Уліс з Прускі

І

Вучоба Лявонкі пасоўвалася сваім парадкам і даволі паспяхова, цікавасць да заняткаў не змяншалася. Ён вельмі перажываў, калі аднойчы спазніўся і давялося прастаяць амаль гадзіну ў калідоры, пакуль скончыцца ўрок. Матэматык Савелій Яўхімавіч — той, што прымаў уступны экзамен, — накрычаў і не пусціў. Непрыемна было стаяць у калідоры і адчуваць сябе вінаватым як бы нават і не па сваёй віне. Што зробіш — праспаў! А матэматык надта, як ён сам казаў, любіў парадак. Нездарма, апроч таго, што Савелій Яўхімавіч выкладаў у вучылішчы, ён быў яшчэ і старастам камянецкай царквы Сімеона Столпніка.

Пасля заняткаў, вярнуўшыся на сваю Рымарскую вуліцу, кватарант скрушна паскардзіўся гаспадару:

— Спазніўся. Настаўнік на ўрок не пусціў. Дома ў нас певень будзіць. А тут няма.

— Шкада цябе будзіць.

— Будзіце! — папрасіў пастаялец.

У хаце панаваў устойлівы і цяжкі пах смажанай цыбулі, алею, селядцовага ляку і моцных прыпраў.

На вячэру ў гаспадароў звычайна фішбульбэ — бульба з цыбуляй і перцам. Малка ўмее прыгатаваць яе так, што па смаку яна нагадвае рыбу.

Нохім, мяркуючы па ўсім, знаходзіўся ў добрым настроі.

— Не пераймайся надта! — Ён паправіў ярмолку, што сядзела ў яго на самай макаўцы. — Певень у нас ёсць! — шавец зрабіў націск на слове «ёсць».

— Нешта я не бачыў вашага пеўня. Дзе ж ён у вас?

— Ну, не. ў нас — у суседа. А якая розніца? Гэта ж побач…

— Дык што ж ён маўчыць — певень той? Чаму не спявае?

— Спяваць — ён спявае, але на паўгадзіны пазней!..

Шавец меў схільнасць да смехатлівых анекдотаў.

— Шкада-а… — у тон яму сказаў кватарант. — Дзіўны нейкі певень.

— Трэба было б яго падрамантаваць!

— Пеўня?

— Пеўня! А што? Аднесці да гадзіннікавага майстра!

Лявонка зарагатаў. Ён ведаў, што Нохім вельмі марыў пра гадзіннік з ланцужком, і нарэшце здагадаўся, пра што ідзе гаворка.

— Пеўня?

— Герцэле Астраполер у такім выпадку так і рабіў!

Лявонка тады яшчэ не ведаў, што Герцэле Астраполер — жартаўлівы персанаж многіх яўрэйскіх казак і анекдотаў. Жарт дапамагаў людзям жыць. Скрухі як і не было.

Спадабалася маладому прускаўцу наведваць бібліятэку пры вучылішчы. Прачытаў паэму «Адысея» грэчаскага паэта Гамера. Столькі кніг яму даводзілася бачыць упершыню. Творы класікаў — расійскіх і замежных. «Кабзар» Тараса Шаўчэнкі. «Вечары на хутары каля Дзіканькі» Гогаля. Вершы Кальцова і Някрасава. У бібліятэцы меліся таксама некалькі гадавых камплектаў часопісаў «Нива» і «Вокруг света» з рознымі дадаткамі, з якіх асабліва папулярнай была серыя прыгодніцкіх раманаў. Сярод аўтараў гэтых кніг былі Фенімор Купер, Жуль Верн, Густаў Эмар, Луі Бусенар, Луі Жакаліо, Віктор Гюго… Аднойчы да яго трапіла тоненькая кніжачка Францішка Багушэвіча. Не бібліятэчная, праўда, — Змітрок Зуб даў пачытаць, папярэдзіўшы, што кніжачка недазволеная. Адкуль яна ў яго, Лявонка не ведаў. Здзівіў верш «Дурны мужык, як варона». Пасля, у думках, не раз вяртаўся да яго: чаму ж так здарылася, што чалавек гэтак здурнеў, хто адабраў у яго розум?

І яшчэ адна кніга запомнілася — пачарнелая ад часу, у тоўстай скураной вокладцы. Колькі ёй было гадоў, ніхто не ведаў, але, пэўна, больш, чым сто. Пад вокладкай, на першай пажаўцелай ад часу старонцы стаяла назва, набраная старымі літарамі: КАТЕХІЗІС. Крыху ніжэй значылася імя і прозвішча аўтара Іасафат Кунцэвіч. Напісана кніга старажытнаю мовай. На кожнай старонцы пытанні і адказы на іх. Многія дзівілі сваёй строгасцю, прастатой і нейкай унутранай пераконлівасцю.

«Которые суть учінкі міласерные телесные?» — назідальна пытаўся аўтар і тут жа даваў адказ з сямі пунктаў:

Праз колькі старонак пералічаліся шэсць грахоў супроць Святога Духа:

Не, старажытным людзям не адмовіш у мудрасці!

Добрыя адносіны склаліся ў вучняў з выкладчыкам гісторыі Станіславам Арцёмавічам. «Край свой трэба ведаць», — паўтараў настаўнік, жадаючы, відаць, прывіць сваім выхаванцам цікавасць да роднай гісторыі і даўніны. Быццам бы ім рухала незаўважная для яго самога энергія — энергія нейкага абнаўлення, і яна міжвольна перадавалася вучням. Расказваючы пра даўнія часы, пра Вялікае княства Літоўскае, ён звычайна дадаваў: «О, тады было інакш!» Вучні, праўда, у тым ліку і Лявонка, не надта разумелі, чаму тады было «інакш», але спытаць саромеліся. Даўні апанент Станіслава Арцёмавіча — бацюшка айцец Нікадзім, які не мог пагадзіцца з яго словамі пра тое, што ў беларусаў здаўна быў свой уласны шлях праваслаўя. «Думкі ў вас, аднака, ярацічаскія…» — выгаварваў святар маладому настаўніку.

Амаль побач з вучылішчам стаяў славуты стоўп. Аднойчы па ўнутраных лесвіцах яны са Змітраком Зубам і Яшкам Пацам — рослым дзецюком, сынам заможнага селяніна з Вуглян — залезлі на самы верх. І Змітрок, і Яшка — таксама цікаўныя хлопцы.

— Ці бачыш сваю Пруску?

— Не, нешта не бачу.

— А я свае Бабічы бачу! Вунь яны! Нават хату, дзе стаіць, бачу!

— Можа, і бацьку бачыш — ля хаты ходзіць?

— Не смейся, праўду кажу. Са Змітраком яны даўно сябруюць — яшчэ са школы. Узнікалі і новыя знаёмствы. Разам са Змітраком яны зблізіліся з Анатолем Зайцам з Брэста. Звычайна сціплы і малапрыкметны Анатоль неяк сказаў:

— Жывем мы тут і не ведаем, што ў вялікім свеце робіцца…

— Што ж там можа рабіцца? Тое, што і ў нас! — смеючыся, адказаў Змітрок.

— Тое, ды не тое…

— А што? — зацікавіўся прускавец.

— Скажу вам, толькі паміж намі: я ведаю адрас, па якім можна выпісаць літаратуру…

— Якую літаратуру?

— Ну, тую, недазволеную, нелегальную.

— Нелегальну? — Змітрок ад здзіўлення шырока расплюшчыў вочы.

Пра такую літаратуру ні ён, ні Лявонка не чулі, за выключэннем хіба што кніжачкі Францішка Багушэвіча. У хлопцаў параскрываліся раты.

— Добра было б пачытаць, але дзе ж яе возьмеш?

— Не ваша справа!

І тут Анатоль, па-змоўніцку павёўшы вачыма, перайшоў на амаль бязгучны шэпт:

— А на чыё прозвішча выпішам?

Сябрукі пераглянуліся паміж сабой.

— Хай будзе на маё, — адважыўся Лявонка.

— А не баішся?

— Не.

— Сырою печанню цябе ў дзяцінстве кармілі, ці што? — рагатнуў Анатоль.

— Можа, і кармілі.

Вядома было (але праўда гэта ці не — хто яго ведае), што баязлівым дзецям, каб не палохаліся страхаў, давалі есці сырую печань.

— Глядзі ж, не падвядзі, а то тады ўсім крышка! Могуць і выключыць…

Чакаць давялося не так і доўга. Аднойчы, на нейкае свята, калі Лявонка знаходзіўся на занятках, у хату да Нохіма пастукалася незнаёмая дзяўчына.

— Хто тут Лявон Кужаль?

— Есць такі. Кватарант наш, — насцярожыўся Нохім.

— Яму вось перадаюць…

— Пакіньце, ён хутка прыйдзе, — ужо больш ветліва адказаў гаспадар.

Дзяўчына пайшла, пакінуўшы нейкі пакунак.

Вечарам, калі Лявонка вярнуўся з вучылішча, Нохім яшчэ на парозе сустрэў яго незвычайнай весткай:

— А табе падарунак! — Шавец паказаў пальцам на скрутак, загорнуты ў паперу і перавязаны крыж-накрыж шнурком. — Нейкая прыгажуня прынесла і прасіла перадаць.

Лявонка аднёс скрутак у свой пакойчык і з хваляваннем разгарнуў. Там былі тоненькія кніжачкі-брашуры: «Женщина и социализм» Аўгуста Бебеля, «Манифест Коммунистической партии» Карла Маркса і Фрыдрыха Энгельса, «Как освободиться рабочему народу?» Льва Талстога, «Половой вопрос» Аўгуста Фарэля і іншыя. Ніколі не думаў, што гэтых брашурак столькі напісана. Чытаў усю ноч, паабяцаўшы сплаціць гаспадыні за спаленую газу. Пад раніцу са здзіўленнем думаў пра тое, што недзе ёсць іншы свет, іншыя людзі, якія могуць разважаць зусім не так, як прывык ён. У галаве зашкрабліся думкі: «Якое шматаблічнае гэтае жыццё. Чаго толькі ў ім няма! І якая нязгода, барацьба!..» Унутры яго нешта як бы прачнулася, ажыло і завіравала, шукаючы выйсця, каб спалучыцца з усім навакольным жыццём, вялікім і пакуль што невядомым. Назаўтра пра кнігі паведаміў сябрам.

Чыталі ўпотай, каб ніхто не ведаў, бо, зразумела, маглі пакараць, нават выключыць з вучылішча, але цікаўнасць брала сваё. Аўгуст Бебель патрабаваў свабоды для жанчын. Лявонка дзівіўся, як складна і доказна ён выкладаў свае думкі. Не менш здзівіла і тое, што гэты вядомы на ўвесь свет Аўгуст Бебель паходзіў з простых людзей і доўгі час працаваў токарам. Аўгуст Фарэль выступаў за роўнасць правоў жанчын і мужчын. Хлопцы жартавалі над наіўнасцю гэтага аўтара — чалавека, здавалася б, разумнага. «Маніфест» — адно, што яны зразумелі,— заклікаў усіх простых людзей гуртавацца і стаяць заадно. Але найбольш уразіла крытыка рэлігіі Львом Талстым, з кніжачкі якога вынікала, што і самога Бога як быццам бы няма. Вечарамі, з свайго пакойчыка, Лявонка, калі яшчэ не спаў, не раз чуў, як Нохім маліўся, размаўляючы з Богам. Пачынаў ён неяк ціха і стомлена, але памалу, пакрысе гэтая размова набірала сілы, чулася нават спрэчка і нязгода, голас старога шаўца гучаў часам надта настойліва і патрабавальна. Уражанне было такое, што Бог знаходзіцца недзе зусім побач. Каб і не хацеў, то паверыш у яго існаванне. І дома казалі: без Бога не да парога! «Няма Бога?» — ад такой думкі валасы на галаве ўставалі. Дзіўны гэты Леў Талстой: граху не баіцца! Успомніўся раптам Казімір Лышчынскі, які ўкрыўдзіў Бога, і гэта каштавала яму жыцця. А той стары «Катэхізіс» Іасафата? Дзе праўда? Хто мае рацыю?

