Уліс з Прускі

І

Прайшоў яшчэ год, яшчэ адна зіма. Вясна дадала новых клопатаў. У Кужалёў на падворку з ранку да вечара грукаюць сякеры. Ставяць новую хату. Старая дажыла свой век і струхлявела неяк у адначассе, раптоўна. Такой старой, здаецца, яна ніколі і не была. Дах усё больш выгінаўся і пагражаў наогул абрынуцца ўніз. Яшчэ Міхаль збіраўся ставіць, але так, бедны, і не паспеў.

З грошай тое-сёе мелі, прадалі да таго ж частку збожжа з новага ўраджаю і купілі ў пушчы казённага лесу. З лесам дапамог Дармідонт, хоць і ўзяў добрую дайку. Бярвенне звозілі талакой — ніхто не адмовіўся дапамагчы. Ездзіў нават сусед Ясё, што было нечаканасцю, бо Кужалі не лічылі яго сваім зычліўцам. З бярвёнаў спілавалі аполкі, зрабілі брусы. Нанялі цесляроў — прыйшоў Нічыпар Дойлід з двума сынамі. Цесляры знакамітыя, не адну хату паставілі. А неўзабаве і дзядзька Хведар з Свішчова з'явіўся. Затахкалі сякеры, загучэлі пілы. На падворку прыемна запахла смалой і свежымі трэскамі.

З самых тоўстых бярвёнаў паклалі падрубы, абапёршы іх з кожнага вугла на магутныя валуны, якія, ужо прыпасеныя, прыкацілі з-за клуні. Падрубы клалі не спяшаючыся, з веданнем справы, нават урачыста. Каб прыставала шчыльней, давялося там-сям і гэблікам пахадзіць.

Побач, на мяжы з Ясевым гародам, ужо цвіў вішняк. Пад візгатлівы енк пілы ціха асыпаліся пялёсткі, быццам кагосьці безнадзейна шкадуючы. Але майстрам няма часу любавацца імі, бо шмат работы.

— Гаспадыня, дзе будзеш дзверы рабіць? — спытаў Нічыпар падчас вячэры, пагладзіўшы далонню шырокую лысіну, што паспела ўтварыцца на галаве ў яго яшчэ не старым узросце.

Елі гарачую, толькі што адвараную бульбу. Марыля засмажыла яе дробнымі скваркамі, паліла тукам. Смачна!

— Каб на падворак выходзілі!

— Там, дзе сені, паміж хатай і каморай, — удакладніў Кірыла.

— А на які вугал зруб будзем класці?

Кірыла паскроб патыліцу, глянуў на ўнука.

— Хай будзе чысты вугал, як у Камянцы, — выказаў прапанову Лявонка.

— Як у мястэчку? Ну то добра, — пахваліў Лявонкаў густ дзядзька Хведар.

— Вокны вялікія не рабіце! — папярэдзіла Марыля. — Дзе ж таго шкла набярэшся? Ды і зімою цяплей…

Паступова рос зруб, па якім увішна лазілі ўчэпістыя, як павукі, цесляры. Два акны глядзелі на вуліцу, два — у двор. Занятыя справай цесляры і не згледзелі, як нехта зайшоў на панадворак, стаў ля хаты.

— Божа памага-ай!

Гэта — Кузёмка. Майстры ўбачылі яго, калі той зазірнуў у праём акна.

— Сказаў Божа — хай сам паможа! — зарагатаў Хведар-свішчовец.

— Я, ведаеце, спяшаюся!

— А куды? — Нічыпар зашчаміў сякеру ў бервяне і змахнуў з шырокай лысіны буйныя кроплі поту.

— Мала куды — свет вялікі!

Усе ведалі, што Кузёмка любіў гаварыць загадкамі і прыпавесцямі.

— Ну што, аднак, як ты цяпер? — звярнуўся ён да Лявонкі.— Ты ўжо гаспадар цяпер, у Камянцы ўжо не вучышся.

— Калі б не доўг Падгурскаму, то можна было і павучыцца, — адказаў хлопец.

Хведар кінуў малаток на зямлю.

— Па свеце ходзіш, а што новага чутно?

Час, вядома, дарагі, але разам з Хведарам і астатнія прыпынілі працу, чакаючы, што скажа вандроўнік.

— Ой-ёй-ёй, — уздыхнуў той, агледзеўшы полы сваёй кароткай світкі і блішчастыя боты, добра-такі прыцярушаныя дарожным пылам. Потым цмокнуў языком і скрушна паведаміў: — Набліжаецца, па ўсім відаць, канец свету, да ўлады рвецца сатана. Хоча адняць яе ў самога цара.

Прускаўцы пра гэта тое-сёе ўжо чулі. Сумныя весткі ішлі з Далёкага Усходу, дзе глуха грымела руска-японская вайна, у якой удзельнічаў прускавец Фэдар Швед.

Газеты чытаў настаўнік Фама Фаміч Шпронька. Ён жа і каменціраваў тагачасныя падзеі, у якіх было шмат новага, незразумелага, бо, напрыклад, даходзілі чуткі, што неспакойна ў гарадах. Японская вайна яшчэ працягвалася, а гаварылі ўжо не пра яе, а пра рэвалюцыю. Пару тыдняў назад каля карчмы нехта паперку згубіў ці наўмысна пакінуў. Каваль Пракоп падняў і разам з Масеем Галёнкам прачыталі. Паперка заканчвалася словамі: «Далоў цара, памешчыкаў і капіталістаў!» Усе ведалі, што супраць улады ісці нельга — улада ад Бога, а тут раптам такое…

— Уладу трэба слухацца, на тое яна і ўлада, — уставіў слова разважлівы Нічыпар.

— Слаба нешта яна нам, таго, спачувае, — уздыхнуў Кірыла, які працаваў разам з цеслярамі.

— Што б тады было, каб улады не было? — паціснуў плячыма Хведар. — З кіямі адзін на аднаго палезлі б!

Кузёмка падняў палец угору:

— Улада была б добрая, каб людзі былі лепшыя.

— Простыя людзі — дабрэнныя, — не глянуўшы на Кузёмку, сказаў Кірыла, — гэта сярод паноў шмат дрэнных.

— Людзі розныя, — патлумачыў Хведар, — адны ўмеюць прыстасавацца да жыцця, другія — не.

— Багатыя не такія, як мы, яны іншыя, — заўважыў Нічыпар, — нездарма ж яны такія скупыя. Бяднейшы — ён больш шчыры.

Што праўда, то праўда: нават у прускаўскім наваколлі людзі жылі па-рознаму. Адны — сытна, бесклапотна, другія, можна сказаць, у галечы. Пачалі з'яўляцца заможныя, вызначыліся двары сярэдняга дастатку, але больш за ўсё беднаты. Бедната смешна цягнулася за багацейшымі, кожны хацеў, каб яго таксама лічылі чалавекам, гаспадаром. Здаралася, закажа каторы ў карчме кілішак, дык больш на грудзі пралье, чым вып'е. Каб пахла, каб ведалі: гарэлку піў,— значыць, ёсць за што.

— Ано, з другога боку, і роўнымі ўсе не могуць быць, — не згадзіўся Хведар.

— А гэта ўжо так! — падтрымаў яго Кузёмка і пачаў тлумачыць: — Бог стварыў мужыка з гліны, а пана — з цеста, якое з пшанічнае мукі замясіў. У час гэтай работы сабака круціўся побач, пачуў цеста, рассмакаваўся і з'еў пана!

Усе зарагаталі.

— Заўважыў гэта Бог, страшна разгневаўся ды пачаў трэсці сабаку — з таго і пачалі сыпацца на ўвесь свет паны. Пан, які ўпаў пад дубам, назваўся Дубіцкім, пад вольхаю — Альхоўскім, пад бярозаю — Беразоўскім і так вось далей.

Прысутныя маўчалі.

— Ваш, відаць, пад гарою зваліўся — Падгурскі,— скончыў Кузёмка свой аповед.

— Падгурскі — значыць, пад гарою, — пагадзіўся Нічыпар.

— А можа, ён па натуры такі? — сказаў адзін з сыноў Нічыпара.

— Ведаем мы іх натуру! — усміхнуўся Кірыла.

Кужалі былі вінаватыя Падгурскаму за зямлю, і той раз-пораз праз аканома нагадваў пра гэта.

— Кроквы рыхтуй, гаспадар! — Кузёмка галавой паказаў уверх. — Ды страху добрую!..

— Ох, усё ты, чалавеча, ведаеш! — засмяяўся Хведар.

На гэтым Кузёмка і развітаўся, не стаў спыняцца ў Прусцы, пайшоў далей — сваёй дарогай.

Праз пару дзён зруб быў закончаны.

— Шчыты, якія будзеш рабіць — саламяныя ці з дошак? — спытаў у Лявонкі Кірыла, падкрэсліваючы, што галоўны гаспадар тут ён — унук.

Пагадзіліся, што саламяныя ўсё ж такі лепей — танней і цяплей. Неўзабаве паставілі і кроквы, да якіх майстры тут жа пачалі прыладжваць латы, прымацоўваючы іх тонкімі лазовымі атожылкамі — хлюбамі, як называлі іх у Прусцы. Справілі кветку.

— Пераходзіны хутка зробіце! — казаў запрошаны на чарку Хомка.

Вырашылі, што лепш накрыць саломай. Праўда салома патрэбна не абы-якая — высокая, з тоўстым сцяблом. Звычайна такая ішла на дах.

Падлогу выбілі з гліны — цвёрдую, як ток.

Кірыла прыспешваў унука:

— Лявонка, схадзі на Выгнанку да Халімона — ён робіць сталярку і печы.

Печніка прускаўцы звалі здуном. Халімон быў і столярам добрым і здуном. Умеў зрабіць печ з падпечкам: халоднай зімою там сядзелі куры.

У нядзелю будаўніцтва спынялася, навакольны люд ішоў у царкву, дзе правіў богаслужэнне айцец Глеб.

Вечарам адпачывалі. Моладзь угаварыла Мордку дазволіць у карчме музыкі. Шматлюдна стала ў карчомнай залі. Пацягнула сюды і Лявонку.

— О, Васілішын зяць прыйшоў! — адразу ж паддзеў Трахімка, які ўжо даўно тут бавіў час.

Побач сядзеў Аляксей Галёнка — Масееў сын.

— Лявоне, хадзі сюды! — паклікаў ён.

Адчувалася, што кампанія была ўжо цёплая. Лявонка агледзеўся. З гармонікам упраўляўся Піліпко. Пры бубне — Павал Гальяш. Тут жа і Гамон, і Хвядзюшка Шпунт. Папрыходзілі сталыя мужчыны, якіх часта можна было бачыць сярод кліентаў Мордкі Вінаграда: Пракоп, Захар Відэрка, Мікіта Чапёрка, Каленік Сцяпан…

— Ого, народу колькі! Цэлая гамэрня сабралася… — пажартаваў Лявонка, далучаючыся да кампаніі.

— Выпі, тагды смялей будзеш, — падбадзёрыў каваль.

Лявонка кульнуў чарку і папярхнуўся.

— Зажуй! — Захар Відэрка падсунуў хвост селядца.

— Яму ані ў знак! — пахваліў Гамон, які да гэтага сядзеў моўчкі.

— Здаровы! — ашчэрыўся Трахімка.

— З гаспадаркай упраўляецца, хату новую паставіў! — сказаў Захар, як бы гэтага хто не ведаў.

— Мордка, святла дабаў! — загадаў Пракоп.

У каваля, відаць, часцей, чым у каго, вадзіліся грошы, каб наведаць карчму.

Мордка запаліў яшчэ адну сальную свечку.

У кутку тоўпіліся дзяўчаты: Гэлька Відэрка, Луша Гальяшова, Груша Чапёрка, Сонька Пракопава, Волька Хомкава. З Выгнанкі прыйшлі Верка і Хрысціна. Цемнавата — усіх не ўбачыш, але ён нейкім дадатковым чуццём улавіў, што Ганна таксама тут.

— А ты, чарачка, ты забавачка, не стучы, не гручы, каля сэрца ідучы, — нібы праспяваў Пракоп, беручы другую чарку.

Другая чарка сапраўды пайшла лягчэй. Моладзь пачынала танцы. Пачуўся гармонік, а за ім Гэлька Відэрка завяла частушку — хіба яна ўцерпіць!

— Умее! — цмокнуў губамі Трахімка, маючы, відаць, на ўвазе Гэльку.

— Дзіва што! — у тон яму важна сказаў Гамон.

Любімы ў прускаўцаў танец — полька. З лавак адзін за адным уставалі хлопцы. Дзяўчат да танца запрашалі без асаблівых цырымоній: нічога не кажучы, бралі за руку і далучаліся да танцораў.

Гэлька — агонь-дзеўка. Тэмпераментная. А скача — як маталка. І Трахімка каля яе таксама не ўломак. Заўважыўшы, што Трахім адвярнуўся, Гэлька паказала яму язык. Усе, хто ўбачыў гэта, зарагаталі. Па сценах снавалі і мітусіліся доўгія цені. Нарэшце танец скончыўся — аціхлі і гармонік, і бубен. Піліпко зрабіў перапынак.

Дзяўчаты, разагрэтыя скокамі, адышліся ўбок, пачалі песню:

Піліпко паспрабаваў кадрылю. Лявонка бачыў, як Ганна павяла па залі вачыма. Яго шукала? Апошнім часам у Прусцы танцавалі кадрылю. Просты, але шляхетны танец. І ён запрасіў яе. Быў на падпітку, але гэта і надавала смеласці. Ён паспеў ужо навучыцца: і польку ўмеў, і кадрылю. І Ганна лёгка танцуе, лёгка і раскавана. У яе ўсё атрымліваецца як бы само сабой. Лявонкаў твар густа пачырванеў ад узбуджэння, чуб прыстаў да лба, а Ганна — хоць бы што.

