною, як толькі снег сыдзе, зноў выганяў іх на пашу. Хто іншы такім чынам навучыцца толькі хіба што распісвацца, а Лявонка ўмеў і чытаць, і пісаць, і лічыць, і на памяць сёе-тое ведаў. У школе вучылі вершы Кальцова, Нікіціна, Сурыкава, байкі Крылова, змешчаныя ў чытанцы «Русское слово». Неяк, калі сабралася ўся сям'я, бацька папрасіў: «Пачытай нам што-небудзь, сынок». Сын прачытаў на памяць байку Крылова «Воўк і ягня». Слухачы былі вельмі ўсцешаны. «Разумна напісана!»— выказаў сваё ўражанне Міхаль. «Малайчына! Можа, хоць ты калі на святло выберашся…» — падаў голас і Кірыла. «Ой, Лявонка, галубок ты наш!..» — уздыхнула ля печы маці. Лявонку ад радасці, што дагадзіў бацькам, ажно дыханне перахапіла. Чытанне і пісанне давалася лёгка, больш часу вымагалі задачкі. Ніяк яны, бывала, не рашаліся, і не было каму дапамагчы. Лявонка тады бег у канец вёскі да Павала Гальяша — адольвалі разам. Бацька Павала жартаваў: «Вас жаніць пара, а вы простую задачку адолець не можаце». Але адольвалі. З'явіліся граматныя і ў Прусцы. Лявонка сярод іншых здаў усе экзамены на выдатна і атрымаў пахвальны ліст. Гэта і вырашыла яго лёс вучыцца далей.

IV

Паказаліся першыя будынкі.

— Камянец! — усхапіўся Лявонка.

— Не, гэта яшчэ не мястэчка, — супакоіў Кірыла, — гэта Замасты, вёска.

Паабапал вуліцы стаялі звычайныя хаты, хлявы, прыбудовы, зелянелі агародныя грады. У гародчыках цвілі-асыпаліся апошнія вяргіні. Замасты аддзелены ад Камянца ракой Лосьнай, якая тут раздзяляецца ажно на тры рукавы. Над кожным пракладзены драўляны мост. Перад мастамі — з таго боку, адкуль наступаў вясенні крыгаход, — тырчэлі з вады магутныя дубовыя ледабоі. Унізе, на яшчэ зялёных паплавах, хадзілі чароды гусей. Адолеўшы апошні мост, нашы падарожнікі апынуліся на местачковым бруку. Загрукаталі аб каменні колы, грукат перадаўся целу, павялічыўшы непрыемную дрыготку.

Камянец — тыповы беларускі сярэдневяковы гарадок — мястэчка, заснаванае яшчэ ў XIII стагоддзі. Тады ж валынскім князем Уладзімірам Васількавічам — вялікім кніжнікам і філосафам — быў пабудаваны славуты Камянецкі стоўп — высокая абарончая вежа, від на якую адкрыўся нашым падарожнікам з Бабіцкай гары. Мястэчку ў Вялікім княстве надавалася немалое дзяржаўнае значэнне. Гадоў трыста назад па яго забрукаваных вуліцах звінелі конскія падковы вялікалітоўскіх рыцараў, якіх тут называлі драбамі.

Берасць першым з беларускіх гарадоў яшчэ ў канцы XIV стагоддзя атрымаў магдэбургскае права. Камянец займеў гэта права на пачатку XVI стагоддзя. Розным веравызнанням адпавядалі царква, касцёл, сінагога. Са шматлікіх крамаў плацілі падатак на карысць мястэчка, яно патроху расло, добраўпарадкавалася. У 1477 годзе мястэчка наведаў, кіруючыся ў Маскву, Амброжа Кантарыні — пасол і падарожнік. Быў тут праездам і славуты Зігмунд фон Герберштэйн. У XVI стагоддзі Камянец па колькасці насельніцтва — пяць тысяч чалавек — не саступаў Берасцю. Праводзіліся тут рыцарскія турніры, у адным з якіх браў удзел прынц Ланкастэрскі Генрых — будучы кароль Англіі.

Не адна вайна пракацілася праз старажытны Камянец. У 1657 годзе мястэчка рабавалі шведы. У 1655 і 1658 гадах наведаліся маскавіты ваявод Урусава і Барацінскага. Асабліва шмат шкоды нарабілі маскоўскія стральцы Івана Хаванскага: спалілі замак, ратушу, касцёл, царкву і 183 дамы з 286.

Мястэчка ўсё ж такі адбудоўвалася, але часы мяняліся і лёс яму не спрыяў. Чыгуначныя дарогі, якія звязалі Берасць і Гародню з Мінскам і Вільняй, Масквой і Варшавай, пакінулі Камянец убаку, і ён застаўся, як пісаў адзін этнограф, «вельмі бедным і нязначным мястэчкам Брэсцкага павета». Старажытны шлях, што ішоў з поўдня праз Берасць, Турну, Чарнаўчыцы, Відамле, Камянец, Камянюкі, Белавежу і вёў на Гародню, у бок Трокаў, канчаткова страціў ранейшую сваю ролю. Жыло тут народу тысячы чатыры, не болей. Жыхары мястэчка моцна трымаліся свайго мяшчанскага саслоўя і нават пачалі бунтаваць, калі аднойчы пасля апошняга раздзелу Польшчы, улады мелі намер зрабіць з іх сялян. Нават і цяпер тут захаваліся многія рысы даўнейшага ўкладу жыцця. У Камянцы жылі рамеснікі, гандляры, анучнікі, печнікі, кушняры, краўцы, шаўцы… Усіх цяжка і пералічыць. Каля палавіны з іх — як і ў большасці заходнебеларускіх і заходнеўкраінскіх мястэчках — яўрэі. Местачкоўцы — рамеснікі і гандляры — зямлёй не займаліся, і зямлі ў іх, па сутнасці, не было. Тут знаходзіліся базар, млын, сыраварня. Рабілі цэглу, чарапіцу, гонту, сельскагаспадарчыя прылады, посуд. Камянецкія кірмашы збіралі шмат народу, з усяе акругі. На іх можна было купіць усе патрэбныя жыццёвыя прыпасы. На вялікія кірмашы — раз ці два ў год — прыбывалі сюды цэлыя абозы балаголаў з Беласточчыны, Валыні, з Пружан, з Палесся, з-за Берасця і з многіх іншых бакоў. І чаго толькі не прывозілі — соль, мёд, збожжа, сала, рыбу, селядцы, сушаныя грыбы, лён, каноплі, воўну, шэрсць, скуры, дзёгаць, мыла, махорку. Хапала тут і пастаялых двароў — было іх з паўсотні. Адзін з іх і выбраў Кірыла. Орлік пакіраваў у двор да знаёмага местачкоўца яўрэя Нохіма, які займаўся шавецтвам і жыў адразу за трэцім мостам па Рымарскай вуліцы. Нохім асабліва славіўся ўменнем шыць дабрэнныя боты. Усю ноч можаш прастаяць у вадзе, а ногі будуць сухія. Конь добра ведаў гэты маршрут і ахвотна павярнуў у звычным кірунку, дзе паміж высокіх дрэў стаяла крытая пазелянелай гонтаю хата.

Убачыўшы на сваім падворку даўняга сябра, Нохім ажыўлена закрычаў:

— О-о-о! Малка! Малка! Паглядзі, хто да нас завітаў!

— Хто такі завітаў? — пачулася з-за дзвярэй.

Нохім набліжаўся, крыху прыгнуўшыся, шырока расстаўляючы ногі і няўклюдна соўгаючы імі, што, як ведаў Кірыла, уласціва было людзям, звязаным з сядзячай работай. Акрамя таго, ён прыкметна накульгваў на левую нагу: у дзяцінстве паслізнуўся на лёдзе і ўпаў, пасля таго левая нага ў росце крыху адстала ад правай. На галаве ў Нохіма Лявонка заўважыў шчыльна прыткнутую круглую шапачку. Кірыла злез з воза, атрос полы світкі ад саломы і павітаўся з гаспадаром. Нохімаў твар, паголены, але з доўгімі пэйсамі, якія апускаліся ніжэй падбародка, выказваў і радасць, і здзіўленне, і нейкі сум адначасова. З дзвярэй выглянула гаспадыня — яшчэ не старая, паўнаватая жанчына, жонка Нохіма. І ў яе выгляд быў, як заўважыў Кірыла, заклапочаны і нават засмучаны.

— Ды разам, пане муй, з унукам!

Нохім перавёў погляд на Кірылавы боты:

— Носіш?

— А як жа! Нашу і цябе ўспамінаю, Нохім. Як ты жывеш-пажываеш?

— На базары такія боты не купіш — там табе замест сцелькі кардон пакладуць! — не без гонару сказаў шавец, не адводзячы вачэй ад свайго фірменнага вырабу.

— Ой, часы надышлі, ой, часы надышлі! — завохкала Малка.

— Жывеш-пажываеш? — Нохім уздыхнуў.— Якое там жыццё! У Гомелі зноў пагром быў…

— Яны кажуць, — перабіла Малка, — што яўрэі рэвалюцыянеры, а што яўрэі ім благога зрабілі? Не ўсе ж рэвалюцыянеры. Паміж рускімі мала рэвалюцыянераў?

Кірыла супакоіў:

— Не хвалюйцеся, тут не будзе!

Але Нохім пазіраў няўпэўнена.

— Слабога кожны можа пакрыўдзіць і зняважыць… Што значыць — не будзе? Чаму ты так думаеш?

Кірыла развёў рукамі:

— Ты, таго, шыеш боты, я сею жыта. Падумай — нашто нам сварыцца?

— Праўду ты кажаш, але ж, бачыш, некаму трэба, каб нацкоўваць адзін народ на другі,— шавец цяжка ўздыхнуў: — У нас у дадатак і яшчэ клопаты…

Малка, ведаючы, што мае на ўвазе муж, не ўтрымалася, пляснула рукамі, залямантавала:

— Ой-ой-ой-ой, каб яго чорт! Гэты той пракляты! Ой, нарабіў…

— Малка, кінь! Які той? Цяпер ён твой зяць, — з нейкай з'едлівай насмешлівасцю і горкай іроніяй сказаў Нохім і ціха нагадаў суразмоўнікам: — Усіх нас чакае апраметная.

Усе прымоўклі. Падзьмуў вецер, пад нагамі зашумела лісцвяная мяцеліца.

Нохім ізноў уздыхнуў:

— Цяжка быць яўрэем. Чужыя б'юць, свае тузаюць…

— Ой, — як бы тлумачачы словы мужа, падхапілася гаспадыня, — наша Лейка, вы бачылі, усё пры ёй: і фігурка, і тварык, і косы! Куды яна? Мы людзі з культурай, усё як трэба…

— Прыгожая яна ў вас! — пагадзіўся Кірыла, нібы намякаючы на тое, што прыгожым дзяўчатам звычайна выпадае няпросты лёс.

— Ой-ой-ой, я наглядзецца на яе не магла! — пагадзілася Малка, выціраючы слёзы. — Такі ўдар! А быў жа хлопец!

«От, бачыш, — падумаў Лявонка, — і тут нелады, і тут спакою няма».

— Усё было дамоўлена! — як бы самой сабе сказала Малка.

— Ну, яшчэ невядома, ці ўзяў бы… — Нохім глуха кашлянуў, нібы стрымліваючы залішнюю жончыну ўпэўненасць.

Кірыла не раз бачыў Нохімаву дачку Лейку — прыгажуня, чарнявая, косы да калень.

— Ой, я не перажыву!.. — схапілася за галаву Малка. — Гэта замест таго, каб паслухаць бацькоў!

Прускаўцам стала іх шкада.

— І так нас любіла і шанавала заўсёды, такая ветлівая — «татэ, татэ, татэ» — і раптам збегла! — роспачна паціскаў плячыма шавец. — Але нічога, — дадаў ён. — Бог суровы, але справядлівы і міласцівы да чалавека. Гэта пацвярджаецца на кожным кроку.

— Дачка — выхрыстка, зяць — гоім… Уй-уй, гора нам, гора… — Не знаходзіла сабе месца Малка. — Такога яшчэ не было, каб наша дачка закахалася ў гоя.

— Ну, надта ўжо так не кажы, — Нохім пяшчотна дакрануўся да жончынай рукі.— Я ж у цябе таксама напалавіну ліцвін.

Малка яшчэ больш завойкала.

— Але ж і з яго боку тое самае, — сказаў, падумаўшы, Кірыла, маючы на ўвазе зяця, але яшчэ не ведаючы, хто ён такі.

— Вось, я ёй і кажу, цяпер не той час… — падтрымаў яго Нохім.

— А якія халы яна ўмела пячы! — усхліпвала Малка. — Ой, не перанясу, не перанясу… — у яе словах гучалі гора і роспач.

— А хто ён? — пацікавіўся госць. — Калі так, дык, відаць, вельмі, таго, самастойны чалавек.

— Сын Залатоўскага з Замастоў! Можа, чуў?

— Вядома, чуў! Але ж яго, таго, заўсёды залатаром звалі. Дык, можа, паспеў шляхціцам стаць? Здараецца і такое…

— Шляхта? — скрывілася Малка. — Пхе! Ён бедны, як сакол. Адно слова — залатар.

Сапраўды, Залатоўскія жылі даволі бедна, нічым асабліва не вылучаліся, і як ён мог прывабіць прыгажуню Лейку, ніхто не ведаў.

— Яна, таго, зацяжарала, ці што? — з уласцівай яму наіўнасцю і прастадушнасцю спытаў Кірыла.

— Ой, што вы, Кірыла! — замахала рукамі Малка. — Такое скажаце… Гэтага толькі не хапала, ой-ой-ой…

— Казалі пра яго, я сам чуў, што ён дэмакрат… — разлучна і крыху як бы загадкава сказаў Нохім. — Адным словам, асляпіў ён яе. Маладая…

Кірыла з Лявонкам не ведалі, хто такія дэмакраты, але спытаць не адважыліся.

— А-а-а! Пачакайце, успомніў! — недарэчы ўзрадаваўся Кірыла. — Дык я яго знаю — гэта Іван. — Затым, як бы сам з сабою разважаючы, пачасаўшы патыліцу, дадаў: — Хлопец відны, рослы, кучаравы. Ды і вясёлы! Як прыйдзе на кірмаш…

Малка перабіла яго:

— Ой, не дай Бог, калі пра ўсё дазнаецца рабін! — падзялілася апасеннямі Малка.

— А то ён не ведае… — махнуў рукой Нохім.

Кірыла выказаў сваё меркаванне:

— А можа, вашай дзяціне якраз і ўсміхнецца шчасце?! А то што б яна тут рабіла — селядцы прадавала?

Нохім перавёў размову на другое:

— Ты лепш мне скажы, пане муй, як там у Прусцы мой швагер?

Прускаўскі карчмар Мордка Вінаград даводзіўся Нохіму родзічам.

— Жыў, здароў.

— Гандлюе?

— Дзіва што!

Лявонка з цікавасцю глядзеў на незнаёмых людзей, да якіх яны з дзедам прыехалі.

— Ну, то зайдзіце пагрэцца?

— Дзякуй, няма часу.

— А куды ж гэта вы так спяшаецеся?

— Ды вось такая справа — унука ў вучылішча прывёз.

— О-о-о! Справа добрая! — пахваліў Нохім, і разам з жонкай падаліся ў хату.

Кірыла ад'ехаў у глыб двара і, не распрагаючы каня, паставіў воз у дальнім кутку, прымацаваўшы лейцы да плота. На галаву каню павесіў торбу з сечкай, перамешанай з аўсом. Лявонка прыхапіў з сабой паперу, чарніла і ручку, якія склаў у торбачку яшчэ ўчора звечара, і разам з дзедам рушылі насустрач невядомаму.

З хвіліну якую пастаялі каля стаўпа — гэтага старажытнага збудавання, падзівіліся яго магутнасці.

— Сажняў дваццаць будзе, не менш! — з павагай заўважыў Кірыла.

Доўга аглядаць помнік не мелі часу і амаль адразу, не марудзячы, павярнулі на Берасцейскую вуліцу і неўзабаве апынуліся перад аднапавярховым драўляным домам, што стаяў у засені дрэў. «Вось яно!» — Закалацілася, заскакала Лявонкава сэрца. Кірыла, наадварот, каб падтрымаць унука, захоўваў спакой. Прачынілі веснічкі. Прайшлі па сцяжынцы, якая за лета паспела зарасці травой, падняліся на ганак. Лявонка выглядаў бледным і напалоханым.

— Што, баішся? — усміхнуўся дзед.

— Саромеюся…

— Саромеюцца, калі баяцца. Няма чаго саромецца.

Пры ўваходзе сустрэла нейкая цётка з мятлою ў руках — вартаўніца ці прыбіральшчыца.

— Вам да каго?

— Да начальства, — суха адказаў Кірыла.

— Паступаць? — выпытвала яна нейкім хрыплым, як здалося Лявонку, голасам.

— Яго, таго, павінны ўжо былі залічыць яшчэ з лета, — растлумачыў Кірыла.

Цётка кінула погляд на Лявонку.

— Самога Васіля Іванавіча няма, ідзіце да інспектара! — параіла яна і паказала на дзверы ў глыбіні калідора.

Тут нават у Кірылы ногі сталі нейкімі непаслухмянымі, аднак, што зробіш, трэба было ісці. Ён асцярожна «панукаў» у дзверы і, не дачакаўшыся адказу, прачыніў іх і разам з унукам прасунуўся ў пакой. Інспектар — малады чалавек з глыбокімі залысінамі — сядзеў у плеценым крэсле, унурыўшыся ў паперы. Апрануты ён быў у зялёны сурдут вайсковага крою. (Як потым аказалася, гэта быў настаўнік рускай мовы і літаратуры.) Калі ён разагнуўся, Лявонка ўбачыў мноства блішчастых гузікаў на грудзях і жываце. Спрабаваў іх палічыць, але гэта ў яго чамусьці не атрымлівалася. Відаць, ад хвалявання. Інспектар спытаў, адкуль яны і па якой справе. Лявонка набраў у грудзі паветра і адчуў, што яму заняло мову, — ні слова не мог вымавіць.

— А дакументы аб заканчэнні пачатковай школы ёсць?

Кірыла падаў пасведчанне.

Інспектар паглядзеў на Лявонку:

— Пяцёркі!..

— Таго, в-выдатнік, — пацвердзіў Кірыла.

Пасля гэтага Лявонка крыху пасмялеў. Інспектар пасміхнуўся неяк аднымі вачыма, агледзеў хлопчыка, потым адшукаў спіс тых, каго павінны былі залічыць на казённы кошт.

— Прозвішча?

— Кужаль, — адказаў за Лявонку дзед.

— А вы пачакайце ў калідоры! — загадаў інспектар.

Кірыла нехаця выйшаў.

— Імя?

— Лявон.

— Лявон… Гэта ты ў Прусцы сваёй Лявон. Сапраўднае тваё імя Лявонцій! Запомні.

Потым з шуфляды дастаў ліст паперы.

— Пішы заяву! На імя дырэктара народнага вучылішча. — І пачаў дыктаваць. Потым узяў напісанае Лявонкам, пакруціў у руках — Што ж, граматыку ведаеш. А як арыфметыку?

Экзамен па арыфметыцы праводзіў другі настаўнік. Давялося рашаць задачку. Лявонка са страхам сачыў, як натапырваліся настаўніцкія вусы і ўздрыгвала рудаватая бародка. Аднак задачка была з такіх, якія яны разглядалі ў школе.

Настаўнік задаў два-тры ўдакладняючыя пытанні, Лявонка даволі ўпэўнена на іх адказаў, і экзаменатар, здаецца, застаўся задаволены.

— Ты залічаны ў першы клас! — урачыста прамовіў інспектар.

Лявонка ад радасці адчуў сябе на сёмым небе.

— Паслязаўтра — на заняткі,— працягваў інспектар. — Як з кватэрай? Знайшлі?

Лявонка кіўнуў галавой, не ўцяміўшы як след апошняга пытання і забыўшы нават падзякаваць. Стаяў' і лыпаў вачыма.

— Можаце ісці.

Ён не пайшоў, а пабег. Дзеда знайшоў у канцы калідора, той, па ўсім відаць, добра-такі перахваляваўся за ўнука.

— Ну, як?

— Прынялі! Паслязаўтра — на заняткі!

Расчыніліся дзверы, і ў калідор выйшлі Лявонкавы экзаменатары.

— Дзякуй вам вялікі, паночкі! — сказаў Кірыла, прыціскаючы да грудзей шапку.

— Здольны, але старання трэба шмат! — нахмурыў бровы інспектар у зялёным сурдуце. — Каб не ленаваўся!

— З усіх сіл будзем старацца.

Дзед з унукам выйшлі з будынка вучылішча і, стомленыя перажываннямі, перад тым як ісці да Нохіма, прыселі на лавачку.

— Ну вось і скончылася тваё маленства, унучак.

Потым Лявонка доўга думаў над гэтымі дзедавымі словамі пра маленства, якое чалавек звычайна ўсведамляе і пачынае цаніць толькі тады, калі яно становіцца ўспамінам.