Што ў Талстога спадабалася, дык гэта думка, што ўсе людзі — браты, толькі забылі пра тое… Хвалявалі і прыцягвалі ўвагу незнаёмыя словы: пол, пралетарыят, капіталізм. Зноў уразіла слова «дэмакрат». Гэта слова ён запомніў яшчэ ў першы прыезд у Камянец, пачуўшы яго ад Нохіма. Тады шавец назваў дэмакратам свайго нечаканага зяця Івана Залатоўскага.

Хлопец сам сябе не пазнаваў, нешта дзіўнае рабілася ў галаве, наплывалі новыя думкі і адчуванні. Ён некалькі дзён хадзіў заклапочаны, а потым падзяліўся сваімі непамыслотамі з Нохімам, бачачы, як той шчыра спраўляе свой шабас. Якраз прыйшла Малка. Пацяплела. Хмарнае неба ўжо нагадвала аб вясне, але местачковыя вуліцы з раніцы яшчэ пакрываліся тонкай ледзяной плёнкай.

— Малка, ты не пакаўзнулася часам? — спытаў Нохім, глянуўшы на яе ўзверх акуляраў.— На дварэ такая склізата.

— Не, не бойся, я стараюся хадзіць павольна.

Яна паставіла на стол сподачак — некалькі зліплых цукерак-манпансье. Паглядзела на Лявонку:

— Пакаштуй, а то ты салам жывот надарвеш.

— Не, не надарву — колькі там таго сала!

— Прыйдзе пятніца — я цябе пачастую фаршырованай рыбай.

— Дзякуй! — хлопец памаўчаў.— Скажыце, калі ласка, што такое дэмакрат?

Гаспадары пераглянуліся паміж сабой. Нохім доўга крактаў, скроб лысіну, намагаючыся нешта патлумачыць, нарэшце паціснуў плячыма і паглядзеў на Малку. Малка лічыла сябе больш дасведчанай у гэтым пытанні, ды і зяця свайго яна не надта шанавала. Зяць? Да гэтага часу не паказаўся…

— Дэмакраты — гэта палітыкі,— растлумачыла яна больш мужу, чым Лявонку. — Ім усё ніпачом, бо нікога яны не слухаюць і ніякіх законаў не прызнаюць!

— Так ужо і не прызнаюць… — усумніўся шавец.

— Не прызнаюць! — стаяла на сваім Малка.

— Ой, каб я ведаў раней, што мая жонка ведае пазней, — паківаў галавой шавец.

— Нохім! Нохім змоўк.

Лявонка адчуў сябе вінаватым, што закрануў такое пытанне.

А Малка дадала:

— Ад іх можна чакаць чаго хочаш. Яны ўсё могуць… Нохім доўга і сумна пазіраў на Лявонку, як бы гаворачы:

«Вось такія, брат, справы».

Нічога пэўнага з Малкінага тлумачэння прускавец, аднак, не зразумеў…

ІІ

Сонца паднімалася ўсё вышэй. Заіскрыліся паміж снегу першыя, яшчэ не смелыя ручаіны. З кожным днём яны станавіліся шырэй, а снег цямнеў і асядаў. Пачыналася вясна вады. На Лосьне зашумеў крыгаход. І як бы ні паланілі Лявонку кнігі, але вясна разварушыла і яго. Ноччу ў вокны Нохімавай хаты ціха струменілася зеленаватае святло сакавіцкіх зораў, а выйдзеш з хаты — запахне свежасцю ранішняя далячынь. У Прусцы ў гэты час хлапчукі, ды і дарослыя таксама, выходзілі за царкву, на пагорак, глядзець разліў. Лосьну было не пазнаць — такой шырокай яна рабілася. Разліўшыся па ўсёй даліне, яна адлюстроўвала ў сваёй вадзе навакольныя лугі і палі, лясы і пералескі, вёскі, што там-сям туліліся да яе берагоў, прасторы падвышанага неба. Вада па-вясенняму мутная, з пенай і смеццем, адламанымі з дрэў і кустоў галінкамі. Смялейшыя з дзецюкоў, хоць ад вады і цягнула зімовым холадам, падцягвалі да берага крыгі, узбіраліся на іх і, радасна-ўзбуджаныя, плавалі па лугавой пойме. З усіх звычайна вылучаўся Трахімка — жартам яго не было канца: любіў разгайдаць крыгу так, што сам на ёй утрымліваўся, а сябрук валіўся ў ваду.

Як хацелася быць у роднай Прусцы!

Зноў успомнілася Ганна. Узмоцнены марозам сарамлівы румянец на яе шчоках — у той калядны вечар. Крыху задзірыстая, але такая прыемная ўсмешка на попрадках. Каса яе, мусіць, яшчэ даўжэй стала, вырасла. Эх, каб яна была побач!..

Аднойчы пазванілі на перапынак, і Змітрок Зуб выцягнуў сябра на вуліцу.

— Давай на Лосьну глянем, як пасы сплаўляюць!

— Баюся, у вучылішча спознімся, — завагаўся Лявонка.

— Мігам — туды і сюды!

Разам пабег і Яшка Пац, які звычайна трымаўся крыху адасоблена, з падкрэсленай саліднасцю, і за гэта сябрукі яго крыху недалюблівалі. Вясна, відаць, разварушыла і яго.

У паветры выразна адчуваўся пах талай зямлі, і прыемна было развітацца з зімою — снегам, маразамі, завірухамі. Пасвятлела неба, набыўшы прыгожы бліскуча-блакітны колер. Як бы хто яго вымыў. Пад промнямі сонца ажывалі дрэвы і кусты, варушыліся пупышкі. Свет выглядаў новым, пасвяжэлым. Хутка свята Абрацення — як сказаў айцец Нікадзім.

У суботу, на перапынку паміж урокамі, хлопцы выбеглі на пагорак, на якім стаяў стоўп, паглядзелі ўніз, на раку. Лосьна ачысцілася ад крыг, але вады было нароўні з берагамі, нават крыху больш. Радаваліся жыццю жабы: «Крум — крум, р-рэк— р-рэк!» Удалечыні, за ракой, віднеўся лес, ахутаны туманнай смугой. Якраз гналі дрэва — пасы, як тут называлі плыты. З Белавежскай пушчы — па Лосьне — сплаўлялі іх у Буг, а там і далей, да самага мора. На плыце, на носе і па баках, стаялі астачы з доўгімі бусакамі — вялі плыт паміж паўнюткіх берагоў Лосьны. Пасярэдзіне паса гарэў касцёр, ля якога завіхаўся малады хлопец, зусім яшчэ юнак, і віўся тонкі дымок. Тут жа ўзвышаўся будан, у якім можна было адпачыць і схавацца ад дажджу. У канцы паса, на бярвеннях, стаяў цалёвы, з калком у руках, і ўважліва сачыў за ходам плыта, каб, крый божа, не занесла куды на мель і не ўтварыўся затор.

— У якую ж гэта краіну яны плывуць? — як бы самому сабе задаў пытанне Змітрок.

— У Берасць — куды ж яшчэ! — прыкінуў Яшка. — Я ведаю, бо яны міма нашых Вуглян плывуць.

— Не, мусіць, у Польшчу, — падумаўшы, прамовіў Змітрок.

Лявонка маўчаў. Яму падумалася, што гэтак і дзед Кірыла, калі быў маладзейшы, сплаўляў плыты з Белавежскай пушчы па Лосьне ў Буг ажно да Круляўца. Не раз жа расказваў…

— Цяжкая ў іх праца, — паспачуваў Змітрок, быццам ён сам ганяў плыты, — асабліва ў буру. Можа, і паса раскідаць. Лаві тады бярвенні па адным.

Вядома, пагадзіліся хлопцы, плытнікам не лёгка, асабліва пры благім надвор'і. І, здаецца, нядоўга пастаялі каля таго стаўпа, паназіралі за плытнікамі, а на ўрок спазніліся.

Матэматык Савелій Яўхімавіч ад абурэння затрос барадою:

— Дзе вы былі? Чаму спазніліся? Давайце лапу — адзін, і другі, і трэці! Ды яшчэ і ў кандуіт запішу!

Хлопцы стаялі, апусціўшы вочы, баяліся, што запіша ў кандуіт. Тады чакай новых непрыемнасцей. Але на гэты раз Савелій Яўхімавіч пашкадаваў і нават у кандуіт не запісваў. Дазволіў сесці за парты. Можа, таму, што гэта было якраз напярэдадні свята Абрацення.

Не паспеў Лявонка перажыць гэту непрыемнасць, як яго ўжо чакала другая — куды большая. Прыехаў у вучылішча інспектар. Нейкі, казалі, заслужаны — з самога Гродна, у зялёным шынялі, фуражка з кукардай, і вельмі строгі. Інспектара, вядома, баяліся, асабліва начальства і некаторыя выкладчыкі. Правоў у яго шмат — любую нечаканасць ад яго можна прыждаць. А недахопаў хапае. Таму вучылішча пачало калаціцца яшчэ да інспектаравага прыезду. Страх перадаўся вучням. Асабліва насцярожыліся, вядома, тыя, у каго была на руках нелегальная літаратура. Вырашылі ўсе брашуры знішчыць. Сталі іх ірваць і паліць. Праўда, не ўсе. Яшка Пац адмовіўся знішчаць, бо даўно меў намер адвезці бацьку на самакруткі. Адумаўся і Змітрок — паклаў кніжачку пад сяннік. Хто там будзе шукаць!

Лявонку чамусьці не палохаў візіт інспектара: «Прыедзе і паедзе — што тут такога? Да яго апошняй парты не дабярэцца!» Брашуру «Женщина и социализм» Аўгуста Бебеля ён сунуў проста пад кніжкі.

У іх клас інспектар завітаў на ўрок гісторыі. Прыйшоў разам з настаўнікам Станіславам Арцёмавічам. Вучні, як звычайна, дружна ўсталі. Госць павітаўся, даў знак сесці, а сам накіраваўся да апошняе парты, дзе сядзеў Лявонка, і сеў побач з ім. Пры гэтым аказаўся дужа таўсматым чалавекам, ледзь уціснуўся. Парта візганула пад ім так, як бы інспектар зашчаміў паміж ног парася. Строга бліснулі гузікі на зялёным, напятым на жываце сурдуце. Прускавец адчуў сябе няўтульна, ён ніяк не чакаў такога суседства. «Морда — як засланка, — страхатліва падумаў ён, спалохана глянуўшы на новага суседа, — чаго гэта ён якраз за яго парту сеў? Некаторыя вучні паперадзе таксама ж сядзелі па адным…» Ад збянтэжанасці ажно ўспацеў, чорная пасмачка прыліпла да лба.