Калі ён зноў падышоў да яе, Ганна сказала:

— Пойдзем, а то світаць пачне, на работу не выспішся.

— Далёка да світання. Пабудзем яшчэ!

Піліпко зноў зайграў, і Лявонка зноў хацеў яе запрасіць на танец, але Ганны ўжо не было. Не згледзеў, як выйшла. Ён кінуўся наўздагон. Яна стаяла за елкай, што расла пры ўваходзе ў карчму. Лявонка памкнуўся да яе, але дзяўчына так паглядзела на яго, што ён, хоць і быў п'яны, спыніўся, знерухомеў.

— Хіба не ведаю, з кім ты танцаваў,— зноў бліснула на яго вачыма.

Ён пасміхнуўся.

— Ты так мяне раўнуеш, як быццам ужо жонка…

— Што?

Гэтага яна не магла дараваць, павярнулася і знікла ў цемрыве ночы. Ён абапёрся плечуком на елку, а потым, губляючы раўнавагу, абняў дрэва абедзвюма рукамі, прытуліўся да яго. Засмяяўся: «Елку зблытаў з Ганнай. Ачмурэў». І замест таго, каб ісці дадому, пастаяў колькі часу і павярнуў назад, у карчму. Наважыўся быў адчыніць дзверы, як раптам яны адчыніліся самі, і з карчмы як бы хто выбег, бразнуўшы клямкай, і мільгануўся перад Лявонкам цьмянай постаццю, — ды так хутка, што той не паспеў яго як след разгледзець. «Нячысцік, не іначай», — падумаў Лявонка і зноў узяўся за клямку.

Музыкі аціхлі, моладзь разыходзілася. Толькі за сталом сядзела тая самая кампанія. Лявонка падсеў, і ўсе ўбачылі, што ён ужо добра-такі асалавеў.

— Ну што, у карты згуляем? — Трахімка дастаў з кішэні калоду зашмальцаваных карт.

— Цёмна! — паскардзіўся Гамон.

Пракоп кінуў карчмару:

— Мордка, давай святла яшчэ!

Карчмар з войканнем запаліў свечку, паставіў на стол.

— Колькі ставіш? — спытаў Галёнка.

— У банку рубель! — аб'явіў Трахімка і чамусьці зарагатаў. Відаць, нерваваўся.

— Цэлы рубель? — не паверыў Пракоп.

— А ты што думаў! — з аднавяскоўцамі, амаль з усімі, нават старэйшымі па ўзросце, Трахімка на «ты». — Калі гуляць, дык гуляць!

— Грошы на стол, калі так!

Хто меў — дасталі сякія-такія капейкі. Кужаль таксама дастаў паўрубля — усё, што было.

Захрыпеў, стоячы ў кутку, гадзіннік, а потым, падумаўшы, бомкнуў некалькі разоў запар.

Напачатку Лявонку пашанцавала — ён выйграў цэлых шэсцьдзесят капеек. Патроху выйгралі таксама Пракоп і Галёнка. Трахімку ад яго рубля засталося капеек дваццаць, і ён спыніў свае досціпы. Банкавалі на чарзе. Дайшла, нарэшце, чарга і да Лявонкі. Ён адсунуў ад сябе на сярэдзіну стала ўсе шэсцьдзесят капеек. Зноў шанцавала. Банк пабольшваўся, відаць было, як у вачах гульцоў загараліся азартныя агеньчыкі.

— Стук! — аб'явіў Лявонка, калі ў банку назбіралася амаль два рублі, і ўсім раздаў па карце.

Трахімка, высунуўшы кончык языка, асцярожна зазірнуў у сваю карту.

— На ўсе! — грымнуў ён раптам кулаком па стале і ўзяў ад банкамёта яшчэ дзве. — Сабе!

Лявонка пачаў здаваць сабе: першая была дзевятка, другая — валет, трэцяя — шасцёрка.

— Семнаццаць! — палічыў Галёнка.

Калі банкамёт набіраў роўна семнаццаць ачкоў, больш браць яму забаранялася.

— Васемнаццаць! — пляснуў свае карты на стол Трахімка і хуценька пачаў зграбаць банк.

Кампанія працягвала гульню, а Лявонка, з пустымі кішэнямі выйшаў на вуліцу. У шырокай лужыне перад домам урадніка адлюстроўваўся жоўты месяц. Нічога не заставалася, як ісці дадому. Ішоў віхляючыся, часам прыпадаючы да плота.

Назаўтра яго пабудзіла маці. Марыля гучней, чым звычайна, грымела чапялой ля печы, перастаўляючы гаршчкі. Папрыходзілі майстры, трэба было пачынаць працу. З пахмелля цяжкая галава. Лявонка нічога не памятаў, як бы ў нейкае правалле абрынуўся.

Кірыла бачыў унукаў стан.

— Цяжка нешта нагавіцы насіць, пайду да Мордкі — на піва змяняю, — пажартаваў ён, але на дзедаў жарт змоўчалі — адна толькі Тоня паціху засмяялася.

Ад сораму ў вачах цёмна. Учарашні выпадак не даваў спакою. «Нездарма кажуць, што п'яны грош шалёны, — колькі ж я прапіў?» Гэта было нейкай дзіўнай нечаканасцю для яго самога.

— Што ж гэта будзе, калі з маладых год піць пачынаць будзеш? — тачыла маці.— Засляпіў вочы гарэлкай!

— Кажуць жа: цыган за кампанію павесіўся, — заступіўся за ўнука Кірыла, але, счакаўшы, дадаў: — Не на карысць яна табе пайшла, унучак. Трахім здаровы, гаматны, а ты шчуплы проціў яго, ты столькі не вып'еш… — Кірыла ўжо, відаць, ведаў падрабязнасці ўчарашняга вечара.

— Што гэта вы ўсе на мяне? Хоць ты з'едзь куды-небудзь… — спрабаваў абараняцца Лявонка.

Тоня з Фядоркай слухалі іх размову і таксама перажывалі.

— Чаго вы ўсе на яго! — шкадавала і хацела падтрымаць брата Тоня.

— Тоня, табе сёння Ланьку пасвіць, Фядорка хай паспіць, — распарадзілася Марыля.

— Радасцямі жыцця таксама трэба карыстацца па-чалавечы, — як бы самому сабе сказаў Кірыла, — а з Трахімам не вадзі кампаніі, кроў у яго нядобрая.

— Колькі ж ты выпіў? — спытала Марыля.

— Паўкручка…

Ён адрэзаў скарынку хлеба, пацёр часнаком, пасыпаў соллю і з'еў з халоднай вадой. Смачна! Марыля наварыла капусты — на апахмелку гэта першая рэч.

— Мамо, даруйце мне за ўчарашняе…

Марыля моўчкі ўздыхнула…

ІІ

У наступную нядзелю Кірыла пайшоў у царкву. Падахвоціў і Лявонку. У царкве панаваў дух урачыстасці. Святло ад падвешанага да столі панікадзіла мігцела на грозным абліччы айца Глеба і на ўсёй яго мажнай постаці, акрытай вялікай залацістай рызай. Рыза — з аксаміту і расшытая дзіўнымі карункамі, райскімі птушкамі і кветкамі. Святар прайшоўся па царкве, шырока размахваючы кадзілам і пільна ўглядаючыся ў абліччы вернікаў. Усе бачылі, як над вачыма бацюшкі ўсё ніжэй навісаюць калматыя бровы. Адслужыўшы літургію, ён пачаў казанне пра павучальную гісторыю раба Божага Іова. Лявонка добра ведаў гэту сумную гісторыю, ад якой павявала жахам і безнадзейнасцю і мароз па скуры хадзіў, але якая разам з тым вучыла мужна сустракаць жыццёвыя нягоды і выпрабаванні.

Скончыўшы біблейскую прыпавесць, айцец Глеб бліжэй падступіўся да сённяшніх «мірскіх» спраў. Агладзіўшы бараду, пачаў:

— Браціе хрысціяне, веруючыя ў адзінага Гаспадара нашага Ісуса Хрыста!

Відаць было, што айцец Глеб добра ўсведамляў сваю ролю на гэтых заходніх цвярдынях праваслаўя і самадзяржаўнасць.

— Я — ваш пастыр! Але сёння звяртаюся да вас з дзяржаўнымі словамі,— ён размашыста перахрысціўся. — Зямля хістаецца, раскалыхалі яе сацылісты, усё на валаску вісіць…

У царкве стала ціха, і каб была хоць адна муха, дык чуваць было б, як яна лётала. Замігцелі свечкі.

— Недалёка ўжо той час, калі Бог пакліча ўсіх на суд праведны і ўсе пакуты вашы будуць аплочаны ў раі.— Айцец Глеб пагрозліва кашлянуў, прачысціў горла, зноў агладзіў бараду. — Багатым, можа, на гэтым свеце і добра, затое на тым некаторых прыціснуць! Гэта я вам абяцаю.

Святар зрабіў перадышку, паглядзеў у самыя далёкія куткі царкоўнай залы, ці не заўважыў хто яго залішняй самаўпэўненасці.

— Шлях спасення ўказаны ў Евангеллі, і той, хто мае розум, павінен разумець. Бунт — гэта грэх, вялікі грэх. Помніце, прыхаджане, што Бог пакарае сацылістаў, бунтароў і злыдняў усялякіх, абароніць царскую ўладу, памазаніка свайго, не дасць яго на папранне ворагам. Ганіце прэч ад сябе мяцежны дух!

Святар шырокім жэстам перахрысціў прастору царкоўнай залы, у якой стаялі прыхаджане.

— Амінь! — сказаў ён на канец і глыбока — так, што пачулі ўсе, хто стаяў у царкве, — уздыхнуў.

У царкве — сярод жанчын і дзяўчат — стаяла Ганна. Лявонка пасля таго выпадку ўжо перапрашаў яе. Памірыліся.

Прускаўцы выходзілі з царквы заклапочаныя, згадвалі мінулае.

Тое-сёе помнілася. Напрыклад, пра паўстанне 1863 года. Самі яны ў ім не ўдзельнічалі, хоць з двара агітавалі ісці ў паўстанне. На поўнач ад Прускі, пад Ружанамі, казалі, знаходзілі ў жыце забароненыя «лісткі», але гэта было далёка і сюды не даходзіла. Аднак быў выпадак. Ідучы з поля, напаткаў Кірыла недалёка ад вёскі нетутэйшага чалавека са зброяй. Апрануты па-дарожнаму, нібы паляўнічы. Падарожны павітаўся. Ззаду падышлі яшчэ некалькі прускаўцаў, у тым ліку і стараста Якаў Галёнка. Незнаёмы пытаўся дарогі на Белавежскую пушчу. На яго глядзелі з недаверам. Асабліва стараста. «Што вы на мяне так гледзіце? А можа, я якраз вам і дабра жадаю?..» «Пагавары, пагавары яшчэ, то рот анучай заткнем!» — прыгразіў Якаў.

Падарожны кінуўся ўцякаць, але прускаўцы злавілі яго, звязалі, прывялі ў вёску і здалі ўрадніку, які адвёз злоўленага камянецкаму прыставу. Падарожнага дапыталі з «прыстрасціем». Аказалася, што гэта быў «мяцежнік». Праз тры гады пасля таго, як Мураўёў-вешальнік задушыў паўстанне 1863 года, у адну ветраную ноч у Прусцы ў некалькіх месцах быў падкладзены агонь. І вёска згарэла датла. Неўзабаве па ваколіцы пайшла чутка, што гэта помста за «мяцежніка». І тады якраз пан Караль Падгурскі падаў на прускаўцаў у суд за тое, што тыя ганялі скаціну праз яго зямлю.

З той пары ў Прусцы нібыта прыпыніўся бег часу. Нічога не здарылася такога, што выбіла б з раўнавагі яе жыхароў. Народніцкі рух таксама абышоў гэтыя мясціны бокам. Ніхто імі не цікавіўся. Вучоныя — фалькларысты і этнографы — ехалі далей, у глыб Палесся, абмінаючы Пруску, відаць, пакідаючы яе на пазнейшыя часы. Затое пра ўзнікненне ў 1902–1903 гадах Беларускай рэвалюцыйнай грамады яны ведалі. Сябрам Грамады лічыў сябе настаўнік Прускаўскай школы Фама Фаміч Шпронька, які налягаў на асветніцкую дзейнасць. Кастанты паглядаў на яго скоса…

Выходзячы з царквы, Ганна ўбачыла сляпога, які хрысціўся і кланяўся людзям, што няспыннай плынню рухаліся паўз яго. Лявонка пачуў, як яна яму сказала:

— Памаліцеся за бацьку майго, у Амэрыцы ён…

Нядаўна быў ад яго ліст. Працуе там на рысавым полі.

Пісаў, што рыс расце ў вадзе, як чарот. Цяжка ўявіць, што гэта такое.

Назаўтра, у панядзелак, зноў завітаў Кузёмка. Апошнім часам ён стаў часцей наведвацца ў Пруску. Кужалі, дастаўшы трохі цэглы, пачыналі класці печ. Працаваў Халімон — пажылы сівагаловы мужчына ў сталых гадах. Кузёмка даў «добры дзень» і, не здымаючы світкі, сеў на дошкі, стомлена выцягнуў перад сабой ногі ў ботах з блішчастымі халявамі. Яго з'яўленне адразу збірае гасцей. Угледзеўшы на Кужалёвым двары гэтага вандроўніка, завітаў Пракоп. Масей падышоў яшчэ раней. Амаль разам з ім зайшлі сябрукі Цімоша і Піліпко. Потым — Гамон. Кузёмка загадкава маўчаў, нібы разважаючы, казаць ім ці не пра пачутую навіну. Нарэшце як бы адным разам выдыхнуў:

— Такога, людкове, яшчэ не было. Спраўдзілася! — і зноў замаўчаў.