…Яго, адзінага сына, у сям'і вельмі любілі, але працаваць даводзілася нароўні з усімі, з пяці гадоў, калі працай лічыць тое, што Лявонка няньчыў сваю малодшую сястрычку Тоню, а потым і Фядорку… З самага раннягу ўзросту дзеці пачыналі хадзіць за скацінай. Кар'ера пастушка мела чатыры ступені. Пачынаў ён з гусей, праз год даверылі свіней, затым — авечак. Апошняя ступень — каровы. Пасвіў не толькі сваю, але і чужыя, бо трэба было зарабіць, каб вярнуць пазычанае. Міхаль пазычаў кожную вясну, а зімою абяцаў аддаць, — меркаваў, што за лета сын заробіць, пасучы кароў. Дамаўляліся— пуд за лета за кожную жывёліну А жывёлін тых быў заўсёды добры дзесятак. Сонца пячэ, дождж ліе, прымаразкі скавалі зямлю — а ты павінен пасвіць. «Пастолікі свае абарсай!» — звычайна казала яму раніцай Марыля, прыглядаючы, як ён абуваўся. Пастухоўская служба яшчэ не скончылася, а яго пачалі ўжо прывучаць да работы ў полі. Усяго было ў тым маленстве — і змрочнага, і светлага, і горкага, і радаснага. Лепшым сябрам быў дзед — з ім і ў поле, і ў лес. «Дзедо, дайце лейцы — я сам пакірую», — прасіў унук, калі яны ехалі ў поле. Кірыла даваў яму лейцы. «А што там? — унук паказваў туды, дзе поле прасціралася да лініі гарызонту і дасягала неба. — Край неба?» Дзед глядзеў туды, куды ён паказваў. «Так, небакрай». — «І далей ужо нічога няма?» — «Як няма? Далей — Бучамле». Так называлася вёска, што знаходзілася ў тым напрамку.

Дзед бараніў унука, нават ад бацькоў, калі тыя залішне сярдзіта паводзілі сябе ў дачыненні да сына. «Дзіця нельга біць, з ім гаварыць трэба! Біць дзіця ў ніякім выпадку нельга! Прыгледзься да яго, Міхаль, і зразумей». Кірыла часта браў унука з сабой на паляванне, вучыў ставіць пасткі, раскладаць агонь, збіраць грыбы. А грыбоў шмат: казлякі, сыраежкі, грузды, рыжыкі, ваўнушкі, краснюкі, маслюкі, лісічкі, апенькі, зялёнкі. З асалодай удыхалі грыбны пах зямлі. Лявонка заўважаў, што ў лесе, у полі, на лузе дзеду рабілася быццам бы лягчэй, ён адпачываў. У яго прысутнасці лес губляў сваю змрочнасць, станавіўся блізкі, свойскі. «Дзедо, а якая гэта птушка?» — «Сойка, унучак. Прыгожая, на вясёлку падобная, калі крылы растапырыць!..»

Да Нохіма вярталіся праз усё мястэчка, старанна абыходзілі гразкія месцы. Мястэчка нічым не нагадвала пра лес. Шыльды, шыльды, шыльды… Кірыла завярнуў у невялікую гаспадарчую краму — тое-сёе паглядзець. Наведаў некалькі знаёмых гандляроў. З Алты трэба было спагнаць грошы, якія той абяцаў аддаць Кужалям за цяля, што купіў у іх гэтай восенню. Гандляры ў чорных замусоленых лапсардаках, у такіх жа, як у Нохіма, ярмолках скардзіліся, што цяпер цяжка, ніякага барышу няма — амаль увесь прыбытак даводзіцца аддаваць спраўніку і іншым зацікаўленым асобам.

Нарэшце пастукалі да Нохіма, зайшлі ў хату. Хата ў шаўца была яшчэ меншая, чым у іх — у Прусцы. Нохім сядзеў у сваім кутку і сукаў дратву. На носе — акуляры. Убачыўшы прускаўцаў, не спыняючы работу, пацікавіўся:

— Ну што, як?

— Запісалі-такі нашага хлопца!

— О-о! Гэта шчасце вялікае — чалавекам стане!.. Можа, і нас калі ўспомніць… — Нохім падняў палец угору, нібы да нечага прыслухоўваўся.

— Галоўнае, што плаціць за навуку не трэба — за кошт казны…

— О-о-о! Дык што? У нас пакідаеш?

— Мы думалі прасіць вас, Нохім, хай бы пакуль што ў вас пажыў.

— А ці спадабаецца яму ў нас?

— Ой, Нохім-Нохім, усё ты прыбядняешся. Чаму ж не спадабаецца? Мы ж, таго, заплацім.

— Ну, калі так, дык хай застаецца. Можа, калі дратву дапаможа ссукаць ці вядро вады прынясе. — Гаспадар павярнуўся да дзвярэй: — Малка! Малка! Чуеш? Дзе ты там? Я кажу каб заставаўся.

Прытупала Малка.

— Хай застаецца! Можа, калі што ў хаце паможа — дроў ці вады прынесці.

— От і я кажу. Толькі далекавата табе будзе хадзіць, хлопец, — праз усё мястэчка.

— Нічога! Ногі ў яго хуткія.

Лявонка прысеў на ўслон. Сэрца грэла надзея на будучыню, на вучобу. Ён адчуваў, як моцна любіць і дзядулю, і маці з бацькам, і сястрычак, і сябрукоў у далёкай Прусцы, і гэтых вось новых гаспадароў — дзядзьку Нохіма і цётку Малку, якія ў патрэбны момант не адмовілі, прытулілі…

Дадому Кірыла вяртаўся адзін. Паспеў яшчэ зайсці да Лейбы — купіць селядца. Павечарэла. Па небе паказаліся першыя зоркі, калі Кірыла выехаў на гасцінец. У галаве раіліся розныя думкі. «Шмат людзей ехала па гэтым гасцінцы, але хто калі вёз унука, каб той у вучылішчы вучыўся?! Вядома, цяжка цяпер будзе. Дзе тых грошыкаў узяць? Давядзецца добра падумаць… Я прыгонны быў, а ўнук вучоны будзе. Падумаць толькі! Гэта ж не шмат часу прайшло, а ўсё-такі нешта ж у свеце мяняецца. Вучылішча — гэта табе не жарты. Можа, нарэшце, і мы нешта будзем мець… Адно толькі, каб не атрымалася так, што ад зямлі адарвецца, але і неба не дастане…»

Перад Бабіцкай гарой гаспадар, калі вяртаўся з Камянца дадому, злазіў з воза і папіхаў — пасабляў каню. Тое ж самае зрабіў і Кірыла — пад'ём вунь які круты, шкада жывёліны.

«…Бяжы, зайчык, вучыся, пакуль не ўгледзелі гэтыя… Ураднікі, ды паны, ды пісарчукі… Відаць, Кузёмка той нездарма такую вестку прынёс пра дваццатае стагоддзе. Добрая навіна! — Потым успомніў Лейку з Іванам. — Што ні кажы, а ў чалавека цяпер, відаць, болей правоў. Паглядзім, як яно будзе — што да чаго».

V

— Добры дзень! — павіталася Хомчыха, не паспеўшы нават зачыніць за сабой дзверы. — Ці чулі, пра што Кузёмка плёў? — суседка Хомчыха — баба-пахатуха, жанчына дакучлівая, кожнага дня прыходзіць пазычыць нешта і мае пастаянную патрэбу пра каго-небудзь пагаварыць. — Калантар! Гэта ж трэба выдумаць!

— Пра каго гэта ты? — не адразу сцяміў Кірыла.

— Ну пра гэтага… Напалохаў! Дваццатае сталецце!.. Ой!..

«Пра Кузёмку!» — зразумелі гаспадары, але прамаўчалі.

— Ну што, што дваццатае? — працягвала Хомчыха, але, убачыўшы, што гаспадары слаба рэагуюць на пачутую навіну, перайшла на другое:

— Чадна ў вас, Марылечка!

— Ой, што зробіш? Хата старая, асела ўся, і печ такая. Я сваім кажу — трэба пра новую думаць.

— А, такі, трэба… Што, унука вучыцца адвёз? — Хомчыха павярнулася да Кірылы.

— У Камянцы ён, — адгукнуўся Кірыла, збіраючыся снедаць.

— Тады, можа, і настаўнікам будзе. Гэта добра! — У голасе Хомчыхі пачулася нейкая ліслівасць і зайздрасць адначасова.

— Хто яго ведае, як там будзе, — уздыхнула Марыля, — яшчэ не хутка тое.

У калысцы сядзела Барбарка і смяялася бяззубым роцікам.

— Малеча! — цмокнула ёй у адказ Хомчыха. — Калі ты вырасцеш?

Але Барбарка нічога пэўнага адказаць ёй не магла і толькі выяўляла прыязь усім сваім абліччам. Гэты раз Хомчыха пазычыла два фунты ячменных круп, бо сваіх яшчэ не паспела надраць, і, узрадаваная, пабегла дадому.

«Усё ж такі,— разважаў Кірыла, — праняла нашых прускаўцаў навіна Кузёмкі, усе захваляваліся…»

Сапраўды, пачутую вестку пра дваццатае стагоддзе абмяркоўвала ўся Пруска, але ніхто не ведаў, як яе разумець і як на яе рэагаваць. Уражанне было такое, што прускаўцы некуды безнадзейна спазніліся, і цяпер невядома, як паправіць справу.

Адзіны, хто паставіўся да Кузёмкавай навіны спакойна, нават раўнадушна, быў мясцовы ўраднік. Стараста Мітрафан Давыдзюк данёс урадніку пра яе ў той жа дзень, але Кастантага гэта мала абыходзіла, як і бацюшку — айца Глеба. Адзін і другі, нягледзячы ні на якія нечаканасці, ведалі, што якое б стагоддзе ні стаяла на дварэ, а жыццё ідзе сваім ходам. Прускаўцы здаўна мелі ўласнага паліцэйскага, які жыў у вёсцы. Называлі яго Канстанцін Цярэнцьевіч Дзванарык, па-мясцоваму — Кастанты. Бацька Кастантага асеў тут яшчэ ў часы Мураўёва, пасля паўстання шэсцьдзесят трэцяга года. Ён і ўдзельнічаў у падаўленні гэтага паўстання — у чыне унтэр-афіцэра, за што, можна сказаць, і атрымаў пасаду ўрадніка. Кастанты ад бацькавых традыцый вернасці прастолу не адступаў ні на крок, быў у захапленні ад сваёй паліцэйскай кар'еры і спадзяваўся з цягам часу стаць прыставам. Хата ўрадніка стаяла першай, на самым відным месцы, недалёка ад карчмы, там, дзе вясковая вуліца ўпіраецца ў камянецкі гасцінец. Нават не хата, а дом — з высокім дахам, крыты гонтаю і абведзены вострым частаколам. Паселішча гэтага казённага чалавека было акружана атмасферай нейкай невытлумачальнай павагі і страху. Апошняму ў немалой ступені садзейнічала і вялізная, на ўсю шырыню прускаўскай вуліцы, лужына перад хатаю. У ёй рэзідэнцыя ўрадніка адлюстроўвалася ва ўсёй велічы. Кастанты, трэба сказаць, любіў гэтае тварэнне прыроды і ў часы асабліва шырокага разліву знаходзіў яго нават прыгожым. Летам лужына звычайна высыхала і аб'яўлялася толькі пасля праліўнога дажджу, затое вясной і восенню залягала надоўга, у адпаведнасці з сваімі натуральнымі памерамі. Не проста праехаць праз яе чалавеку з возам. Бывае, як засядзе хто, дык доўга не можа выбавіцца, пакуль не дапамогуць людзі. Па другі бок ураднікавага дома рос сад з высокімі старымі вішнямі, грушамі і яблынямі.

У гэты дом, абмінуўшы лужыну, і накіраваўся Ясё Латушка.

Ураднік толькі што вярнуўся з аб'езду стомлены і злы. Клопатаў яму, трэба сказаць, хапала. Разам з валасным начальствам — пісарам Пацеем — збіралі з сялян-неплацельшчыкаў падаткі, нядоімку. Непрыемная, вядома, справа!

Ясё адчыніў цяжкія дзверы і, ступаючы на насках, увайшоў у сені. А куды, у якія дзверы кіравацца далей, не ведаў.

— Гаспадзін ураднік?

— Хто там не ў пару?.. — голас быў строгі і незадаволены.

— Я-а-а…

Ураднік адчыніў дзверы:

— Ну, што скажаш?

Ясё, трымаючы ў руках шапку, перамінаўся з нагі на нагу, паглядаў на гаспадара, аблічча якога, зрэшты, ён даўно ведаў: перад ім стаяў усё той жа пахмурны, непрыветны чалавек з мясістым чырвоным носам і ямкай на падбародку. На ўраднікавых грудзях, якраз пасярэдзіне, вісеў на доўгай стужцы нейкі вялікі, пацямнелы ад часу ці ад чаго іншага медаль, які яго ўладальнік не паспеў зняць ці, можа, лічыў патрэбным насіць і па-за выкананнем службовых абавязкаў у хатняй абстаноўцы. На лбе чырванеў след, адціснуты фуражкай.

— Мяне ўкрыўдзілі…

— Што здарылася? — ніжняя губа ўрадніка грэбліва адвісла. Стомлены розум яго, як і ўсё цела, быў надта ж цяжкі, павольны і замаруджаны. Кастанты паглядзеў у кут, як бы шукаючы дапамогі. У куце побач з абразамі вісеў партрэт цара, які паспелі ўжо, не разбіраючыся, хто ёсць хто, даволітакі бязлітасна забрудзіць мухі. Не звяртаючы ўвагі на чын, яны дакучалі і самому ўрадніку.

— Можа, хоць вы дапаможаце — надта сусед мяне крыўдзіць, і ніякай управы на яго няма, — Ясё апусціў галаву.

— Хто?

— Кужаль, Міхаль… Абараў!..

Рот урадніка скрывіўся ў іранічнай грымасе:

— Дык ён, здаецца, не з такоўскіх…

— Ой, вы яго не ведаеце! Ён такі!

Наступіла працяглая паўза. Нарэшце ўраднік сказаў:

— Як жа ён мог цябе абараць, калі ён сваю бульбу выбіраў?

— Вось столькі майго заняў,— Ясё развёў перад сабой далоні і паглядзеў на Кастантага, — на добры аршын!

— А да бойкі справа не дайшла?

Ясё адвесіў ніжнюю губу, як бы нешта цямячы:

— Віламі ў мяне запусціў — ледзь ухіліўся!

— М-м-м, — прамычаў ураднік, і не зразумела было, задаволены ён тым, што бойкі не было, ці, наадварот, — шкадуе, што яе не было.

Ясё надаў свайму твару выраз упартасці, адтапыраныя вушы наструніліся яшчэ больш.

— Я ў валасны суд паскарджуся! Я так не ўпушчу! Калі вы не пакараеце…

Ураднік ведаў гэту ўласцівасць мясцовага народнага характару — так званае «самаедства», схільнасць да пастаянных спрэчак, судовых працэсаў, суцяжніцтва.

— Ты што ўдумаў? Мір пазорыць хочаш? Дык калі дазнаецца Варфаламей Цітавіч, ён так цябе з дзярэўні папроць, што я не ведаю, дзе ты ачуцішся! — Кастанты дужа не любіў, калі, як ён казаў, з хаты выносілі смецце.

— А хто такі Варфаламей Цітавіч? — пацікавіўся Ясё.

— Ты што, не чуў пра Варфаламея Цітавіча? Аненкава-малодшага не ведаеш?!

— ?

— Становы прыстаў! З ім шуткі плехі!.. А з Кужалем я пагавару. Ідзі!

Ясю нічога не заставалася, як вяртацца дадому.

Назаўтра ў акно да Кужалёў пастукаў стараста:

— Міхаль! Ураднік кліча!

— Ураднік? — Кірыла паглядзеў на Міхаля. — З падаткамі, здаецца ж, разлічыліся…

— Гэта, відаць, ён, Ясё…

Міхаль апрануўся і накіраваўся да ўраднікавага дома.

Кастанты прымаў наведвальнікаў у службовай палавіне дома. Абышоўшы ўраднікаву прыгажуню-лужыну, Міхаль падняўся на ганак і нясмела пастукаў у дзверы, прадчуваючы нешта нядобрае. Пачуўшы стук, дзверы прачыніў сам гаспадар з тым жа медалём на шыі. Строга паглядзеў на Міхаля. Пазнаў:

— Заходзь!

Сам сеў за стол і адразу зашамацеў паперамі, павёў сваім чырвоным носам. З ураднікам у Кужалёў, трэба сказаць, склаліся не надта прыязныя адносіны. На думку Кастантага, гэта сям'я паводзіла сябе залішне незалежна і малапачціва.

— Што гэта ў вас з суседам адбылося?

Міхаль зразумеў, чаго яго паклікалі, і паспрабаваў патлумачыць, пачаўшы па парадку. Аднак гаспадар не надта быў настроены слухаць падрабязныя тлумачэнні.

— Так, значыць, да рукапрыкладства справа не дайшла, — перабіў ён Міхаля, і невядома, чаго ў яго тоне было больш — задавальнення ці шкадавання. — Але замахнуцца на чужую ўласнасць — гэта не жарт, гэта бунтам пахне! — Нос урадніка пачырванеў яшчэ больш.

— Якім бунтам? Што вы такое гаворыце, Кастанцін Цярэнцевіч?

— Ты мяне не вучы! — ураднік пырснуў слінаю. — Я рэвалюцыю за вярсту чую!..

Незнаёмае слова «рэвалюцыя» прымусіла Міхаля прымоўкнуць. Крыху ахалоў і Кастанты, перабіраючы пальцамі стужку, на якой вісеў медаль.

— Давядзецца аштрафаваць і яго, і цябе за парушэнне спакойствія.

Міхаль паціснуў плячыма.

— Ты нікуды больш не хадзі! — не паднімаючы ад папер вачэй, сказаў ураднік.

— Ды як так? Ён будзе на мяне плявузгаць, абражаць мяне, крыўдзіць, а я — маўчы? — Міхаль захваляваўся, пабляднеў.— Не, я даб'юся праўды! Быць таго не можа!

— Якой праўды ты яшчэ захацеў?

— Я дамагуся нарэшце, што ён адчэпіцца ад мяне! — Рысы Міхалёвага твару абвастрыліся, у абліччы дабавілася рашучасці.

— Шкада цябе, гаспадар ты ўпраўны, падаткі плаціш…

— Я не ў чым не вінаваты, я буду шукаць правоў. Колькі можна крыўдзіць…

— Іш ты яго! Правоў ён будзе шукаць… Не правоў шукай, а сведкаў, калі на тое пайшло!

— І сведкаў пашукаю.

— Калі так, дык пакінем справу да вясны. Снег растане, і ўсё відаць будзе.

Вяртаўся Міхаль дахаты расстроены, не ў гуморы.

— Так, тато, як мы і думалі, Ясё паскардзіўся.

— От нягоднік! — Кірыла пакруціў галавой, цяжка ўздыхнуў.— Мірна жыць не можа, усё каб сварыцца…

— Кастанты гразіцца аштрафаваць і яго, і нас. Судзіцца давядзецца, не інакш.

Кірыла моўчкі глядзеў на сына.

— Тады і сапраўды сведкі патрэбны!

Судзіцца для прускаўцаў — горш смерці. Марная справа. Праўда, быў выпадак, вёска судзілася з панам Падгурскім. Здарылася гэта пасля паўстання 1863 года. Паўстанне пацярпела паразу, але такія-сякія станоўчыя вынікі яно ўсё ж такі мела. Прыгон на Берасцейшчыне, як і па ўсёй Беларусі, быў скасаваны дарэшты, зменшылася плата за зямлю, сталі дазваляцца гуртавыя выпасы жывёлы ў панскіх лясах і на выганах. ІІрускаўцы таксама дамагліся ад пана права пасвіць скаціну на даволі прасторным лузе, дзе поле апускалася і пераходзіла ў сенажаць, якая далей прымыкала да поймы Лосьны. Сенажаць належала прускаўцам. Была, аднак, адна нязручнасць: вывозіць сена і ганяць кароў даводзілася балоцістым краем сенажаці — праз зямлю пан не пускаў. Жывёлы мясілі балота, грузнучы ў ім па самае вымя. Некаторых прыходзілася нават выцягваць на вяроўках. Прускаўцы вымушаны былі цярпець. Аднойчы — пасля ўжо таго злашчаснага паўстання — яны не вытрымалі і пагналі краем панскага поля. Сярод пастушкоў завадатарам быў Пракоп Пахолак. Падтрымлівалі, вядома, дарослыя. Выбухнуў канфлікт. Пан Караль Падгурскі, выйшаўшы з палаца, крычаў сялянам: «Вы ж лесам маім карыстаецеся і лазою — ніводнай жа капейкі не заплацілі!» «Вашага мы не чапаем…» — адказвалі сяляне. Прыскочыў на брычцы Кастанты. Пан Караль махаў рукамі, намагаючыся даказаць сваё. Угледзеўшы ўрадніка, ён пачаў скардзіцца яму. «У суд на іх, пане Караль! — кіпеў, ажно пеніўся, Кастанты. — Бунтаўшчыкі! Бачыш, чаго захацелі!..» На вочы яму трапіў Кірыла. «І ты тут, Кірыла?» — «А дзе ж мне быць?» — адказаў той. «Але ж бацька твой пакорлівы быў, а ты вона што!» — ужо амаль лямантаваў, не злазячы з брычкі, пачырванелы Кастанты. «Што зробіш, калі іншага выйсця няма». — «А ты хто, што адзін за ўсіх гаворыш, — стараста?» — выскаляўся на яго Кастанты. Прускаўскім старастам тады быў Якаў Галёнка — бацька Масея Касабокага. «А што, калі не стараста, то і слова сказаць нельга?!» — агрызнуўся Кірыла.