«А што, калі ён угледзіць брашуру? — мільганула ў галаве. — Яна ж ляжыць тут жа пад сшыткамі, перад яго носам! Каб як схаваць!» Але схаваць не паспеў — інспектар ужо цягнуў руку да яго сшыткаў і кніжак і пачаў пераглядаць і перакладваць іх адну за другой. І раптам, відаць, неспадзявана для сябе натрапіў на тое, чаго, можа, і не чакаў — забароненую брашуру. Так і ёсць! «Женщина и социализм» Аўгуста Бебеля. Лявонкава сэрца абрынулася некуды ўніз. Ён быў бездапаможны хоць як перайначыць рух падзей, якія з усёй відавочнасцю ішлі да свайго непапраўнага канца.

Інспектар нічога не сказаў, не спяшаючы паклаў брашуру ў скураную папку, а калі ўрок скончыўся, выйшаў на сярэдзіну класа, дастаў Бебеля і — у пакоі адразу ўсталявалася цішыня — наўмысна ціха, дрыжачым голасам спытаў:

— Што гэта такое?

Клас змоўк, стаіўшы нават дыханне. Інспектар пагражальна патрос брашурай.

— У каго я знайшоў гэту брыдоту?

З-за парты падняўся дарэшты сканфужаны Лявонка. Усе павярнуліся да яго.

— У мяне.

Няёмка было і Станіславу Арцёмавічу, які таксама маўчаў.

Пасля ўрокаў усіх сабралі ў актавай зале, дзе інспектар гаварыў доўгую прамову, у якой вельмі ж асудзіў тых няўдзячных людзей, чыя дзейнасць падрывае грамадскую раўнавагу, спакой і непахісныя ўстоі ацечаства. У заключэнне ён сказаў, што Лявонцію Кужалю, у якога знойдзена падрыўная брашура, выносіцца суровае папярэджанне, а калі будзе заўважаны ў паўторным нейкім благім учынку, то яго чакае выключэнне з вучылішча, не менш, бо такіх цярпець нельга. І ён будзе пазбаўлены права паступіць у другую навучальную ўстанову. Адразу ж выклікалі да дырэктара. Лявонка дрыжачымі рукамі зашпіліў каўнерык сарочкі, абмацаў гузікі. Ішоў — падкошваліся ногі. Спадзяваўся на самае горшае. «Вось і скончылася твая навука, браце! А што дома скажу? Сораму — не абрацца. А так усё добра пачыналася…» Пастукаўшы і атрымаўшы дазвол, увайшоў у дырэктарскі кабінет. Прычыніў за сабою цяжкія дзверы. У крэсле сядзеў пажылы чалавек з вялікай лысінай, маршчыністым ілбом, густой барадой з сівізной. Гэта быў сам Васіль Іванавіч, якога баяліся ўсе — і вучні, і настаўнікі. Дырэктар адкінуўся на спінку крэсла і шумна пацягнуў ноздрамі паветра, нібы прынюхваўся да Лявонкі, і ўпёрся ў яго цяжкім поглядам.

— Відаць, табе надаела вучыцца ў нас? — разважліва сказаў ён, складваючы на жываце белыя, дагледжаныя рукі.

Лявонка заўважыў, як востра бліснуў камень у пярсцёнку на яго тоўстым пальцы, і адчуў, што ён поўнасцю ва ўладзе гэтага чалавека.

— Адкуль гэта ў цябе? — дырэктар узяў са стала тую самую недарэчную брашурку «Женщина и социализм».

Да падобнага пытання Лявонка быў ужо гатовы. Не, хлопцаў ён не выдасць.

— На дарозе знайшоў,— адказаў ён і правёў далонню па лбе, адчуўшы, як раптоўна павільгатнеў чуб і пачырванеў твар.

Васіль Іванавіч не зводзіў з яго цяжкога пагляду.

— Ты што — сацыяліст?

Хлопец ніякавата паціснуў плячыма.

— А ці падумаў ты пра таварышаў? Ты ж іх з пуці збіваеш…

Лявонка ўздыхнуў. Што на гэта адкажаш?

— Я нічога не хацеў… Нічога благога… На дарозе знайшоў…

— Каму яшчэ даваў чытаць?

— Сам прачытаў… некалькі старонак…

Дырэктар бачыў, што вучань перажывае і хвалюецца, ажно ўпацеў.

— Чуў, што сказаў інспектар?

— Чуў.

— Мы не можам гэтага цярпець!

Твар у дырэктара стаў чырвоны. Відаць было, як выдаўся наперад і быццам павялічыўся яго і без таго цяжкі падбародак.

— Май, калі ласка, гэта на ўвазе. Выключым, і будзеш пазбаўлены права паступлення ў іншыя навучальныя ўстановы! Ідзі!

Лявонка памкнуўся быў нешта сказаць, але дырэктар перапыніў яго:

— Маўчаць! Пасля класаў — у карцэр!

— Толькі прашу вас, — выціснуў з сябе вінавата, — бацькам не паведамляйце.

Дырэктар прамаўчаў.

Карцэр размяшчаўся пад лесвіцай. Нара. Ні вокан, ні дзвярэй. Не было нават на што сесці. Лявонка, сагнуўшыся, так і прастаяў у ім, не еўшы, увесь пасляабедзенны час. Выпусцілі толькі пад вечар, калі ўжо добра сцямнела.

Гэта было для яго як грэхападзенне, за якім павінна наступіць — як у той Бібліі — выгнанне з рая. Усёй яго свядомасцю авалодаў адчай. З вучылішча, аднак, не выгналі. Гэтага ён баяўся найбольш, і вось, дзякуй Богу, пакінулі. Васіль Іванавіч, мяркуючы па ўсім, палічыў больш прымальным замяць скандал у самым пачатку.

ІІІ

Прыйшла вясна і ў Пруску. У нізінах яшчэ ляжаў снег, а на раніцу ўжо падавалі пяшчотныя галасы журавы і, адпачыўшы на прускаўскіх паплавах, цягнуліся далей на поўнач. Пяшчотна зазелянелі першыя атожылкі крапівы, што паспелі ўжо адскочыць ад зямлі. Зацвіла Шведава бяроза — з галін пазвісалі жаўтлявыя каташкі. Прырода напаўнялася цяплом і радасцю жыцця, і яно знаходзіла хвалюючы водгук у чалавечым сэрцы.

Уставалі Кужалі рана, як і ўсе ў Прусцы. Першым, як звычайна, падняўся Кірыла, за ім Марыля з Міхалём. Памылі рукі, асвяжылі халоднай вадой твары, і кожны ўзяўся за сваю работу, а потым усе разам сабраліся, каб паснедаць. Паўставалі і дзеці. Марыля падала на стол міску таўканіцы, прынесла з каморы галоўку квашанай капусты. Хлеба ўжо не было. Яго ледзьве хапала да вясны, і то напалам з мякінаю, а далей на бульбу спадзяваліся, а часам і на лебяду пераходзілі. Пакуль што, дзякаваць Богу, бульба яшчэ не вывелася. На ўсякі выпадак пару мяшкоў пазычылі ў Хведара са Свішчова. У таго ў самога не густа было, але даў. Збожжа засталося толькі каб пасеяць. Недатыкальны «фонд».

Кужалі дружна абселі сямейны стол. Таўканіна здалася нейкай саладжавай — відаць, бульба крыху прымерзла, але на гэта не звярталі ўвагі.

Усё ж такі вясной чалавек весялей глядзіць на жыццё, хоць клопатаў, вядома, хапала. Асабліва турбавалася гаспадыня.

— Міхалка, схадзіў бы ты да Падгурскага, хай бы жыта пуды са два пазычыў — на праснакі,— папрасіла Марыля.

— А можа, таго, у каго з суседзяў? — разважыў Кірыла.

— Не, я сёння ў Ратайчыцы мушу ісці.

Усе ведалі, што судовая справа зацягнулася, і ўсіх не пакідаў клопат пра сведкаў.

— Няўжо не знайду праўды? — услых, з нейкай пакутлівай бадзёрасцю, падумаў Міхаль.

Марыля ўздыхнула. Апошнім часам жыло ў ёй смутнае прадчуванне чагосьці нядобрага.

Паснедаўшы, Міхаль накіраваўся-такі да Пацея.

…Пісар, убачыўшы наведвальніка, лыпнуў вачыма і кінуў позірк на Міхалёвы кішэні:

— А-а, ты? Не спяшайся. Каморнік будзе, калі падсохне. Не палезе ж ён у гразь…

Міхаль хацеў нешта сказаць, але Пацей перабіў яго:

— Ты сведкаў толькі знайдзі, а я ўжо навучу іх, што гаварыць! — у голасе Пацея гучала, як заўсёды, калі ён на падпітку, незадаволенасць разам з самаўпэўненасцю. — Ідзі, куслівая! — раздражнёна адмахнуўся ён ад першай ажынай мухі, што рвалася сесці на яго чырвоны нос.

Міхаль пачасаў за вухам.

— А лепш за ўсё памірыцца вам трэба, прасіце адзін у аднаго міру! Цяпер жа з Японіяй вайна, чуў? Нашто нам яшчэ адна?

— Дык гэта не проста.

— Не проста, вядома. Падумай!

З валаснога ўпраўлення Міхаль выйшаў з цяжкім сэрцам. На дварэ — непагадзь. Сонца і не думала выглядаць з-за хмар. З поўдня дуў вецер, ад якога набракала вільгаццю паветра і станавілася густым і цяжкім. З Ратайчыц да маёнтка Падгурскага ішоў па дарозе, а далей вырашыў ісці праз Плісу, напрасткі. Там яшчэ з восені ляжала добра ўмацаваная кладка, якую не знесла нават веснавое паўнаводдзе. Накрапваў дождж. Ногі грузлі ў падталым снезе. Боты разбухлі ад вады і сталі цяжкімі. Чутно было, як па хмызняках шырокімі хвалістымі крокамі хадзіў вецер.

Кладка — адно бервяно. «Каб не паслізнуцца!» — падумаў Міхаль, ступіўшы на бервяно, і амаль адразу ж страціў раўнавагу і паляцеў уніз, дзе аддавала холадам вада. Хутка памацаў дно і ўстаў на ногі. Вады было якраз па пахі. Халодная, а пякла, як агонь. Бераг, на шчасце, побач. Ён учапіўся за нейкае ламачча, ачуняў і перавёў дыханне. На парог з'явіўся ўвесь мокры. Нават боты не выцер, што звычайна не забываў рабіць.

— Ой, людкове, што з табой?! — заламала рукі Марыля.

— Дай як абагрэцца! — Міхаль выглядаў разгубленым. Хлюпалі размоклыя боты і дыхаў цяжка. — Чабохтаўся ў той рацэ, пакуль выбраўся.

— Хуценька пераапранайся ў сухое! — замітусілася Марыля.

Памяняўшы бялізну, Міхаль узабраўся на цёплы запечак. Марыля згатавала і адразу ж напаіла яго адварам ліпавага цвету. Відаць было, як Міхаля даймалі дрыжыкі, лоб блішчэў ад поту. Тым не менш раніцай ён падняўся.

«Дзякуй Богу, ачуняў!» — узрадаваўся Кірыла.

Міхаль і сапраўды на першых парах адчуваў сябе быццам бы і не блага. Паспеў нават пасадзіць бульбу, але пасля гэтага раптоўна занямог і злёг. Тоня з Фядоркай якраз вучылі хадзіць маленькую Барбарку. Міхаль ляжаў на ложку, глядзеў на дачок. Твар у яго быў спакойны, але ў галаве віхурыліся думкі: «Божа мой, нашто я іх на свет пусціў, сірацінак?!»

— Тоня, падай вады! Стаміўся я нешта сёння… — папрасіў дачку.

Вечарам нават не дакрануўся да малака, што ўскіпяціла яму жонка. Кірыла падышоў да хворага і прыклаў руку да лба.