Усе насцярожыліся.

— Што спраўдзілася? — не вытрымала Марыля.

Нават малая Барбарка, якая сядзела ў маці на руках, раскрыла роцік.

— У Евангеллі ад Лукі сказана: «Гора вам, багатыя»! — Кузёмка абвёў усіх уважлівым позіркам. — Чулі? Людзей пастралялі!

«Канец свету ідзе! Канец свету! Праўду тады Кузёмка гаварыў…» — падумала Марыля і жахнулася:

— Ашалець можна!

— Дзе? Далёка? — занепакоіўся Кірыла.

— Пад Высокім. Там вёска ёсць — Бардзёўка. Хіба не ведаеце? Каля Такароў.

Вёску гэту ведалі.

— Графіня Патоцкая войска выклікала, каб сялян настрашыць. Плаціць не хацела, сена касіць наняла, а плаціць… — Кузёмка склаў пальцы ў дулю і падняў кулачок уверх. — Тады людзі спынілі работу. Яна другіх наняла, а тыя іх прагналі. Косці, кажуць, паломім і саміх пазабіваем. Прыбыло, аднака, тое войска. На чале — камандзір ахвіцэр з залатымі пагонамі і з шабляй. Капітан, нейкі Гніласыраў. Пад'ехаў да сялян на брычцы. «Разыдзі-і-ся!» Тыя стаяць. А ён ізноў: «Разыдзіся!» А яны хоць бы што. Вядома, злосныя ўсе. А ён: «Апошні раз сказываю: разыдзіцеся! Інакш загадаю страляць!» Але ёсць, аднак жа, адпаяныя людзі! Васька Клімчук — малады яшчэ дзяцюк — кулаком яму памахаў, кажа: «Я табе пакажу страляць!» А той рэвальверт дастаў і — «бах!». Не папаў. А Васька — хутчэй, каб за грудкі яго ўзяць. Тады ён ізноў — «бах!». У нагу пацэліў. Васька ўпаў, схапіўшыся за нагу. Тады людзі сталі патроху абкружаць ахвіцэра, каб адрэзаць яго ад салдат. Ахвіцэра гэта дужа напалохала, і ён са страху стаў крычаць: «Страляйце, мяне абкружаюць!» Салдаты, такое дзела, страляць пачалі. Шэсць чалавек забілі, сем паранілі. З тых параненых двое памерлі на раніцу, а трэці да вечара датрываў і кончыўся. От, якое дзела.

— А мы Падгурскаму сена пакасілі за капейкі,— сказаў з крыўдай у голасе Пракоп.

— І жнём, і картоплі выбіраем, — пацвердзіў Масей, але каваль нават не паглядзеў у яго бок, думаў, відаць, пра штосьці сваё.

Цімоша з Піліпком уважліва слухалі, пра што гаварылі старэйшыя.

— Памешчыкі цяпер у сіле. Калі што — тут жа Казакаў выклікаюць, — сказаў Халімон.

— У астрог пойдзем на гатовы хлеб! — пажартаваў Пракоп.

— Хутка, відаць, канец свету, гэтак і бацюшка ў царкве кажа, — паківала галавой Марыля.

— Не тыя часы, і паны ўжо не тыя, — крануў бараду Кірыла.

— Не тыя, не тыя, — пагадзіўся Масей.

Кузёмкава навіна абляцела Пруску. Падзея пад Высокім прымусіла задумацца. Застыглы і, здавалася, завершаны прускаўскі свет нечакана выявіў у сабе прыкметы абуджэння.

Баяліся і паны Падгурскія. Гэта былі багатыя і ганарыстыя паны. Іх продкі панавалі тут з даўніх часоў. Прыгонных некалі — усё наваколле. Пруска — іх радавое гняздо, вотчына. Некалі заваруха 1830-га ўмяшалася ў іх лёс, падняла з гнязда. Недалёка — у Белавежскай пушчы — знаходзіліся буйныя атрады паўстанцаў — шляхціца Ронкі і генералаў Хлапоўскага і Тышкевіча. Тады і Падгурскія пашылі сабе сінія жупаны, аднак do lasu яны не пабеглі і ў паўстанні не ўдзельнічалі, але пушчанскім паўстанцам тым-сім дапамагалі, за што і паплаціліся: маёнтак адышоў ва ўладанне новаму гаспадару — маскоўскаму генералу Якубоўскаму.

Паноў Падгурскіх раскідала па свеце, і ўжо ніхто не думаў, што хто-небудзь з іх вернецца ў Пруску.

Вярнуўся, аднак, пан Караль, які ў Варшаве даслужыўся да асэсарскага чыну і меў, відаць, немалыя грошы, каб адкупіць свае былыя ўладанні ў генеральшы Якубоўскай, якая на той час стала ўдавой. У палацы пасяліліся жонка пана Караля пані Ядвіга і тры сыны: Ян, Адольф і Адась. «У нашым родзе — адны мужчыны!» — хваліўся пан Караль. Гаспадарку вёў старэйшы сын — пан Ян. Пан арыентаваўся на новыя павевы: то разводзіў гусей і качак, то раптам пачынаў гадаваць коней. Не забываў пра старыя парадкі, заўсёды з нагайкай ездзіў — каго дастане, таго і спляжыць па спіне.

«Як такога і зямля носіць!» — дзівіліся прускаўцы. Але адгукнулася-такі пану Яну. Любіўся ён з прыгожай пакаёўкай Грунькай. Называў яе Гражынай. Калі Грунька-Гражына загрубела ад яго, пан угаварыў аднаго са сваіх парабкаў ажаніцца з ёй, не сказаўшы, вядома, што нявеста цяжарная. Вянчаліся маладыя ў Прускаўскай царкве. Праз пару месяцаў нарадзілася дзяўчынка. Міцька — так звалі парабка — зразумеў, што яго абманулі,— дзіця не яго. Пачаў зневажаць і біць жонку. Дзяўчынка была хіленькай, шмат не пажыла, памерла. Пан Ян люта ўзненавідзеў мужа былой сваёй каханкі. Па яго загаду Міцьку таго нанач адвялі ў казённы лес і, заткнуўшы рот, прывязалі да сасны, каля мурашніка. Як ён не загібеў ад тых мурашак, ніхто не ведае, але вытрываў пакаранне, застаўся жывы. Тады яго аддалі ў салдаты, і пра Міцьку неяк адразу забыліся. Прыгажуня Грунька зноў вярнулася ў абдымкі пана Яна. Нарадзілася яшчэ адно дзіця, цяпер ужо хлопчык. Назвалі чамусьці Дармідонтам. Прайшло гадоў дванаццаць — вярнуўся з войска Міцька. Сустрэў былую жонку. «Чыё гэта дзіця ў цябе?» Яна пачырванела, апусціла галаву, але, вядома, мусіла сказаць праўду. Адвячоркам былы салдат падпільнаваў суперніка ў карчах ля мастка праз Плісу. Пан вяртаўся на брычцы з аб'езду сваёй маянтковай зямлі. Міцька спрытна ўскочыў на брычку і парнуў седака нажом. Той нават падхапіцца не паспеў, так і застаўся сядзець у брычцы. Ужо нежывога, конь прывёз яго ў двор. Уся дворня доўга дзівілася, чаму пан не ўстае і не злазіць з брычкі. Міцька знік — толькі яго і бачылі. Потым брат пана Яна пан Адольф на тым месцы каплічку пабудаваў, а ўсярэдзіне паставіў драўляную фігурку Свёнтэго Яна. Каплічку пасвяціў ксёндз з Чарнаўчыц. Католікаў у гэтым краі было мала, і давялося звярнуцца ажно туды…

Для прускаўцаў і сялян з іншых навакольных вёсак гэта былі цяжкія часы. За тыдзень жняя павінна была дзесяціну жыта зжаць. Працавалі ў маёнтку ад змяркання да змяркання. Нават песня склалася:

(Адно толькі Лявонка не мог зразумець, чаму песня крыўдзіла камянецкіх яўрэек. Цётку Малку ён ведаў як жанчыну рупную і працавітую…)

Дзяўчат бралі ў панскі сад абіраць агрэст, і калі пасля работы яны ішлі дадому, дык войт кожнай глядзеў у рот: ці няма ў зубах рэшткаў ягад. Тады вылічалася з заробку. «Панскага не чапайце!» — крычаў стражнік.

Падзеі паўстання 1863 года, як ужо гаварылася, Пруску ў асноўным абмінулі, але водгукі пра жорсткасць Мураўёва даходзілі і сюды. Пасля разгрому паўстання многія навакольныя маёнткі за ўдзел іх уладальнікаў у «бунце» былі канфіскаваны і прададзены царскім афіцэрам, што асабліва «адзначыліся» ў яго задушэнні. Прускаўскі маёнтак тады застаўся за Падгурскімі — да іх улады прэтэнзій не мелі.

Тыя часы прайшлі. Цяпер у палацы сядзелі пан Адольф і пан Адась, які займаўся рознымі вылічэннямі і вынаходніцтвамі. Астатняе яго мала цікавіла. Пан Адольф быў удаўцом, меў сына Станіслава. Ужо пажылым чалавекам ажаніўся з маладой паненкай — дачкой берасцейскага чыноўніка. Жонка нарадзіла яму двойню — хлопчыкаў Караля і Вітальда. З дапамогай свайго лесніка Дармідонта Хлябіча, які быў адначасова і лоўчым, пан Адольф уцягнуўся ў паляванне. Дзічыны ў ваколіцах Прускі шмат: зайцы, козы, дзікі, лісы, паляванне разганяла сум і нуду. У Дармідонтавай барадзе, калі ён глядзеў на пана, хавалася прытоеная насмешка. Над чым ён пасміхаўся — цяжка было сказаць…

— Пра што ты ўсё думаеш, сынок? — Марыля апошнім часам з трывогай паглядала на сына.

Думаць было пра што. Яшчэ той, ранейшы, доўг не быў сплочаны, а грошы зноў трэба. Не хочуць чакаць ні Нічыпар, ні Халімон.

— Тут нідзе не заробіш, трэба да Берасця ехаць, — з рашучасцю ў голасе сказаў Лявонка, — але пакуль той Берасць, варта, відаць, да Падгурскага схадзіць.

Трэба сказаць, што паны жылі сваім жыццём, і тое, што адбывалася ў вёсцы, не надта іх цікавіла. Пан Адольф займаўся паляваннем і амаль не дакранаўся да спраў, не праяўляў да іх асаблівай цікавасці, і не толькі таму, што перашкаджаў узрост: ён жыў старымі ўяўленнямі. Ці ж панская справа апускацца да жыццёвай прозы? Паступова, разам з Дармідонтам, уцягнуўся піць.

Лявонку сустрэў цівун Аўтух.

— Чаго табе трэба? — ён злосна зірнуў на хлопца, а пачуўшы просьбу, як адрэзаў: — Не, пан не пазычыць.

— Чаму?

— Ты з ім яшчэ за зямлю не разлічыўся.

Пра гэта Аўтух напамінаў Кужалям не раз, быццам яны забыліся пра тыя паўтары дзесяціны на Доўгіх, што купілі некалі, яшчэ калі быў жывы бацька. Дрэнна, вядома: да гэтага часу не расплаціліся.

— Пан казаў, што калі не выплаціш рэнту, дык ён зямлю назад адбярэ!

— Вернем! — няпэўна адказаў малады гаспадар.

— Скажы сваім, каб заўтра ішлі да пана бульбу перабіраць.

Лявонка пайшоў у двор.

Падгурскія па даўняй звычцы з раніцы пілі каву. Давялося чакаць. Паслужлівы пакаёвы падаваў на стол сыр і «цясткі», ставіў у шырокім слоіку сочыва.

— Прыйшоў Кужаль Леан! — папярэдзіў Аўтух.

Пан Адольф выйшаў на ганак. У пакоях ён насіў падшываны паўхалат — так у ім і выйшаў да Лявонкі, з лясачкай у руцэ.

Лявонка няўпэўнена зірнуў на яго зямлісты твар з доўгімі, абвіслымі вусамі. Ранейшай пыхі ўжо не было, але чалавек ён быў па-свойму адметны. Свайго брата Адася ён не любіў. Быў упэўнены: «Ён з глузду з'ехаў — гэты рамантык». Нутром чуў, што наступілі новыя часы.

Пан Адольф выслухаў Лявонку і, калі той замаўчаў, засвістаў нейкую мелодыю, круцячы пальцамі ляску, нібы гуляючы з ёю.

— А збіраецеся без паноў пражыць!

Лявонка маўчаў — а што ён мог на гэта адказаць?

— Ты ж, Леан, здаецца, яшчэ за зямлю не разлічыўся…

— Паночку! Я абавязкова разлічуся! — Лявонка нізка пакланіўся.

Пан Адольф любіў павагу, і яна, відаць, спадабалася яму ў наведвальніку.

— І колькі ж табе трэба?

Лявонка пачухаў патыліцу.

— Хаця б рублёў чатырыста.

— Дык ты ж, здаецца, і вінаваты чатырыста. То разам — восемсот!

Дадому Лявонка вярнуўся ў настроі.

— Удобрыў, значыць, — сказаў Кірыла, убачыўшы ўнука.

Потым яны яшчэ доўга абмяркоўвалі гэтую падзею.

— Атрымліваецца, што паны ўсё ж такі неблагія людзі… могуць зразумець чалавечую бяду!

Кірыла прамаўчаў.

ІІІ

Перад жнівом Лявонка паехаў на заробкі ў Берасць. Дачуўся пра будаўнічыя работы ў Брэсцкай крэпасці.