За панам сіла. З гэтага часу ўранку і ўвечары панскія парабкі стаялі сцяной і доўгімі кіямі адганялі сялянскіх кароў. Больш таго, пан, палічыўшы сябе пакрыўджаным, падаў, як раіў яму ўраднік, у суд на «прыцясненні з боку сялян». Здарылася гэта, як сведчыць Гродзенскі гістарычны архіў, дзе захаваліся ўсе дакументы, у 1869 годзе. Скаргу памешчыка Караля Падгурскага разглядаў Брэсцкі павятовы суд. З Брэста ў Пруску, зрабіўшы ёй гонар, прыехаў сам міравы пасрэднік Аненкаў. Пасля адмены прыгоннага права былі ўведзены такія пасады — міравы пасрэднік, міравы суддзя. Сялян сабралі перад панскім палацам. На ганку стаялі Аненкаў і пан Караль. Тут жа маячыла мажная постаць урадніка Кастантага. «Вось што, рабята, — пачасаў за вухам Аненкаў,— ваш памешчык калежскі асэсар Падгурскі Караль Станіслававіч абіжан вамі і скардзіцца на вас». Прускаўцы маўчалі. Нарэшце падаў голас Кірыла: «Нам дарога трэба і прагон для скаціны. Колькі можна цярпець паншчыну?!» Міравы пасрэднік Аненкаў аказаўся дзелавым чалавекам, не пазбаўленым пачуцця справядлівасці. Прускаўскія сяляне, за выключэннем старасты Якава Галёнкі, былі аштрафаваны — па адным рублі з кожнага ў карысць мірскога капіталу Ратайчыцкай воласці. Але прагон міравы пасрэднік Аненкаў, дзякуй яму, усё ж такі даў.

Значыць, нейкая праўда на свеце ёсць!

VI

І пачалося ў Лявонкі камянецкае, гарадское, можна сказаць, жыццё. Не лёгкім яно здалося, але затое надта цікавым. Хлопец улёг у вучобу, разам з усімі вучнямі карпеў над задачкамі, пісаў дыктоўкі і практыкаванні, вучыў на памяць вершы і байкі. Займаўся без прымусу, з ахвотай, нават са смакам. Адначасова з ім у вучылішча, у першы клас, паступіў Змітрок Зуб з Бабіч, з якім Лявонка пасябраваў яшчэ ў прускаўскай школе. Перад першым урокам, займаючы парты, Змітрок пабіўся з Яшкам Пацам — пракідкім хлопцам з Вуглян, але потым памірыліся. Нялёгка ім — пачаткоўцам. Настаўнікі пільна правяралі ўчарашнія ўрокі, тлумачылі заданне на заўтра. Старшакласнікі — тыя, хто вучыўся трэці ці чацвёрты год, — адчувалі сябе даволі вольна. У адрозненне ад іх, пачаткоўцы паводзілі сябе нясмела. Лявонку дасталася апошняя парта. Ён трымаўся сціпла, саромеўся прымаць удзел у вучнёўскіх гульнях. Выглядалі вучні па-рознаму. Некаторыя былі апрануты ва ўсё крамнае, у хромавых ботах. Тыя, хто бядней, насілі сваё, прывязнёвае, вытканае на кроснах.

Перад пачаткам урокаў маліліся. Потым пачыналіся заняткі. Вучылішча расчыніла дзверы ў новы, нязнаны свет. Найбольш займалі ўвагу гісторыя і геаграфія.

Гісторыю вёў малады настаўнік Станіслаў Арцёмавіч. Выглядаў ён прыгожа, хоць і з барадой: на галаве стог валасоў колеру спелай пшаніцы, густая барада, вусы, сінія вочы.

На першым уроку, прыязна ўсміхаючыся, ён сказаў:

— Нехта можа падумаць, што не варта вывучаць старажытную гісторыю, бо цяпер іншыя часы, а тых людзей даўно няма ў жывых.

Вучні ўважліва слухалі.

— Не, нам якраз важна ведаць пра сваіх продкаў і іх жыццё. Гісторыя, дзеці, побач з намі. Хіба не глядзіць яна на нас байніцамі Камянецкага стаўпа — вунь, што на беразе Лосьны, на ўзгорку? — Вочы настаўніка загараліся жывымі іскрынкамі, твар святлеў.— Між іншым, — працягваў ён, — у гэтых мясцінах захавалася мова, на якой гаварылі людзі ў часы Кіеўскай Русі. Пасля Кіеўскай Русі было тут Галіцка-Валынскае княства, а затым, з 1366 года, Вялікае княства Літоўскае, утворанае літоўскімі князямі. Вось ля гэтай вежы, — Станіслаў Арцёмавіч глянуў у акно, за якім узвышаўся Камянецкі стоўп, — стаяў Вітаўт, калі збіраўся на Грунвальдскую бітву, а ў Белавежскай пушчы білі і салілі дзічыну, рыхтуючыся ісці на крыжакоў…

Лявонка і ўвесь клас слухалі як зачараваныя. Старое ўваходзіла ў іх свядомасць як новае. Нечаканасцю з'явіліся словы настаўніка пра тое, што ў маёнтку Лышчыцы (гэта зусім недалёка ад Прускі) жыў некалі выдатны чалавек — Казімір Лышчынскі, імя якога ведала Еўропа.

— Я не здзівіўся б, — страсянуў настаўнік сваёй пшанічнай чупрынай, — калі раптам аказалася б, што сярод вас сядзіць нейкі яго далёкі родзіч — нашчадак таго Казіміра.

«Дык Лышчыцы ж усяго за некалькі вёрст ад Прускі,— падумаў Лявонка. — Аказваецца, Лышчынскі напісаў кнігу „Аб неіснаванні Бога“, у якой даказваў, што Бога няма. Грэх падумаць!»

Станіслаў Арцёмавіч узяў са стала кнігу і адкрыў на мясціне, адзначанай закладкай.

— «Блюзнерства яго цяжка было і слухаць, якое я, каб не распуснічаць, пісаць апускаю», — вось так пісаў пра Лышчынскага адзін з яго богабаязных сучаснікаў-храністаў таго часу. Царкоўны суд прыгаварыў вальнадумца да жорсткага пакарання — яго спалілі на агні.

— Жывым? — дрыжачым голасам спытаў Змітрок Зуб.

— Жывым. Было гэта амаль трыста гадоў назад, яшчэ ў часы Вялікага княства Літоўскага.

Станіслаў Арцёмавіч прайшоўся па класе.

— У нас слаўная гісторыя, аднак яна абышлася з намі, мясцовым людам, бязлітасна, сурова. Сталася так, што, на жаль, мы страцілі сваю гістарычную назву — Літва…

«Дзе ж была тая Літва? Калі?» — не пераставаў думаць Лявонка, ідучы пасля заняткаў да Нохімавай хаты. Вучні шмат спрачаліся паміж сабой, асабліва на гістарычныя тэмы. Іх цікавіла, чаму мястэчка, у якім знаходзіцца іх вучылішча, называецца Камянец-Літоўск.

Настаўнік тлумачыў:

— Гэта цэлая гісторыя. Некалі быў тут дужы народ — яцвягі. Пабілі яго крыжакі. Мы толькі невялічкі асколачак, што застаўся ад гэтых людзей. Па часе вы дазнаецеся і пра тых, хто заснаваў наш горад, і што было далей.

На вуснах Станіслава Арцёмавіча блукала добразычлівая ўсмешка. Лявонку хацелася даведацца, хто былі тыя крыжакі, але запытаць ён не адважыўся.

Аднаго разу, калі ўрок падыходзіў ужо да свайго завяршэння, Лявонка не вытрымаў, падняў руку, устаў і сказаў:

— А дзядуля кажа, што тыя князі былі не літоўскія, а нармандскія…

Сказаў і сумеўся, бо звычайна ён не любіў вытыркацца наперад, але тут неяк атрымалася само сабой.

Станіслаў Арцёмавіч прайшоўся паміж радамі. Раз і два. Павярнуўся да класа:

— Н-не. Нармандцы, ці, як іх яшчэ называлі, вікінгі, к таму часу — гэта ж трынаццатае стагоддзе — ужо збавілі сваю актыўнасць, іх час мінуў. А зрэшты… Першы камень у дзяржаўны падмурак у тую эпоху часта закладвалі менавіта прыхадні… Словам, прызнаюся, што гатовага адказу на гэтае пытанне ў мяне пакуль што няма…

Географ Пётр Пятровіч таксама адорваў немалымі адкрыццямі, вандруючы са сваімі вучнямі па неабсяжных прасторах свету.

Лявонка разам са Змітраком Зубам любілі разглядваць геаграфічную карту, што вісела ў класе, учытвацца ў назвы заморскіх краін, астравоў і мацерыкоў. Аднойчы быў выпадак, калі Пётр Пятровіч пацікавіўся дасведчанасцю вучняў у гэтай галіне сваёй навукі.

— Хто мне назаве ўсе часткі свету? — спытаў ён.

Узяўся назваць Змітрок, выкінуўшы ўверх руку. Пералічыў пяць і спыніўся.

— А колькі ўсяго частак свету?

— Шэсць! — крыкнуў нехта з задніх радоў.

— Дык якая шостая, хто ведае?

Падняў руку Лявонка.

— Калі ласка, Кужаль.

— Амэрыка! — сказаў Лявонка.

Калі б хто тады сказаў, што з гэтай Амерыкай у яго будзе звязана цэлая старонка жыцця, ніколі б не паверыў. Якіх толькі нечаканасцей не дае жыццё!..

Па-свойму цікавымі былі ўрокі свяшчэннай гісторыі, якую выкладаў святар камянецкай царквы айцец Нікадзім. Уразіла тое, што адбылося з Вавілонскай вежай.

— Гэта, — распавядаў айцец Нікадзім, няспешна пасоўваючыся па класе і падмятаючы падлогу сваёй доўгай апранахай, — было ў глыбокай старажытнасці, даўно, яшчэ калі ўсе людзі на адной мове гаварылі.

Клас прыціх.

— На адной мове гаварылі, і ўсе адзін аднаго добра разумелі,— патлумачыў айцец Нікадзім, — але гардыню сваю ўмерыць не маглі.— Бацюшка шматзначна падняў уверх палец. — Захацелася гэтым людзям пакінуць пасля сябе памяць на векі вякоў! Камусьці з іх скорапаспешна прыйшла ў галаву думка сабрацца разам і пабудаваць высокую вежу, ажно каб да самага неба! Усе згадзіліся — і закіпела праца ды яшчэ як! Знайшлі для вежы высокую гару, і будаўніцтва пачалося. Адны гліну месяць, другія з яе цэглу робяць, трэція гэтую цэглу абпальваюць, чацвёртыя — наверх падаюць…

Айцец Нікадзім расказваў настолькі маляўніча, быццам ён і сам удзельнічаў у тым будаўніцтве, быў сведкам усіх падзей.

— Будавалі некалькі гадоў. Расла вежа, і рос вакол яе горад, у якім жылі будаўнікі. Гэта і быў горад Вавілон — з раскошнымі дамамі і паркамі, у якіх спявалі птушкі і, канечне, памнажаліся грахі.

Пра якія такія грахі ішла гаворка, вучні не ведалі (ды і сам айцец Нікадзім, напэўна, таксама), але слухаць было цікава.

— А вежа ўзнімалася ўверх — знізу шырокая, а чым вышэй, тым вузейшая. — Бацюшка наблізіў адну да другой далоні, паказаўшы, якой вузкай стала вежа. — Будавалі ўступамі.— Для нагляднасці расказчык ізноў выкарыстаў далоні.— Да самага неба. Машын розных напрыдумлялі. Нарэшце, прадстаўце сабе, і хмары блізка.

Лявонка спрабаваў уявіць, якая гэта была вежа, што ўзнялася да самых хмар.

— І, упаўне зразумела, не спадабалася гэта Богу — наслаў ён вялікую буру. Вецер пазносіў з вуснаў будаўнікоў усе словы, якія людзі прывыклі гаварыць адзін аднаму. Калі бура скончылася, будаўнікі ізноў хацелі ўзяцца за работу. Пачалі перамаўляцца паміж сабой, і аказалася, што адзін аднаго не разумеюць. Патрэбных слоў не было. Што рабіць? Давялося кінуць працу, і вежа ўрэшце развалілася.

Калі айцец Нікадзім скончыў аповед, клас ад нечаканасці доўга маўчаў. Усе надта дзівіліся. Верыць гэтаму ці не верыць? Чаго толькі на свеце не здараецца!..

— А можа, вежа развалілася ад таго, што цэгла была сырая? — пачулася з таго боку, дзе сядзеў Яшка Пац з Вуглян.

Айцец Нікадзім памахаў у яго бок пальцам, не ўдастоіўшы нават адказам, хоць у Яшкавым запытанні прагучалі ўсяго толькі чалавечыя цікаўнасць і наіў.

У нядзелю ўсё вучылішча хадзіла ў царкву — вучні абавязаны былі выстойваць царкоўную службу ад пачатку да канца…

Шавец Нохім, у якога кватараваў Лявонка, быў неблагім чалавекам, але ўвесь час занятым сваёй справай. Дома Тоня з Фядоркай заміналі рыхтаваць урокі, а тут ціха. Чытай, пішы… Нохім звычайна сядзеў ля акна на нізенькім столаку і, ні на што не зважаючы, займаўся сваім шавецтвам. На падлозе валяліся абрэзкі рознага матэрыялу, ніткі, дратва, якія надавалі хаце свае пахі. Да ўсяго гэтага густа прымешваўся водар шавецкага вару і свежадублёнай скуры. Тут жа, пад рукой, балванкі на розныя памеры. Самая вялікая — сорак дзевятага памеру.

Лявонка падзівіўся:

— Дзядзьку! У каго ж нага такая?

— Што значыць — такая нага? А ў Марка з Зінькоў якая нага?

Марка з Зінькоў Лявонка добра ведаў — ён жа побач з Прускай, за могілкамі. Яго так і звалі — Марка Замагільны. Асілак на ўсю акругу.

— Людзі, мушу табе сказаць, — Нохім намыліў дратву, — не роўныя. Адзін — як той дуб, другі — так сабе. Адзін разумны, другі, можна сказаць, дурны…

Лявонка згаджаўся з довадамі гаспадара: сапраўды, свет такі…

— Мне здаецца, дзядзьку Нохім, вы ўвесь час як бы пра нешта думаеце?..

— А хіба няма пра што думаць, га?

Часцей за ўсё па нейкай дзіўнай звычцы і Нохім, і Малка адказвалі пытаннем на пытанне.

— Некалі, скажу я табе, усе шаўцы былі філосафамі.

Да сябе самога Нохім адносіўся з павагай. Як-ніяк, ён ведае і Тору, і Талмуд і ўмее глядзець на жыццё паводле гэтых свяшчэнных кніг.

У сенях нехта затупаў, дзверы адчыніліся, і на парог ступіў чалавек з вялікай бутэлькай у руках, напоўненай, відаць, малаком.

— Эйк-сінай! [2] — бадзёра гукнуў яму гаспадар.

Гэта быў малочнік Штрыкман, які прынёс кашэрнае малако.

— Ну, што?

— Ён ужо ўсё ведае.

Гаворка, як аказалася, ішла пра мясцовага рабіна, якому быў ужо вядомы ўчынак Лейкі і Івана, бо тыя звярталіся да яго. Потым Лявонка падрабязней даведаўся пра ўсю гэту гісторыю.

…Закахалася дзяўчына. Шлюб мог быць законным, калі б Лейка прыняла хрысціянства. Сумнымі вачыма пазірала яна на раку і на шырокі зарэчны прастор, які віднеўся з акна бацькавай хаты, пра нешта думала. Камянецкія яўрэі моцна трымаліся абшчыны, і Іван з Лейкай напачатку вырашылі звярнуцца да рабіна. Вядома было, што ён, хоць і прапагандаваў рэлігійны аскетызм, сам па натуры быў мяккім чалавекам. Прыйшоўшы да яго на кватэру, якая знаходзілася побач з сінагогай, яны ўбачылі поўнага барадатага чалавека ў акулярах. Лысіну яго прыкрывала ярмолка. Лейка выказала яму сваю просьбу і папрасіла дапамогі. Іван стаяў побач. Рабін выслухаў і апусціў вочы: «Ведаеце, што я вам скажу? Гэта немагчыма». Лейка глыбока ўздыхнула. Рабін, ужо звяртаючыся больш да Івана, дадаў: «Лепшая вера тая, у якой чалавек нарадзіўся. Мяняць веру я вам не раю».

Што рабіць? Пайшлі да айца Нікадзіма. «Павянчайце нас». — «А чые вы? Дык ты шаўца Нохіма дачка?» З слоў айца Нікадзіма выходзіла, што, калі так, дык Лейка павінна перайсці ў праваслаўе, як тады і рабілі некаторыя яўрэі. Потым святар паглядзеў на Івана: «А хто ж дазволіць з праваслаўя пераходзіць у іншую веру? Такога закону няма».

Яўрэйская рэлігія была няўступчывая, але і праваслаўе таксама. «Мяняць веру не варта. Якім нарадзіўся — такім і паміраць трэба», — як бы суцешыў айцец Нікадзім. З гэтым яны выйшлі ад святара. Як ні дзіўна, пасля размоў з рабінам і папом яны і сапраўды адчулі нейкую прыкрасць гэтага пераходу з адной веры ў другую. Выходзіла, што і сама вера станавілася прадметам гандлю.

І вось аднойчы ні Лейка, ні Іван не з'явіліся дадому — як скрозь зямлю праваліліся. Устрывожаная, заплаканая Малка хадзіла па мястэчку. «Лейка, Лей-ка, дзе ты?» — клікала яна ў роспачы, як быццам дачка наўмысна схавалася недзе.

Куды яны пазнікалі — таго ніхто не ведаў. Такая гісторыя…

Штрыкман прысеў на зэдлік і пакруціў галавой:

— Бач, пабралі ахвоту любіцца. Калі б такое раней, дык маглі б і каменнямі пабіць.

— Калі ж гэта было! Цяпер, пане муй, не той час…

— Гэта так, але каб дзеці бацькоў кідалі…

— Фар вус, гатаню, ціст мір азелхэ цурэс? О, ду біст гэрэхт!.. [3] — сказаў Нохім на незразумелай Лявонку мове.

— Усіх чакае апраметная, — уздыхнуў Штрыкман, а Нохім, ужо без якой-небудзь сувязі з папярэдняй размовай, паскардзіўся:

— Ой, гэтыя заказчыкі! Кожны стараецца, каб менш заплаціць…

Штрыкман, пакінуўшы малако, пайшоў.

…Як заўсёды, у нядзелю Лявонка чакаў некага з дому. Ехалі праведаць яго, а заадно па гаспадарчай патрэбе на базар: прадаць што-небудзь і што-небудзь купіць. Бацька альбо дзед прывозілі звычайна буханку хлеба, круп, кавалак сала, цыбуліну ці яшчэ што. Пры гэтым наказвалі:

— Помні, сынок, трэба дзяліцца з іншымі, калі ў каго няма.

Аднойчы Лявонка хацеў пачаставаць Нохіма дамашняй каўбасой і вельмі быў здзіўлены, калі той адмовіўся.

Часцей наведваў дзед. Унук міжвольна ў думках параўноўваў яго з Нохімам і знаходзіў, што яны ў нечым падобныя.

Кірыла спачуваў сябру:

— Трэба вам, таго, большую хату, прастарнейшую!

Замест адказу Нохім расказаў яму адну з сваіх гісторый.

У гэтых яго гісторыях была мудрасць і нешта такое, што выклікала ўсмешку. Расказваючы, ён вельмі хваляваўся:

— Адзін яўрэй паскардзіўся рабіну, што ягонай сям'і цесна жыць. Ён, жонка і пяцёра дзяцей гняздзяцца ў адным маленькім пакойчыку. Рабін паглядзеў на яго і кажа: «Вазьмі служанку!» — «На што мне служанка?» — «Не пытай, вазьмі, і ўсё. І прыйдзеш да мяне праз сем дзён». Прайшло сем дзён. Ідзе ён зноў да рабіна. «Ай-яй, гэта пекла, не жыццё. Жонка і служанка валтузяцца з ранку да вечара, дзеці плачуць, у мяне галава трашчыць!» — «А не бяры ты ўсё да галавы, — суцешыў яго рабін. — Купі сабе яшчэ казу». — «Але ж я не маю ні хлява, ні нават каморкі…» — «Нічога. Нойдзеш для яе нейкі куточак». Мінула сем дзён. Яўрэй трэці раз з'яўляецца да рабіна… — У гэтым месцы Нохім асабліва хваляваўся: — «Гвалт у хаце, крык, плач, бруд, смурод… Больш няма як цярпець!» — «Скончылася цярпенне? — перапытаў рабін. — Цяпер дазваляю табе прадаць казу». Прайшло яшчэ сем дзён. Яўрэй ізноў наведаўся. «Ой, дзякуй! Адпачылі мы, пазбыўшыся таго брыдкага, надаедлівага стварэння». — «Адпачылі? — узрадаваўся рабін. — Тады дазваляю табе звольніць служанку». Той паслухаў. Прайшло тры дні, і ён зноў пераступіў парог рабінавай хаты. «Ну і што?» — спытаў рабін, пагладжваючы сівую бараду. — «Ой, добра нам, добра… Мы цяпер жывем як людзі! Не пакойчык, а палац!»

Слухачы, у тым ліку і Лявонка, засмяяліся, адчуўшы мудры сэнс гэтай гісторыі.

Калі ўсе супакоіліся, Кірыла з вясковай праставатасцю сказаў:

— Цесна ў вас у мястэчку!

— Цесна, — пагадзіўся Нохім.

— У нас — поле. Прасторна! А каб ты, Нохім, таго, меў, скажам, зямлю, ці рабіў бы ты на ёй?

Шавец задумаўся, паправіў на галаве ярмолку.

— Не, мусіць, не. Бацька мой меў зямлю тут вунь, у Завадзькавічах, і, ведаеш, мусіў прадаць. Не атрымлівалася. Зямля, пане муй, патрабуе залежнасці. Пасеяць — пасееш, а ці ўродзіць — гэта табе ніхто не скажа. Не, мне лепш малатком грукаць. Гэта надзейней. — І ён дастаў з зубоў драўляны цвічок, уставіў яго ў праколатую адтулінку ў падэшве і спачатку лёгенечка, а потым моцна стукнуў па ім сваім шавецкім малатком.