— Пал у яго вялікі…

Побач стаяла пабляднелая Марыля.

— Можа, каб да шаптухі яго? — у трывозе паглядзела яна на Кірылу.

Гаворка ішла пра суседку Васіліху, якая жыла праз колькі хат ад Кужалёў і не без поспеху займалася народным лекаваннем. Кірыла, нічога не кажучы, збегаў да Мордкі, узяў напавер кручок гарэлкі. Разлічыцца можна было і пазней. Хуценька прынёс і, дастаўшы з паліцы ёмкі кілішак з тоўстага зеленаватага шкла, амаль да палавіны наліў сыну. Міхаль выпіў і з удзячнасцю паглядзеў на бацьку.

— Што, — узрадаваўся той, — палягчэла трошкі?

— Здаецца, палягчэла.

— Так! Гарэлка, што ні кажы, а збівае пал…

У хату зайшоў сусед Назар Хомка. Сеў на лаўку, не скідаючы світкі, паглядзеў на Міхаля і, каб хоць як суцешыць хворага, сказаў:

— Азіміна добра паднялася.

Але хворага гэта не ўзрадавала.

— Жаць будзеце, мусіць, без мяне…

Кірыла глыбока ўздыхнуў.

— Можа, якога настою папіць? Бывае, што дапамагае, — сказаў Назар і, доўга не затрымліваючыся, моўчкі выйшаў, асцярожна зачыніўшы за сабою дзверы.

Хвораму не палепшала ні праз дзень, ні праз два. Наказалі цётцы Васілісе Каленкавай, якая прыйшла ўвечары. Зычліва і дабрадушна агледзела небагатую хатнюю абстаноўку і спыніла погляд на хворым, трымаючы пад рукою цёмную бутэльку з нейкай вадкасцю.

— Гэта настой з ядлоўцу і бярозавых пупышак, для націрання, — растлумачыла лекарка, прыглядаючыся да хворага, — яе шэрыя, маладжавыя вочы прыветна ўсміхаліся, але твар сведчыў пра рашучасць характару.

— Ломіць цела, — паскрадзіўся хворы.

— Зараз мы паправім справу! Васіль мой хварэў быў, дык я яго хутка паставіла на ногі. Прастуда!

Яна тут жа загадала Марылі націснуць соку з старых буракоў. Націраючы хвораму спіну і паясніцу, лекарка нешта нашэптвала. Вакол чорных яе зрэнкаў мітусіліся ледзь улоўныя жаўтаватыя праменьчыкі, а на скулах, відаць, ад шчырага старання выступілі ружовыя плямы.

Міхаля смажыла, і яго папаілі бураковым сокам. Нарэшце закуталі ў коўдру, зверху акрылі кажухом.

— Хай прэе!

На развітанне шаптуха абяцала даць зёлак, з якіх трэба было гатаваць адвар і даваць піць. У яе, аказваецца, быў і дзівасіл, і дзягіль, і лісце маліны. Сказала, каб папраўляўся, і пайшла сваёй порсткай, энергічнай хадою.

Вечарам, як яна і раіла, на грудзі хвораму паклалі кампрэс з нацёртага маладога хрэну, які Кірыла накапаў у агародзе.

…Прайшло некалькі дзён. Міхаль згасаў на вачах. Не дапамагаў і адвар з Васілішыных зёлак. Кірыла ўзяў сына за руку, каб хоць крыху падбадзёрыць, і з жахам адчуў, што яе амаль пакінула жыццёвая сіла.

— Не мітусіцеся, — ціха, але выразна прамовіў хворы, — паміраць буду. — Ён цяжка дыхаў, як бы не хапала ў хаце паветра. — Усё. Заказвайце паніхіду, — прашаптаў ён звялымі вуснамі.

Паслалі ў Камянец па Лявонку. Сын прыехаў пад вечар. Яшчэ з вуліцы пачуў, як пад паветкай каля хлява, у якім стаяў конь, тоненька выў Курцік. Звычайна лашчыўся, кідаўся на грудзі, а цяпер як бы нешта нядобрае чуе.

Вакол Міхаля сабралася сям'я, каб выслухаць апошнюю волю паміраючага.

Бацька гаварыў ціха, з цяжкасцю:

— Ох, хату вам не паставіў, не паспею…

Лявонка пагладзіў ягоную руку. Адчуўшы, што сын побач, Міхаль хацеў павярнуць галаву ў яго бок, але не хапіла сілы, і ён толькі з нейкай асаблівай скрухай уздыхнуў:

— Лявонка, сынок, слухайся ва ўсім дзеда і маці. Жыві так, як яны казаць будуць.

Марыля ціха заплакала. У хаце запанавала маўчанне, як бы спыніўся час. Лявонка адчуў сваю поўную бездапаможнасць.

Міхаль гаварыў як бы ў паўзабыцці:

— Ямку выкапайце глыбокую…

Сэрцы сямейнікаў сціскаліся ад жалю і ад жаху.

— …каб не чуць людскіх скаргаў…

Паведамілі папу, каб паспавядаў. Айцец Глеб заявіўся, пасабораваў, даў прычасце.

Ля дзвярэй паставілі крыж і чорную харугву. Малую Барбарку аднеслі да суседзяў.

Калі айцец Глеб падняўся ад паміраючага, у хаце загаласілі, але Кірыла спыніў: хай памрэ спакойна. Лявонка бачыў, як бацькавы вочы станавіліся як бы шклянымі і нарэшце зусім патухлі. Кірыла асцярожна дакрануўся да іх пальцамі і апусціў павекі. У рукі Міхалю ўклалі запаленую грамнічную свечку — агонь ачышчае і не падпускае злых духаў.

Лявонка плакаў, па-дзіцячы выціраючы слёзы кулаком.

Сумная вестка хутка абляцела Пруску. Чутно было, як Назар скідаў з гарышча дошкі на труну.

Звонам азвалася прускаўская царква. Скрушна было слухаць, як ён стагнаў, велічна і адначасова бязлітасціва, раўнадушна, аплакваючы чалавечую смерць і нагадваючы жывым, што заўтра зазвоніць і па іх.

У сумных пахавальных справах дапамагалі суседзі — Хомчыха і Васіліха. Прынеслі начоўкі з вадою, на падлозе разаслалі куль свежай саломы, палажылі на яе нябожчыка. Абмывалі кужэльным ручніком і, абрадзіўшы таксама ў кужэльнае адзенне, паклалі ў труну.

У хату патроху збіраліся людзі. Прыйшлі, сумна ўгнуўшы плечы, каваль і іншыя мужчыны: Масей Галёнка, Захар Відэрка, Гаўрыла Швед, Пятро Ламака, Васіль Каленік… Труна стаяла ў покуці на шырокім услоне. У ёй ляжаў Міхаль, апрануты ў новую сарочку. У кутку над узгалоўем гарэла вялікая свечка, кідаючы водбліск на аблічча нябожчыка, складзеныя на грудзях рукі. На твары застыў выраз задаволенасці. Усім сваім воблікам нябожчык быццам бы гаварыў: «Ну вось, нарэшце я ўсё адолеў і прыйшоў да мэты».

Подых смерці прымусіў Лявонку тужліва задумацца. Як і кожны, ён баяўся смерці. «Дык вось яна якая… Няўжо і я таксама памру?» — падумаў ён і здрыгануўся.

На пахаванне швагра прыехаў Марылін малодшы брат Хведар — невысокі, плячысты дзяцюк, апрануты ў даматканую світку і зрэбныя парткі, у ботах. Дзядзька Хведар жыў на хутары Салавей паміж Свішчовам і Царкоўнікамі.

Убачыўшы брата, Марыля сашчапіла рукі і пачала галасіць як не сваім голасам. Хведар стаў яе супакойваць: «Неяк яно будзе». Матчына ўтрапенне перадалося дочкам.

Раптам вырвалася ў Тоні:

— Ой, татачка-татачка, чаму ж вы нас пакінулі?! Адкуль вас цяпер выглядаці?! Не ступяць больш вашы ножанькі цераз парог, не будуць хадзіць па сцежачках!

— Ой, татачка-татачка-а! — уздыхала Фядорка.

Зноў падхапіла Марыля:

— Не глянуць ужо больш твае Бочачкі на жыцейка ў полі! — і, крыху счакаўшы, як бы перавёўшы дых, працягвала: — А другіх жа мужыкі б'юць, а ён жа мяне ніколі не біў…

Ад жалю разрывалася сэрца.

А Тоня з Фядоркай не змаўкалі:

— Чаму ж вітэ, татачка, да нас не адазвецеся?! На каго вітэ нас, сірацінак, пакінулі?!

Марыля ўпала на труну, абняла нябожчыка за ногі.

— Хай бы ты, Божа, мяне лепш забраў,— з болем вымавіў Кірыла ў наступіўшай цішыні. Ён трымаўся мужна, як бы падаючы прыклад астатнім.

Нехта падказаў пакласці ў труну трошачкі жыта, на тым свеце, маўляў, спатрэбіцца. Мужчыны пайшлі капаць магілу.

Разам з іншымі з'явіўся і Ясё. Як-ніяк сусед. Патаптаўшыся ля парога, спачувальна пацмокаў губамі і пайшоў.

Сярод людзей стаяла і Ганна. Лявонка, хоць і быў як непрытомны, заўважыў…

Прыйшоў дзячок Садоўскі з псалтыром у руках, пачаў чытанне. Ля нябожчыка сядзелі ўсю ноч. Назаўтра труну адвезлі ў царкву. З'явіўся айцец Глеб, апрануты паверх падрасніка ў жалобную пахавальную рызу. Увайшоўшы ў царкву, адразу пачаў адпяванне:

— Все бо ісчезаем, все умрем, царі же і князі, судьі і насільніцы, багатае і убогіе і все естество человеческое. Со святымі упокой!..

Тры разы абышоў вакол труны, акурыў прысутных ладанам, акрапіў свянцонай вадой.

Могілкі знаходзіліся непадалёку. Назар, трымаючы лейцы, панукаў Орліка, які, напружваючы жылістую шыю, цягнуў калёсы праз глыбокія выбоіны. Следам, цяжка сапучы, ступаў айцец Глеб. Побач з ім — дзяк Садоўскі з крапідлам. Хомчыха з Васіліхаю і Прузына вялі пад рукі абяссіленую Марылю — цяпер ужо ўдаву. Крыху далей — дзядзька Хведар, прускаўскія мужчыны і жанчыны. Паперадзе ішоў Пракоп — нёс свежы драўляны крыж. Нарэшце наблізіліся да таго месца, дзе павінна было знаходзіцца вечнае Міхалёва прыстанішча. Каля магілы — гурбы жоўтага жвіру.

— Упакой, Госпадзі, раба божьего Міхаіла… — пачаў айцец Глеб, але маленне працягвалася не доўга. Святар хутка скончыў. Родныя пачалі развітвацца з нябожчыкам, цалаваць рукі, лоб, апошні раз углядацца ў аблічча…

Пятро Ламака з Масеем Галёнкам ужо прыладжвалі да труны вечка. Дыхтоўна, учэпіста ўгрызаліся ў дрэва цвікі. Лявонка няўцямна сачыў за іхнімі рухамі. «Няўжо і мяне гэта ўсё чакае?» — ізноў падумаў ён. Адказам на яго думкі былі грудкі зямлі, што сцвярджальна забарабанілі па вечку труны. Глухі гук незваротнасці. Пачуў, як сказаў Кірыла:

— Бывай, Міхалка, і, таго, мяне там чакай!