— А-ё-ё-ёй! Куды ён едзе! Аж да Берасця! Адзін там будзе — ні радні, ні знаёмых… — турбавалася Марыля.

Берасць не так і далёка: кіламетраў пяцьдзесят. І знаёмыя былі! Лявонка разлічваў спыніцца ў даўняга сябра па вучылішчы Анатоля Зайца. А там — і працы пашукаць. Крэпасць перабудоўвалі, рыхтавалі да новых ваенных патрэб.

Паехаў ён з раніцы, яшчэ прыцемкам, на сваім кані і возе. Пад вечар быў ужо ў горадзе. Некалі ён, гэты горад, зваўся Берасцем — пакуль у канцы XVIII стагоддзя не адышоў да Расіі. Вялікі горад быў — з цэрквамі, касцёламі, манастырамі, замкамі ды палацамі. Ратуша высокая стаяла. Склады купецкія! Нідзе ва Усходняй Еўропе не было такога прыгожага і магутнага горада, як Берасць! Дык вось гэтую былую магутнасць Літвы цар сцёр з зямлі. На месцы Берасця крэпасць пабудаваў — таксама магутную! Вядома, з сваіх інтарэсаў зыходзячы.

Берасць адсунуўся на ўсход, пабудаваўся новы горад. Цар назваў яго Брэст-Літоўскім. Некалькі гадоў назад горад вынішчыў пажар, пакінуўшы без даху над галавой добры дзесятак тысяч яго насельнікаў. Даводзілася адбудоўвацца. На пачатку дваццатага стагоддзя аблічча Берасця хутка мянялася — ужо існаваў гарадскі водаправод, тэлеграф, будавалася электраўстаноўка, узнікалі новыя школы, гімназіі, установы. Прыязджалі на гастролі славутыя артысты.

Тут, ужо не першы год, працаваў кінематограф (фільмы прывозіліся з Парыжа і Варшавы). Праўда, наведаць яго прускаўцу не было як, бо не дзеля гэтага прыехаў.

Сям'я Зайцаў жала на Граеўцы. Анатоль, яшчэ халасцяк, працаваў кандуктарам на цягніку. Ездзіў ажно ў Варшаву. Ад яго Лявонка пачуў, што забаставала Брэсцкая чыгунка. Падзеі насоўваліся нечакана, адна за адной. Быў роўны, нават расслаблены пульс жыцця, а стаў нейкі паскораны і напружаны…

Падрадзіўся вазіць цэглу. Цагляны завод каля Трышына, таму даводзілася ехаць праз увесь горад. Едучы, углядаўся ў людскія твары. Сустракаў розных людзей — мужчын, жанчын. Цяпер Лявонка ўсіх жанчын міжвольна параўноўваў з Ганнай і знаходзіў, што яна прыгажэй. З асалодай успамінаў тыя хвіліны, калі быў з ёю.

Вечарам, стомлены, валіўся на пасцель і засынаў.

Зямлю вазілі тачкамі, размешвалі вапну, падавалі разам з цэглай наверх, спрытна працавалі каменшчыкі і муляры. Будавалі, падвышалі Холмскія вароты. «Нібыта Вавілонскую вежу ўзводзяць», — думаў ён, успомніўшы біблейскую гісторыю, пра якую так запамінальны расказваў некалі камянецкі бацюшка айцец Нікадзім…

Беглі дзень за днём, падобныя адзін да аднаго, але аднойчы… Яно тады і адбылося — гэтае знаёмства, якое потым дзіўным чынам уплялося ў ягоны лёс. Аднойчы пад вечар, у суботу, калі завяршаўся працоўны тыдзень, на воз да яго ўскочыў малады, стройны хлопец у мультановай касаваротцы без пояса. Гэта здарылася ў самой крэпасці, каля Холмскіх варот, на будаўнічай пляцоўцы. У вачах хлопца з-пад густых броваў скакалі іскрынкі нейкага вясёлага шалу. На грудзях палымнеў чырвоны бант. Побач з возам сталі некалькі чалавек з такімі ж бантамі. Прускавец ад нечаканасці аслупянеў, спрабаваў нешта сказаць, але яго апярэдзіў незнаёмец.

— Тава-арышы! — гукнуў незнаёмец і адразу пайшоў, як кажуць з месца ў кар'ер: — Вы думаеце, што цар — наш прыяцель? — У адно імгненне ён абвёў прысутных вачыма: — Не, мусіць, не так! У студзені людзі пайшлі да цара прасіць дапамогі. Думаеце, дапамог? Гэта было крывавае васкрасеніе!

Навокал пацішэла.

— Дзевятага студзеня ў Пецярбургу загінулі каля ста чалавек. Ішлі мірныя людзі, але цар не пашкадаваў — аддаў загад страляць!

Натоўп захваляваўся, чалавечыя твары пабляднелі ад здзіўлення і жаху.

— Мы павінны скінуць самадзяржаўе! Усіх памешчыкаў і капіталістаў! Гэта — паразіты! Яны жывуць за кошт рабочых. Рабочыя забяспечваюць ім усе раскошы! А самі? Нішчыя! Галадаюць! Пара ўзяцца за розум! Раздаць зямлю народу і ўстанавіць новае жыццё! Новы лад!

Чалавек гаварыў горача, імкнучыся пераканаць сваіх слухачоў, якія пакуль што, відаць было, мала цямілі ў тым, што ён казаў.

— Трэба змагацца! Для працоўнага чалавека няма выйсця, акрамя як змагацца і перамагчы злыдня, — у абліччы прамоўцы былі напружанасць і перакананасць. Пышныя, кучаравыя валасы спадалі на высокі лоб, і чалавек увесь час адкідаў іх рукою назад.

Блізка ад Лявонкі стаяў сухі, як жэрдка, муляр. Пад падбародкам з маршчыністай шыі моцна выпіраў кадык. Чалавек, мусіць, недачуваў, бо ўвесь час прытуляў да вуха выпацканую ў гліне далонь і настаўляў у бок прамоўцы.

Той перавёў дыханне і загаварыў зноў:

— Ці чулі вы пра Усерасійскую стачку ў кастрычніку? Два мільёны чалавек удзельнічалі ў ёй. У Лібаве паўсталі матросы! Ачнуліся нарэшце людзі! У Варшаве вунь ваеннае палажэнне, вязні ў Павяку галадоўку аб'явілі! Бастуе Лодзь!

— О-о-о! — не то здзівіўся, не то застагнаў худы чалавек, што стаяў побач з Лявонкам, і шчыльней прытуліў далонь да вуха.

— Няўжо праўда? — усумніўся хтосьці побач.

— Не мае значэння, хто якой веры, усе працоўныя людзі паміж сабой прыяцелі! Толькі разам можна палепшыць жыццё!

Лявонка ўспомніў дэмакратаў, пра якіх казаў Нохім, і кнігі, якія чытаў, калі вучыўся ў Камянцы. Відаць-такі, праўду яны пісалі. І гэта — ён не спускаў вачэй з прамоўцы — справядлівы, мусіць, чалавек. Ёсць усё ж такі сярод народа помснікі за крыўды.

— У паноў, крывасмокаў гэтых, зямлю трэба іхнюю адабраць!

Натоўп як знямеў, цішыня прайшлася нейкім жахам.

Чалавек, што стаяў каля Лявонкі, зноў застагнаў:

— О-о-о!

— У Баранавічах паўсталі чыгуначныя рабочыя. Салдаты набілі морду генералу! Не пабаяліся!

Прамоўца ведаў, здавалася, усе навіны, усё, што адбывалася ў вялікіх гарадах, на неабсяжных прасторах Расійскай імперыі. Вочы яго расшырыліся і зіхцелі нейкім незвычайным бляскам, гатовыя, здавалася, выкаціцца з арбіт. Ён нервова пакусваў тонкія губы. Прускавец адчуў да яго нават нейкую зайздрасць: «Не тое, што мы. Сядзім у цямноце і думаем, што так і трэба. Смелы, нічога не баіцца!»

А паліцыя як пахавалася. За кучаравым хлопцам узяўся гаварыць яшчэ нейкі чалавек: вочы чырвоныя, як дзве цыбуліны, і на лбе набракла сіняя жыла. Гаварыў картавячы, абрываючы канчаткі слоў:

— Народ будзе жорстка помсціць за ўсе крыўды! Таварышы! Не плаціце падаткаў! — Ён зрабіў колькі крокаў наперад, спатыкнуўся ад хвалявання, і на гэтым яго выступленне абарвалася.

Потым яшчэ крычалі нейкія людзі, махалі шапкамі. Грудзі распірала ад пачуццяў. Нехта кінуў у паветра скрутак, які рассыпаўся на тысячу лістовак — улётак. Адна з улётак апынулася ў Лявонкі, але ён не паспеў нават яе прачытаць.

— Паліцыя! Паліцыя! — пачулася побач.

Натоўп заварушыўся, пачаў разбягацца. Тыя, хто выступаў, зніклі сярод людзей, усё адно што расталі, як соль у вадзе. Знік і вясёлы кучаравы хлопец у мультановай касаваротцы. Здавалася, толькі ўспамін пасля сябе пакінуў, бо адкуль мог ведаць Лявонка, што з гэтым чалавекам яму яшчэ не раз давядзецца сустрэцца на жыццёвых дарогах.

З працы на сваю Граеўку вяртаўся позна. У галаве пульсавала думка: «Забрадзілі дрожджы. Ёсць усё ж такі нейкая сіла!» Тое, што адбылося ў крэпасці, неяк п'яніла, прымушала па-новаму адчуваць жыццё. Па вуліцы з крыкам «Трымай яго!» прабег, грукаючы цяжкімі ботамі, гарадавы.

— Рэвалюцыянера ловяць! — пераглянуліся паміж сабой нейкія два мешчанчукі, што стаялі, прыціснуўшыся да плота.

Прускавец прайшоў яшчэ квартал і з расчыненага акна нейкага доміка, атуленага кустамі бэзу пачуў песню. Нехта пад гітару выводзіў:

«Каму рэвалюцыя, каму каханне, — падумаў прускавец, — кожнаму сваё. І нічога, відаць, не перайначыш, бо так ужо пабудаваны свет. А можа, гэта і добра?..» Успомніў Ганну…

Пачыналася жніво, калі Лявонка вяртаўся з Берасця. Крыху зарабіў, але малавата. Ехаў праз палі, на якіх жалі жыта. Думаў: «Жыццё — дзіўная рэч: здаецца, як бы на месцы стаіць і ў той жа час, аказваецца, рухаецца». Успаміналіся словы таго маладога прамоўцы ў Брэсцкай крэпасці. «А зямля і сапраўды няправільна падзелена? У аднаго больш — у другога менш?..»

Вечарам, прыехаўшы, Лявонка пайшоў на спатканне да Ганны.

— Прыходзь у карчы! — шапнула яна яму яшчэ днём, сустрэўшы на вуліцы.

Лявонка заўважыў яе здалёк. Паходка ў Ганны роўная і плаўная — залюбавацца можна. У Верасні не мог дачакацца таго дня, калі ўбачыць яе. Яны адразу ж селі побач, прыціснуўшыся адно да аднаго, узяліся за рукі. Адчуў, як ад яе ішло нейкае цяпло.

— Птушачка ты мая…

— Птушачка? А я ж спяваць не ўмею, — усміхнулася Ганна.

Ён любіў гэтыя яе ласкавую мяккасць, спагадную ўсмешлівасць і загадкавую жаночую таямнічасць. У яго каханні страсць спалучалася з развагаю, сталасць з дзіцячай пяшчотай і наіўнасцю, прыроднае з чалавечым.

— Жыць без цябе не магу, — ён яшчэ шчыльней прытуліў яе да сябе.

— Вось Гэлька Відэркава ўмее…

— Што ўмее?

— Спяваць.

— Яна мае голас, — згадзіўся хлопец.

— Я бачу, што ты паглядаеш на яе.

— Не, гэта ты прыдумала.

— Чаму з Берасця доўга не вяртаўся?

— Трэба ж капейку якую зарабіць! Доўгу ў нас шмат.

— І колькі зарабіў?

— Сорак рублёў прывёз.

— А тут без цябе цяжка, — Ганна ўздыхнула. — Трахім бярэ за руку, быццам паціснуць хоча, а сам пальцам далонь казыча.

— Што ты кажаш! — ускіпеў хлапчына. — От нягоднік. Але ж і дачакаецца ён!

Ганна прыпала да яго грудзей, зашаптала:

— А ты мне ўсё больш падабаешся… — Адчула, мусіць, трымценне яго сэрца: — Ой, як б'ецца!

У душы яна баялася, што раптам з'явіцца аднекуль новая прыгажуня, маладзейшая, і зацьміць яе.

— Ты, бачу, мяне зусім не любіш…

— Як жа не любіш — люблю.

— Ой, ці ёсць яно на свеце — каханне тое!..

— Што ты, мая зорка! Ёсць! — у голасе гучала ўпэўненасць, ён абхапіў яе за плечы, намагаючыся пацалаваць. Шаптаў: — Такой, як ты, у свеце няма! Ты ўва мне як бы нейкі агонь распаліла!

Яна ўхілялася ад пацалункаў, гладзіла яму на скронях валасы і казала:

— Ох ты які!..

Яна і сама не ведала, што яе да яго цягнула, але вельмі хацела, каб ён моцна кахаў яе, кахаў бесперапынна, увесь час.

— Прываражыла ты мяне…

— Любы мой…

— Салодкая ты мая! — Лявонка прыціснуў яе да сябе.

— Ой, ты як ашалеў! — яна амаль прастагнала.

— Не. Але ад кахання чалавек нейкі моцны робіцца!

Ганна здзіўлена паглядзела на яго.