У гэты дзень Малка рана вярнулася з мястэчка, прачыніла дзверы ў каморку, дзе знаходзіўся Лявонка.

— А дзе Нохім? — у яе голасе і постаці адчувалася узбуджанасць.

— Можа, ён у Арона… — паціснуў плячыма Лявонка.

Ён ведаў, што гаспадыня хадзіла ў мястэчка, наведвала базар і крамы і прыносіла адтуль усялякія навіны і самыя нечаканыя ўражанні.

Малка скардзілася на высокія цэны — і на малако, і на цукар, і на газу. Здаралася, напрыклад, што яна і прадавец, абмяркоўваючы курыцу і цану на яе, па некалькі разоў вырывалі птушку адно ў аднаго, шмат спрачаліся і нават сварыліся. Малка пра ўсё расказвала Нохіму.

Праз нейкі час вярнуўся, накульгваючы, і Нохім. У яго — свая навіна:

— На мінулым тыдні Штрыкман ішоў дадому агародамі і ўваліўся ў яму з памыямі!

Але Малка перабіла яго сваім, радасным:

— Нарэшце! Нарэшце!

Вочы ў шаўца зрабіліся круглымі:

— Што — нарэшце?

— Нарэшце аб'явілася наша Лейка!

Навіна была, што і казаць, прыемная і радасная, але погляд Нохіма пасуровеў.

— Для мяне яе — як і няма. — І ўсё ж такі не стрымаўся, спытаў: — Калі аб'явілася?

— Толькі што пачула. На базары… — Малка нават рукой паказала ў той бок, дзе быў базар.

Лейка з мужам, аказваецца, жылі ў Берасці, працавалі ў кравецкай майстэрні. Пра ўсё гэта Малка распавяла мужу.

Нохім уважліва выслухаў яе і сказаў, як бы падагульняючы:

— Усіх чакае апраметная, як кажа Штрыкман.

— Апраметная, апраметная — толькі і чуеш! — Не такой, відаць, рэакцыі чакала Малка ад мужа. Яна мітусліва захадзіла па пакоі.

— Але ж што б ні было, а жыць, пане муй, трэба, — уздыхнуў Нохім і накіраваўся ў куток, дзе знаходзіўся яго шавецкі варштат.

— Заладзіў сваё: апраметная, апраметная. Пра дзіця сваё не хочаш думаць…

— Чаму вы лічыце, што ўсіх чакае апраметная? Айцец Нікадзім кажа, што праведнікі трапяць у рай, — асмеліўся падаць голас Лявонка, які чуў размову гаспадароў.

— Чаму гэта яны трапяць у рай? А якая розніца ўрэшце? — пытаннем на пытанне адказаў Нохім, не жадаючы на гэты раз заглыбляцца ў магчымыя лёсы праведнікаў і грэшнікаў.

…Вечарам Нохім з Малкай запалілі свечы ў падсвечніку і павячэралі фаршырованай рыбай з булкай, якую называлі халай. Да суботы гаспадары рыхтаваліся яшчэ ў пятніцу. У пятніцу вечарам мястэчка замірала — нават па ваду ніхто не хадзіў. У суботу, з самай раніцы, Нохім апрануў талес і маліўся. «Мы будзем ляжаць, а ты, Лявон, печ растопіш», — наказаў свайму пастаяльцу. Потым гаспадары залезлі пад пярыны і ляжалі, чакаючы, калі зойдзе сонца, каб устаць і перадыхнуць ад доўгага ляжання. Лявонка спачуваў ім, разважаючы, што не так і лёгка вытрымаць цэлы дзень пад цяжкаю пярынай, ды яшчэ і моўчкі, бо нават размаўляць не дазвалялася. Але ж нічога дзіўнага — у суботу шабас. У кутку на вузкім стале ціха гарэла суботняя свечка, ледзь рассоўваючы асенні морак пакоя. Вядома было, што ў суботу яўрэяў наведваюць патрыярхі Аўраам і Якаў, таму трэба глядзець, каб дзверы былі адчыненыя, а то раптам прыйдуць, а ўвайсці не змогуць — зачынена. Пакрыўдзяцца! Лявонка дзівіўся, што людзі гэтак моцна, упарта трымаюцца свайго, здавён заведзенага. Аб працы ў шабас не можа ісці нават гаворкі. Субота — святая. Кожную пятніцу прыходзіў малочнік Арон Штрыкман — абмяняцца навінамі, пагутарыць. Арон — чалавек надта набожны. Нездарма ён быў пастаянным наведвальнікам сінагогі. У суботу Лявонка ўсім ім паліў печы, насіў Нохіму і суседзям ваду з калодзежа, за вядро давалі паўкапейкі. Быў, прасцей кажучы, папіхачом. Гаспадары аказаліся людзьмі ціхімі, сціплымі, працавітымі. Кожнаму стараліся дагадзіць. Лявонку здавалася, што яны ўвесь час нечага баяцца.

Урокі трэба было вучыць да змроку, каб не паліць агню — шкада газы. Ён гэтак і рабіў, затым клаўся на свой тапчан, спаў. Уставаў рана…

Набліжалася Ражство, а з ім і зімовыя канікулы.

VII

За ім заехаў сусед — Назар Хомка, які прыязджаў на базар. Світка на ім латаная-пералатаная. Назар маўчаў, адно толькі кашляў. Лявонка пачуў, як ад яго дыхнула халодным полем, і ўзрадаваўся, што трэба збірацца дадому. Зрэшты, якія там зборы — яго клуначак заўсёды напагатове.

…Сані ехалі роўна, як плыве човен па ціхай вадзе. У небе вісела вялікае шэрае воблака, падобнае на Нохімаву пярыну, якой ён акрываўся, калі клаўся спаць. Па баках рассцілаліся па-зімоваму анямелыя палі, над якімі лёталі чароды галодных варон. Снег рыпеў пад палазамі, адзываўся на розныя лады — як жывы. Незвычайнай белізной ён аздабляў усё наваколле. Пульхная снежная навісь прыгнула дадолу лапы ельнікаў, хмызнякі.

Лявонка любіў снег. Праехаўшы Мікалаева, ён не ўтрымаўся, узяў у жменю снегу, скамячыў яго і паднёс да вуснаў, лізнуў. Назар паглядзеў на яго, пасміхаўся.

— Дзядзьку, а што там у вас новага?

Словы «дзядзьку» і «цітку» (дзядзька, цётка) тут здаўна ўжываліся пры звароце да старэйшага чалавека, і неабавязкова родзіча, і гэта лічылася выяўленнем ветлівасці і прыязнасці. Прускаўцы, як і ўсе ў наваколлі, захавалі даўняе, радавое адчуванне сваёй крэўнасці.

Назар доўга маўчаў, азадачаны Лявонкавым пытаннем, а потым адказаў:

— А-а, нічога.

— А Кузёмка больш не прыходзіў?

— Не, не чутно было.

«Нагаварыў устурбаваў людзей і знік», — падумаў Лявонка.

Падняліся на Бабіцкую гару. Лявонку, як і самому Хомку, давялося саскочыць з санак і памагаць каню ўсцягнуць іх наверх.

— Дзядзьку, а як вы без набэдрыка з'ехалі з гэтай гары?

— Рукамі, братачка, санкі прытрымліваў!

Прайшло яшчэ колькі часу. Падарожнікі маўчалі. «Гэта не тое, што дзядуля, той бы ўсю дарогу гаманіў, расказваў бы нешта…» Назар — каларытны прускаўскі тып: маўчун, двух слоў не выціснеш. Паспрабуй даведайся, пра што ён думае… Хацелася, каб хутчэй дадому. Каб маці пабачыць, сястрычак… Конь, нібы ўведаўшы яго нецярплівасць, пабег трушком. Халодны вецер пранікаў хлопцу пад ясёнку, хапаў за плечы. З холаду бралі дрыжкі. Над гарызонтам, з левага боку, вісела вялікае, круглае зімовае сонца. Снег блішчэў пад яго скупымі прамянямі, мігатліва адсвечваў блакітнымі іскрамі.

Дзесяць вёрст — няшмат. За пагоркам, удалечыні, ужо меліся паказацца дзве высокія ліпы, што раслі на прускаўскай вуліцы, і саламяныя стрэхі клуняў. Не цярпелася як найхутчэй убачыць блізкіх. Лявонка адчуваў, што яго любяць дома і чакаюць — маці, бацька, дзед, сястрычкі, і гэта яму падабалася.

І вось нарэшце вёска. Якая яна прыгожая ў гэту калядную пару! «Вот моя деревня, вот мой дом родной», — успомніліся радкі з верша, які праходзілі яшчэ ў школе. У срэбраную красу прыбраліся дрэвы на прускаўскай вуліцы. Чысціня і цішыня, якую парушае хіба што толькі птушыны піск. Птушкі бліжэй ціснуцца да чалавечага жылля: тут лепш ратавацца ад бяскорміцы. Па намёрзлых галінах скачуць-пырхаюць снегіры з ружова-чырвонымі грудкамі. Іх цэлая чародка — ажно снег ляціць з-пад тонкіх ножак.

Вось і родны падворак. Лявонка злез з санак, падзякаваў дзядзьку Назару і пакіраваў да хаты. Хата — ад таго, што на ёй і вакол ляжалі гурбы снегу, — яшчэ больш пакасілася і прыхінулася да зямлі. Яму стала яе чамусьці шкада. Замітусіўся пад паветкай Курцік, закруціў ад радасці куртатым хвосцікам. Вокны ў хаце замерзлі, але яго ўбачылі. Не паспеў пераступіць парог, як кінуліся абдымаць Тоня з Фядоркай:

— Лявонка, Лявонка, брацік!..

Лявонка любіў сясцёр, асабліва Тоню. Яна была старэйшая і смялейшая за Фядорку. Бой-дзеўка, усё ўмела рабіць, пра ўсіх клапацілася.

— Ой, схуднеў ён як! — занепакоілася яна, аглядаючы госця.

Прыйшлі з клуні Міхаль з дзедам. Абняліся з госцем. Лявонка пасталеў. Рысамі твару стаў яшчэ больш падобны на бацьку. Ростам таксама невысокі і з цела худы, шчуплы, як і Міхаль. Бацька — Лявонка нядаўна, здаецца, бачыў яго — выглядаў пастарэлым. Хоць дзеці звычайна не заўважаюць, як старэюць дарослыя, але ж гэта адразу кінулася ў вочы.

— Тоня, пакалышы малую! — прасіла Марыля, завіхаючыся ля печы.

Тоня — першая матчына памочніца: і Барбарку пакалыша, і гаспадарку дагледзіць. Фядорка таксама дапамагае — бульбу абабраць, дроў прынесці. Фядорка спакайнейшая. Марыля не магла нацешыцца дочкамі. Самая малодшая ў сям'і Барбарка. У яе яшчэ няма ніякіх абавязкаў. Наадварот нават — усе ёй прыслугоўваюць. На маленькую Барбарку цікава паглядзець — валосікі залацістыя, а вачаняты чорныя, як вугалькі.

Марыля пачала збіраць на стол. Госць прыехаў! Сабралася ўся сям'я, распытвалі пра вучылішча. Усе ведалі, што вучыцца Лявонка добра. Маці не магла на сына наглядзецца.

— Ты, відаць, там самы малы?..

Ён пасміхнуўся з наіўнасці матчыных слоў:

— Не, ёсць каторыя і меншыя за мяне.

Марыля паставіла на стол саганок бульбы, паліўшы яго падсмажаным салам, прынесла міску квашанай капусты. Кірыла парэзаў хлеб.

— Учора Ганна Васілішына пыталася, калі ты прыедзеш? — уставіла сваё слова Тоня, якой даўно карцела пра гэта сказаць. Сказала і ўбачыла, як брат апусціў галаву, шчокі заружавелі.

— Найшла пра што казаць! — як бы абараніў унука Кірыла. — Можа, яму гэта не цікава…

Усе паблажліва засмяяліся.

— Ганна — хаўрусніца твая. Вы, відаць, у змове! — словы Марылі адносіліся да Тоні.— Рана яму яшчэ пра дзяўчат думаць, хай з навукай управіцца. Раскажы лепш, сынок, што там у Камянцы!

— У Камянцы газавы ліхтар стаіць — ноччу светла, як і ўдзень, — адазваўся госць.

— А нашто ноччу святло? На тое і ноч, каб цёмна было! — падзівіўся Міхаль.

— А як злодзеі? Пры святле красці не пойдуць! — разважліва адказаў сыну Кірыла.

Усе моўчкі пагадзіліся з яго думкай.

— Ой, марудна цячэ ў вас жыццё! — як ужо гарадскі чалавек заўважыў Лявонка.

— Гэта табе пасля Камянца так здаецца, а мы прывыклі,— пасміхнуўся Міхаль.

— Не-е, мяняецца свет. Як ні кажы, а ўсё неяк інакш стала! — аспрэчыў сына Кірыла.

— Пра што гэта вы, таго? — не зразумела свёкра нявестка.

— Мяняецца, кажу, свет, — паўтарыў Кірыла, — толькі я пакуль што не магу ўцяміць, у які бок… Некалі былі людзі здаровыя — усю зіму хадзілі з голай грудзінай і нічога! А цяпер… Не ўспее вецер павеяць, а ўжо хворы.

Марыля ўздыхнула:

— Усё ад Бога. А як там твае гаспадары, сынок? Кажуць, што падлогу яны самі не мыюць, а наймаюць Прузыну з Замастоў?

— Што ж ты хочаш — местачкоўцы, — пракаўтнуўшы бульбіну, адазваўся Міхаль.

— Ходзіць Прузына, і я часам дапамагаю.

— Ты ім, кажуць, і печы паліш? — працягвала дапытвацца Марыля, нераўнадушная да лёсу сына.

— Палю, калі скажуць! У шабас. І ваду нашу…

— Чалавек вучыцца быць сярод людзей, — па-філасофску зазначыў Кірыла.

— Людзі яны не благія, — запэўніў унук, — але дома ўсё ж такі вальней сябе пачуваеш. — Памаўчаўшы, дадаў: — У іх свой клопат, наша іх не цікавіць. Толькі дзядзька Нохім часам распытвае.

— Жыды — разумныя! — пацвердзіла сынавы словы Марыля, як бы яна ўсё ведала.

Так, па традыцыі, прускаўцы называлі мясцовых яўрэяў, зразумела, не ўкладваючы ў гэтае слова ні кроплі якога-небудзь адмоўнага ці крыўдлівага сэнсу.

— Хітрыя, мужыка ўраз надуюць… — засмяяўся Міхаль.

— А ты не паддавайся! — у тон яму пажартаваў Кірыла.

— У суботу ляжаць ажно да захаду сонца. Вера ў іх такая, — працягваў Лявонка.

— Я пра гэта чула! А абедаць хоць устаюць? — пыталася Марыля.

— Чаму ж не?! У духоўцы смажаная курыца чакае.

— Ого!

— Ад звычаяў сваіх не адступаюць. Пані Малка, купляючы на базары яйкі, абавязкова пытаецца, калі іх знесла курыца. Калі ў суботу, то звычайна адмаўляецца.

— Сказана ж, таго, не чалавек дзеля суботы, субота дзеля чалавека, — паказаў сваю дасведчанасць Кірыла, але яго, напэўна, ніхто не зразумеў.

— Глядзі, з жыдамі жывеш — каб веры іх не пераняў,— у голасе Міхаля прагучала засцярога.

Кірыла, пагладзіўшы бараду, сказаў:

— Заходзіў я ў Камянцы ў іх царкву — пуста, адны сцены, не так, як у нас.

— У нашай царкве прыгожа! — падтрымала яго Марыля.

— Хто яго ведае, ці ёсць той Бог, — ні на кога не гледзячы, прамовіў Міхаль, але Кірыла быў гатовы і да такога павароту гаворкі.

— Есць! Але нават калі і ёсць, дык сёння людзі яго не надта баяцца. У Камянцы, я ўжо расказваў вам, Лейка — Нохімава дачка — з праваслаўным пабраліся, і нічога. Хоць усе былі супраць — і бацькі, і рабін.

— Гэта — праўда! — пацвердзіў унук.

— Дык жа ўцяклі некуды! Не проста гак… — напомніла Марыля.

— Знайшліся! У Берасці,— заспакоіў Лявонка.

Прускаўцы казалі не Брэст, а Берасць.

— Прысутныя ажывіліся.

— Знайшліся-такі? — па-жаночы ўзрадавалася Марыля.

— У кравецкай майстэрні працуюць! І ён, і яна…

— Не прападуць! — упэўнена сказаў Кірыла. — Свет, як ні кажыце, літасцівы да чалавека…

Назаўтра Міхаль з сынам, як толькі пачало світаць, падаліся ў клуню, на ток, малаціць жыта. Кірыла, яшчэ раней за іх, пайшоў даваць корм жывёле. Лявонка хуценька памыўся, апрануўся, рады, што хоць у нечым зможа дапамагчы бацьку.

— Ён яшчэ малы, не ўмее! — пашкадавала сына Марыля.

— Навучыцца! Хутчэй управімся, а то мышы паядуць.

У сялянскай клуні — свой свет, тут заўсёды цікава, у любую пару года. Нават пах нейкі асаблівы, прыемны. Пахне збожжам. Летам тут вяліся ластаўкі. Ляпілі пад дахам гнёзды, а на паветра, на прастор, выляталі праз дзіркі, якія свіціліся ў страсе. Зімой — цішыня. Паветра — чыстае, свежае, настоенае на пахах збажыны і сена, — прыемна казыча ноздры.

Малацьбіты разаслалі на таку пару снапоў і пабралі ў рукі цапы. Міхаль узяў звычайны цэп, сыну даў меншы, лягчэйшы, паказаў, як трэба з ім упраўляцца.

— Вось так, вось так! Цапільна да канца не апускай!

Дзверы ў клуню зачынены, але вецер дзьме ў падваротню. Міхаль сабраў некалькі кулёў саломы і заткнуў падваротню, каб памочніку было цяплей. Кволы — яшчэ, не дай Бог, прастудзіцца. Пачалася работа. Міхаль — добры малацьбіт, біў цэпам, ажно трашчала салома, Лявонку махаць гэтай прыладай было цяжэй, але стараўся не адставаць. Бацька паддаў ахвоты. Толькі чуваць: бах-бах, ба-бах!.. Абмалочаныя снапы акуратна вытрасалі, бралі з застаронка новыя. Хутка давялося распранаць світкі. Лявонкаў чуб прыліп да лба.

— Вунь да цябе сябар прыйшоў. Адпачні.

У дзвярах стаяў Павал Гальяш. Яго пухлы хлапечы твар свяціўся радаснай усмешкай. Сябрукі як-ніяк. У прускаўскай школе разам вучыліся.

— Дзядзьку Міхаль, дайце я крыху паб'ю!

— Умееш?

— А што тут умець?

— Ха-ха! — засмяяўся Міхаль. — У аднаго запыталі, ці ўмееш чытаць, дык ён адказваў: «Можа, і ўмею, не спрабаваў».

Хлопцы таксама засмяяліся на яго жарт.

— Не, я ўмею!

І абодва застукалі цапамі. Добра ўмарыўшыся, зрабілі перапынак.

— Маладзец! Добра б'еш — аж ток стогне… — пахваліў гаспадар Павала.

— Дзядзьку Міхаль, было б што! А ў вас, я гляджу, урадзіла.

Міхаль ссунуў шапку на патыліцу:

— Так, як і ў вас, аднолькава.

— Не, у нас менш.

— Гэта табе так здаецца, — Міхаль выкрасаў агню, распаліў цыгарку.

Павал павярнуўся да сябра:

— Лявонка, а як там у вас у вычылішчы? — Яму было цікава даведацца пра сябруковы справы.

— Вучымся, — няпэўна адказаў той, а потым, быццам успомніўшы нешта, прагаварыў: — Ведаеце, а наш настаўнік Станіслаў Арцёмавіч казаў, што блізкасць да зямлі ачышчае чалавека, робіць яго прасцей і мудрэй. Так сцвярджае Леў Талстой.

На гэта ніхто нічога не адказаў. Міхаль, зацягнуўшыся цыгаркай, нават з трывогай нейкай паглядзеў на сына, які ў яго вачах станавіўся як бы іншым чалавекам. Вось што значыць вучоны!

— Бацька і мяне абяцаў сёлета аддаць у вучылішча! — пахваліўся Павал.

— Ад зямлі адарвешся, а неба не дасягнеш… — як бы ў адказ яму прамовіў Міхаль, зацягваючыся дымам.

— Вунь, — сказаў Павал, — наш Фама Фаміч гаворыць, што мы ў цэнтры Еўропы жывём, у самай сярэдзіне, а граматных у нас ой як мала…

Усе ведалі, што ў Фамы Фаміча было адно дзіўнае захапленне. Ён чамусьці быў упэўнены, што цэнтр Еўропы знаходзіцца якраз у Прусцы. Узброіўшыся лінейкай і цыркулем ён цэлымі вечарамі гнуўся над картай, вымяраючы адлегласці ад Прускі ва ўсе бакі свету.

— Дык вось, ці не ад вялікай граматы блазнам стаў! — азваўся Міхаль, з крэктам беручы цэп.

Аднак хлопцы, відаць было, не падзялялі Міхалёвых жартаў. У іх — сваё.

— Ці пойдзеш з гвяздай? Такую прыгожую на гэты раз зрабілі! І свечку ўставілі — нават пры ветры гарыць! — ажыўлена расказваў Павал.

— Чаму ж не? Пайду, калі возьмеце! — загарэўся Лявонка.