Паставілі драўляны крыж з выразаным на ім надпісам:

Пракоп патаптаўся вакол крыжа, умяў пясок нагамі. Некаторыя пайшлі па могілках глянуць на магілкі сваіх… Потым усе вярнуліся ў Міхалаву хату памянуць нябожчыка. Прывезлі і айца Глеба з дзяком Садоўскім, якія, распрануўшыся разам з усімі, памаліўшыся, моўчкі выпілі па кілішку самагонка Закусілі. Елі моўчкі, але шчыльна. Мужчыны хвалілі характар нябожчыка.

— Каб усе былі такія, як Міхаль, справядлівыя, дык людзі б і клопату не ведалі,— сказаў Пракоп, прыладжваючыся вузлаватымі пальцамі да жалобнага кілішка.

— Колькі ж яму было — Міхалку нашаму? — спытала Хомчыха.

— Трыццаць дзевяць гадочкаў,— уздыхнуў Кірыла, які стараўся трымацца стрымана, і раптам заплакаў.

— Без пары ў зямлю лёг, — паспачувала Васіліха.

Марыля, стоячы ля печы, ціха заплакала. Лявонка і дочкі, як маглі, супакойвалі маці.

— Жыў чалавек і памёр… — дадаў Назар, выціраючы вусы пасля выпітай чаркі.

— Яму яшчэ прадстаіць сустрэча з Богам, — азваўся са свайго кутка дзячок Садоўскі і паказаў пальцам уверх.

Пабыўшы яшчэ трохі, ён і святар пакінулі хату.

Застукаў у вокны краплісты дождж.

— Шкадуе нас Міхаль, — сказала Марыля, набраўшыся сіл, і зноў заплакала.

— Марыля, сэрца надарвеш плачам, не плач, — супакойваў сястру Хведар.

Спачатку нехта наладзіўся быў таксама плакаць, але, пачуўшы Хведаравы словы, як бы адумаўся, спыніўся. Аціхла і Марыля.

Пракоп з дзядзькам Хведарам ціха пра нешта перамаўляліся.

Хведар павярнуўся да пляменніка:

— Ты цяпер, калі што, да мяне звяртайся. Я дапамагу, калі што якое…

Салому з пасцелі Міхаля спалілі на агародзе.

Пасля сарака дзён наладзілі сарачыны. Душа нябожчыка да сарака дзён, кажуць, ходзіць па зямлі, развітваецца з гаспадаркай, з вёскай, дарогамі, полем. На сарачыны завітаў Кузёмка. Да бляску выглянцаваныя боты дзівака напэўна не надта імпанавалі гэтай нагодзе — сарачынам, але прускаўцы да Кузёмкавых ботаў прывыклі. Дзівак зняў з галавы шапку-магерку і адразу ж авалодаў увагай прысутных:

— Як ён памёр?

— Цяжка, — скрушна сказала Марыля. Боль не адпускаў сэрца жанчыны.

— Гэта, аднака, у яго хутчэй за ўсё нанос, — выказаў нейкую сваю здагадку Кузёмка і сумна ўсміхнуўся сваім думкам.

— Падбіўся ў дарозе, — разважыў Кірыла, які, здавалася, патроху звыкаўся са стратай сына.

Гарэлкі Кузёмка не піў, але перакусіць узяў.

— Не ведаў я, што на мантулы[4] траплю… Што ж, як у Пісанні сказана: «Лепш пайсці ў дом плачу, чым у дом гаравання», — у Кузёмкі з усялякай нагоды ёсць што сказаць. Акінуўшы вокам прысутных, ён пачаў:

— Даўней людзі ведалі той час, калі да іх смерць прыйдзе, а цяпер, апроч Бога, ніхто не ведае.

Усе паглядзелі на Кузёмку.

— Як гэта зрабілася? Ішоў Бог па дарозе і бачыць: гародзіць чалавек саломай плот. «Чаму ты гародзіш саломай плот?» — пытаецца Бог у чалавека. «Вядома чаму, — гаворыць чалавек, — вот хутка памру, дык нашто мне мацнейшы плот? Гэтага даволі будзе на мой век». Вот Бог і пазнаў, што нядобра тое, што чалавек ведае час, калі ён памрэ. Што ж? Кожны столькі сабе робіць, колькі на век свой, а на даўжэй і не хоча. Падумаў Бог, падумаў,— нядобра гэтак! Нічога не будзе. Вось чаму Бог і зрабіў, каб чалавек не ведаў, калі памрэ.

Людзі ківалі галовамі, дзівіліся з таго, што расказваў дзівак.

— Ой, людкове, — не без гонару працягваў той, — я бачу многае, чаго, можа, і не відаць…

— Кажуць, ёсць недзе краіна, дзе людзі жывуць, як у раі,— сказаў Хведар-свішчовец, які таксама прыехаў на саракавіны.

— Я ведаю, — адразу ж азваўся Кузёмка, — на поўдні, дзе цяпла шмат і чарназём.

«Кузёмка ўсё ведае, усё роўна, як гісторык Станіслаў Арцёмавіч, нічым яго не здзівіш, — падумаў Лявонка, — але дзіва што: вандруе па свеце…»

Пабыўшы крыху, вандроўнік сабраўся ў дарогу.

— Куды спяшаешся? Пабыў бы ў нас, — хацеў спыніць яго Кірыла.

— Пайду, пайду. Трэба свет ратаваць.

— Куды ж ты пойдзеш?

— Куды Бог пашле.

Кірыла і Лявонка паціснулі плячыма.

Кузёмка насунуў на галаву шапку, выйшаў за парог і зачыніў за сабою дзверы.

— Убогі чалавек — што з яго возьмеш! — развёў рукамі Кірыла.

IV

Смерць бацькі абарвала Лявонкаву вучобу. З вучылішчам давялося развітацца, каб заняць месца старэйшага ў сям'і нароўні з дзедам Кірылам. Мала ён і павучыўся ў тым Камянцы — усяго год. Але нічога не зробіш. Такі ўжо лёс. Юначая натура, абуджаная дакрананнем да свету ведаў, супраціўлялася гэтаму вяртанню, але мусіў вяртацца. Перад Кужалямі стаяла пытанне: як жа цяпер жыць? Уголас яго выказала Марыля.

— Будзем як-небудзь жыць, — няпэўна адказаў Кірыла.

Тры малодшыя сястрычкі — іх трэба дагадаваць, выправіць у жыццёвую дарогу. На Тоню ўсе любаваліся: дзеўчына расла, як лён. Бялявая, блакітнавокая. З выгляду сур'ёзная і, пасля смерці бацькі, не па гадах сумная. Куды дзелася ранейшая бесклапотнасць! І Фядорка ўдалая дзяўчына — вунь як аздабляюць тварык чорныя, прыгожа выгнутыя броўкі. За вушамі дзве чорныя касы, пераплеценыя чырвонымі стужкамі. Вось Барбарка яшчэ малая, яшчэ забаўляецца зробленымі з ануч лялькамі.

З гэтымі думкамі Лявонка выйшаў з хаты. Сталасць для хлопца наступіла неяк адразу. Трэба было брацца за гаспадарку. Яна, хоць і невялікая: конь, карова, пара парсюкоў, некалькі авечак, але патрабуе догляду.

Выйшаўшы на падворак, агледзеўся. На чаромсе, што расла на той бок вуліцы, валтузіліся шпакі, ваюючы з вераб'ямі, кружыліся, пералётвалі на вярбу, свісцелі, ціўкалі і, відаць, перадражнівалі адзін аднаго. Погляд міжвольна спыніўся на хаце. Першае, што неабходна было зрабіць, — пабудаваць новую хату. Жыць у старой ужо не было як— пастарэла, згорбілася пад цяжкім саламяным дахам. Пара б і пра новую падумаць. Пра ўсё гэта аднойчы вечарам ён сказаў Кірылу і маці. «Гарачы ты залішне, таго, унучак, — пацмокаў языком Кірыла, — з Падгурскім за зямлю яшчэ не расплаціліся…» «Расплацімся, неяк жа яно будзе…» — узяла сынаў бок Марыля. Кірыла ўжо сядзеў на прызбе, грэўся на сонейку і, здавалася, з асалодай і ўдзячнасцю ўбіраў у сябе веснавое цяпло. У барадзе яго за апошні час добра-такі прыбавілася бела-курчавых нітак. Ён ажывіўся, убачыўшы ўнука:

— Гной пара вывозіць, — як бы самому сабе сказаў ён. — Карова ў хляве бэлькі хрыбтом дастае.

Лявонка ўздыхнуў — ён таксама думаў пра работу, якая, зразумела, не магла чакаць.

— Трэба, каб, таго, усё ў час паспець…

«Як бы я сам гэтага не разумею», — падумаў унук, а ўголас сказаў:

— Мусіць, за ярыну трэба брацца?..

— Ярыну будзем сеяць, калі зямля добра падапрэе, пад дождж.

Ён ужо прывык бачыць дзядулю ў пастаянным, але нязмушаным, як бы натуральным клопаце, які, аднак, не толькі не замінаў яму ў яго штодзённым існаванні, а наадварот — нават дапамагаў жыць. Кірыла добра ведаў, калі і што сеяць і дзе сеяць. Умеў ён дакладна прадказваць надвор'е, назіраючы за паводзінамі жывёл, птушак і нават за выглядам дрэў. Калі бяроза распускаецца роўна знізу даверху — будзе цёплае лета, калі толькі знізу — халоднае. Работа селяніна быццам бы і не складаная, але ўсё трэба ўмець. Умець узараць, забаранаваць, пасеяць. І больш за ўсё Кірыла марыў пра жалезны плуг. Сын Міхаль ставіўся да гэтай навінкі трохі насцярожана, аднак урэшце ўдалося пераканаць і яго, і такі плуг у гаспадарцы з'явіўся. Прывёз яго Міхаль з Камянца. Паўвёскі высыпала ў поле, на Малы Трыб, паглядзець, як ён будзе араць. Пракоп падвастрыў лемех. Араў Кірыла. Ён неяк адразу авалодаў гэтым уменнем. За плугам ён ішоў лёгка, без натугі, нават, па ўсім адчувалася, з асалодай ступаў босымі нагамі па свежай разоры. Ад бацькі навучыўся сын. Аднойчы Міхаль паставіў за плуг Лявонку, даў паараць. Ручкі плуга аказаліся высокімі, трымаць іх было нязручна. Ногі напачатку блыталіся, але потым усё пайшло як быццам добра. Роўна клаліся чорныя барозны. Па іх дзелавіта хадзілі гракі, нешта вышукваючы ў свежых пластах зямлі. Лявонка азірнуўся назад, і плуг выскачыў з разоры. І тут бацька сказаў — не то сыну, не то самому сабе: «Паклаўшы руку на плуг, не аглядайся». Не сказаць, каб сын адразу ўцяміў сэнс бацькавых слоў, але запомніў іх…

Успаміны перарваў Кірылаў голас:

— Вось Орлік нешта занядужаў.

— А што такое?

Яны разам пайшлі ў хлеў, дзе стаяў конь.

Адна бяда, як кажуць, не ходзіць, а вядзе за сабой другую. Следам за гаспадаром пайшоў і конь — як бы сумна яму стала без Міхаля. Яшчэ адно няшчасце абрынулася на Кужалёў. Кірыла бачыў недамаганні каня і разам з унукам хацеў неяк паправіць справу.

— Конь, братка, таго, такі ж разумны, як і чалавек, толькі што не гаворыць, — не раз казаў ён унуку.