— Дужы — я хацеў сказаць, — і ён не маніў ёй, не перабольшваў, гаварыў вельмі шчыра — тое, што думаў і адчуваў. Нейкая страшэнная, некіруемая сіла білася ў ім, шукала выйсця.

— Супакойся, Лявонка!

— Ведаеш, а я пастаянна думаю пра цябе…

Ганна ціха засмяялася:

— Ну і што ты надумаў?

— Я люблю цябе больш, чым сябе!

Яна зноў засмяялася — на гэты раз сумна:

— Маці кажа, што першае каханне нешчаслівае. Тыя, хто, як мы з табой, першы раз любяцца, ніколі не бяруцца потым…

— Ой, дурнічка ты мая.

Ганна нічога не адказала. Сёння яна нагадвала яму чамусьці яблыню, якая хутка мае зацвісці. А зверху на іх з радаснай усмешкай глядзела ўжо амаль па-ранішняму чыстае неба.

Каханне хіліла і яго, і яе да зямнога, плоцевага. Ганна адвяла ад яго затуманены жаданнем пагляд:

— Прыходзь вечарам, я ў клуні буду…

У канцы лета прускаўскія хлопцы, у тым ліку і Лявонка, усёй грамадой вывелі коней нанач на панскую сенажаць — лонку, як яе тут называлі. Гэта недалёка — паміж Прускай і Выгнанкай — за рэчкай. Ляжалі, глядзелі на зорнае неба і, як звычайна, расказвалі розныя гісторыі. Аднак неўзабаве з двара з'явіліся панскія парабкі і пачалі займаць жывёлу, злавіўшы яе на шкодзе. Хлопцы не здрэйфілі — кінуліся на іх з кулакамі ды каменнямі. Лявонка адзін раз таксама кінуў камень. Коней адбілі, але цешыцца перамогай доўга не давялося. Праз дзень ці два ў вёску заявіўся прыстаў, сабраў ды пагнаў перапалоханых да смерці хлопцаў у Камянец на расправу. У каталажку трапілі Цішка Пахолак, Аляксей Галёнка, Гамон Гальяш, Оргій Відэрка, Піліпко, яшчэ пару чалавек і Лявонка. Пасядзелі яны там ноч, а к вечару наступнага дня, строга папярэджаныя прыставам, вярнуліся дахаты.

— Нічога не зробіш, паны былі і будуць… — сказаў Кірыла, калі ўнук прыйшоў з каталажкі.

Пачыналася жніво. Даспелі і панскія палеткі. З жытам і з бульбаю, як і з сенам, пан Адольф звычайна ўпраўляўся з дапамогай сялян, але на гэты раз прускаўцы не спяшаліся выходзіць на панскае поле. Сышоўшыся ля кузні, вырашалі, што рабіць.

Каваль, стоячы ў людскім гурце, размахваў рукою:

— Жнуць нашы жонкі, можна сказаць, задарма!..

Масей Галёнка нагадаў:

— А газеты пісалі, што цар мае маніфест аб'явіць, свабоду даць.

— Хацеў даць, ды нічога не атрымалася! — паправіў яго Захар Відэрка.

— Даў! — стаяў на сваім Галёнка.

— А няўжо? — не паверыў Назар Хомка.

— Так яно і ёсць!

— Ну, відаць, Камянецкі стоўп зваліўся! — зарагатала Хомчыха.

Прускаўскія жанчыны стаялі тут жа.

— Ну, то, можа, паноў прыціснуць крыху? — пужліва сказала Апраска. — Можа, зямлі нарэжуць?

— Нарэжуць, чакай! — саркастычна матлянуў галавой каваль.

— Каб ім па яйцах рэзала, — ціха сказаў Ясё.

Усе зарагаталі, але Пракоп спыніў жарты:

— У Кранштаце паўсталі матросы і салдаты.

Ён быў, аказваецца, дасведчаны ў тым, што адбывалася ў вялікіх гарадах.

І Масей некаторыя навіны ведаў:

— А вунь у Мінску генерал Курло, кажуць, колькі народу пабіў!

У Прусцы ўжо чулі пра мінскую трагедыю — погалас дайшоў і сюды.

— Дык што, — Пракоп узняў галаву, — сядзець склаўшы рукі ці ўсё ж такі паспрабаваць нешта рабіць?

Гурт маўчаў. Разам з усімі стаялі Кірыла з унукам.

Пракоп, не глянуўшы ні на кога, прамовіў:

— Трэба думаць…

— Пракоп справядлівасці хоча, — падтрымаў каваля Кірыла.

— Кіньце, дзядзьку Кірыла! Дзе вы бачылі справядлівасць тую!

— На гэты раз не пойдзем да яго жаць, — ціха прамовіў Масей, маючы на ўвазе пана Падгурскага, і сам, відаць, спалохаўся таго, што сказаў.

— А можа, людкове, і праўда? — нібы пагадзіўся з ім Сцяпан Каленік — родны брат дзядзькі Васіля — Ганнінага бацькі.

Пракоп абвёў вачыма аднавяскоўцаў:

— Хто, каб не ісці?

— Хай заплаціць больш! — выгукнуў нехта з гурту.

— Не пойдзем! — сказаў Масей.

І не пайшлі.

Падгурскі наняў людзей з-пад Брэста, заплаціўшы ім на пяць капеек больш. Прускаўцам гэта, вядома, вельмі абыходзіла. Яны адчувалі сябе пацярпелымі і выказалі сваю крыўду Дармідонту — набліжанаму да пана Адольфа чалавеку.

— Хто ж вінаваты, што вы забастоўшчыкамі парабіліся! — натапырыў бараду ляснік.

— Ім па дзесяць капеек за дзень плацяць, а нам плацілі толькі па пяць. Як так? — наступалі на яго Пракоп з Масеем.

— Павялічце нам плату, мы будзем працаваць, — падтрымліваў сяброў Сцяпан Каленік.

Набліжалася пара выбіраць бульбу, і Дармідонт, каб неяк палагодзіць адносіны паміж сялянамі і Падгурскім, пайшоў да пана Адольфа, але той заўпарціўся і прускаўцам зноў адмовіў. Бульбу капаць прыехалі тыя ж людзі з-пад Брэста.

Тады Пракоп прапанаваў:

— Трэба прагнаць гэтых прыхадняў!

Прускаўцы сустрэлі тых «прыхадняў» камянямі. Тыя адступілі. Уночы згарэў панскі свіран, што стаяў за садам. Кастанты выклікаў з Камянца конны нарад стражнікаў. Па гасцінцы, мінуўшы Пруску, праехалі яны на конях, і з імі тоўсты прыстаў у брычцы на шынаваных колах. Прускаўцаў сабралі на Агульным, дзе вясною спыняўся цыганскі барон.

Лявонка падаўся разам з усімі.

— Сынок, не хадзі туды! — заступіла дарогу Марыля. — Пабудзь дома!

Але ён накінуў ужо на плечы світку. «Каго яму баяцца ў сваёй вёсцы?»

— Не наша гэта справа! — не сунімалася маці.— Бунтаваць — нядобра.

— А я не бунтаваць!

— У цябе і не спытаюць, пасадзяць у халодную, ды ўсё. Як тады!

— Глядзі, каб пад бізун не трапіць… — насцярожыў Кірыла.

— Які бізун? Канстытуцыю ж маюць аб'явіць! — Лявонка, мусіць, меў на ўвазе царскі маніфест «Аб дараванні свабод».

На вуліцы ён дагнаў Пракопа.

Народу на Агульным сабралася шмат. Перад натоўпам, ззяючы начышчанымі да бляску гузікамі з арламі, з'явіўся Кастанты. Побач з ім знаходзіліся камянецкія стражнікі з тоўстым прыставам і пан Адольф у доўгім плашчы з нязменнай сваёй лясачкай.

Ён угледзеў Лявонку ў натоўпе, хоць той стаяў і не ў першых шэрагах, пасміхаўся:

— Ты, Леан, таксама бунтуеш?

Усе бачылі, як ураднік Кастанты набраў поўныя лёгкія паветра, выпукліўшы жывот:

— Вашымі паводзінамі недавольны!!

Наперад выступіў Пракоп:

— А мы вашымі паводзінамі незадаволеныя! Хіба можна гэтак крыўдзіць? Гэта — як насмешка!..

— Ты чаго народ бунтуеш?! — крыкнуў на яго Кастанты. — Я беспарадкаў не пацярплю! — Твар у яго зрабіўся такі, як бы калі ягаду ажыны прысыпаць мукой і яна набракла чырванню.

— Канстытуцыю аб'явілі! — падаў голас нехта ў адказ.

— Я пра гэта ведаю! Мяне не вучы! Пана памешчыка трэба паважаць! — пырснуў слінаю ўраднік.

— Пана… А мы што — не людзі? Чым мы горшыя?.. Я абедаць хачу, як і ён, кожны дзень! — каваль упарта стаяў на сваім, не даючы гаварыць Кастантаму.

Стражнікі пачалі падсоўвацца бліжэй.

Ураднік зноў набычыў жывот:

— Разыдзіся.

З навакольных алешын з шумам і гамам узняліся вароны. Людзі сачылі: што ж будзе?

— Разыдзіся — яшчэ раз гаркнуў Кастанты.

Стражнікі паспрабавалі абхапіць каваля з абодвух бакоў, але той рэзка крутнуў плячыма і кінуўся да плота, што аддзяляў панскую сядзібу ад Агульнага, вырваў калок. Дзябёлыя стражнікі пасыпаліся ад яго ўпрочкі, а Пракоп з калком пайшоў на ўрадніка.

Кастанты, аднак, не разгубіўся, увішна зняў з сябе шынель (ён быў ужо расшпілены) і лоўка кінуў кавалю:

— Ну-к, падзяржы!

Пракоп машынальна падхапіў левай рукою шынель, каб не ўпаў на зямлю, і ў гэты час на яго накінуліся стражнікі.

Апамятаўся, ажыў і пан Адольф.

— Арыштаваць яго трэба, халеру! — крыкнуў ён урадніку і сцебануў ляскай па халяве.

— У халодную яго! — віскнуў амаль па-свінячы прыстаў.

Ніхто не чакаў, што ў яго такі прарэзлівы і візгатлівы голас. Чакалі, што ён, калі загаворыць, дык тоўстым, як і сам, голасам.

— А я так ужо і напалохаўся! — адбіваўся ад насядаўшых стражнікаў Пракоп, трымаючы ў руках Кастантавы шынель і калок.

— Ты, любезны, відаць, нейкі рэвалюцыянер, ці што? — міралюбіва пачаў прыстаў.— Мы з цябе дапрос знімем і адпусцім. Брасай сваю палку, не ўсугубляй, а то ў нас пасур'ёзнее палкі ёсць. — Прыстаў паляпаў па вялікай кабуры, якая вісела на яго ёмістым жываце, нізка адцягваючы скураную папругу.

Пракоп азірнуўся па баках і кінуў і шынель, і калок на зямлю.

— Дапрасіць! — тут жа, як бы з радасці, залямантаваў прыстаў.

Каваля ўзялі пад стражу і павялі ў Камянец. Аднаго яго, больш нікога.

Напалоханая Пруска насцярожылася.

IV

Тыдні праз два Пракоп вярнуўся. Не доўга патрымалі. У кузню да яго прыйшлі Масей з Захарам Відэркам; Лявонка туды таксама зазірнуў — цікава было.

— Ну, уцяў ты яму — горай, ніж па мордзе! — пахваліў Пракопа Масей.

Закурылі.

— А Кастанты хітры — шыняля табе кінуў. Патрымай, маўляў! — хіхікнуў Масей.

— Гэта каб з панталыку збіць, — патлумачыў Відэрка, — адзенне ўсё ж такі. Чаму на зямлі павінна валяцца!

— Яны думаюць, — сказаў Пракоп, пусціўшы дым, — што настрашылі мяне, а я не палахлівы. Я, калі што, і здачы даць магу…

Мужчыны былі згодны з гэтым, бо каваль ёсць каваль, і не дзіва, што ў яго павышаная самапавага.

— А я вам скажу: няправільна зроблены гэты свет, яго трэба падправіць, — развіваў свае думкі Пракоп. — У халоднай там — смелыя хлопцы сядзелі, адчайныя…

— Ёсць такія і ў нас, — згадзіўся Масей, — але што з таго?

— У іх — сіла, — пацмокаў языком Відэрка.

Усім было зразумела, што ён мае на ўвазе паноў ды стражнікаў.

Малады Кужаль маўчаў, адно толькі слухаў.

— Вунь колькі ад нас чаго патрабуюць! А што даюць? — зноў падаў голас Масей.

— Хто з намі калі лічыўся? — у тон яму сказаў Відэрка.

Пракоп дакурыў цыгарку, кінуў яе на прысыпаны шлакам дол і расціснуў абцасам.

— Дык што, лепш нерухома сядзець на месцы і нікуды не рыпацца?

— Жыццё не спыняецца, яно як рака, — сказаў Відэрка.

— Дзіва што! — пачулася ззаду.

Гэта быў Гамон. Над ім прускаўцы любілі часам пажартаваць, але на гэты раз жартаваць ніхто не стаў, гаворка вычарпалася сама сабой, і ўсе пачалі разыходзіцца.

Хваляванне аціхла гэтаксама нечакана, як і пачалося, і адносіны з панам Падгурскім увайшлі ў больш роўную каляіну, але адчуванне нейкіх змен, што адбыліся ці маюць адбыцца ў навакольным свеце — дальнім і блізкім — не праходзіла.