…Абмалочанае збожжа веялі, ачышчаючы яго з дапамогай драўлянай лапаты ад асцюкоў і мякіны. Правеянае зерне ссыпалі ў мяшкі. Міхаль падмятаў ток. К вечару торп у застаронку, як адзначыў хлопец, на пару снапоў паніжэў.

VIII

Каляда і Ражство пачыналіся пасля зімовага сонцавароту. Каляда дбала пра людскі дабрабыт і — як на сялянскі розум — павінна была паспрыяць удачы.

Марыля гатавала святочную вячэру — куццю, калядны боршч. Мужчыны клапаціліся пра гаспадарку, асабліва пра жывёліну. Хрыстос у хляве нарадзіўся, дык жывёле на Ражство трэба асабліва дагадзіць. Кірыла не скупіўся ні на подсціл, ні на корм. Орліка ён пакарміў сечкай з бульбай, перасыпаўшы іх аўсом. Ланьцы (гэта — карова) у яслі паклаў мешанкі (сена з саломай), як звычайна, але ў дадатак яна атрымала яшчэ і бульбы. Калі свята, дык для ўсіх. На дзвярах і вушаках крэйдай намаляваў крыжыкі. Гэткім чынам гаспадары аганяліся ад чарцей-хлевавікоў, якія маглі прычыніць шкоду скаціне.

Вечарам нікуды не разыходзіліся, сабраліся ў хату, куды Кірыла ўжо прынёс невялічкую вязаначку сена і сноп абмалочанага жыта. Гэтага патрабаваў старадаўні звычай. Сноп стаў у покуці, пад абразамі, а сена тоненька разаслалі па стале, накрылі святочным настольнікам. І будзе стаяць гэты жытні снапок тут, у покуці, ажно да Вадохрышча.

У хаце панавала адчуванне нейкай урачыстай таямнічасці. Супакоілася нават Барбарка, лежачы ў калысцы з адкрытымі вачанятамі.

Вячэраць Кужалі селі, калі ўзышла першая зорка. Адзін толькі Лявонка не ўседзеў — пабег недзе з сябрукамі «гвязду» насіць.

— Марыля, — напомніў свёкар, — талерак пастаў ды лыжку пакладзі, а раптам хто з нашых завітае…

Кот, седзячы на лаўцы, умываў лапкамі мыску.

— Бачыце? — Марыля паказала на ката. — Гасцей трэба чакаць.

Звычайна гасцей на куццю не запрашалі, бо свята лічылася сямейным, але калі хто прыходзіў, былі радыя. Пад вокнамі нехта якраз і пратупаў, і тут жа ў воблаку пары, як аднекуль з неба, ускочыў у хату невялічкі чалавечак, увесь абсыпаны снегам.

— Кузёмка? — здзівіўся Міхаль.

— Ён, — счакаўшы, пацвердзіў госць.

Патупаўшы ля парога, ён абмёў венікам боты, і тыя раптам заблішчэлі, асабліва ў халявах, як бы толькі што наваксаваныя. Кузёмку часта пазнавалі перш за ўсё па ботах. Такія боты ў Прусцы з павагай называлі «афіцэрамі», бо бачылі, мусіць, на афіцэрах. Перад тым, як павітацца, госць зняў шапку-магерку, павярнуўся да покуці, размашыста перахрысціўся і голасна абвясціў:

— Добры вечар у хату!

Гаспадары ўбачылі на Кузёмкавых вуснах звычайную яго, крыху дзіўнаватую ўсмешку.

— Добры вечар! — тут жа азваліся Кірыла з Міхалём.

«От, на табе, прыпоўз, калі яго не клікалі,— падумала Марыля, — валацуга гэты…» Яна недалюблівала Кузёмку.

— Іду з Высокага ў Камянец, дай, думаю, зайду, праведаю.

— Дадому, ці што? — пацікавіўся Міхаль.

Вядома было, што дадому Кузёмка вяртаўся позняй зімой, астатні час бавіў, бадзяючыся па свеце, і так цягнулася гадамі. «Бедалага», — шкадавалі яго, хто ведаў лёс гэтага вандроўніка.

— Правільна зрабіў! Распранайся! — падбадзёрыў яго Кірыла.

— Не, мне мусова трэба ў Камянец! — сказаў Кузёмка.

— Куды ён дзенецца — Камянец твой! — супакоіў госця Міхаль.

— Распранайся!

— Ну, яно-то вядома!

Кузёмка, відаць, хацеў, каб яго яшчэ і папрасілі.

— Заставайся, заставайся! — падала голас Марыля.

— Ну і дзьме, аднака! — скрушна цмокнуў языком прышэлец, здымаючы свой падбіты ветрам кажушок. — Вельмі проста мог бы заблудзіцца! Калі б не прысады абапал дарогі, напэўна б, заблудзіўся.

— Дзе — у нашых мясцінах? — падзівіўся Міхаль.

— Каля Рудаўца дрэў няма, голае поле — дык і блудзіць пачаў.

Кузёмка цёр рукі, шумна на іх дыхаў і пасміхаўся. Усмешка ў яго была нейкая незразумелая: прыдуркаватая і хітраватая адначасова.

— Проста-такі аблуда на мяне найшла. Ой-ёй-ёй! А чаму гэта здарылася — ведаеце?

Зразумела, прысутныя не ведалі. Адкуль ім было ведаць, што і чаму здарылася з падарожным.

— А таму, што, ідучы ля крыжа, у пачатку вёскі, забыў перахрысціцца! Вось яно і здарылася! Малюся Богу, а сам, аднака, не ведаю, дзе я, за снегам нічога не відна, і вецер, здаецца, перамяніўся. Карчы нейкія, і снег ужо вышэй каленяў. А яна ўсё водзіць мяне, водзіць…

— Хто водзіць? — напалохана ўзняла бровы Марыля, але расказчык нават не пачуў яе пытання.

— А ў кустах нехта так жаласна-жаласна скавыча. У алёс завяла. Чую — пад нагамі чвякае.

— Нячыстая сіла? — насцярожыўся Кірыла.

— Яна! — пацвердзіў Кузёмка. — У мяне, паверце, магерка на галаве паднялася!

Што-што, а пагаварыць Кузёмка любіў, і часам цяжка было нават даўмецца, праўду ён гаворыць ці крыху фантазіруе. Паводле яго апавяданняў, свет здаваўся загадкавым і пагрозлівым. Кожны момант толькі і чакай бяды ці непрыемнасцей.

Пакуль ён расказваў, гаспадыня ўсё накрывала калядны стол.

— Кузёмка, ты, таго, падсаджвайся, калі ласка, да стала, — запрасіў Кірыла.

Госць сеў.

Калядны стол павінен налічваць не менш, як дванаццаць страў. Усё лепшае! І хлеб на Каляды выпякаўся з веянага жыта і прасеянай мукі. Пасля свят гэты хлеб хавалі для дзяцей — давалі ім потым па лустачцы, як ласунак. Скаромнага на Каляду не ядуць. Пост. Калі трэба засмажыць якую страву, ужывалі алей. Алей быў свой, бо ў кожнай гаспадарцы сеялі і лён, і каноплі.

Пачалі з капусты з грыбамі. Елі і хвалілі. Затым гаспадыня падала буракі з алеем ды цыбулю, смажаную рыбу, потым піражкі з капустаю, аўсяны кісель, аладкі, некалькі талерак узвару з сушаных груш і яблык. Апошняй стравай была куцця з падсалоджаным макавым малаком.

— А добра, людкове, сядзець у сваёй хаце, — сказала Марыля. — Каляда на тое і свята, што хоць пад'ясі ўволю.

— Каб заўжды так, то няблага было б, — пагадзіўся з нявесткай Кірыла.

Ад лучыны адваліўся вугалёк і зашыпеў у вадзе.

— Дай, Божа, заўтра тожа, — лоўка ўставіў слова Кузёмка, які засяроджана і ўдумліва смакаваў кожную з падаваемых Марыляю страў.

Дзіўны чалавек! Ніхто напэўна не ведаў, адкуль ён родам. Казалі, што з Вайской — так называлася вёска кіламетраў за дзесяць ад Прускі. Яшчэ казалі, што быццам бы Кузёмку, калі быў яшчэ малады, здрадзіла дзяўчына — Параска з двара пана Бяльчынскага. Пасля гэтага ён шмат хварэў, нават у беспрытомнасці знаходзіўся. Думалі, што з яго ўжо нічога не будзе, але чалавек ачуняў. Праўда, стаў нейкім іншым, непазнавальным. Як бы які зрух у ім адбыўся. Зрэшты, падрабязнасцей ніхто не ведаў. Прывыклі: ходзіць Кузёмка па свеце… Часам хто пашкадуе бедака — з харчу што дасць, сарочку чыстую, Кузёмка, трэба сказаць, надта любіў сарочкі мяняць, каб заўжды чыстыя былі. Бо як-ніяк — лічыў сябе кавалерам.

Прачнулася Барбарка, падала голас з калыскі.

— Тоня, пакалышы, я зараз, — усхапілася Марыля.

— Есці просіць, — усміхнуўся Кузёмка.

— Зараз пакармлю.

Звычайна зайшоўшы пад восень ці зімою ў вёску, Кузёмка шукаў, дзе сядзяць кудзельніцы. Не надта крыўдзіўся, калі ў хату не пускалі (здаралася і такое). Але часцей за ўсё пускалі, чакалі ад яго навін. Кузёмка — газета з нагамі. Усё ён ведае. І цяпер, у Кужалёў, Кузёмка чакаў моманту, калі ў яго пра нешта спытаюць.

— Дык што новага на гэтым свеце чуваць? — першы азваўся Міхаль, як бы адчуваючы стоенае Кузёмкава жаданне.

Госць, не задумваючыся, адказаў:

— Што новага? Канец свету ідзе. Страшны суд. Кажуць, на дваццатым стагоддзі ўсё і скончыцца.

— Дык ты казаў пра гэта. Той раз. Добра нашых прускаўцаў напалохаў!

— Як напалохаў? Чым? — як бы сумеўся Кузёмка.

— Ну, што вось дваццатае стагоддзе пачалося…

Дзівак хваравіта паморшчыўся, нібы нешта забалела ў яго ўнутры, абвёў прысутных усмешлівым прабачальным позіркам (дарую вам, маўляў, ваша невуцтва, людзі) і пачаў тлумачыць:

— Стагоддзе — гэта сто год. Круглая мера часу, разумець трэба! — ён падняў угару палец. — Пасля гэтага будзе ўжо нешта зусім іншае…

У гаворку ўмяшаўся Кірыла:

— Але вось цыганы на што ўжо павандравалі па свеце, усяго пабачылі, а такога не гавораць, не чуў я ад іх…

— Цыганы-ы… — насмешліва прамовіла Марыля. — Знайшлі каго слухаць — злодзеі!..

— А ім, каб ты ведала, дазволена красці,— прыпальваючы ад лучыны цыгарку, сказаў Міхаль.

— Хто гэта ім дазволіў?

— Хто? Як яшчэ Хрыста распіналі, дык падышоў да катаў гэтых цыган, украў цвік і неўзаметку схаваў за шчаку. Таму Бог дазволіў цыганам красці.

Усе павесялелі… Марыля пачала ўкладваць малую ў калыску.

Кузёмка ізноў вярнуўся да распачатай гаворкі:

— Аднака, пра цыганоў гэта не сур'ёзная размова… У Пісанні ўсё сказана. Прыйдзе Анціхрыст, лютаваць будзе.

— Няўжо?! — жахнулася гаспадыня.

— Адкуль жа ён прыйдзе? — пацікавіўся Кірыла.

— З затачэння, з-пад зямлі яго Бог выпусціць. Пакуль што ён там — за сямю пячацямі.

Кузёмка гаварыў з такой пераконлівасцю, як быццам ён сам быў гам, дзе сядзіць Антыхрыст, і бачыў усё на свае вочы.

— Каб як палепшыць чалавека — вось добра было б, — устрапянуўся дзівак.

— Не палепшыш, — скрушна матлянуў галавой Кірыла.

Усе задумаліся. Пры агульным маўчанні Міхаль падняўся

і пачаў апранацца.

— Куды ты? — занепакоілася Марыля. — Не пераймайся ўжо так.

— Хачу на неба глянуць.

І выйшаў, пра нешта думаючы.

Марыля ведала, што яго трывожыць, — Ясё…

Над Прускай, на фоне далёкіх зорак, свяціла поўня, узнімаючыся ўсё вышэй і вышэй над заснежанымі карчамі. Месячнае святло срэбрам клалася на саламяныя дахі хат, лазовыя агароджы, уснежаную зямлю. Пахла начным ветрам і холадам.

Радасна завіскатаў, замахаў хвастом Курцік, убачыўшы гаспадара. Міхаль вынес яму кавалак хлеба, а сам стаў пад страху і паглядзеў уверх, паўзіраўся ў месяц, у прывычна знаёмае аблічча на ім, што не то раўнадушна, не то добразычліва глядзела на зямлю. З хлява падаў голас Орлік — ціха заіржаў, пазнаўшы, відаць, гаспадара. За вёскай, здаецца на Дармідонтавым хутары, чуваць было, як на некага брахаў сабака. Пра што толькі не падумаецца чалавеку апоўначы пры месячным святле! Найболей даймала судовая справа, якая чакала яго наперадзе. «Дзе ж тых сведкаў дастаць? — думаў Міхаль. — І колькі ўсё каштаваць будзе? Пакуль той Кузёмкаў Страшны суд будзе, трэба гэты перажыць…»

Пазавуголлю паныла скавытаў вецер, быццам пра нешта хацеў сказаць ці папярэдзіць.

«І доўг трэба сплаціць… Клопаты, клопаты, клопаты… Сумная доля быць чалавекам… Але нічога, павінна ж некалі наладзіцца».

Справіўшы малую патрэбу, ён вярнуўся ў хату. Зачыніўшы за сабою дзверы, сказаў:

— Зор шмат, значыць, куры несціся будуць.

У хаце не змаўкала размова.

Кузёмка дрыжачым голасам працягваў сваю казань:

— Дык гэта яшчэ не ўсё — зняў ён шастую пячатку! Тады што — землятрус пачаўся, сонца пагасла, а месяц, паверце, чырвоным стаў, як кроў!

Расказчык аглядзеў прысутных, як бы бачыў іх упершыню.

— Зоры на зямлю пападалі, неба, як папера, згарнулася ў трубку, звілося ў адно, — Кузёмка рукамі паказаў, як гэта было ці магло быць, — а горы зрушылі са сваіх месцаў, дзе яны стаялі, і пайшлі-і…

— Так і напісана?

— Так яно і будзе! — не адступаў ад свайго Кузёмка. — Усе хавацца пачалі, але дзе ж схаваешся?

Прымоўклыя Кужалі з павагай пазіралі на прамоўцу, слухаючы, што ён такое кажа.

— Ад шуму коннікаў і стралкоў разбягуцца народы, уйдуць у пустыя лясы і ўзлезуць на скалы… У Пісанні напісана, — патлумачыў Кузёмка, — а што там напісана, тое споўніцца. Нішто жа глагола без прытчы, — сказана ў Пісанні. Прытча — штука разумная! Прыпавесць — па-нашаму…

Дзіўны чалавек гэты Кузёмка. Не без падстаў, відаць, ён падзяляў лёс усіх прарокаў і прадказальнікаў: яго ніхто не разумеў, а многія наогул лічылі, што ён з глузду з'ехаў.

Не раз Міхаль чуў, як Кузёмка размаўляў сам з сабою, нібы нешта абмяркоўваючы, або ціха смяяўся…

— Кузёмка гаворыць нібы прарок! — уражаная, падала голас гаспадыня.

— Я ўсё бачу, — не глянуўшы ў яе бок, адказаў госць і, склаўшы пальцы ў кулачок, камусьці пагразіў.

…Ад хаты да хаты хадзілі з «гвяздай». Падышлі і да Кужалёў. Ля акна пачуўся званок, і адразу ж загрымеў бубен.

— Добры вечар шаноўнаму гаспадару! Праздраўляем з Ражаством Хрыстовым! Спяваць ці не?

Кірыла глянуў у цемру за акном, перад якім шумеў хлапечы натоўп і ўжо стаяла прыгажуня-«гвязда». Унутры яе за прамасленай паперай зырка гарэла свечка.

— Спявайце!

Калядоўнікі пачалі:

Хадзіць з «гвяздай» — стары звычай, які прыжыўся з часу уніяцтва. Прайшоў час, унію адмянілі, але многае засталося — і гэта «гвязда», і песня…

вылучаўся голас Трахімкі.

— Бач, як зацягвае Дармідонтаў сын! — не то з пахвалой, не то з усмешкай азваўся Кірыла.

— Тоня, вынесі ім пяць капеек… — сказаў Міхаль.

— Гэта шмат, хопіць і дзве! — паправіў яго Кузёмка. Тоня збегала на вуліцу, аддала грошы скарбніку (ім быў Павал Гальяш) і хутка вярнулася.

— На дварэ халадзёнка!

Сапраўды, к поўначы мароз стаў крапчэй.

— Бывайце здаровы, як у небе анёлы! — падзякавалі калядоўнікі.

Шум, весялосць, смех.

— Недзе і наш там, — усміхнулася Марыля. — Каб не прастудзіўся.

— Ганна Васілішына ходзіць разам з імі! — сказала Тоня.

Звычайна дзяўчат калядаваць не бралі — для Ганны зрабілі, відаць, выключэнне.

— Ну, то, мусіць, і Лявонка там…

— Дзіва што!..

Ён і сапраўды быў там — спяваў разам з усімі і ўкрадкай) пазіраў на Ганну. Пад нагамі рыпеў, як асенняя капуста, снег. Ганна выглядала самай вясёлай і смяшлівай. У мігатлівым святле «гвязды» тонкімі шнурочкамі чарнелі яе бровы. І там, дзе грудзі, у яе ўжо крышачку пуклілася. Ён узяў яе за руку і праз рукавічку адчуў, як яна дрыжыць. Ад хвалявання, відаць. Яны стаялі якраз насупраць Шведавай хаты.

— Не трэба, а то людзі шчэ падумаюць, што закахаўся.

— У цябе?

— А раптам? Усялякае можа быць…

— Не бойся, я нясмелы.

— Дык з нясмелымі гэта якраз і здараецца.

Ён маўчаў.

— А я зараз паваражу! — падхапілася яна, падбегла да плота, што аддзяляў Шведаў панадворак ад вуліцы, і пачала рукою ў рукавічцы пералічваць штыкеціны, страсаючы з іх снег.

— Што гэта ты?

— Не што, а хто…

— Загадала нешта?

— Не скажу…

Яму прыемна было знаходзіцца побач з ёю, хоць ён саромеўся гэта паказваць.

ІХ

Зіма выдалася халоднай. Пасля Каляд дні два галёкала завіруха, ды такая неўтаймоўная, што валіла з ног. Снег ажно пеніўся. Шалёны вецер круціў яго ў паветры і з размаху кідаў у вокны хат, у твары людзей, нібы жадаючы пакараць іх за нешта нядобрае, у чым яны маглі быць вінаватыя.

Кузёмка, жадаючы перачакаць мяцеліцу, з тыдзень жыў у Кужалёў, паміж дзяцей. Боты яго стаялі ў кутку і адтуль паблісквалі зіхоткімі халявамі. Уладальнік іх сядзеў на печы. Калі Барбарка пачынала хныкаць, Тоня гайдала калыску і страшыла жартам:

— Глядзі, не плач, а то Кузёмка ў торбу пасадзіць і панясе.

— Перастань, хіба так можна? — ушчувала яе Марыля.

Кузёмка, аднак, на гэта не крыўдзіўся, а толькі матляў галавою і пасміхваўся. Ведама, дзеці.

— Наадварот, — весела казаў ён з печы, — я суцешыць магу, думкі развеяць, а не тое, што пакрыўдзіць. Слухайце! — і пачынаў:

— А цукеркі? — цікавіцца Фядорка.

— Цукеркі на самым дне! — пасміхнуўся Кузёмка і паабяцаў: — Неяк абавязкова куплю ў Камянцы, прынясу і пачастую.

— Нас Лявонка частаваў! — хваліцца Фядорка.

«Дык ён і весялун, Кузёмка гэты!» — думала Марыля, стоячы ля печы.

— Эх, ведаеш, што б я зараз з'еў? — звярнуўся Кузёмка не то да Фядоркі, не то да Марылі і, не чакаючы ад іх адказу, прызнаўся: — Блінцоў аўсяных з гусіным шмальцам!

— Я таксама б не адмовіўся! — падтрымаў яго Лявонка, які тым часам завітаў у хату.

— Вось вясною развядзём гусей — тады будзе і шмалец, — жартам адказала Марыля.

— Доўга чакаць, — хіхікаў Кузёмка з печы. — А тым часам загадку вам загадаю: адгадайце, што на свеце саладзей за ўсё і што на свеце шпарчэй за ўсё?

Адказаць, як ні спрабавалі, ніхто не мог, нават Лявонка. Кузёмка растлумачыў: саладзей за ўсё — сон, а шпарчэй за ўсё — думка.

Дзеці і Марыля слухалі з цікавасцю, дзівячыся Кузёмкаваму ўсёведанню.

Прыкмячаючы, што прысутныя звяртаюць на яго ўвагу, дзівак не мог стрымацца, каб не пахваліцца:

— Ха! Думаюць — Кузёмка дурны? Аднак я ўсё бачу і ўсё разумею.

Была ў Кузёмкі слабасць. Зрэшты, даравальная. Любіў ён наведваць вячоркі, якія ў Прусцы называліся попрадкамі. І вабілі яго, не будзем утойваць, галоўным чынам жанчыны…

Асеннімі і зімовымі вечарамі збіраліся дзяўчаты і маладзіцы ў адной якой-небудзь хаце на попрадкі — прасці кудзелю. Дзе дзяўчаты — там і хлопцы. «Гэта лепш, чым калкамі біцца», — жартоўна гаварыў Кірыла. Да Кужалёў, праўда, не прыходзілі — лічылася, што ў іх шмат дзяцей ды і хата невялікая. Збіраліся пераважна ў той хаце, дзе была дзяўчына на выданні. І прыходзілі найбольш такія, якім замуж пара. Кожная — з кудзеляю, прыбраная.