Кармілі жывёліну не блага — і сена давалі, і сечкі, і аўса. У нядзелю Лявонка з ведама Кірылы намяшаў Орліку ў сечку сырой бульбы, і, можа, зашмат. Думаў падтрымаць жывёліну (гэта быў ужо немалады конь), але — не. У панядзелак Кірыла не пазнаў каняку. Орлік узмакрэў і дрыжаў сваімі худымі, але распёртымі і ўздутымі бакамі.

— Каб хоць пасеяць ён нам даў,— з трывогай глядзеў на каня Кірыла.

Аднак конь ужо не паднімаўся. Кінуліся шукаць хоць якога паратунку — клікнулі суседзяў. Мужчыны прасунулі пад Орліка вяроўкі і дапамаглі беднаму каню ўстаць на ногі. Той, здавалася, падбадзёрыўся, нават ступіў колькі крокаў, але капыты яго ўжо не трымалі, і ён усімі чатырма нагамі абрынуўся на дол.

— Насланнё нейкае, — загаласіла Марыля і ўсплёснула рукамі. Жанчына зайшлася ад слёз.

Жаласліва глядзеў і Кірыла. «Не памірай, конік, хутка лета прыйдзе», — казалі яго вочы. Прайшло колькі часу. Орлік ляжаў нерухома і ўжо, відаць, паспеў акалець. Кірыла разам з Лявонкам узялі ў Хомкі кабылу і, прывязаўшы Орліка за шыю, адцягнулі яго за клуню і закапалі.

— Без каня надта не нагаспадарыш… — услых падумаў Лявонка.

— Без каня не жыццё, — згадзіўся і Кірыла.

Больш за ўсіх перажывала Марыля: што ж цяпер будзе? Давядзецца, мабыць, Ланьку прадаваць ды купляць каня, каб поле араць… Мужчынам нічога не заставалася, як згадзіцца з гаспадыняй.

— Прададзім Ланьку ды пазычым яшчэ колькі рублёў, бо за адну карову каня не купіш.

— Эх, багаты мы, як той казаў, беднасцю, — сумна пажартаваў Кірыла.

— А можа, дзядзька Хведар дапаможа? — выказаў меркаванне Лявонка.

У цяжкую хвіліну яны заўсёды звярталіся да дзядзькі Хведара, Марылінага брата.

Спачувалі і вяскоўцы.

На Юр'я, калі выгналі на пашу, на ранішнюю расу, скаціну, Лявонка ўбачыў Ганну Васілішыну — яна стаяла каля сваёй каровы. Цікава было глядзець, як каровы абнюхвалі адна адну, як бы не пазнаючы, шумна ўбіралі ў ноздры паветра, круцілі пысамі, азіраючыся па баках, шукаючы цялят. Пахла маладая крапіва, што паспела ўжо зазелянець і прыгрэцца пад заімшэлымі прускаўскімі платамі. Але ўсе пахі перабіваў гаркаваты водар прэлага лісця, нагадваючы пра той кругаваротны ўзаемаабмен паміж жывым і нежывым, які неадменна, спрадвеку існаваў у прыродзе.

Калі статак апынуўся за панскім садам, Ганна сама падышла да яго. Колькі хвілін маўчала. Валасы ў Ганны, як звычайна, заплецены ў касу, што віднелася з-пад белай хусцінкі, у канец касы ўвіты чырвоны каснічок. Толькі над ілбом уецца непакорлівая пасмачка. Ганна лёгкім узмахам рукі адкінула яе з ілба наверх, далучыўшы да астатніх валасоў. Яму падабаўся гэты яе нязмушана-прывычны рух.

— Я гляджу, ты і пасвіць не ўмееш, — пажартавала яна як бы замест прывітання.

— У цябе, калі што, падвучуся, — адказаў ён жартам на жарт.

— Ой, Лявонка, што ж цяпер будзеце рабіць? — шчыра паспачувала яна, і ён убачыў, як раптам паніклі тонкія дужкі яе бровак, спахмурнеў прывабны, як вясенняя раніца, тварык.

— Нешта ж будзем… — няпэўна адказаў хлопец і злёгку кашлянуў.— Можа, у дзядзькі Хведара пазычым каня.

Побач цвіў лазовы корч.

— Рана сёлета лаза зацвіла, — сказаў ён, каб перавесці размову на іншае.

Ганна таксама залюбавалася на пяшчотныя лазовыя коцікі. Яе тонкія ружовыя ноздры ўздрыгнулі і заварушыліся, адчуўшы густы водар лазовай кары. Чутно было, як у балоце за вёскай пачыналі квакаць жабы. Іх у балоце, у жырыле, шмат: карычневыя, зялёныя, чырванаватыя.

— Жабы ажылі, бо ўчора ўжо грымела, — растлумачыла Ганна. — Як загрыміць, дык яны ажываюць.

— Учора нават і дождж крыху накрапаў, цёплы такі,— згадзіўся Лявонка. Яму падабаліся яе простасць, і наіў, і спачуванне, якое раптам дыхнула на яго нейкай чалавечай цеплынёй і сімпатыяй.

Парывам ветру здула з лазовых коцікаў жоўты пыл. Падумалася: «Калі Ганна гэтак ставіцца да мяне, значыць я не горшы за іншых, нешта для яе значу». Неўсвядомлена, як бы па нейкім паху, адчуў, што пасля зімы абуджаецца яе дзявочае цела. Гэтай вясной ён і сябе пачуваў дужэйшым, ужо не падлеткам, — з'явілася сіла ў руках і нагах. Цяпер, калі ён стаяў побач з Ганнай, хацелася даць ёй нейкі важкі, неабвержны доказ свайго пачуцця, але не ведаў, як гэта зрабіць…

Назаўтра Лявонка пайшоў да дзядзькі Хведара. Да яго хутара — ажно за Свішчовам — сем вёрст. Адолеў іх хутка. Пазычыў дзядзька Хведар каня. Ён і раней, здаралася, пасабляў, не адмовіў і на гэты раз. Сыты канёк, адкормлены, як мае быць. Ён і дапамог Кужалям выйсці з іх скрутнага становішча.

Закончыўшы сяўбу, прускаўцы рыхтаваліся да сенакосу. Наперадзе была гарачая летняя пара.

…Зялёным сокам налівалася, квітнела прыроднае ўлонне. Адкупленая ў пана прускаўская донка цягнулася ажно да самай ракі.

Кожнай вясной шырокай паводкаю запаўняе Лосьна сваю пойму, шчодра поіць лугі, хмызнякі, і, калі вада адступае, на абсяжных берагах ракі цвіце лотаць, заліваючы іх жоўтай квеценню. Пасля гэтага на месцы былога разводдзя, на лугавым узбярэжжы ракі, узнімаюцца густыя цёмна-зялёныя травы. Аксамітным дываном сцелюцца яны па ўсёй абалоне. І вось прыйшла пара — закрасавалі ўкрытыя густым мурагом надрэчныя сенажаці.

Перад Тройцаю прускаўцы справілі старое свята — Зеляней. Гаспадыні ўпрыгожвалі зелянінай («маем») хаты. Зеляней — вясны канец. Адсвяткаваўшы Зелянец, а затым і Тройцу, наважваліся касіць сена.

…Тую першую сваю касавіцу Лявонка запомніў на ўсё жыццё: было шмат святла, сонечнага бляску, лугавога водару. Яму ўжо — як-ніяк— семнаццаць, з ліпеня пойдзе васемнаццаты. Сам наладжваў патрэбны інструмент, прылады для касьбы. Дапамагаў, вядома, дзед Кірыла. І вось нарэшце той дзень надышоў.

— Ну, — сказаў на світанні дзядуля, — будзі яго!

Марыля ўжо завіхалася ля печы.

— Паглядзі, сынок, якое сёння чыстае неба, — у словах маці было столькі любасці і замілавання, што сын пачуў іх адразу і прачнуўся, усхапіўшыся з ложка.

Маці была апранута як звычайна, а на дзеду бялела доўгая зрэбная кашуля. Сёстры яшчэ спалі. Чутно было, як нехта адбіваў касу. Кужалі — дзед з унукам, паклаўшы косы на плечы, — выйшлі аднымі з першых, не снедаўшы. Падсілкавацца ўзялі з сабой збанок квасу з накрышанай у яго зялёнай цыбуляй і торбу варанага гароху Студзіць босыя ногі колкая краплістая раса. Кажуць, яна гаючая, але ж надта халодная. Падышлі да свайго надзелу. Тут у іх на ніжэйшай, больш забалочанай частцы, якая прымыкала да поймы ракі Лосьны, была сенажаць, а на вышэйшай, на грудку, пасвілася скаціна.

Старэйшы Кужаль прысеў, памачыў рукі ў роснай траве, асвяжыў твар, прыгладзіў вусы і бараду. Напачатку трэба было пратаптаць у траве межы, праставіць вешкі, каб выпадкова не завярнуць у суседскі бок, а то Ясс зноў прычэпіцца. Гэтым заняўся Кірыла. З травы там-сям тырчэлі сцябліны шчавуха, чырванеючы сваімі сціплымі гронкамі. Буйная раса ззяла на іх першароднай чысцінёю і свежасцю.

— Прыгожа?

Лявонка нічога не адказаў. Усё і так было зразумела. Яму падабалася на ўсю поўніцу дыхаць лугавой свежасцю.

Першы ўзяў касу Кірыла. Матлянуўся падол доўгай кашулі, і зашумела падкошаная трава. Лявонка агледзеўся і таксама пачаў. Зрабіў колькі ўзмахаў. «Літоўка, звініць, не бляха», — падумаў пра касу.

Добра адкляпаць касу ўмеў не кожны. Трэба так адбіць касу каб рыбы не зрабіць. Тады каса правісае, і ёю цяжка касіць. У гэтай справе Кірыла — першы майстар: так адклепле, што як брытва робіцца. Касіць Лявонка навучыўся гадоў у чатырнаццаць.

Кірыла спыніўся, каб падвастрыць касу, азірнуўся на ўнука, на яго прыгорбленую постаць:

— Ты на пяту больш націскай, на пяту! І левае плячо назад адводзь! — параіў Кірыла, сочачы за тым, як ён косіць. — О, малайчына! — пахваліў унука.

Прыгожая трава клалася ў прыгожыя пракосы. Над пракосамі ўзнімалася пара і знікала, не набраўшы вышыні. Лявонка ўслухаўся: недзе наверсе квола звінеў тоненькі галасочак. Жаваранак!

— Гэта ён для цябе спявае! — засмяяўся Кірыла, калі яны спыніліся, каб памянташыць косы.

Захацелася есці.

— Пара, таго, перакусіць, — зноў падаў голас Кірыла, як бы пачуўшы яго думкі.— Мы ж там нешта бралі…

Лявонка ведаў, што яны бралі — квас з цыбуляй ды вараны гарох. Які з таго наедак?

— Квас — гэта здароўе! — ізноў, нібы падслухаўшы ўнука, сказаў Кірыла.

Косы яны сунулі ў пракос. Не павінны яны на сонцы ляжаць, каб гарт не пакінуў. Абодва прытуліліся да лазовага куста, дзе ў торбачцы ляжаў сняданак. Як ні дзіўна, але, добра папрацаваўшы, і гарох з квасам здаліся смачнымі. Елі моўчкі, назіраючы, як ішоў да сваіх дзялянак прускаўскі люд. Прайшоў з касою Пракоп. Каса заблішчэла на сонцы, калі ён крутнуў галавою на Кірылу:

— Смачна есці!

— Сядай за кампанію!

З кавалём дружбу трэба вадзіць — мала што ў гаспадарцы прычыніцца.