Лявонкава асабістае жыццё, здаецца, таксама праходзіла ў звыклых клопатах. Аднак хто можа ведаць, што дзеецца ў чалавечай душы? Было ў ім — хлопец не раз лавіў сябе на гэтым — няпэўнае адчуванне незадаволенасці і сабой, і тым, што яго акружала. Яму здавалася, што ў ім расце і набухае нейкае новае, незнаёмае жаданне. Ён быў узрушаны, калі аднойчы настаўнік Фама Фаміч Шпронька падзяліўся з ім незвычайнай весткай:

— Ці чулі: нехта Паўленка ў Астромічах бібліятэку адчыніў. Кніжак і газет навезлі. І Горкі Максім дапамог.

Да кнігі Лявонку цягнула яшчэ са школы. А ў вучылішчы асабліва захапіўся чытаннем.

Астромічы тыя зусім недалёка, вёрст дзесяць-дванаццаць, не больш. Гаспадарчых клопатаў хапала. Трэба было думаць, як закончыць хату. Яна стаяла яшчэ добра не накрытая, без даху, па баках голымі рабрынамі тырчэлі тонкія кроквы. Але — няёмка прызнацца — жаданне чытаць было настолькі вялікае, што Лявонка аднойчы замест таго, каб ехаць у Камянец за цвікамі, паехаў у супрацьлеглы бок — у Астромічы…

Стаяла бабіна лета — снавала сваю сярэбраную павуціну. Пунсавелі гронкі ворабу. Паветра здзіўляла празрыстасцю і свежасцю, настоенай на церпкіх пахах асенніх палёў Ён ехаў, разглядаўся па баках. Аздобіліся залатым убраннем беразнякі. Рассунулася далеч палёў. У паветры, як згукі далёкай песні, чулася тонкае курлыканне адлётных журавоў.

Бібліятэка знаходзілася ў прыватным доме, непадалёку ад царквы. Загадвала ёю настаўніца мясцовай школы — нясмелая, шчуплага выгляду дзяўчына.

— Хто ж гэта наладзіў такую добрую справу? — пацікавіўся Лявонка.

Бібліятэкарка паглядзела на яго з прыязнасцю. Апранута яна была па-гарадскому: доўгая спадніца і прыталеная жакетка. Валасы строга прычэсаны і закручаны ззаду ў вялікую куксу.

— Вобчаства сабрала пяцьдзесят рублёў, а астатнія Паўленка дадаў.

— А казалі — Горкі.

— Горкі таксама з кнігамі дапамог.

— А хто ж такі Паўленка?

— Багаты чалавек, кніжкі любіць і хоча, каб народ не цёмны быў.

Кнігі роўнымі радамі стаялі на прыстаўленых да сцяны паліцах. Тут былі Пушкін, Гогаль, Лермантаў, Някрасаў, Дастаеўскі, Талстой… Лявонка адразу ўзяў дзве кнігі — Гогаля і Талстога.

— Збіраемся невялічкую аптэку адкрыць заадно, — пахвалілася бібліятэкарка, — сялянам трэба!

Прускавец падзівіўся на такую руплівіцу. Вярнуўшыся дадому, чытаў. Разгортваў кнігу ў кожную больш-менш вольную часіну. Штосьці вельмі блізкае, амаль прускаўскае, вычытваў у «Вечарах на хутары каля Дзіканькі». І людзі такія ж рахманыя, непаспешлівыя, і прыгоды падобныя, і нават, здаецца, паветра такое ж, як у Прусцы. Заадно прачытаў і «Яўстафія Плакіду», але найбольшае ўражанне пакінуў Леў Талстой, які спадабаўся яму яшчэ ў вучылішчы. У бібліятэцы аказалася брашура Льва Толстога «Колькі чалавеку зямлі трэба?». Ён нават Кірылу прачытаў гэту мудрую прытчу. Кірыла ўважліва слухаў і, калі ўнук скончыў чытанне, спытаў:

— А колькі ў яго ў самога зямлі? Пэўна ж, не бедны…

Унук не ведаў, што і адказаць.

— Пэўна не — калі граф. Але вось жа — піша…

У Лявонкавай душы — нават для яго самога — было шмат расплывістага і неакрэсленага. Між тым жыццё не скупілася на навіны. З навакольных вёсак усё больш людзей падавалася ў Амерыку. У Прусцы першымі «марыканцамі» сталі Ляксей і Васіль Каленкі — дваюрадныя браты, абодва жанатыя, у кожнага засталася сям'я. Іх праводзілі яшчэ мінулым летам. Аднак усё роўна для ўсіх, у тым ліку і для Лявонкі, Амерыка заставалася чымсьці такім неверагодна далёкім, што нават думаць пра яе не выпадала. Вядома, цікава было б паглядзець на тое далёкае — якое яно? Пра Амерыку гаварылі як пра край роўнасці і волі. Зайшоў неяк да Кужалёў сусед Назар Хомка. Світка на ім усё тая ж — латаная-пералатаная. У Прусцы яго любілі за бясхітрасны нораў.

— Ці чулі навіну — Цімафей з Піліпком у Амэрыку едуць!

— Куды? — перапытала Марыля, падняўшы галаву ад пліты.

— У Амэрыку! У Амэрыцы людзі жывуць! — паўтарыў Назар, крыху нават прысвіснуўшы, і зрабіў пры гэтым націск на апошнім — жывуць. — Там, кажуць, печаныя галубкі з неба падаюць!

Кірыла збіраўся некуды ісці. Тоня падмятала падлогу. Фядорка з Барбаркай, якім, відаць, нецікавыя былі размовы дарослых, адрэзалі па лусце хлеба, намазалі шмальцам і пабеглі на вуліцу. Тоня засталася паслухаць.

— Там добра, дзе нас няма, — пасміхнулася Марыля.

Але не, Назар меў сваю думку і разважаў інакш:

— Туды даехаць цяжка — вялікая вада! Але ўжо як даедзеш — лапатай грошы грабеш!

Ці так яно было на самай справе — ніхто не ведаў, не правяраў, але прускаўцы — народ наіўны і даверлівы — усё больш прызвычайваліся да такога ўяўлення пра Амерыку.

Назар глянуў на Лявонку:

— Ну, дык што? Паедзем, сусед?

Як ні дзіўна, але ўнутрана ён быў гатовы да такога пытання. Хтосьці як бы падказваў: «Едзь!»

— Паедзем!

— Марыля, чуеш, якую, таго, нечаканасць Лявонка нам падрыхтаваў? — Кірыла зірнуў на нявестку, а ўнук міжвольна кінуў позірк у акно на недабудаваную хату.

— Што ты, сынку? Куды? — Марыля ажно рукамі пляснула.

— Яшчэ чаго ўздумаў! — па-даросламу падтрымала яе Тоня. — Мамо, ён жартуе, — паглядзела яна на брата.

Нешта хацеў сказаць Кірыла, але яго перапыніла з'яўленне панскага стражніка Аўтуха, голас якога данёсся яшчэ з вуліцы.

— Бульбу бралі? Адрабляць трэба! — крычаў камусьці стражнік.

Прозвішча Аўтуха было Пыр. Казалі, што яго дзеда звалі Упыр, але першая літара па часе адвалілася і стала Пыр. «Зараз і да нас зойдзе!» — падумаў Лявонка. Кужалі таксама мусілі выходзіць на працу, бо вінаватыя былі Падгурскаму. Вясною Кірыла ўзяў у пана пару мяшкоў бульбы (не хапала пасадзіць), і трэба было адрабляць ці сплачваць грашыма.

І сапраўды крокі стражніка прагучалі пад вокнамі. Ён адчыніў дзверы і, стоячы ў сенях, уважліва паўзіраўся ў тых, хто знаходзіўся ў хаце. Пад поглядам Аўтуха ўсе прымоўклі. Гэта быў чалавек з пажаваным воспаю тварам. Крывы зуб тапырыў верхнюю губу. Вочы маленькія, чырвоныя, як у дзіка.

Нягледзячы на тое, што паншчына даўно мінулася, залежнасць ад пана і яго чэлядзі засталася. Стражніка Аўтуха ведалі добра. Зараз пачне: «Хто панскага не шануе, свайго мець не будзе!» Старыя людзі расказвалі, як у ранейшыя часы выбіралі панскія картоплі. Стражнік (Аўтухоў бацька), калі ўбачыць, што картопля засталася за табой, падыдзе ззаду і з усяе сілы агрэе раменнай плёткай. Дзве знойдзе — два разы атрымаеш, а болей — і болей!

Не пераступіўшы парога, Аўтух грымнуў:

— Пан пытаецца, калі вернеце грошы?

Гэта было — што і казаць — страхотлівае для Кужалёў пытанне. Колькі там Лявонка зарабіў у Берасці! Аддаў, але колькі яшчэ засталося! Спадзяваліся разлічыцца, прадаўшы частку ўраджаю жыта. Таксама не атрымалася.

— Пане Аўтух, заходзьце ў хату! — ветліва запрасіла Марыля, але стражнік як бы і не пачуў.

— Пан кладзе грошы ў банк — там яму прыбытак ідзе, — буркнуў ён. — Вы што, ашукаць пана хочаце?

Лявонка моўчкі, спадылба, пазіраў на грознага Аўтуха. І, відаць, выгляд у яго быў такі натапыраны, што стражнік адступіў і, бразнуўшы дзвярыма, кінуўся з хаты.

— Пастой, Аўтух, малака выпі! — памкнулася за ім Марыля.

— Малака? Смяешся, ці што… — прахрыпеў ён ужо з-за дзвярэй.

— Бачыш, сам рабіць не хоча, а толькі каб іншых падганяць і спаганяць, — сказаў Кірыла.

— Хоча, каб поўзалі перад ім на каленях, галаву гнулі,— дадала Марыля.

— Вясковы сабака, а дваровы служака — усё роўна! — падняўся з лаўкі Назар, каб ісці дахаты. — Але што зробіш — мусіш!

Лявонка перажываў, можа, больш за ўсіх.

«Хоць ты разарвіся! Ці адолею я ўсё гэта, ці вытрымаю? Сёстры падрастаюць. Вунь Тоня ўжо амаль дзеўка. І яму ж жаніцца трэба будзе. І хату закончыць трэба!..»

Назар выйшаў, ціха зачыніўшы за сабою дзверы.

«…Дзе ж зарабіць грошы, каб разлічыцца з даўгамі? Дзе іх узяць? Восемсот рублёў — не жарт, такія грошы на дарозе не валяюцца. А тут яшчэ і падаткі…»

— Трэба ехаць! — выдыхнуў ён з грудзей, нібы ачнуўшыся ад цяжкіх думак і пераадолеўшы апошнія ваганні. Гэта было, як нейкі раптоўны скачок у невядомае, па сучасных мерках — як скачок кудысьці ў космас.

У хаце яшчэ больш пацішэла.

Кірыла паглядзеў на нявестку:

— Чуеш?

Марыля амаль не залямантавала:

— Куды ты, сынок? А мы? Што з намі будзе? — Яна перавяла дыханне: — Паглядзі на хлопцаў — хто едзе? А Ганна? Няўжо і яе кінеш?

Кірыла слухаў і маўчаў.

— Не адгаварвайце, бо ўсё роўна паеду.

Ён і сапраўды адчуваў, што бяссільны зыначыць ход падзей. У душы ён быў нават рады, што з'явілася нарэшце і прычына, каб ехаць у Амерыку. А можа, ён увесь час толькі і выношваў гэту думку, і цяпер нават цяжка ўспомніць, калі яна ўпершыню пастукалася ў яго свядомасць.

— Дзяўчаты нашы падрастаюць — кожнай пасаг патрэбен будзе, — дадаў ён як бы ў апраўданне свайго намеру.

— Праца там цяжкая-я! — заплакала Марыля.

— Працы, мамо, я не баюся.

Усе, у тым ліку і Тоня, маўчалі.

— Праз год, а найбольш праз два, вярнуся, хату дабудуем… Грошай зараблю, шчэ зямлі прыдбаем…

— Свет вялікі, згубішся, як іголка ў стозе сена, — не пераставала плакаць Марыля, — ды і вялікую ваду трэба пераплыць…

Нарэшце выціснуў сваё слова Кірыла:

— Відаць, так трэба, Марыля. Хай едзе!

Каб ехаць у Амерыку, трэба былі грошы. Білет каштаваў пяцьдзесят даляраў, ды пакуль уладкуешся, таксама капейка трэба.

Маці, крыху супакоіўшыся, параіла:

— Пад'ехаў бы ты, Лявонка, да дзядзькі Хведара ў Свішчова, — можа, ён пазычыць…

Хведар не вагаўся, падтрымаў:

— Тое, што ты вырашыў падавацца ў Амэрыку, правільна!.. Калі не рухацца, нашто ж тады жыць?..

Потым, праз гады, успамінаючы сваё падарожжа, ён не раз будзе думаць пра тое, што ўсё ж такі рухала ім, калі ён кіраваўся ў далёкі шлях. Гэта яго жаданне ехаць у Амерыку не так проста было і растлумачыць. Грошы, доўг? Так. Але нешта і яшчэ. Не іначай, як нейкая сіла пхала ў тое прадонне — як бы на Прыдушні ў варонку закручвала. З цягам часу ён усвядоміць і зразумее, што гэта быў нечаканы рух душы, няўцямная спроба ўзняцца над звыкласцю штодзённага існавання, жаданне паглядзець на сябе збоку ці, можа, нават з вышыні. Ён усё больш пераконваўся, што жыццё павінна даць нешта большае, чым гэта сумнае штодзённае існаванне. Нібы сама прастора клікала ў новыя абсягі, што адкрываліся за даляглядамі прускаўскай ваколіцы. Успомніў бесклапотныя словы цыгана Піхты: «А што на месцы сядзець?» А сапраўды, хіба не цікава свет убачыць, паназіраць, як людзі жывуць. А тады да Ганны вярнуся! Як-ніяк, ён быў ужо мужчына і, як яму здавалася, мог сам вырашаць свой лёс. Ехаў ён не адзін: разам з ім падахвоціліся Цімоша з Піліпком.