Кузёмка гэта добра ведаў — цікавасць да жанчын у яго была вялікая і неспатольная…

…Сёння попрадкі прызначаны ў Васіля Каленіка. Лявонка звечара ўжо там. Зімою змяркаецца рана, і хата ўжо амаль поўная. Сціплая яна ў Васіля — Ганнінага бацькі, затое гасцінная. На лаўках, паабапал сцен, сядзела моладзь — хлопцы і дзяўчаты, чуліся жарты, смех. Былі тут не толькі дзяўчаты, але і маладзіцы: Прузына Відэрка і Апраска — жонка Пятра Ламакі ўжо стракаталі калаўротамі. Прынеслі сваё начынне і Хомчыха з Аленай Дармідонтавай — селі на лаву і ўзяліся за кудзелі.

Жанчыны, калі збіраліся вось так разам, у адной купнасці, станавіліся весялейшымі, больш шчырымі, адкрытымі, нават жыццярадаснымі і прыветнымі адна да адной. На вячорках можна было даведацца пра навіны з усёй ваколіцы: хто збіраецца жаніцца, хто выходзіць замуж, у каго нарадзілася ці народзіцца дзіця… У хаце панавалі шум, смех, гамана. Кудзельніцы спрытна смыкалі лён, раскручвалі калаўроты, ведаючы недзе ў глыбіні душы, што вытканае з нітак, спрадзеных марозным зімовым вечарам, палатно будзе трымаць цяпло ў сцюдзёную пару і прыемна халадзіць цела ў летнюю спёку.

У куце стаяў вялізны, зрэзаны нажамі стол, за які прыстроіўся дзядзька Васіль і крышыў самасад. Ён пакідаў уражанне дабрадушнага, незласлівага і вясёлага чалавека, але самы моцны тытунь — у яго і ў Захара Відэркі. Твар у Васіля ў некалькіх месцах заклеены паперкамі. Відаць, толькі што, рыхтуючыся да вячорак, галіўся, бо як-ніяк жанчыны прыйдуць, дзяўчаты… Ля пліты корпалася Васіліха.

— А ты што кажуха не здымаеш? — звярнуўся гаспадар да Аляксея Галёнкі, які сядзеў побач з ім.

— А, так…

Усе ведалі, што Аляксей, маючы неблагі кажушок, хацеў ім пахваліцца перад дзяўчатамі, таму і не здымаў на працягу ўсяго вечара.

Разам з Аляксеем прыйшоў сарамлівы Міхаль Тупчык і адразу палез у куток. За ім — Павал Гальяш.

— Здарова, кавалерка! — з парога гукнуў, вітаючыся з хлопцамі, Дармідонтаў Трахімка, моцна бразнуўшы дзвярыма. На галаве ў яго фуражка з бліскучым казырком (магерку не носіць), на плячах — спраўны кажушок. У паставе, як заўсёды, ганарыстасць — так бы і любаваўся на сябе. Дробныя прышчыкі на твары сведчылі аб раннім хваляванні крыві.

Алена — мачыха — зірнула на яго і зачырванелася.

— Ого, гэтак ты мне і хату разваліш! — занепакоіўся гаспадар.

— Нікуды не дзенецца ваша хата, будзе стаяць! — смеючыся, запярэчыў Трахімка.

Але ад Трахімкі ўсяго можна чакаць. Чмутарскіх здольнасцей яму не пазычаць. На гагатуху (так у Прусцы называлі багаты вечар перад Новым годам) Трахімка, які любіў чыніць розную непатрэбшчыну, і на гэты раз не ўтрымаўся, каб не заткнуць Масею Галёнку комін кулём саломы.

З'явіліся Цімоша з Піліпком, а за імі і Фэдар Швед — усе ў добрым настроі. Прывалакла свой калаўрот, ажно з канца вёскі, Гальяшова Луша. У хаце гуло. Асабліва разняволена пачуваў сябе Трахімка — то слоўца якое асаблівае кіне, то адмысловы жарт раскажа. Прысутнасць мачыхі Алены ён як бы і не заўважаў. Ды і не на шмат яна старэй за яго. Гадоў на дзесяць якіх…

Хлопцы прыставалі да дзяўчат — тыя ружавелі, адмахваліся, рабілі выгляд, што гэта іх зусім не цікавіць.

Оргій Відэрка кідаў позіркі на чарнявую Хомкаву дачку Вольку, але прысутнасць яе і сваёй матак астуджала і яго, і яе. А на Цімошу, Трахімавага брата, зазыўна глядзела Сонька — дачка каваля. Цімоша ці не бачыў гэтага, ці не хацеў звяртаць на Соньку ўвагі. Ды і выглядаў ён не па-даросламу, а хутчэй як падлетак.

Найбольшы спрыт і нейкае асаблівае нахабства ў дачыненні да дзяўчат — у Трахімкі.

— О, цыцкі! — з захапленнем прытуліўся ён раптам да Волькі, не зважаючы на тое, што тут жа, у хаце, знаходзілася яе маці — Хомчыха.

Волька, усхваляваная і задаволеная Трахімавым кампліментам, затулялася рукамі, круціла галавой.

Кудзельніцам гэта, мяркуючы па ўсім, таксама было цікава. Не адрываючыся ад калаўротаў, яны, у тым ліку і Алена, стрымана пасмейваліся.

— Дзядзьку Васіль! — Трахімка павярнуўся да гаспадара, які канчаў крышыць самасад. — Давай закурым!

Скруцілі цыгаркі. Трахімка падышоў да печы, дастаў вугельчык і прыпаліў ад яго цыгарку. Адразу ж важна зацягнуўся і, адтапырыўшы тоўстую ніжнюю губу, з шумам выдыхнуў цэлую хмару тытунёвага дыму.

— Гэтак ты, хлопец, нас падушыш, — незадаволена прабубніла Хомчыха.

— Нічога! — адмахнуўся Трахімка і зацягнуўся яшчэ глыбей.

Прапанаваў закурыць брату, але Цімоша адмоўна пакруціў галавой. Трахімка і Цімоша — поўная супрацьлегласць, хоць і ад адной маці, былой панскай пакаёўкі. Выдаў яе некалі пан Падгурскі за свайго гаёвага Дармідонта, але не доўга за ім пажыла. Памерла, пакінуўшы яму двух сыноў — Трахіма і Цімошу. Трахімка нарадзіўся неўзабаве пасля вяселля. Калі яго хрысцілі, дык бацюшку, казалі, у царкве мову адняло, слова не мог выгаварыць — заікаючыся, макнуў дзіця ў купель і вярнуў куме: «На, трымай…» Такі выпадак у вачах прускаўцаў прадказваў нейкую незвычайную будучыню. Трахімку, калі падрос, прускаўцы чамусьці абыходзілі, як бы не хацелі з ім мець справу.

Цімоша быў іншы. Ён з самага пачатку здаваўся не то хваравітым, не то ленаватым. З малых год яго зняважліва, хоць і не без падстаў, дражнілі Серуном. Аднойчы бацька неасцярожна назваў яго гэтак пры аднавяскоўцах — і прыкрая мянушка замацавалася за Цімошам…

Пасля смерці першай жонкі Дармідонт узяў вясковую дзяўчыну з Зінькоў — маладую, чырванашчокую Алену Гезаву. Яна і сядзела сёння на попрадках.

Не вымаючы з зубоў цыгарэты, Трахімка ад Волькі перакінуўся на цельпукаватую Грушу Чапёрку, а Міхаль Тупчык — вось табе і сарамлівы! — падлабуньваўся да Гапкі Грудкі, што прытэпала ажно з Выгнанкі. Міхаль няўклюдны, а Трахімку смеласці не пазычаць. Але і Груша хоць не ганарлівая, але і не такая, каб адразу паддацца.

— О, які цваны!

— А што? — прытварыўся Трахімка.

— Не чапай, а то кепска будзе! Бессаромнік…

Трахімка заўсміхаўся і паказаў пальцам у куток.

— Бачыш, як павук муху абняў ды смокча. Не дае спуску!..

На Трахімавым твары адбіўся вясёла-цынічны выраз.

Усе, хто пачуў, зарагаталі і паглядзелі ў той куток, куды паказаў дасціпны Трахімка, аднак ніякай мухі не ўбачылі, бо было цёмна. Разам з усімі звонка засмяялася і Алена — мачыха, паказаўшы белыя зубы.

— Ты надта шмат жартуеш, Трахім! — заўважыў гаспадар.

— А што? — ухмыльнуўся Трахімка. — Плакаць?

Васіль устаў, запаліў яшчэ адзін каганец, стала святлей.

Ля парога сціпла перамінаўся з адной нагі на другую Гамон, не здымаючы з галавы шапкі.

— А Май там чаго стаіць? — кінуў вокам на яго Трахіма.

— Я не Май, я Гамемнан.

Гамон — сын аднаго з братоў Гальяшоў, што жылі на самым канцы Прускі.

— Дык не саромся, Гамемнан!

Айцец Глеб даў яму пры нараджэнні, глянуўшы ў святцы, імя Агамемнан, але яно аказалася цяжкім для прускаўскага вымаўлення, і вяскоўцы перарабілі яго на Гамон. А можа, яшчэ і таму, што ён дрэнна вымаўляў «р». Гаварыў Гамон неяк у нос — зразумець яго было не проста, але хто прывык, той разумеў. Гэта быў худы хлапчына, са скрыўленай шыяй і спакутаваным выглядам, як быццам яго толькі што дасталі з пяцелькі, на якой ён вісеў. Прыўзнятыя лініі броваў надавалі яго абліччу выраз пастаяннага здзіўлення. Гамон кожнага году ніяк не мог дачакацца вясны (сям'я галадала) і нецярпліва прыспешваў час: «Ой, людкове, калі ўжо той май прыйдзе?» За гэта атрымаў мянушку — Май. Але калі называлі Маем, крыўдзіўся.

Жанчыны і дзяўчаты ціснулі нагамі на понажы, раскручвалі калаўроты з такім імпэтам, што спіцы зліваліся ў адзін суцэльны круг.

Лявонка ўпотай прыглядаўся да Ганны, але тая сарамліва хавалася за сваёй кудзеляй. Каханне, як вядома, узбуйняе любую дробязь і прымушае соладка хвалявацца сэрца. Гэта быў мясцовы тып прыгажуні: стройная дзявочая пастава, сама чарнявая. У тоўстай, перакінутай цераз плячо касе — чырвоны каснічок. І губы таксама ярка-чырвоныя, як ягады дзікага глогу. Ён бачыў, як шэрыя прамяністыя вочы Ганны ззялі іскрынкамі задзірыстай усмешкі, калі яна кідала позірк на каго-небудзь з гасцей. На шыі і на грудзях цьмяна зіхцелі рознакаляровыя пацеры. «Каб ты ведала, як ты мне падабаешся!..» Як бы пачуўшы Лявонкавы думкі, яна жвава адсмыкнула ад кудзелі, тут жа рвануў і заспяваў калаўрот, пачала сукацца тонкая нітка.

Лявонка, як і ўсе ў яго ўзросце, адчуваў у сваім целе з'яўленне дарослай сілы і прыліў новых, незнаёмых да гэтага жаданняў. «Ці здагадваецца пра гэта яна? Мусіць, не. Яна думае пра нешта сваё… Нашто ёй я?..»

— Бач, кавалерыцца Марылін сын, — гаварыла Хомчыха суседцы Апрасцы, пераходзячы на шэпт, каб не пачулі маладыя.

— На вялікую навуку, кажуць, пайшоў…

Жанчыны, як звычайна, абмяркоўвалі, хто каму больш падыходзіць па характары і матэрыяльных запатрабаваннях.

— Добрая дзеўка ў Васіліхі паднялася, тварык чысценькі.

— Мусіць, будзе браць…

— Васіліха добрага прымака хоча мець…

Вуркатанне калаўротаў парушыла песня.

Пачала Ганніна сяброўка Гэлька Відэрка:

Падцягнулі Прузына Відэрка і іншыя кабеты. Сумная песня, але праўдзівая…

У Лявонкі дару спеваў не было, затое ён любіў слухаць, як спяваюць. Песні краналі сэрца.

— Дзеўкі замуж хочуць! — рагатнуў Трахімка, калі даспявалі песню.

— А што? — азвалася Хрысціна Рапацюк, не адрываючыся ад калаўрота. Яна прывалаклася з ім ажно з Выгнанкі і начаваць, мусіць, будзе ў каго са знаёмых.

— А ці ўмееш ты хоць кросны ткаць? — спытаў Трахіма.

— Многа ты хочаш — каб і кросны ткаць!

Цяпер ужо рагаталі над Трахімкам.

«Зялёную вішню» змянілі «Тры крынічанькі», «Ой, за лесам…», потым яшчэ і яшчэ — традыцыйны прускаўскі рэпертуар.

Лявонка кінуў погляд на Ганну — дзяўчына прала, апусціўшы вейкі, узіралася ў кудзелю і, здаецца, не звяртала ўвагі на песню.

— Гармоні няма, каб падыграць! — пашкадаваў Трахімка, выняўшы з рота цыгарку.

— І бубна! — у тон брату дадаў Цімоша.

Пасля песень пераходзілі да казак і розных здарэнняў, паслухаць якія любілі ўсе. Хомчыха ведала іх асабліва шмат. І ўсё, пра што б яна ні расказвала, здаралася з ёй самой.

— Было гэта гадоў з дваццаць таму, вясной. Ужо цёпла было. Іду гэта я басанож з Зінькоў (з суседняй вёскі, адкуль Хомчыха родам). Спяшаюся, бо цямнець пачало, а месяц яшчэ не ўзышоў. Пачала ўжо агінаць могліцы — тым бокам, што пад гарою, ад ракі. Хоць і прывыкла да гэтай дарогі, а страшнавата. І сапраўды, гляджу на пагорак — стаіць!

— Хто — стаіць? — пусціўшы хмару дыму, запытаў Васіль.

Спыніліся калаўроты. Усе ўважліва слухалі, што ж было далей.

— Нейкі мужчына… Можа, думаю, мой Назар страчае? Ажно не. Прыгожы такі. Хто б гэта мог быць? Углядаюся, ці не пазнаёміцца хоча. Але я ж, думаю, замужам. «Чаму босая ідзеш?» — пытаецца. «Дык зямля цёплая», — гавару. «А без хусткі?» Памацала галаву — завязвала, здаецца, хустку, дзе ж яна? А ён гэтак глядзіць на мяне і кажа: «А сама чаму голая?» А людкове мае, а як глянула на сябе, так і войкнула — голая!

— Цітко, Цітко! Страшна! — дрыжачым голасам паскардзілася Луша, якую ўжо і сапраўды пачало калаціць.

А тут яшчэ якраз у гэты момант ціха бразнула клямка, асцярожна адчыніліся дзверы, і нехта наважыўся ўвайсці ў хату, але не рашаўся, стаяў у сенях. Усе насцярожыліся. Чалавек марудзіў. Нарэшце ён усё ж такі зрабіў рашучы рух, але зачапіўшыся нагой за парог, грымнуўся на падлогу і расцягнуўся на ўвесь рост. Шапка-магерка пакацілася жанчынам пад ногі. Ад нечаканасці ўсе панямелі, але, прыгледзеўшыся, пазналі Кузёмку.

Трахімка штурхнуў Грушу ў бок:

— Гэта ён да цябе падкаціцца хацеў!

Бухнуў рогат.

— Скажаш…

— Дзеля гэтага і спатыкнуўся!

Зноў рогат.

— Чаму да яе? А можа, шчэ да каго! — заступіўся за Грушу Васіль. — Кузёмка, уставай і прысаджвайся да кампаніі,— запрасіў ён.

Той падхапіўся, разгублена агледзеў свае боты, але, упэўніўшыся, што яны не згубілі свайго бляску, сеў побач з іншымі. Нехта падаў дзіваку яго шапку.

— Я, людкове, дапраўлю тое, што пачала, — напомніла пра сябе Хомчыха. — Стаю як ёсць, голая. Сорам. Не ведаю, што і рабіць. Рукамі абхапіла сябе, прынікла да зямлі. Хоць ты кідайся ў раку ды тапіся. А ён, прыгажун гэты, кажа: «Анцярэсная ты, ды часу, жаль, няма, пагаварыць бы нада. Дазнацца, кажа, я нечага б хацеў. А адзенне тваё за тым кустом — там спадніца ляжыць, і кофта, і хустка там». Сам раптам прапаў. Толькі як бы загуло за ім. Кінулася я за той куст, а там усё маё пакінута. Апранулася я хуценька і дадому барзджэй патупала. Нікому не расказвала. Вам першым кажу.

— І што гэта магло быць? — паціснула плячыма Апраска.

— А можа, гэта Кузёмка? — азваўся Гамон. — Ён жа ўсюды ходзіць…

Усе з нейкай палёгкаю засмяяліся.

— Там заўсёды лякае! — рагатнуў Трахімка з выглядам чалавека, які ўсё ведае і нічога не баіцца. — Ля могліц!

— Цябе не злякае! — з упэўненасцю сказала Хомчыха.

— Мяне — не, — згадзіўся з ёй Трахімка.

— Не. Гэта, аднака, табе маладзіца, мусіць, сон такі прысніўся, — запярэчыў Кузёмка, аправіўшыся збольшага пасля свайго падзення. Пасля гэтага ён падышоў да вядра з вадой, што стаяла ў кутку ля дзвярэй, узяў кубак, зачарпнуў і выпіў да дна.

— Кузёмка, а чаму гэта сонца днём свеціць, а нанач хаваецца недзе, — спытала наіўная Волька — Хомчыхіна дачка.

Кузёмка зірнуў на жанчын і дзяўчат, на падвязаныя пад падбародкамі хусткі, усміхнуўся так, як бы гэтага пытання ён і чакаў.

— Вучоныя нам даводзяць, што яно хаваецца за зямлю, а чаму, дык не ведаюць. Аднака я вам скажу — на ўсё ёсць свая прычына, — у голасе яго з'явіліся ноткі павучальнасці і самаўпэўненасці.— Як Бог стварыў свет, дык загадаў сонейку свяціць на добрых і на ліхіх. Сонейка не хацела свяціць на ліхіх і пачало жаліцца Богу, што яму цяжка заўжды свяціць. Тагда Бог вялеў сонейку свяціць толькі ўдзень, а ўночы, як гуляюць ліхія, не свяціць.

Пасля пачутага ў хаце ўсталявалася працяглая цішыня. Толькі мякка вуркаталі калаўроты.

— Змысліў,— не паверыў Гамон, але на яго словы ніхто ніяк не адрэагаваў.

Недзе ў куратніку заспяваў певень, яго падтрымалі іншыя, суседскія. Хутка заспявалі па ўсёй вёсцы.

— Рана яшчэ. Гэта толькі першыя, — сказаў Трахімка. — Зрэшты, пайду гляну. — Ён павёў вачыма па хаце і без шапкі выйшаў на двор — як бы астудзіцца.

Праз нейкі час спыніла калаўрот і паднялася Алена:

— Пайду паклічу. Каб не прастудзіўся. Гэта ж трэба — без шапкі!

Яна зачыніла за сабою дзверы. Праз аднастайны гул калаўротаў пачулася, як там, за дзвярыма, у сенях, дзе стаялі мяхі з бульбай, нехта цяжка соп, нібы цягаў тыя мяхі. Потым пачуўся стрыманы жаночы стогн…

Кудзельніцы сцішылі свае «машыны», услухаліся.

— Аднака чорт змушае на ліхое! — пракаменціраваў гэты стогн Кузёмка. — Як каты!

Усе, у тым ліку і гаспадар, задаволена засмяяліся. Адна толькі Васіліха, седзячы ля печы, адносілася да ўсяго спакойна і нават абыякава.

Лявонка зірнуў на Ганну і заўважыў, як ізноў пачырванеў яе тварык і бліжэй да кудзелі апусціліся вочы. Падумалася, што Ганна, напэўна, ведае пра яго пачуцці. Ведае і маўчыць.

Апраска перавяла ўвагу на новую тэму:

— Я чула, што некаторыя ў Амэрыку едуць — там шчасця шукаюць.

— Не, не едуць, — паправіў яе Кузёмка, які, аказваецца, і пра гэта ведаў,— на караблі плывуць. Амэрыка — за морам.

— Ну хай сабе на караблях плывуць, — уступіў у размову Васіль.

— Во каму добра! — сказаў Цімоша, паказаўшы на ката, які, не звяртаючы ні на кога ўвагі, спаў на прыпечку, звесіўшы адтуль хвост.

Разыходзіліся з попрадак позна. Праспявалі ўжо трэція пеўні. Хлопцы праводзілі дзяўчат, дапамагалі несці калаўроты. Ганну не трэба было праводзіць — яна ж дома. Лявонка шкадаваў. Зрэшты, можна было выклікаць яе на вуліцу. У душы ён праклінаў уласную нясмеласць.

…Заначаваў Кузёмка зноў у Кужалёў. Лявонка чуў, як ён расказваў малым казку (колькі ж ён іх ведаў?):

— За лясамі непраходнымі, за балотамі топкімі, за рэкамі бурлівымі, за морам-акіянам стаіць высокая абрывістая гара. Расце на той гары залатое дрэва. Сядзіць на тым дрэве каршун ды крыніцу з жывою вадой сцеражэ. А крыніца тая з-пад карэння залатога дрэва б'е. Вось як хто прынясе тае жыватворнае вады, дык свет пераменіцца і людзі паробяцца шчаслівымі. Але ведайце: шлях да крыніцы з жыватворнаю вадою вельмі цяжкі і небяспечны. Многа людзей туды пайшло, а назад ніхто не вярнуўся. Бо нельга, туды ідучы, страху ў сваім сэрцы мець, нельга саступіцца ці адпачываць і аглядацца таксама нельга. Хто ад гэтых слабасцей сябе не захавае, адразу каменем-скалою становіцца.