— Ого, Кірыла, добрага памочніка маеш!

— Гэта дзякуючы табе, Пракопе! Ты ж яму касу адцягваў!

— Хай косіць!

— Нешта ты позна сёння?

— Ды жыццё нейкае вялае…

Пракоп нагнуўся, сарваў травінку, сунуў у рот, нібы спрабуючы яе на смак.

— Чаму ж вялае? Як махнеш касою, дык і вяласць знікне…

— А можа, і так, — Пракоп пасміхнуўся. — Дзялянка ў мяне такая, што да абеду, відаць, і скончу, — прамовіў ён ужо на хаду.

Паснедаўшы, Кірыла скруціў цыгарку і зацягнуўся самасадам. «Табе яшчэ рана!» — сказаў унуку.

Адпачыўшы збольшага, ізноў узяліся за работу. Не простая справа — махаць касою. Пра гэта Лявонка ведаў з расказаў старэйшых, а цяпер вось і самому давялося. На грудку сівец — не ўкосіш. Рукі ўжо, здаецца, зусім самлелі, і каса вось-вось выслізне з рук. А Кірыла зноў пахваліў: «Маладзец! Хораша гоніш пракос!» Дзедава пахвала яго ажно прыўзнімала, цяпер ён гатоў быў у блін распляскацца, але даказаць, на што здольны. Дыхнуў ветрык. Заблішчэла трава. Па ёй паплылі-пабеглі лёгкія чароды ценяў ад хмарак. Непадалёку хадзіў, высока паднімаючы ногі, бусел. Лявонка падаў ад знямогі, але перадыху сабе не даваў, адчуваючы, што ззаду яго даганяе Кірыла. Непадалёку, на сваёй дзялянцы, касіў сусед Масей, час ад часу спыняючыся, каб памянташыць касу.

— Пяты беражы! — кінуў ён жартаўлівы погляд на Лявонку.

Лявонка і Кірыла таксама спыніліся, каб падправіць косы.

— Яго не дагнаць! — жартам на жарт адказаў Кірыла.

Ля Лазы, на панскім, касіў Марка Замагільны. Кавалак сенажаці ён арандаваў у пана Падгурскага. Здалёк кідаліся ў вочы яго шырокія грудзі і магутная постаць у доўгай белай кашулі. Кашуля была такая доўгая, што Марка на час сенакосу абыходзіўся без нагавіц. Ураднік Кастанты напачатку нават выказаў яму сваю незадаволенасць гэткім касцюмам («Не паложана, маўляў, народ змушчаеш»), аднак з цягам часу і ён прывык да Маркавай адвольнасці. А можа, і не адвольнасці. Казалі, што некалі на сенакосе ўсе мужчыны гэтак апраналіся. Лявонка захацеў паназіраць за дзіваком: калі ж ён спыніцца ды пастаіць, каб памянташыць касу. Але Марка, здаецца, не спяшаўся гэта рабіць, а махаў як заведзены. «Каса ў яго не тупіцца, ці што? А чым я горшы?» — крыху самаўпэўнена падумаў хлопец, адчуваючы, як гудуць стомленыя плечы і спіна як не свая.

А да абеду яшчэ далёка. Пра стому і абед стараўся не думаць, ішоў уперад, роўна махаючы касой, пакуль дзялянка нарэшце скончылася, і касец спыніўся ля ракі. Глянуў у ваду. І нібы ўпершыню ўбачыў белыя воблакі, што віселі над сенажаццю і адлюстроўваліся ў рачной глыбіні. І плывуць яны так, быццам маняць, запрашаюць разам з сабой. Добра, калі не пакупацца, дык хоць пабыць ля вады, паслухаць, як яна гамоніць з берагам, як шуміць чарот і размаўляюць з ветрам прырэчныя кусты вербалозу — гэтае неўсвядомленае жаданне жыло ў ім заўсёды. Вада вабіла і палохала сваёй глыбінёй і таямнічасцю. Стомлены, ён сеў, а потым прылёг у траву і стаў глядзець на неба, на белыя хмаркі, якія, не спяшаючы, плылі некуды ўдалячынь. Часам яны нагадвалі нейкіх дзіўных істот, што рухаліся немаведама куды — у новыя землі і прасторы. І раптам ён пачуў шум і дыханне таго жывога свету, які трымцеў і валтузіўся ў траве. Зверху лёталі, трапечучы празрыстымі крылцамі, стракозы. Усюды жыццё, і ён яго частка, і ўсё змяшчаецца ў ім самім: і паветра, і сенажаць, і лес, і воблакі, што бялеюць у высокім небе, і гэтае дзіўнае дыханне травянога царства.

…Жанчыны заставаліся дома. Іх абавязак — прынесці касцам есці і, па меры падсушвання, варушыць скошанае сена. Дзялянка ўжо ляжала ў густых валках, калі Марыля прынесла абед і паклікала касцоў:

— Палуднаваць пара!

Зірнула на сына: шчуплы, худзенькі, цяжка яму. Разаслала старэнькі кужэльны настольнік, паставіла на яго збанкі-спарышы з кашай і кіслай капустай. Селі абедаць.

— Кіндзюка паспрабуйце. — Марыля дастала з кошыка традыцыйны прускаўскі прадукт, які трымалі спецыяльна пад сенакос.

Пасля касьбы ламіла ў паясніцы. Лявонка паглядзеў на свае рукі: на далонях наліліся пухіры.

— Ты ўжо сёння не касі. Хай зацвярдзеюць мазалі,— паспачуваў унуку Кірыла.

— Ну і праўда што! — згадзілася Марыля. — Можна чым іншым заняцца, сена паварушыць…

Яна не адрывала вачэй ад сына: «Памужнеў, хоць і дзіця яшчэ, не сталы. Характарам увесь у бацьку, немітуслівы, разважлівы. Ды і расточку такога ж, як ён, і цягавіты, як Міхаль. Змарыўся. Вунь як чуб прыліп да лба…»

— Апраска Ламакава дзіця нарадзіла — сына! — раптам сказала яна. — Сена грэбла на лужку за Малым Трыбай і нарадзіла.

— Што ты кажаш! — не паверыў Кірыла.

— Піліпко дапамог — пры ёй быў.

Піліпко — старэйшы сын Апраскі.

— Адганяла яго ад сябе, але ён не паслухаў. Так што Піліпко і прымаў.

— Ай-яй-яй! — дзівіўся Кірыла.

— Аляксей Каленік ехаў, убачыў і забраў.

— А Пятро вунь косіць сабе і нічога не ведае, — Кірыла паказаў лыжкай убок.

Сапраўды, Пятро, не адрываючыся, махаў і махаў касой.

— Можа, сказаць яму? Пайду-такі скажу! — Марыля падхапілася і пакіравала да Пятра.

Вярнулася яна, калі мужчыны ўжо канчалі абед.

— А ён нават не здзівіўся!

— Такі ўжо, таго, чалавек, — растлумачыў Кірыла і аглядзеў прывялыя пракосы. — Давайце варушыць.

Марыля з Лявонкам узялі ў рукі граблі і пачалі варушыць пракосы.

— Гартайце яго, хай ветрае! — як бы падахвоціў Кірыла.

— Вунь Ганна Васілішына сваім абед панесла, — згледзела Марыля. — У спарышах. Спраўная дзеўка!

Па лузе і сапраўды бегла Ганна, але на Кужалёў і не глянула. Заклапочаная. Лявонка непрыметна праводзіў яе вачыма.

П'яніў востры водар скошанай і падвялай ужо травы, якую яны сушылі, каб потым ладаваць на вазы і везці дадому.

— Не сена, браце, а таго, як чай!

Лявонка, жывучы ў мястэчку, ведаў, што такое чай.

— Калі пагода пратрымаецца, сена будзе выдатнае… — радаваўся Кірыла.

— Купалле хутка! — сказала Марыля. — Да Купалля трэба паспець…

— Паспеем! — запэўніў свёкар, які сачыў, каб усё ў гаспадарцы рабілася своечасова.

— Пайду ўжо я, — заспяшалася Марыля, скончыўшы абяртаць пакосы, — дарогай, можа, зёлак збяру. Зверабою шмат у кустах, доннік лекавы ў раўку ёсць.

— І кмен на горцы ля поплаву ўжо збіраць можна, — падказаў Кірыла.

V

Характэрная рыса прускаўскага ўкладу жыцця палягала ў тым, што яно, гэтае жыццё, з часоў Адама мела сваёй першаасновай апладненне — зямлі і хатніх жывёл. Вядома, і чалавек не знаходзіўся ў баку ад гэтага спрадвечнага быційнага працэсу. Пa традыцыі купальскага дня чакалі ўсе. Прускаўцы ўжо з раніцы былі як не свае. «Грала» сонца, шчодра абпырскваючы зямлю залатымі промнямі святла.

— Прачынайцеся, паглядзіце на сонца! — будзіла дзяцей Марыля.

Лявонка зірнуў у акно, у якое зырка свяціла сонца. Паднімалася яно над лініяй далягляду, з боку Камянца, і з ім відавочна нешта адбывалася.

— Бачыце, як іграе?

— А і праўда — пераліваецца! — узрадавалася Тоня.

Яно, здавалася, распадалася на некалькі частак, якія ігралі і пераліваліся — кожная сама па сабе, а потым ізноў збіраліся разам, спалучаліся ў адно вялікае, прамяніста-радаснае кола.

Моладзь прыбіралася ў лепшае адзенне, усе чакалі той пары, калі сонца зойдзе за панскі лес і малочна-мглісты змрок абляжа зямлю, схавае ў сабе і кусты, і хаты, і асобныя дрэвы, і ўсю прускаўскую вуліцу разам з наваколлем. Тады ўгрэтая шчодрым сонцам зямля пачне вяртаць накопленае за дзень цяпло. Хлопцы і дзяўчаты, як звычайна, збяруцца на беразе Плісы, ля мастка, пад вербамі, а там ужо дамовяцца, што рабіць далей.

Дачакаўшыся вечара, Лявонка збольшага перакусіў, накінуў на плечы ясёнку і выйшаў на вуліцу, збіраючыся ісці да мастка, дзе вечарамі сыходзілася моладзь. Тоня, відаць, была ўжо там. Толькі што з свайго канца праз усю Пруску прайшоў Ламакаў Піліпко з гармоняю. Гарманіст з яго слабы, але трохі рыпае. Піліпко — худзенькі, нізенькі расточкам, з-за гармоні яго амаль не відаць, а побач з ім — высокі Гамон. Гамон спрабаваў прысвістваць і біць у бубен.

За імі прашпацыраваў Павал Гальяш. Ён таксама жыў з краю вёскі. Сёлета ён рыхтаваўся ў вучылішча. Гармоня (так тут называлі гармонік) і бубен уносілі вясёлую разнастайнасць у жыццё вёскі, збіралі народ, асабліва маладзейшых. Ля мастка цераз Плісу, на поплаве, ужо стаяла моладзь — свае, прускаўскія, і з суседніх вёсак. Прыйшлі па-святочнаму апранутыя. На зімовых вячорках весела было, але тут, ля мастка, яшчэ весялей. Па-заліхвацку расцягваў гармонік Піліпко.

— Добра грае! — пахваліла музыканта ўсмешлівая Гэлька Відэрка — Ганніна прыяцелька.

Дзяўчаты ўбраліся ў белыя вышываныя сарочкі, паласатыя, сваёй работы, спаднічкі, паверх якіх былі павязаны белыя, з вышыўкай фартушкі. Лявонка заўважыў Тоню, якая ўжо круцілася паміж дзяўчат.