Ганна, пачуўшы пра яго намеры ехаць у Амерыку, кінулася ў слёзы. Яны сустрэліся тады на грэблі пад вербачкамі. Плакучая вярба лічылася ў прускаўцаў сімвалам расстання.

— Не інакш, уцячы ад мяне хочаш! Каля вярбы сустрэліся — значыць расстанне, не ўбачымся… — тонкія, выгнутыя бровы запытальна прыўзняліся над ілбом.

— Цімоша з Піліпком едуць, — спрабаваў ён суцешыць.

— Што мне да іх!

Лявонку звычайна вабіла яе жыццярадаснасць, а тут на табе!..

— Ой, дурненькая, ды хіба я цябе кіну? — Ён прыхінуўся да яе бліжэй, адчуўшы пругкія Ганніны грудзі.

— А што? Усе вы горы абяцаеце, пакуль свайго не дастанеце. Мужчыны…

— Ганулька, даражэнькая, я ж хутка вярнуся… А не — дык гатоў заўтра сватоў прыслаць!

Гэта яе, відаць, трохі суцешыла. Яна нават — хоць і скрозь слёзы — усміхнулася.

— З Амэрыкі вернешся — тады і прышлеш.

На тым і дамовіліся.

— Можа, бацьку дзе ўбачыш — кажы, каб вяртаўся, жджэм яго.

Пасля гэтай размовы палягчэла на душы, і ён пачаў рыхтавацца.

V

Чыноўнік з агенцтва накіраваў яго перш за ўсё да ўрача, які прызнаў хлопца ўпаўне здаровым, каб пускацца ў далёкі шлях. Затым давялося заняцца пашпартам. Тут патрэбна было ісці да ўрадніка. Гэтага не абмінеш — ён заўсёды ў цябе на дарозе. Калі Лявонка зайшоў да яго, Кастанты з жонкай пілі чай. Успомніўся выпадак з дзяцінства. Неяк ён прынёс Кастантаму кошык свежых грыбоў, якіх назбіраў у Бярэзіне. Грыбы добрыя — адны баравікі ды падасінавікі. Думаў, заплаціць капейчыну якую. Кастанты глянуў на кошык і ажно языком зацмокаў. Але ўголас сказаў: «Песляччо!» Гэтак у Прусцы казалі на старыя, раскіслыя грыбы.

Тады ён не паспеў запярэчыць урадніку, не пасмеў сказаць, што ніякае гэта не песляччо, а маладыя, адзін у адзін, цвёрдыя грыбкі. Кастанты, як бы прабачаючы, сказаў: «Нясіце на кухню!» — «Дзядзьку, а грошы?» — нясмела напомніў хлопец. «Колькі можна казаць: завіце мяне „гаспадзін ураднік“, — Кастанты незадаволена павёў вусамі.— Грошы? З бацькам тваім разлічуся. Ідзі!» Дамоў Лявонка вяртаўся з пустым кошыкам. «Разлічыцца?.. Чакай! Добра, што хоць кошык вярнуў», — не то жартуючы, не то спачуваючы яму, сказаў Кірыла. Кужалі зразумелі, што ўраднік іх падмануў. «Дурням — навука, — махнуў рукой Міхаль, які тады яшчэ быў жывы, — другі раз — не панясеш».

Усё гэта ўсплыло ў памяці, калі ён пераступіў парог ураднікавага дома. Павітаўшыся, сказаў:

— Мне трэба пашпарт. Шыфскарту вырабляю.

Кастанты, пачуўшы пра шыфскарту, ажно папярхнуўся чаем і адставіў кубак убок.

— Што, і цябе на прыгоды пацягнула?

Намер маладога прускаўца быў, відаць, не надта даспадобы застыгла-нерухомаму розуму Кастантага, які пільна сцярог давераную яму акругу ад якіх бы то ні было новых уплываў.

— Не к дабру гэта… — прыцмокнула губамі ўраднічыха — ружовашчокая жанчына ў квяцістай паркалёвай кофце.

З-пад стала выглядаў ураднікаў сын — чорнагаловае хлапчаня гадоў трох-чатырох.

Кастанты ізноў схапіўся за кубак з чаем, напоўніў сподачак, хлёбнуў з нейкім нават усхліпам і, не адрываючы вачэй ад сподачка, сказаў:

— Да мяне дайшлі слухі, што ты ў Брэст ездзіў…

Лявонка таму-сяму расказваў пра тое, што бачыў і чуў у Берасці, у крэпасці. Нехта, відаць, данёс Кастантаму, пранюхаў стары ліс.

— Глядзі! А то я стражнікаў паклічу, яны быстра ў астрог справадзяць!

Лявонка сцяў зубы, змаўчаў.

Канцы ўраднікавых вусоў зноў патанулі ў сподачку з чаем. Хлёбнуўшы, ён падняў галаву:

— Пры ўсім тым ехаць у Амэрыку, думаю, неразумна. Ісцінна рускія людзі не выязджаюць.

«Ну-ну, паразважай, — падумаў хлопец, — так ты мяне і ўтрымаеш! Настрашыць хочаш…»

— Хіба мы рускія? — сказаў ён, адвёўшы погляд убок.

Ураднік як бы не пачуў яго:

— Ёсць цыркуляр, каб не надта пушчаць…

Але даведку на атрыманне пашпарта Кастанты даў, і нарэшце шыфскарта была гатова. Такія ж паперы атрымалі і Цімоша з Піліпком. Ад'езд быў прызначаны на канец жніўня. Параход адплываў 5 верасня 1907 года з Лібавы. Порт прызначэння — Нью-Йорк. Каб не спазніцца на параход, вырашылі ехаць на тыдзень раней.

Кірыла збіў лёгкі драўляны куфэрак са скураной дужачкай і невялічкім замком. Марыля прыгатавала тое-сёе з адзежы і бялізны, паклала сыну ў дарогу загорнуты ў палатно кавалак сала і паўбуханкі хлеба, каб хапіла на дарогу ў Лібаву і да таго дня, як ён сядзе на карабель.

Настрой ува ўсіх быў прыўзняты, але хваляванні ні на хвіліну не пакідалі Кужалёў, асабліва Марылю.

«Міхаль пакінуў, і сынок пакідае… Гэта ж дзе тая Амэрыка?! Вунь Васіль Каленік паехаў — ні слыху ні дыху. Дык у Васіліхі адна дачка, а ў мяне тры. І свёкар…»

Свёкру гаварыла:

— Ой, дзеду, рана яшчэ яго пускаць у жыццё…

— Хто яго ведае! — паціскаў плячыма Кірыла.

Сястрычкі спачатку радаваліся.

— Лявонка, а мне на чаравікі прышлі з доўгімі халяўкамі! — прасіла Тоня.

— Добра, — абяцаў ён, — абавязкова прышлю.

Ад Тоні не адставала Фядорка:

— А мне на сукенку крамную!

— Добра, добра! — пагаджаўся брат. — Абавязкова прывязу.

Кірыла адно пагладжваў бараду.

— Трое вас — смельчакоў…

— Ён там самы наймалодшы — Цімоша і Піліпко старэйшыя ад яго! — напомніла Марыля. — Хто ж вас там сустрэне? — жахалася яна.

— Там разлічваць няма на каго, хіба толькі на ўдачу… — сказаў Кірыла і дадаў: — Бярэ ён з сабою гармонік ці не?

Ён меў на ўвазе Піліпка, які граў на музыках. Унук нічога не адказаў, толькі сумнавата пасміхнуўся.

Перад ад'ездам сабралі родзічаў і блізкіх — выпіць на развітанне. У той дзень пад вечар з'явіўся Змітрок Зуб з Бабіч. Даведаўся, што сябар збіраецца ў Амерыку, і прыбег.

— Ай, Лявонка, не ехаў бы ты, — сказаў, пачасаўшы за вухам, Змітрок.

— І мы яму тое ж казалі — не слухаецца, — уздыхнула Марыля, стоячы ля сваёй пліты.

Але Змітрок тут жа, як бы сам сабе, запярэчыў:

— Там, у Амэрыцы, кажуць, і дыхаць свабадней.

На гэта ніхто нічога не адказаў.

— І, кажуць, паноў там няма?

Азваўся Кірыла:

— Не можа такога быць.

Прыехаў дзядзька Хведар з Свішчова — яму таксама наказалі, каб быў.

— А наш Лявонка, бачыш, збіраецца ў Амэрыку ехаць… — сказала Марыля брату.

— Чуў! Абдуманая рызыка — добрае дзела!

— Але ж далёка, за морам!

— Нічога, — супакоіў Хведар, — затое капейку будзе мець. Даляры! Там жа залатое дно! — Ён, як звычайна, ува ўсім быў дасведчаны.

— Ох! — уздыхнула Марыля.

— А што яму — на прызбе сядзець? — матлянуў галавой на акно Хведар.

Селі за стол. Налівалі і выпівалі па чарзе. Прыйшоў, спазніўшыся крыху, Павал Гальяш.

— Пякучая, ліха на яе, — усміхнуўся Хведар, выпіўшы гарэлку і з шумам выдыхаючы паветра з шырокіх грудзей.

Ён закурыў і зрабіў некалькі глыбокіх зацяжак.

— Нічога! Вярнуся — тады і мы зажывём па-іншаму, — запэўніў усіх «марыканец».

Хведар паглядзеў на пляменніка, на яго несамавітую постаць, нешырокія, хударлявыя плечы.

— Каб не пакрыўдзіў хто… — сказала Марыля, перахапіўшы братаў погляд.

— Ніхто яго не зачэпіць! — супакоіў сястру Хведар.

— Не чапай ты мяне, я цябе ніколі не зачаплю! — падаў голас Павал, які сядзеў з краю стала, выпіўшы кілішак.

— Больш табе трэба цвёрдасці, унучак, — гаварыў Кірыла, — без цвёрдасці не пражывеш.

У Хведара на гэты конт — свая думка:

— Калі бяда навісне — не трусь! А да бойкі дойдзе — бі першы! Смеласць, брат, вялікае дзела!

— А гэта так! — пагадзіўся Змітрок.

— Ну, налівайце! — напомніў Хведар.

— Ты ж па-амэрыканску не ведаеш, — уголас разважала Марыля, — як жа там размаўляць будзеш? Па-нашаму там цябе ніхто не зразумее.

Кірыла нешта хацеў сказаць, але прамаўчаў, пачаў цадзіць у кілішак гарэлку, а Марыля цягнула сваё:

— Зарабілі б, прадалі б што…

— Быў бы я маладзей гадкоў хаця б на дзесяць, і я б паехаў! — бадзёра сказаў Кірыла.

— Ну што ж, будзем спадзявацца! — выгукнуў Хведар, зноў падняўшы чарку.

— Тады і ажаніцца можна будзе! — уваткнуў слоўца Змітрок.

Усе змоўклі. Хведар паставіў на стол пусты кілішак.

— Дзяўчына, я чуў, ёсць…

Лявонка апусціў галаву.

За яго адказала Марыля:

— Есць!

Кілішак абышоў яшчэ адзін круг.

Маці не адрывала вачэй ад сына:

— І яшчэ цябе прашу, сынок. Каб ты гэтую гарэлку абыходзіў…

Усе пачулі, як паўз вокны нехта прайшоў. Забрахаў Курцік. Ужо ля дзвярэй пачулася шкрабанне ботамі, бразнула клямка, і на парозе з'явіўся Кузёмка, бліснуўшы як бы толькі што свежа пачышчанымі халявамі.

— Добры вечар у хату! — на вуснах госця зайграла прывычная ўсмешка.

— А ў цябе, браце, добры нюх! — засмяяўся Хведар.

Кірыла наліў Кузёмку. Госць выпіў і, скрывіўшыся, страсянуў чарку:

— Эх, крэпкая, зараза!

— Крэпкая, бо чужая! — ізноў зарагатаў Хведар, а разам з ім і ўсё застолле.

— Колькі ж дзён плыве той параход? — пацікавіўся Змітрок, час ад часу падаючы голас.

— Ды так, тыдні два, не меней, а то, можа, і тры, — разважыў Хведар, быццам ён ужо быў у Амерыцы і плаваў на тым параходзе.

— Да Амэрыкі таксама далёка, як да месяца, — глыбакадумна сказаў Кузёмка.

— Трэба, каб не забыць, — занепакоілася Марыля, — святому Мікалаю свечку паставіць — ён ратуе на водах.

— Спачатку едзем поездам да Лібавы, — напомніў Лявонка.

Параход адплываў з Лібавы, куды трэба было дабірацца цягніком праз Баранавічы, Вільню, Рыгу па Лібава-Роменскай чыгунцы.

Кузёмка прыслухоўваўся да размовы, ён, як звычайна, настроены быў на свой філасофскі лад:

— Цяперашні свет, аднака, увесь аблытаны дарогамі — і паязды, і параходы. Ужо нават і самаходы прыдумалі!..

— А гэта што ж такое — самаход той? — за ўсіх спытала Марыля.

Кузёмка абвёў вачыма прысутных. Якія вы, маўляў, цёмныя — гэткіх простых рэчаў не ведаеце.

— Чатыры колы мае і ездзіць без каня!

— Цяжка нават паверыць, — засумняваўся Кірыла.

— Я казаў, што, аднака, у дваццатым стагоддзі пачнецца…

— Што пачнецца? — раскрыў рот Хведар.

— А тое і пачнецца, — загадкава адказаў Кузёмка, закусваючы хлебам са скваркай.

— Мусіць, ужо гэтак наканавана, — уздыхнула, думаючы пра штосьці сваё, гаспадыня.