Але к вечару знік і Кузёмка — гэтаксама нечакана, як і прыйшоў. Абуў свае боты з блішчастымі халявамі, не забыўшы яшчэ раз працерці іх нейкай анучай ці хусткай, якую насіў у кішэні, на плечы накінуў кажушок, зашпіліўшы яго на гузікі, на галаву насунуў шапку-магерку і знік, не палічыўшы патрэбным дачакацца гаспадароў, каб развітацца. Толькі дзецям і Марылі сказаў: «Ну, я пайшоў!»

Праз некалькі дзён, як толькі скончыліся канікулы, паехаў у сваё вучылішча і Лявонка.

— Глядзі ж, каб паслушны быў! Настаўнікаў слухайся!

— А то я не слухаюся?..

Х

Чаго Міхаль пайшоў да папа — на гэта пытанне не адказаў бы нават і ён сам. Трэба было шукаць нейкага ратунку, бо Ясё збіраўся, як сказаў Кастанты, падаваць у суд. Свайго папа прускаўцы не надта любілі — чыноўнік. Такі ж амаль, як і ўраднік Кастанты. Але, як той казаў, раптам што і атрымаецца… Айцец Глеб жыў па другі бок гасцінца, побач з самім царкоўным храмам, як ён называў гэтую звычайную драўляную цэркаўку, зрэшты, па-свойму прыгожую, пафарбаваную ў нябесны колер і атуленую з усіх бакоў старымі разгалістымі дрэвамі. Некаторыя з такіх цэркавак захаваліся да нашага часу, а з паўстагоддзя назад у гэтай мясцовасці — як і ўсюды ў заходнім Палессі — іх было шмат. Стаяла сціплая прыгажуня на ўзгорку, і адсюль была відаць яе блакітная званіца. Прускаўцы ёю ўпотай нават ганарыліся. Каля царквы — некалькі магіл. Пахаваны былыя настаяцелі. Раз у год, на Радаўніцу, айцец Глеб служыў каля гэтых узгоркаў паніхіду, думаючы, не інакш, над цяжкім пастырскім лёсам.

Існавала паданне, што даўней на гэтым месцы, дзе стаяла царква, шумеў бярозавы гай. Такое магло быць. З таго часу хрысціянскія запаведзі і водгукі язычніцкіх паданняў перамяшаліся ў свядомасці мясцовага люду. Сярод жыхароў навакольных вёсак захаваліся незаўважныя для іх саміх рэшткі язычніцтва. Прускаўцы, напрыклад, верылі, што ў Лосьне жывуць русалкі, што ноччу яны выходзяць на бераг, бушуюць у збожжы, залазяць на дрэвы і гушкаюцца, зачапіўшыся юсамі за галіны. Часам яны затрымліваюць прахожых, казычуць іх, вабяць у Лосьну. Як казаў Кузёмка, русалкі — гэта душы маленькіх дзяўчатак, якія памерлі да хрышчэння, або цені задушаных ці ўтопленых жанчын. Ранняй вясною юнакі і дзяўчаты залазілі на маладыя бярозы, што раслі пры гасцінцы, і гайдаліся — гукалі вясну. Водгукі язычніцтва праяўляліся і ў рэлігійна-царкоўных святах, нечым нават па-свойму аздаблялі іх. Праўда, святары змагаліся з бесаўскімі ігрышчамі, лічылі іх праяўленнем распуснасці і строга праследавалі рэшткі напаўзабытых ці забытых поўнасцю вераванняў. І ўсё ж такі ў які б бок ні мяняліся духоўныя ўяўленні прускаўцаў, яны заставаліся глыбока нераўнадушнымі да з'яў, колераў і гукаў таго прыродна-побытавага ўлоння, у якім паўсядзённа знаходзіліся і ў якім усё было звязана паміж сабой.

За тыдзень перад Гіасхай — Вербніца. Прачыналася, набракала сокам вярба. Галінкі вярбы неслі ў царкву — свяціць. Неблагім тонам лічылася, калі падлеткі і моладзь злёгку лупцавалі адзін аднаго гэтымі свянцонымі галінкамі, прыгаворваючы:

Перавітыя чырвонай стужкай галінкі ўтыкаліся чамусьці ў падстрэшша і сохлі там цэлы год, пакуль іх не замянялі свежыя.

Шырока святкаваўся Вялікдзень — Пасха. Тут яе называлі Паскай. Гаспадыні фарбавалі яйкі — курыныя, гусіныя, качыныя, якія хораша аздаблялі святочны стол. Падлеткі выбіралі з іх мацнейшыя і выбягалі на вуліцу «на яйцы біцца». Трэснутае аддавалася таму, хто выйграў.

Моладзь адзначала Купалле — дзень летняга сонцастаяння, хоць царквой гэта свята не падтрымлівалася. На Купалу з 23-га на 24 чэрвеня, на золку, сонца іграе, ззяючы ўсімі сваімі радаснымі колерамі, святлом. Дзень летняга сонцавароту. Гляне ранкам прускавец на сонца, а яно кіпіць, пераліваецца.

Міфапаэтычныя адносіны да свету, у аснове якіх ляжала ўяўленне пра цыклічнасць, замкнёнасць развіцця, заставаліся тут вельмі моцнымі.

Прускаўская царква ведала розныя перыяды сваёй гісторыі. Будавалася яна як праваслаўны храм, але з цягам часу стала уніяцкай. Унія была заключана ў Брэсце, у канцы XVI стагоддзя. Паводле яе ўмоў, праваслаўная царква Беларусі і Украіны прымала каталіцкія догмы, хоць як быццам бы і захоўвала ранейшыя праваслаўныя абрады.

Па часе уніятамі зрабіліся і прускаўцы. Праўда, не адразу. Правы праваслаўнай веры адстойваў, пакуль жыў, бунтоўны іераманах Афанасій Філіповіч. Пасля яго ціск на праваслаўе ўзмацніўся яшчэ больш. Адзін час справа дайшла нават да таго, што, паколькі прускаўцы не хацелі з праваслаўнай, рускай, як яны казалі, веры пераходзіць да уніі, мясцовы пан (католік, ніхто ўжо не помніў яго імені) аддаў царкву ў арэнду камянецкім адкупшчыкам. Гэта значыць — ключы ад царквы знаходзіліся ў арандатара і, каб іх ад яго атрымаць, людзі павінны былі яму плаціць.

Унія была выкарыстана для паланізацыі беларусаў і ўкраінцаў, аднак у многіх месцах яна змагла супрацьстаяць працэсу паланізацыі і стаць апірышчам мясцовых нацыянальных традыцый. Прускаўцы, прыняўшы уніяцтва, доўгі час трымаліся гэтай веры і толькі недзе ў сярэдзіне XIX стагоддзя вярнуліся ва ўлонне праваслаўя. Вяртаць уніятаў у праваслаўе пачаў цар Мікалай Першы. Толькі што, здавалася, прыжыліся, прывыклі, асвоіліся ў новай канфесіі, і на табе — пераапранай душу ў іншую вопратку. «Альбо… праўдзівая вера, альбо сто палак», — казаў ураднік, і паспрабуй яго не паслухай! Вяртаючы з уніяцкай веры назад, у рускую, тых, хто не паддаваўся, секлі розгамі, адліваючы, калі была ў гэтым патрэба, вадой. Замест уніяцкага святара, які ўзносіў хвалу папе рымскаму, у Пруску прыехаў праваслаўны поп. З'явіўся новы іканастас з райскімі варотамі, а лаўкі, на якіх сядзелі вернікі, і фантанчыкі з свянцонай вадой, што стаялі пры ўваходзе, у бабінцы, выкінулі.

Папа прускаўцы пачалі называць бацюшкам.

Ля царквы Міхаль на хвіліну прыпыніўся, каб перавесці дыханне. Павявала вясной. У высокіх царкоўных прысадах звонка крычалі вароны. Прадчувалі, напэўна, вясеннія гульні. Хату айца Глеба акружаў сад. Міхаль заўважыў, як на бледна-бардовых ствалах вішань і сліў свяціўся празрысты янтар вязкай смалы.

— З чым прыпажалаваў, сын мой? — сустрэў яго айцец Глеб, калі неспадзеўны госць, зняўшы шапку, стаў на парозе папоўскай хаты, угнуўшы плечы.

Па праўдзе кажучы, свайго святара прускаўцы звычайна абыходзілі бокам, а калі хто сустракаў на вуліцы, то абавязкова хапаўся за гузік, каб чаго не здарылася. Вось і цяпер вочы айца Глеба глядзелі сурова, засяроджана. Відаць было, як ён дыхаў: шырокая барада, што ляжала на грудзях, узнімалася і апускалася ў такт дыханню. З ікон на сценах маўкліва пазіралі незнаёмыя абліччы святых.

— Непрыемнасці, бацюшка, — сказаў Міхаль, апусціўшы галаву і пазіраючы пад ногі.

Святар, трэба сказаць, нягледзячы на некаторую адасобленасць свайго службовага становішча, ведаў мірскія страсці ва ўсёй іх жыццёвай разнастайнасці і нечаканасці і здзівіць яго чым-небудзь было цяжка.

— Бог аднолькава прымае чалавека — і ў шчасці, і ў бядзе, аднолькава адорвае міласцю сваёй. Што ў цябе?

— Сусед у суд на мяне падае…

Айцец Глеб памаўчаў, абмацаў густую, з сівізной, бараду.

— На ўсё воля Божая… Ведаю я таго Латушку. Зламыснік! Царкву забыў…

Міхаль чакаў, што ж ён нарэшце скажа. Гледзячы на яго, святар напэўна адчуваў тую спрадвечную сялянскую цярплівасць, якая зыходзіла ад гэтага чалавека, але чым ён мог дапамагчы — пагаварыць з ураднікам?

— Духоўным асобам, сын мой, забаронена ўваходзіць у мірскія справы.

«Дарэмна я сюды ішоў», — падумаў Міхаль.

— Дараваць трэба ворагам нашым, як сам Бог наш Ісус Хрыстос дараваў.

На гэтым гаворка, па сутнасці, і скончылася. Сказаўшы: «Ну, то я пайду», Міхаль выйшаў з папоўскай хаты.

На зацярушаных снегам лісцях рабін, што стаялі пры гасцінцы, гайдаліся сарокі — клявалі працятыя марозам цёмныя гронкі, што там-сям яшчэ захаваліся паміж галін. На аснежанай, пакрытай інеем чаромсе, затрашчала сініца. Пад нагамі па-зімняму рыпеў снег. Міхаль не чуў і не бачыў гэтага. У думках панавала разгубленасць. Цябе крыўдзяць, а ты павінен дараваць?..

Пры гасцінцы, побач з царквою, стаяла карчма, і ногі Міхаля неяк самі сабой павялі яго туды. Хоць кажуць, што чужая бяда людзям за вяселле, але раптам што добрае пачуе.

Цяпер той карчмы даўно ўжо няма — казакі спалілі яе пры адступленні рускай арміі яшчэ ў чэрвені 1915 года, у Першую сусветную вайну Рассеяліся па свеце нашчадкі яе ўладальніка. На той час гаспадарыў у ёй Мордка Вінаград. Пра сябе ён казаў: «Мордка Вінаград гасцям заўсёды рад». Сюды і накіраваўся Міхаль. У карчме прускаўцы даведваліся пра самыя апошнія навіны і свайго краю, і ўсяго свету.

Ля ўвахода ў карчму расла прыгожая елка, стаялі некалькі слупоў для прывязі. На ўпрыгожаных разьбой дзвярах зіхцела медная клямка. Міхаль узяўся за яе і адчыніў дзверы. Карчма займала палавіну хаты, у другой жыў з сям'ёй сам Мордка. Печ — агульная, на дзве палавіны. Ля абшарпаных сцен чарнелі нічым не пакрытыя сталы і лаўкі каля іх. Гонарам прускаўскай карчмы лічыўся вялікі гадзіннік, што стаяў у цёмным кутку і час ад часу падаваў адтуль хрыплы рыпучы звон. Тут заўсёды хто-небудзь ёсць. А ў нядзелю дык да самага панядзелка, да раніцы, звіняць шыбы ад песень і стогне гліняная падлога ад п'яных, з прыстукамі, танцаў. Асабліва весела было, калі на Лосьне, якраз насупраць, спыняць свае плыты асначы, што гоняць лес з пушчы ў Буг, і зойдуць у карчму. Гэтыя любілі пагрэцца! Плытнікі спускалі ў карчме ашчаджаную дзеля гэтага прыпынку капейчыну і ўжо ўлегцы плылі па Лосьне далей. Шырокага размаху людзі. Калі яны пакідалі Мордкаву ўстанову, то і сам гаспадар, і яго жонка Дзішка ўздыхалі спакайней.

Быў у Мордкі, і даволі часта, клопат са збіраннем платы. Калі не хапала грошай (а так здаралася часцей за ўсё), карчмар не губляўся — прымаў курэй, яйкі, крупы, жыта. Не адмаўляўся нават ад матка нітак, які, зразумела, пры жаданні можна было выкупіць назад.

Неяк лесніку Дармідонту надта захацелася выпіць, а грошай на гарэлку не было. Ён тады што зрабіў — злавіў на выгане чыёгасьці гусака і занёс да Дзішкі ў карчму. Дзішка ад нечаканасці шумна пляснула рукамі аб сцёгны.

— Глядзі, каб ціха, а то вокны салам вымажу! — прыгразіў ляснік.

Як управіцца з той птушкай — яна ведала. Праўда, потым Гальяшы (гэта была іхняя птушка) спахапіліся, што недзе прапаў гусак, шукалі яго за жырылом, распытвалі людзей, і след навёў на Дармідонта, але паспрабуй да яго падступіся! Панскага лесніка прускаўцы не любілі. Кепскі чалавек. Калі, здарыцца, у лесе сякеру забярэ, то, прасі не прасі, не аддасць. «Ты пану вялікі ўрон зрабіў!»

Яго якраз і ўбачыў Міхаль, зайшоўшы ў карчму. Дармідонт сядзеў адзін. Перад ім на стале стаяла зялёная бутэлька, на сподачку ляжаў селядзец. Вядома было апошнім часам, што яму нечакана наставіла рогі маладая жонка. Ды з кім?! З ягоным сынам Трахімкам. Ад гэтага, мусіць, чалавек і зачасціў у карчму.

За сталом у дальнім кутку сядзелі прускаўскія мужчыны — каваль Пракоп Пахолак, Масей Галёнка і нехта яшчэ. Міхаль пазнаў Васіля Каленіка. Усе сядзелі ў шапках, бо не было такой звычкі, каб здымаць іх у карчме. Ля прылаўка, над якім звісала даўгавязая постаць Мордкі, стаяў ураднік Кастанты.

— Ну, як твае сведкі? — павярнуўся ён да Міхаля, які хацеў прайсці ўзбоч яго да той кампаніі, што сядзела ў кутку.

— Шукаю, — няпэўна адказаў Міхаль.

Кастанты мармытнуў нешта скрозь зубы і зноў павярнуўся да прылаўка, бліснуўшы мноствам начышчаных гузікаў. Усе ведалі, што службовую форму шыў яму камянецкі Мошка (адных гузікаў — некалькі дзесяткаў) за чатыры рублі, у той час як работа гэта каштавала па меншай меры восем.

— Хадзі бліжай, Міхаль, сядай! — запрасіў Пракоп. Шыракаплечы і шыракагруды, ён валодаў, відаць, немалой сілай. Разам з тым адчувалася, што гэта добры і душэўны чалавек.

Міхаль падсеў да кампаніі.

Гандлявалі ў карчме найбольш гарэлкай. Нап'юцца, бывала, мужчыны, успамянуць старыя крыўды, і раптам пачынаецца бойка. Каб усмірыць, даводзілася клікаць урадніка, які, аднак, ішоў не спяшаючыся. Урадніка баяліся ўсе. Некаторыя падаваліся прэч з карчмы, каб яму не трапляць на вока. Калі на парозе карчмы з'яўляўся Кастанты, і самога карчмара пачынала трэсці ліхаманка, а прысутныя ўсе заціхалі, сядзелі як мышы пад венікам. Карчмар ведаў, што пану ўрадніку трэба заўсёды даць чаго-небудзь мацнейшага — чай піць ён не будзе. Міхаль заўважыў, як з бакавых дзвярэй увайшла жонка Мордкі, тоўстая Дзішка. У парыку, у нейкай прасторнай адзежыне, яна ўзяла анучу і пачала выціраць прылавак. Жонка карчмара, як і кожная жонка, вельмі хацела, каб у яе Мордкі хаця б усё было добра, і таму прыязна ўсміхнулася пану ўрадніку. Кастанты не без пагрозлівасці глянуў на залу. Нядаўна ён атрымаў сакрэтную паперу з Гродзенскага паліцэйскага ўпраўлення, у якой гаварылася аб хваляваннях у некаторых паветах і прадпісвалася больш пільна сачыць за настроямі насельніцтва. Цяпер ён успомніў пра гэта.

Прускаўцы пачулі размову каля прылаўка:

— Спайваеш людзей…

— Што вы, пане ўраднік, мы толькі казённую прадаём! — як бы абурылася Дзішка.

Карчмар наліў урадніку з нейкай цёмнай бутэлькі ў вялікую чарку на тоўстай ножцы. Дзішка спрытна падсунула закуску.

— Вадою не разбаўляў?

— Што вы, што вы? Як можна! Кастанцін Цярэнцевіч!

— А то я вас ведаю!

Кастанты паднёс чарчыну да вуснаў, уздыхнуў і, не пераводзячы дыхання, але і не спяшаючыся, выліў пітво ў сябе, узяў некалькі пер'яў цыбулі, макнуў у соль і пачаў жаваць. Не дажаваўшы да канца, зрабіў строгі твар, бліжэй нахіліўся да Мордкі і зашаптаў, ды так гучна, што чутно было ў другім канцы залы:

— А ці вядома табе, хто наш унутраны вораг?

Прускаўцы насцярожыліся.

— Першы раз чую, гаспадзін ураднік.

— Што першы раз чуеш? — як бы ловячы Мордку на слове, удакладніў Кастанты.

— Што ў нас ёсць унутраныя ворагі, як вы зволілі сказаць.

— Прытвараешся?

— Ніяк нет, Кастанцін Цярэнцевіч…

— Бытта не знаеш? Жыды — гэта і ёсць першыя ворагі. Жыды і палякі…— Кастанты неяк па-дурному зарагатаў, выскаліўшы зубы. На доўгіх яго вусах іскрыліся кроплі пітва.

Карчмар пазіраў на ўрадніка, не ведаючы, чаго ад яго чакаць, а той з уласцівым яму нахабствам усё наступаў:

— Ты і сам палітычна неблаганадзейны!

Карчмар колькі разоў ціха кашлянуў. Ён разумеў, куды хіліць ягоны госць і чаго ён хоча, і, не марудзячы, зноў напоўніў тую самую пасудзіну на тоўстай ножцы.

— Будзьце ласкавы, Кастанцін Цярэнцевіч, выпіце на здароўе — азабочанасць здымае.

Ураднік не палічыў патрэбным сябе доўга ўгаворваць, падняў чарку, выпіў, глыбей насунуў на галаву фуражку з цэшкай і, хістаючыся і не зважаючы на прысутных, выйшаў з карчмы, бліснуўшы на развітанне сваім тоўстым каркам, што ўзвышаўся над каўняром паліцэйскага мундзіра.

Прускаўская кампанія ажывілася, пачула сябе ямчэй. Закурылі.

— Ну і карак у яго! — з захапленнем і зайздрасцю заўважыў са свайго месца Дармідонт, цмокнуўшы языком так, што ажно затрэслася яго рыжая барада. — Шапка на галаве не трымаецца — злазіць!

— Не дзіва, што ён за казырок увесь час хапаецца, — паспяшыў пагадзіцца з ім Масей.

— Не, гэта ён чэсць аддае, — выказаў меркаванне каваль, іранічна пасміхнуўшыся.

— Чэсць? А каго ён тут роўняй сабе лічыць?! Нікога! — у голасе Дармідонта пачуліся рэзкія ноты. Гаварыў ён хрыплым, пракураным голасам і непрыязна паглядаў навокал.

— Паехалі, хлопцы, у Амэрыку! — ні з таго ні з сяго сказаў Васіль, расшпіліўшы на сабе кароткі і добра пацёрты кажушок, які насіў, здаецца, круглы год — узімку і летам.

— Хто нас дзе чакае! — усміхнуўся шчарбатым ротам Масей.

— А раптам пашанцуе! — не пагадзіўся Васіль.

Над галовамі сівымі клубамі віўся дым ад самакрутак.

Прускаўцы былі людзьмі з некалькі, як кажуць у такім выпадку мовазнаўцы, замаруджаным моўным тэмпам. Думкі варочаліся ў іх галовах з эпічнай непаспешлівасцю.

— Ну, як здароўе? — паглядзеў на Міхаля Пракоп.

— Байкі.

— Выпі, во! — Пракоп падсунуў бліжэй да Міхаля кілішак з тоўстага шкла і наліў у яго гарэлкі.

Міхаль паслухмяна выпіў.

— Закусвай! — падбадзёрыў Масей.

Да выпіўкі гаспадары павінны былі даваць і закуску, што яны і рабілі, але не надта ахвотна і вельмі ж эканомна. Кавалачак селядца, цыбулю ды акраец хлеба.

— Ну як, захарашэла? — засмяяўся Масей, не вымаючы з рота цыгаркі.

Міхаль, успёршыся на кулак, думаў пра сваё. Кампанія глядзела на яго са спачуваннем.

— Сусед яму назаляе! — сказаў Васіль.

— Хто гэтага Яся не ведае! З ім звяжыся толькі! — махнуў рукой каваль.

— Усе глумяцца з бедняка, нават свой брат, такі ж самы бядняк, — па-філасофску зазначыў Масей і засмяяўся, як бы ва ўсім гэтым было нешта смешнае.

Дармядонт падняўся са свайго месца і падышоў да стала, за якім сядзелі прускаўцы.

— А я вам скажу: усе — сволачы! — ударыў ён кулаком аб стол, ажно падскочыў пусты кілішак.

Рыжая барада Дармідонта яшчэ больш ускалашмацілася, ён адвярнуўся і злосна плюнуў.

— Ша! — падняў абедзве рукі Мордка.

— Гэтак, чалавеча, ты нам увесь посуд пераб'еш, — буркнуў, не паглядзеўшы на лесніка, Пракоп.

— А я хачу побач з кавалём пасядзець, — сказаў Дармідонт і, забраўшы са свайго стала зялёную пляшку з селядцом, перасеў да прускаўцаў, наліў кілішак і пусціў яго па крузе.

— Ну, як там твае паны? — з усмешкай кінуў на яго вокам Пракоп.

— А, халера іх не брала.

Калі кілішак абышоў застолле, Дармідонт наліў сабе, выпіў, выцер вусы.

— Нешта ты як незадаволены чым?

— Я заўсёды незадаволены — панам не дагодзіш.

— Тут сваім не дагодзіш, — Масей кіўнуў на Міхаля, — не тое што панам.

— Душу ён мне топча! — скрыгатнуў зубамі Міхаль.

— А каб яго громам трахнула! — ізноў паспачуваў Масей і пацёр лоб.

Пракоп пашукаў вачыма Мордку — той нешта рабіў, сагнуўшыся за прылаўкам.

— Налі паўкварты!

Карчмар тут жа кінуўся выконваць просьбу кліента.

Міхаль паглядзеў на прынесеныя паўкварты і сказаў, жуючы селядзец з хлебам:

— Толькі што ў папа быў, хацеў як-небудзь залацвіць, але што ён…

— Знайшоў да каго ісці — да папа! — перабіў яго Дармядонт, махнуўшы рукой.

— Зайшоў у бабінец, а там чорт сядзіць, — паддакнуў яму Масей, намякаючы на тое, што поп — апора ненадзейная.

— Усе ашукваюць мужыка, здаўна так павялося… — нібы падсумаваў агульныя меркаванні Пракоп. — Шмат начальства над намі: і пан, і поп, і ўраднік, і суд…

— Праўду гаворыш, — пагадзіўся Васіль, — час такі, што трэба ўмець круціцца.

Ізноў выскачыў Масей:

— Ураднік забярэ, суддзя абдзярэ!

Гэта атрымалася ў яго як бы нейкая прымаўка. Ізноў усе засмяяліся. Міхаль спрабаваў смяяцца разам з усімі, аднак яго не весялілі ні Масеевы досціпы, ні гарэлка.

Дармідонт крута павярнуўся да прылаўка, як бы што ўспомніўшы:

— Мордка, сала давай!

Прысутныя засмяяліся, ведаючы, якое сала меў на ўвазе Дармідонт. Карчмар прынёс парэзаную цыбуліну. У Прусцы цыбулю называлі «жыдоўскім салам».

— О! Гэта іншая справа, — ухваліў Масей.

Ляснік ляпнуў Міхаля па плячы:

— Схадзі ты да Пацея — гэта свой чалавек. Ён такі дапаможа!

— У Ратайчыцы?

— Пяць вёрст. Гэта недалёка.

Міхаль аблізаў кончыкам языка сухія губы. Відаць, Дармідонтава прапанова зацікавіла яго.

— Гэта ж побач! — падтрымаў Масей.

— Ты яму датку дай! — у сваю чаргу падказаў каваль. — Вядомая рэч: не падмажаш — не паедзеш…

— Без гарэлкі да яго не суйся! — пацвердзіў Дармядонт і дадаў: — Ён не такі, каб пляшкай ганьбаваць.

— Ды ў валасным праўленні ўсе п'яніцы! — увярнуў слова Масей.

Дадому Міхаль вярнуўся п'янаваты, але з пэўнымі думкамі і намерамі.

XІ

Да валаснога старшыні сяляне амаль не звярталіся — лічылі яго вялікім панам, якога нельга турбаваць справамі. Іншае, казалі, Пацей. Чалавек больш свойскі, якому можна даверыцца. Ды і аўтарытэт у яго! Хоць, што праўда, то праўда, не грэбаваў і лішняй чаркай. Нездарма за ім стала замацавалася мянушка Будзьма. Але ж розуму не губляў!

У Ратайчыцы Міхаль пашыбаваў з раніцы.

Тоня, даведаўшыся, што бацька збіраецца ў воласць, паспрабавала адмовіць яго:

— Тато! Не хадзіце туды, хай ён бярэ тую баразну, ды і годзе!

Міхаль нават не зірнуў на яе і як бы сам сабе сказаў:

— Не, дачушка, — наша зямля…

Марыля пасля снедання з нейкім асуджаным выразам твару моўчкі прыбірала са стала.

Зачыніўшы за сабой веснічкі, Міхаль выйшаў на вуліцу. У твар ударыў вільготны і востры, як шрот, снег. Люты — месяц непастаянны: мароз часта мяжуе з адлігай, снежная крупка — з дажджом, празрыстасць паветра (у Прусцы яна была проста крыштальнай!) — з туманамі. У гэты час, нездарма кажуць, зіма з вясной страчаюцца. Так яно і ёсць.

Да Ратайчыц, праўда, недалёка — пяць вёрст усяго.

Пісар — ужо на месцы. З выгляду яму можна даць гадоў сорак, чырванатвары, дзябёлы. Міхаль звярнуў увагу, што боты на ім з добрага тавару, гарнітур суконны. Упоперак жывата — тоўсты ланцужок, прыладаваны да кішэннага гадзінніка, які Пацей часта даставаў і трымаў у руцэ. Ён, па ўсім відаць, яшчэ не паспеў як след апахмяліцца, сядзеў насуплены.

— Як прозвішча?

— Кужаль, Міхаль.

— З Прускі?

— З Прускі.

Як бы нехаця дастаў з шуфляды шматочак паперы і падліў вады ў чарніліцу.

— Просьба ў цябе нейкая, відаць…

— Ведаеце, паночку, ад суседа жыцця няма, а цяпер у суд падае.

Пісар, мусіць, задаволены тым, што яго назвалі панам, ужо настроіўся слухаць, але раптам скрывіўся як ад болю. Па тым, як яшчэ на самым пачатку Пацей правёў вачыма па Міхалёвых руках і кішэнях, можна было заўважыць, што пісару і сапраўды не надта добра пасля ўчарашняга.

— У цябе з сабой нічога няма?

Міхаль зразумеў і адмоўна пакруціў галавой:

— Не ўзяў…

Пацей паморшчыўся.

— Прынёс бы ты — кручок які!

Тоўстыя пальцы нецярпліва пастуквалі па стале. Міхалю нічога не заставалася, як пайсці ў манапольку, купіць гарэлкі і прынесці пісару — добра, што хоць былі ў кішэні грошы.

— О! — як бы пахваліў яго Пацей і дастаў з ніжняй шуфляды стала замусоленую цяжкую шклянку, дзьмухнуў у яе, каб нічога там не заставалася, і выліў усё, што было ў кручку.

— У мяне, браце, разумовая праца, без чаркі нельга! Пакуль гэтую думку чым-небудзь не папхнеш, то яна з месца не зрушыць, — і, перавёўшы дых, дадаў: — Ну, будзьма!

Міхаль кіўнуў галавой і міжвольна пасміхнуўся, успомніўшы пісараву мянушку Будзьма. Пацей падняў шклянку, сабраў губы ў трубачку і кульнуў гарэлку ў рот настолькі спраўна, што наведвальнік ажно мусіў быў здзівіцца. Поўная шклянка адразу апусцела да дна.

— Давай усё-ткі прыблізімся к дзелу! — сказаў пісар, з шумам уцягваючы ў сябе паветра і як бы гэтым і закусваючы.

Міхаль бліжэй падступіў да стала і пачаў свой аповед.

— Ды я яго як паклічу, твайго Латушку, дык я яго пастаўлю на месца! Ён у мяне яшчэ прасіцца будзе!

Пісараў твар яшчэ больш пачырванеў. Адчувалася, што валасное начальства бярэцца за справу ўсур'ёз.

— Дарэчы, а што ўраднік кажа? Ты быў у яго?

— Быў.

— Ну і што?

— Сведкаў, кажа, шукай.

— Сведкаў — як сведкаў, а трэба, браце, землямера наймаць, каморніка — па-нашаму.

«У, дык гэтаму канца не будзе!» — пранеслася ў галаве Міхаля палахлівая думка. Ён цяжка ўздыхнуў.

— Пішы прашэнне!

— Ды я, таго… — сумеўся Міхаль, — не надта ўмею.

Пісар дастаў са стала яшчэ адзін шматок паперы і хуценька, размашыстым почыркам, накідаў нейкія словы. Міхаль падпісаўся — паставіў нейкую загагуліну.

— Каморнік разбярэцца ва ўсім, але сведкі спатрэбіцца могуць!

— Але ён грошай запросіць!

— Ну, дзела вядомае…

— Буду шукаць, — няўпэўнена сказаў прускавец.

— Ты, Міхаіл, я табе пасаветаваю, звярніся да суседзяў. Усё ж такі суседзі ёсць суседзі…

Дадому Міхаль ішоў не спяшаючыся, у галаве раіліся розныя думкі, прыкідваў: «Да каго ж звярнуцца?» Уперці вырашыў зайсці да Захара Відэркі. Ды і хата яго была якраз з краю. Высокую, сухарлявую постаць Захара ён убачыў здалёк. Той развешваў і латаў рыбацкую сетку.

— Божа памагай!

— Казаў Бог, каб ты памог.

Захар шырока пасміхнуўся, паказаў свае са шчарбінамі зубы і падаў Міхалю агрубелую ад рыбацкіх заняткаў руку з прыпухлымі суставамі. На падворку скакалі і шчабяталі, не зважаючы на холад і слату, вераб'і.

— Захар, справа да цябе ёсць.

— Якая справа? — у прыжмураных вачах прускаўскага рыбака пасміхалася стоеная хітрасць.

— Хацеў цябе прасіць, каб ты за сведку ў мяне пабыў! Быў я, ведаеш, у воласці, і мне Пацей нараіў. Папрасі, кажа, добрых людзей.

Захар як бы замяўся, уздыхнуў, паглядзеў на Міхаля.

— Я не бачыў.

— Але ты ж маё поле ведаеш!

Захар яшчэ раз уздыхнуў, па ўсім відаць, спачуваючы.

— Ведаеш, мне не выпадае…

— Што не выпадае?

— Ну, за сведку быць. Не ведаю я твайго поля, бо і на сваім рэдка бываю. Як я за сведку пайду? Што мне ў судзе скажуць? Падвяду я цябе. — Крыху памаўчаўшы, Захар дадаў: — Натура ў чалавека такая. Я пра Яся кажу — хіба ты яго не ведаеш?

Кужаль яшчэ крыху пастаяў, падумаў і накіраваўся да Гаўрылы Шведа. Можа, ён?

Гаўрыла са старэйшым сынам Фэдарам малацілі жыта, увішна махаючы цапамі. Адчувалася, што гэта было прывычным для яго заняткам. Фэдар — плячысты дзяцюк з васпаватым тварам — не саступаў бацьку і таксама гучна грукаў цэпам аб ток.

— Мацак! — пахваліў хлапца Міхаль і прывітаўся.

Малацьбіты прыпынілі працу, закурылі. У гэты час якраз і зайшоў у клуню прускаўскі стараста Мітрафан Давыдзюк. Выглядаў строгім і негаманкім. Нахмураныя бровы сышліся ў адну шырокую чорную дужку.

— Я вось кажу, — пачаў Міхаль, — што Фэдар хоць малады, а надта спраўна круціць цэпам.

Аднак стараста чамусьці не схільны быў падтрымаць размову. У яго, па ўсім відаць, была нейкая важная справа. Ён паглядзеў на Фэдара.

— Так-то яно так, але, браток, давядзецца табе, відаць, з цэпам на час развітацца!

Ён стараўся гаварыць голасна, каб чулі ўсе, хто быў побач. Як бы камандаваў. Усе насцярожыліся, чакалі.

— У армію цар цябе кліча! Пад сваю высокую руку!

Хлопец зірнуў на старасту, потым перавёў вочы на бацьку. Абодва знямелі, як бы пазабывалі ўсе словы, якія ведалі. Фэдар — весялун, пажартаваць любіў, а тут і мову заняло.

«Не толькі ў мяне клопаты, — падумаў Міхаль, — у людзей таксама. Салдатчына — гэта табе не жарт…»

Гэты цяжар — рэкрутчына, служба ў царскай арміі — зваліўся на Пруску даўно, адразу ж пасля далучэння Беларусі да Расіі. Прызваныя ў армію навабранцы служылі далёка ад родных краёў. Служба часта расцягвалася на некалькі дзесяткаў гадоў. Малады вяртаўся старым чалавекам. А часам і не вяртаўся — адвыкаў ад роднай хаты, прыжываўся ў чужых краях, калі не гінуў на якой-небудзь вайне. У Рускай імперыі можна было адкупіцца ад арміі, але гэта было пад сілу толькі багатым сем'ям. У такой сітуацыі ў армію бралі бяднейшых, сыноў удоў, сірот. Гаўрыла быў і не з самых бедных, але вызваліць сына ад рэкрутчыны наўрад ці мог.

Гаварыць аб сваім клопаце, пачуўшы такую вестку, Міхаль не пасмеў.

Пайсці сведкам адмовіўся і стараста. Калі яны выйшлі са Шведавай клуні і Міхаль расказаў старасту аб сваіх клопатах, Мітрафан пазяхнуў: мне, маўляў, усё вядома, але…

— Міхаль, ты ж ведаеш, мне не выпадае: стараста я… Хіба што я, можа, пагавару з гэтым дурнем?

— Гаварылі ўжо з ім…

На гэтым і разышліся.

Родная хата сустрэла цяплом. Ён зняў закарэлыя ад марозу пасталы і сунуў іх пад печ. Глянуўшы на сына, Кірыла ўсё зразумеў.

— Ой, Міхалка, у нас жа бяспраўе — хіба ты не ведаеш…

У голасе старога чулася і спачуванне, і шкадаванне, і нейкая пракаветная асуджанасць.

— Думаеш, Пацей той надта справядлівы? Ён, таго, сваю карысць хоча мець.

— Каморніка трэба наймаць і сведкі патрэбны.

— Гэта Пацей так сказаў?

— Вілаводзіць ён цябе! — дадала да свёкравых слоў Марыля, кормячы малую Барбарку.

Міхаль прамаўчаў. На наступную раніцу ён пайшоў у кузню да Пракопа.

Пасля ўчарашняй слаты дарога пакрылася хрупкім лядком. З кузні ўжо даносіліся жалезныя гукі: каваль тахкаў молатам аб кавадла — ладзіў нейкую рэч. Пракоп карыстаўся павагай — у вёсцы без каваля нельга. Раптам шворан зломіцца, ці конь раскуецца, або серп направіць трэба. Ці новую касу адцягнуць, ці, напрыклад, сашнік у плузе адваліцца, або ў самую касавіцу шыйка ў касе трэсне. Ён гнуў палазы для санак, кляпаў абады, умеў паяць. Замест драўляных сохаў пачалі з'яўляцца жалезныя плугі. Той-сёй паспеў ужо прыдбаць такі плуг у Камянцы. Пракоп авалодаў і гэтай справай, умеў сам зрабіць плуг, абы жалеза было. Ён любіў працаваць з жалезам, любіў, распаліўшы яго да чырвані, з дапамогай малатка надаць такую форму, якую хацеў.

Вясковы каваль, акрамя таго, яшчэ і зубны доктар. Калі забаліць зуб, асабліва карэнны, ды так, што чалавек месца сабе не знаходзіць і нішто не дапамагае — ні лекі, ні замовы, тады да каваля даводзіцца звяртацца. Пракоп, доўга не думаючы, браў клешчы і выдзіраў хворы зуб. Здаралася, праўда, памыляўся: замест хворага рваў здаровы, але з кім не бывае…

Пацямнелая ад часу і жалезнай копаці кузня знаходзілася за вёскай, на выгане, праз які ішла дарога ў суседнія вёскі. Ля кузні стаяў Васіль Каленік, трымаючы за вуздэчку распрэжанага каня. Прывёў падкаваць. На гаспадару той самы прывычны для ўсіх абшарпаны кажушок.

«От і Орліка трэба было б падкаваць на пярэднія ногі», — падумаў Міхаль.

З кузні выйшаў Пракоп у доўгім кавальскім фартуху. На галаве ў яго збітая з чорнай воўны магерка, якую ён не здымаў ні на вуліцы, ні ў кузні. Ад часу і пылу магерка набыла цьмяна-шэры колер. Павіталіся. Пракоп — у рабоце. Ён учэпіста ўзяў Васілёвага каня за нагу, заціснуў яе пад сваім каленам так, каб яна не вырвалася, і пачаў прымацоўваць да капыта свежую, нядаўна выкаваную падкову. Потым асцярожна стукнуў малатком па вухналю. Раз, другі, трэці… Жылы на руках у каваля тоўстыя, напампаваныя крывёй.

Васіль сказаў жартам:

— Мусіць, шчаслівы ты чалавек, Пракоп, што заўсёды падкову ў руках маеш.

Каваль засмяяўся:

— Дзе ж яно — тое шчасце? Мусіць, збегла некуды…

— А ці мог бы ты, Пракопе, так падкаваць, каб ён ніколі не спатыкнуўся? — у голасе Васіля зноў пачуўся жарт.

Засмяяўся і Міхаль.

— Чаго захацеў! — у Пракопавых вачах з чырвонымі павекамі таксама зайгралі іскрынкі ўсмешкі:

— Прайшла чутка, што ты ў Амэрыку сабраўся?

— Ужо шыфс-карту маю! — пахваліўся Васіль.

— У Амэрыцы, кажуць, шалёныя заробкі! Вось там і дагоніш сваё шчасце…

— У Амэрыцы свабода. Паехалі разам!

— Каб не кузня, я б паехаў! Можа б, і зарабіў бы тых даляраў…

Пракоп гаварыў шчыра — сям'я яго жыла даволі бедна, і прычынай было, магчыма, яшчэ і тое, што ён гнаўся за двума зайцамі: кавальскую справу намагаўся спалучыць з палявымі клопатамі. А гэта, вядома, не проста.

Падкаваўшы каню адну нагу, ён узяўся за другую.

— А ты, Міхаль, не думаеш ехаць? — спытаў каваль, не адрываючыся ад работы.

— Не. Спраў шмат. І хату трэба новую ставіць, старая зусім струхлявела. І Падгурскаму вінаваты…

У Падгурскага пару гадоў назад Кужалі купілі зямлі. Пасля таго як расплаціліся з казной за Срач, Міхаль, параіўшыся з бацькам, узяў яшчэ паўтары дзесяціны на Доўгіх.

— Я ведаю, што ты сведак шукаеш? — Васіль глянуў на Міхаля. — Я б пайшоў, але ж, бачыш, у Амэрыку еду…

Міхаль нічога не адказаў.

Пракоп хутка справіўся і з другой конскай нагой, занёс у кузню інструмент.

— Ну, вось і ўсё!

Васіль расплаціўся і павёў каня дадому.

Прыбег кавалёў сын Цішка — яшчэ падлетак (так называлі гэты ўзрост прускаўцы), але ўжо даўні бацькаў памочнік. Пракоп загадаў яму падмесці абрэзкі конскіх капытоў і сухія яблыкі гною ля ганка. Потым узяўся чысціць горн, выкінуў адтуль кучу дзындры і вынес яе на вуліцу. Пракоп з Міхалём зайшлі ў кузню, скруцілі цыгаркі.

«Увішны ты хлопец! — падумаў Міхаль, убачыўшы, як Цішка прыбірае ў кузні.— Калі-небудзь і сам будзеш кавалём».

Недзе ў кутку над кучай іржавага жалеззя гудзеў камар, прадчуваючы прыход вясны.

— Чуеш, — кіўнуў на куток каваль, — зіма, а ён ужо голас падаў…

— Ажыў!

— Вясна ідзе.

Управіўшыся са смеццем, Цішка пабег па сваіх справах.

— Гляджу на твайго сына — расце хлопец. Не думаеш вучыцца куды аддаць?

— Дзе ж тыя грошы ўзяць? — пачасаў за вухам каваль. — А твой хлопец як?

— Вучыцца!

— Правільна! Навука — рэч патрэбная. Вось навастрыць зуб да бараны таксама трэба ўмець!

Міхаль расказаў, як ён хадзіў да Пацея і як насіў яму кручка, а той параіў яму наконт каморніка і сведкаў.

Пракоп паспачуваў:

— Сваіх шмат, а як прыходзіцца тапіцца, дык няма за каго ўхапіцца.

Міхаль уздыхнуў і пашкроб за вухам:

— Каморнік гэты столькі будзе каштаваць, што і грошай не хопіць. Тады і, можа, вучылішча тое кінуць давядзецца.

— Неяк яно будзе!

Міхаль выглядаў разгубленым.

— Пачакай, Міхаль, нешта прыдумаем! — запэўніў каваль і пачаў раскручваць горн.