Хведар Кузёмку ведаў (дзівак даходзіў і да Свішчова) і ўсур'ёз яго ніколі не прымаў, таму перайшоў на іншае.

— Ведаеш, браце, што я табе параю, — асцерагайся жанчын, — сказаў ён, звяртаючыся да Лявонкі. Быў ужо, відаць, на падпітку. — Жанчыны, я табе скажу, толькі разбэшчваюць. Ёсць такія распусныя!.. — Пры апошніх словах Хведар ажно прысвіснуў.

Кузёмка адразу ж горача падтрымаў яго — і тут ён, аказваецца, шмат ведаў:

— Глядзі! Яно, брат, кожная баба страшная, у кожнай сядзіць звада…

Мужчыны засмяяліся, загаманілі, кожны, відаць, нешта ведаў на гэты конт.

— Калі папраўдзе, дык яно нічога, — узняў руку Кірыла, бо ў хаце было шумна, — без жанчыны таксама цяжка.

— Ну, калі папраўдзе, — асцярожна згадзіўся Хведар.

— Няпраўдай свет пройдзеш, як той казаў, а назад не вернешся, — зноў уздыхнула нявестка.

— Вось толькі боты цеснаватыя… — паскардзіўся «марыканец», якому пачынала ўжо не падабацца гэта размова.

— Бяры мае! — доўга не думаючы, прапанаваў Хведар.

Дзядзька Хведар, як чалавек свой, абяцаў Кірылу і сястры дапамагаць па гаспадарцы.

Нарэшце госці патаміліся, пачалі нават пазяхаць. Пайшоў дадому — у свае Бабічы — Змітрок. Развітаўся з усімі, а з Лявонкам нават абняліся. Разам з ім выйшаў і Павал Гальяш. Падняўся і «марыканец».

— Пайду спаць у клуню.

— Ведаем твой сон! — паглядзела на сына Марыля. І калі той выйшаў, дадала: — Да Ганны пайшоў.

— Хай! — паблажліва рагатнуў Хведар.

Густое цемрыва ахутвала Пруску з усіх бакоў, і было б зусім цёмна, калі б паміж хмарамі, што мітусіліся на небе, час ад часу не пабліскваў месяц. З канца вёскі, відаць, ад Ламакаў, данеслася песня:

Нехта перабіраў на гармоніку. Гэта праводзілі, відаць, Піліпка. Трэба ж развітацца з Ганнай. Яшчэ днём дамовіліся, што яна будзе чакаць яго дома, у хаце. Ён глянуў на зацемненую вуліцу, падумаў: «Усё ж такі прыгожая наша Пруска. І ўсё тут прыгожае, а я вось ад'язджаю». Спыніўся перад Васілішынай хатай і ціха пастукаў у дзверы, якія тут жа адчыніліся, і ў праёме, у начным сутонні, слаба забялела Ганніна аблічча.

— А я тут сяджу адна, маці ў суседзяў…

— Нічога не бачу…

— Хадзі сюды!

Яна выглядала сумнай.

— Усё яшчэ сярдуеш на мяне, ці што?

Ганна ўздыхнула:

— Позна ты нешта…

— Дужа заняты быў.— Ён абняў яе. Шкада стала і яе, і чамусьці сябе: «Куды я еду?..»

Ганна абхапіла яго шчокі рукамі і прыхінулася так шчыльна, што ён адчуў вострыя гарбкі яе грудзей і парывістае дыханне. У гэтую хвіліну яна была яму бясконца блізкай і дарагой.

— Табе не халадно? Халодны ты нейкі.

— Не, з табой мне заўсёды цёпла…

І сапраўды, прыемна было адчуваць яе пяшчотныя далоні на сваіх ужо добра разгарачаных шчоках.

— Казаў, што жыць без мяне не можаш…

Лявонка нічога не адказаў.

— Кахаць умеюць толькі жанчыны. А вы, мужчыны, ветрагоны…

Ён абняў яе яшчэ мацней:

— Мне здаецца, што я кахаю цябе яшчэ больш!

Яна зноў сумна ўздыхнула:

— Калі хочаш ехаць — едзь, але памятай, што я цябе заўсёды буду кахаць.

У адказ ён пацалаваў яе. Так хацелася застацца побач з ёю, штодня адчуваць яе прысутнасць.

— Ой, і не нацешыліся мы з табой, Лявонка…

Ён заўважыў, як задрыжэлі вейкі. Каб схаваць слязіну, яна апусціла галаву.

— А я так хацела шчасця…

Ён дакрануўся вуснамі да мочак яе вушэй, але Ганна як бы і не адчувала яго пяшчоты, глядзела кудысьці ў цемру.

— Такая далячынь! Страшна…

— Чаго ўжо там баяцца! Тысячы людзей едуць…

— Вось бацька паехаў — і што з таго?..

Ганна ўсміхнулася, прыклала да вачэй хусцінку.

— Не бядуй, вернецца…

Памаўчаўшы, яна сказала:

— Ты мне, Лявонка, падабаешся, ты вельмі смелы.

Хацела, мусіць, хоць як падтрымаць і супакоіць — і яго, і сябе.

— Вочы ў цябе блішчаць, як зоры.

— Бо халадно.

— Вярнуся — згуляем вяселле. Адразу сватоў прышлю!

— Каб хоць лісты пісаў! Ці напішаш… — Яна яшчэ пяшчотней прытулілася да яго: — Кінеш!.. — І тут яна пачала плакаць уголас, з нейкім нават стогнам.

— А ведаеш — можа, я гэта з-за цябе і еду ў тую Амэрыку…

— Ой, Лявонка, — рыданні перахоплівалі голас, — забудзеш, забудзеш ты мяне там! Ой-ой!.. Прыгажуні там заморскія…

«Што яна кажа? Якія прыгажуні? — жахнуўся ён у думках. — Божа мой! Які нечаканы жаночы розум!» Счакаўшы крыху, сказаў:

— Ты ж ведаеш, я ні на юга цябе не прамяняю!

— Праўда?

— Я маніць не буду.

Ён туліў да вуснаў яе пахаладзелыя рукі, саграваў іх сваім дыханнем і прасіў чакаць.

— Веру, веру, веру, ой, веру! — стагнала яна, распранаючыся.

Яны апусціліся на ложак з высокімі падушкамі. Знізу пяшчотна рыпнула палавіца…

— Як я там без цябе буду? — не то ў яе, не то ў самога сябе запытаўся Лявонка, разам з асалодай адчуўшы, як прыпыніўся і сцішыўся час…

…У вёсцы заспявалі пеўні, і амаль адразу зарыпелі веснічкі. Аднекуль вярталася цётка Васіліха. Трэба было развітвацца.

— Вазьмі вось бацькаў адрас — у Нью-Йорку ён. — Яна дастала з паліцы канверт і працягнула Лявонку. — Я буду чакаць, — яна пацалавала яго ў вочы.

Чутно было, як расчыніліся дзверы і па хаце затупала цётка Васіліха.

— Вы яшчэ тутака?

— Я ўжо, мамо, іду.

— Я праводжу яго за веснічкі,— сказала Ганна, прыемна ўсцешаная гэтым Лявонкавым «мамо», звернутым да яе маці.

— А бацькаў адрас дала?

— Дала.

Цемра, што звечара ахутвала зямлю, расступілася, свяцілі зоркі.

Яны разам паднялі вочы ўверх.

— Колькі зорак! — сказалі амаль што ў адзін голас.

VI

Назаўтра ўсе трое сабраліся каля Лявонкавай хаты — яна якраз пасярэдзіне Прускі — Цімоша, Піліпко і Лявонка. Пры кожным драўляны, накшталт салдацкага, куфэрак, зроблены мясцовымі умельцамі. Цімоша высакаваты ростам, Лявонка куды ніжэй за яго, Піліпко — той зусім маленькі, можа, якіх метра паўтара ўсяго, крыху вышэйшы за свой куфэрак. Апрануты ўсе аднолькава: у шарачковых світках з белага саматканага палатна. На галовах — шапкі-кучомкі. У дарогу кожны абуў боты. Асабліва вялікія і цяжкія боты ў Піліпка — адразу кідаецца ў вочы, што не яго памер. Пазычылі ў кагосьці, ці што?

Як складзецца жыццё за акіянам? Хто яго ведае… Твары строгія, задуменныя. Не дзіва: пакідалі абжытыя мясціны, якія яны заўсёды лічылі цэнтрам свету, і цяпер вось адпраўляліся некуды на самы яго канец. Усе недзе ў глыбіні душы адчувалі смутны страх перад той невядомасцю, якая іх чакала.

Накрапваў дождж, але вакол ад'язджаючых назбіралася шмат прускаўцаў. Побач стаялі бацькі — Дармідонт, Алена і Апраска з Пятром. З'явіўся аднекуль Трахімка, зухавата ссунуў на патыліцу фуражку з бліскучым казырком і, скалячы зубы, агледзеў падарожнікаў, абняў іх за плечы — аднаго, другога, трэцяга.

— Ну што, мацакі? — Адкапыліў тоўстую ніжнюю губу і спыніўся на Піліпковых ботах: — Ну, Піліпко, і боты ў цябе! Ці не ў Марка Замагільнага пазычыў?

Прысутныя стрымана зарагаталі. Марка Замагільны жыў непадалёку на хутары. Ногі ў яго былі невядома якога памеру, у шаўца для Марка мелася спецыяльная, вялікая, як пень, калодка. Трахімка дастаў з-за пазухі прыпасены дзеля гэтага выпадку кручок гарэлкі, выняў з кішэні зеленаваты шкляны кілішак, наліў і даў выпіць усім тром.

У натоўпе, у купцы дзяўчат, стаяла Ганна ў палатняным каптаніку. Побач з ёю Гэлька Відэркава. «Там такой танцоркі не будзе», — падумаў пра яе Лявонка. Тут жа сярод жанчын знаходзілася цётка Васіліха — Ганніна маці. Жаласліва выцірала ражком хусткі слёзы. Ад Лявонкі не адыходзілі Марыля і Тоня з Фядоркай. Кірыла запрагаў Цыганчыка. На вуснах ува ўсіх была Амерыка. «Марыканцы, марыканцы», — гучала ў натоўпе.

— Якія ж мы марыканцы? — жартавалі хлопцы. — Мы пакуль што прускаўцы.

З процілеглага боку вуліцы, праз плот, пазіраў Ясё. Масей Галёнка ўгледзеў яго, махнуў рукой, той падышоў бліжэй.

Як звычайна, найбольш навін у Масея:

— Ці чулі, Галеня ў Выгнанцы байстручка нарадзіла — у хляве, дзе карова стаіць!

— Не можа быць! — не паверыў Гамон.

— Заглянулі пад раніцу, а яна яму цыцку ў роцік дае. Змардаваная ўся, сплаканая…

— Бацька з хаты выгнаў,— патлумачыла Груша Чапёрка, — не трэба мне, кажа, байструкі, самім хлеба не хапае.

У натоўпе спачувалі, здзіўлена матлялі галовамі. Чаго на свеце не здараецца…

Мітусіўся худзенькі Піліпко, тупаў ботамі, узбуджаны вялікай дарогай, якая чакала наперадзе.

Прыйшоў прускаўскі каваль Пракоп, павітаўся з мужчынамі за руку, абняў «марыканцаў»:

— Прыглядайцеся да жыцця — як там наш брат, просты чалавек жыве. Я б і сам, але кузня трымае…

Пад'ехаў Кірыла з возам. «Марыканцы» кінулі туды свае куфэркі. Пачалі развітвацца. Лявонка мацаваўся да апошняй мінуты, стрымліваючы слёзы, але, калі абняў маці, сясцёр, не стрымаўся, заплакаў Тыя таксама плакалі наўзрыд. Слёзы мяшаліся з кроплямі дажджу. Ён не думаў, што яму будзе так балюча расставацца з роднымі, з вёскай. Услед за Цімошам і Піліпком, падышоў да купкі дзяўчат і кожнай падаў руку, да кожнай прыхінуўся. Вяскоўцы ўважліва сачылі за яго паводзінамі і рухамі: да Ганны ён прыхінуўся мацней і пяшчотней, чым да астатніх. Большага прылюдна ён зрабіць не мог, але ўсе ведалі, што ўчора далёка за поўнач яны былі разам.

— Ну, на развітанне! — сказаў Трахімка і, шырока расставіўшы рукі, абняў Лявонку за плечы.

Хлапчына адказаў яму шчырым абдымкам.

— Ты што — Ганну пакідаеш? — Трахімка, смеючыся, кіўнуў галавой туды, дзе яна стаяла.

— Чакацьме — налета вярнуся! — у Лявонкавым голасе прагучала ўпэўненасць.

Ганна, адчуваючы, што размова ідзе пра яе, яшчэ больш заплакала, часта міргаючы вачыма і выціраючы іх вышытай кветкамі хусцінкай. Тады ён не вытрымаў, падышоў і пры ўсіх яшчэ раз абняў і пацалаваў — у вуха ці ў шыю. Невыказна шкада было пакідаць яе і ўсё, з чым даводзілася расставацца.

— Не забывай, пішы, — напамінала Марыля.

— Ну, хлопцы, каб па мяшку грошай прывезлі! — падтрымліваў настрой Трахімка.

— Дзіва што! — як звычайна, сказаў Гамон.

Кірыла ўзлез на воз, умасціўся ў кельні з саломай і цмокнуў на каня. «Марыканцы» дагналі яго за вёскай. Пераехаўшы грэблю, павярнулі на Ратайчыцы, і за карчамі алешын схавалася родная Пруска.

К вечару былі ўжо ў Берасці, дзе Кірыла пасадзіў хлопцаў на цягнік, а сам, дачакаўшыся раніцы, вярнуўся дадому.