На ваду насоўваўся лёгкі туман, ахутваючы нізкія берагі і пакручастае рэчышча Плісы.

Падышлі дзяўчаты з Выгнанкі — Галеня, Верка Гагалюк, Тапка Рудка, з Зінькоў — Жуфея. Таксама дзіўнае імя — невядома нават, адкуль такое магло ўзяцца. З ёю сяброўкі — Маня Конаўка і Шура Гаўрылюк, а з імі Оргій Маркаў — сын Марка Замагільнага. Праўда, знешне Оргій нічым не нагадваў бацьку, быў, як і ўсе, — звычайны чалавек.

Угнуўшы галаву і незаўважна жуючы скарынку хлеба, уліўся ў гурт Міхаль Швед. Па натуры Міхаль — маўчун, абыходзіцца нават без таго, каб павітацца пры сустрэчы. Старэйшы брат яго Фэдар — весялун і жартаўнік — пайшоў служыць у войска.

Быў малады яшчэ вельмі Хвядзюшка Шпунт — і яго цягнула ў гурт.

Нават Ясеў Грышка, Латушкаў сын, які, здавалася, ні з кім не вадзіў кампаніі, і той прыйшоў, пакінуўшы дома ціхманага меншага брата Мішу. Пад носам у Грышкі востра вытыркалася верхняя губа, закрываючы ўсю ніжнюю. І, вядома, не магло абысціся ігрышча без Дармідонтавых Трахімкі і Цімошы і Цішкі Пахолка — кавалёвага сына. Зухаваты Трахімка стрыг вачыма, кідаў вакол сябе кароткія позіркі.

— Ну што, мацакі? Пайшлі на Лосьну!

Сапраўды, ля мастка не выпадала паліць купальскае вогнішча. Вёска побач. Ды і царква стаяла непадалёку. Айцец Глеб з матушкай не ўхвалялі купальскія ігрышчы.

Вясёлым натоўпам пайшлі берагам уздоўж Плісы — туды, дзе яна ўпадае ў Лосьну. Купальня — завецца гэтае месца. Тут прускаўская моладзь купаецца, тут звычайна гарэлі купальскія вогнішчы. Лявонка — разам з усімі.

Прыгожая Пліса! Не надта вялікая і не надта малая, плыве яна паміж палёў і сенажацяў, аднастайна лапоча — перамаўляецца пра нешта з берагамі. То на паплавец выскачыць, то ў альшаніку схаваецца, то шырока разальецца па балоце, — вось як тут, дзе агінае Пруску з поўдня. З высокай выспы глядзіць на паводку панскі палац.

І рыба розная ў Лосьне водзіцца, і ракі ёсць. Вада празрыстая — кожны каменьчык відаць. А па берагах растуць высокія касачы. Пры такіх сімпатычных рэчках звычайна і сяліліся ліцвіны.

Ідучы, дзяўчаты рвалі касачы, лугавыя кветкі і вілі з іх вяночкі, спаборнічаючы паміж сабой — чый прыгажэйшы. У ноч на Івана Купалу яны гадалі на вянках. Кожны, ідучы, гаманіў пра сваё. Гугнявіў, нешта расказваючы, Гамон:

— Пелядаваў Астап з Блянавіч — таксама плідзе з гальмоняй.

— У нас гарманіст свой! — ганарыста азваўся Трахімка. — Піліпко — не хто-небудзь! Як зайграе — не ўстоіш… Праўду я кажу, Цімоша? — звярнуўся ён да брата, якога дома толькі што пакрыўдзіў, з'еўшы яго скварку.

— Ну, так, — пагадзіўся Цімоша і паціснуў плячыма.

— Чаму ты такі сумны? — спыталася нейкая з дзяўчат у Цімошы.

— Крыўдзяць яго ўсе — і матка, і бацька, — з прытворным спачуваннем адказаў за брата заўсёды дасціпны Трахімка.

— А хто болей? — выскаліўся Цішка Паходак, зразумеўшы яго жарт.

— Хто болей часу мае!

Рогат.

Лявонка прыкмеціў, як звонка засмяялася, паказаўшы беленькія зубкі, Ганна, і неяк нават пазайздросціў яе весялосці. Казалі — ён не ведаў, верыць гэтаму ці не, — быццам у Прусцы самае сіняе неба, самая смачная вада, самыя пахучыя кветкі і самыя прыгожыя дзяўчаты. Калі меркаваць па Ганне, дык гэта, безумоўна, так. Яе такі мілы яму галасок міжвольна вылучаўся з агульнага дзявочага шчэбету. Гнуткая і ўжо спелая Ганніна постаць часта трапляла пад хлапечыя погляды. Цёмныя валасы, як звычайна, заплецены ў доўгую тоўстую касу, апранута ў лёгкі станік і пярэсты андарачок. Але, мусіць, часцей за ўсіх пазіраў у той бок Лявонка. Яго больш за ўсё вабіла таямнічасць яе шэрых вачэй. У іх нешта было такое, што хвалявала і прыцягвала. Яму зрабілася ажно горача, калі ён другі раз пачуў яе звонкі смех. Яна ж яго як бы і не заўважала. Ну, вядома чаму. Паводле прускаўскіх уяўленняў аб гонары, паводзіны дзяўчыны не павінны выдаваць яе пачуццяў у адносінах з тым хлопцам, які ёй падабаецца.

Відаць было, як няўзнак прыглядаўся да Ганны і Трахімка. Часам, стоячы побач, вельмі ж імкнуўся як бы выпадкова дакрануцца, а то і жартаўліва ўшчыпнуць за што-небудзь. Вось і цяпер, разам ідучы, ён усё бліжэй ціснуўся да яе. Ганна адступіла ўбок.

— Ты што, Трахімка?

— А я нічога.

— Нічога? Ты вачыма глядзі, а рукам волі не давай! — успыхнула дзяўчына.

— Але ж ты вунь якая!

— Якая? — павярнулася яна да жартаўніка. — Ты мне зубы не загаварвай!

Лявонка стараўся не глядзець на Трахімку, быў злы на яго. Учора вечарам ён пайшоў на луг па дзядзькавага каня і ніяк не мог яго злавіць. Спачатку палічыў, што конь дзядзькі Хведара яшчэ не паспеў прывыкнуць да яго. Растлумачыў усё Назар: «Гэта табе Трахімка з Грышкам Ясевым зрабілі». «Што зрабілі?» — не зразумеў Лявонка. «Каня табе зняверылі. Я ў карчах стаяў і ўсё бачыў. Насунуць яму вуздэчку на галаву і ў персі нагой… Потым ізноў — ловяць, насоўваюць вуздэчку і нагамі лупяць». Не хацелася нават верыць, што Трахімка на такое здольны. «За што ж гэта ён? Сволач…» — «Не пераймайся надта», — параіў Назар. Доўга ў той дзень хадзіў ён за канём, пакуль змог злавіць яго. Не рабі, як кажуць, бліжняму таго, чаго не хацеў бы, каб зрабілі табе. А Трахімка, выходзіць, робіць…

Тут раптам завяла частушку Гэлька — Ганніна прыяцелька. Голас у яе тонкі і звонкі:

Вецер крутнуў яе зялёным андараком і агаліў стройныя шчыкалаткі.

Лявонка паглядзеў на яе: «Як бы ведае, гіра што я падумаў?» А падумаў ён пра тое, што праз пару дзён трэба вяртаць дзядзьку каня і ці ўправяцца яны к гэтаму часу звезці сена ў клуню.

— О, і Лявон тут, — нібы здзівіўся Грышка Ясеў. За ім ужо стала замацавалася, перайшоўшы ў спадчыну ад бацькі, вясковая мянушка Жур.

— А дзе ж яму быць? — не сцярпела, абараніла Лявонку Ганна.

Нарэшце наблізіліся да купальні — якраз тут Пліса ўпадала ў Лосьну. Па берагах — чароты, сітнягі, вербалоз. Зверху — вокам не зміргнуць — праносіліся чыркі. Пачалі распальваць касцёр. Лявонка стаяў побач з Павалам Гальяшом і назіраў, як агонь агортвае сухое ламачча, якое хлопцы назбіралі на касцёр. За ракой, над лесам, загараліся першыя зоры. Ноч абяцала быць цёмнай і парнай.

Да купкі дзяўчат падышоў Трахімка, глянуў на хлопцаў і выдаў частушку, прытанцоўваючы і прымінаючы нагамі траву:

Гамон ударыў у бубен, але не патрапіў у рытм. Трахімка махнуў на яго рукой. У дзявочым гурце дружна засмяяліся. Усе даўно ўжо прывыклі да таго, што ён, як заўсёды, імкнуўся звярнуць на сябе ўвагу, неяк вылучыцца з грамады. Асабліва гучна смяялася цельпукаватая Груша Чапёрка.

— Эх, дзевачкі-красачкі-і! — Трахімка шырока расставіў рукі, памкнуўшыся залучыць у свае абдымкі ўвесь дзявочы гурт. Але тыя са смехам разбегліся — хто куды. Чутно было, як па беразе затупалі яго цяжкія крокі, але дзе ты іх дагоніш!

Зырка гарэла купальскае вогнішча.

— Ну што, Лявон? Дзевак тлеба мацаць, а ты стаіш… — зарагатаў Рамон, крывячы шыю набок.

— Ён толькі і глядзіць, каб цапнуць каторую за грудзі! — ашчэрыўся Трахімка.

— Яму няма як — ён вучоны… — у тон сябру, з «падкавыркай», сказаў Грышка.

— Дзіва што! — азваўся Гамон, які ўжо прытаміўся стукаць у бубен і перадаў яго Павалу Гальяшу.

— Адчапіцеся ад чалавека! Чаго прысталі? — пачала бараніць Лявонку Гэлька.

— Ты, Гамонка, за сабой глядзі! — адказаў на жарт Лявонка.

— За мной дзеўкі самі бегаюць! — пахваліўся Гамон і ў доказ паспрабаваў абняць Гэльку. — Плявільна, Гэлька?

— Ой, не чапіся ты! — вырвалася ад яго дзяўчына.

— Запрасіла б у клуню, то, пэўна, пабег бы, — блазнаваў Трахімка.

— Усё б яму жыраваць! — упікнула яго Волька.

Па беразе набліжаўся да вогнішча хлопец з гармонікам пад рукой, па-кавалерску кучаравы, худы, цыбаты, як певень.

— А вось і Аляксей! — першым згледзеў яго Гамон.

Гэта быў Аляксей Шаўчук з Бранавіч.

Ён весела павітаўся з гуртам і адразу ж зайграў, а дзяўчаты распеўна зацягнулі:

Піліпко спрабаваў падыграць на сваім гармоніку, але ў яго не вельмі выходзіла, ніяк не мог навучыцца, хоць гэта песня апошнім часам часта чулася ў прускаўскім наваколлі.

звонка разлегліся над ракой дзявочыя галасы.

— Э-эх, гітары няма, а то я б вам падыграў,— уздыхнуў кавалёў Цішка, — без гітары не па мне, я гітару люблю!

Трахімка зноў выкрыквае частушку — яго моцны барытон перакрывае ўсе астатнія галасы:

Ліха, хоць і без асаблівага ладу наярваў на бубне Павал Гальяш.

Заспявала яго дваюрадная сястра Луша:

Лоўка засвістаў, стараючыся паўтарыць мелодыю, Аляксей Галёнка. Добра пахваліцца перад дзяўчатамі. Піліпко стараўся патрапіць на гармоніку, але не змог. Выручыў Аляксей з Бранавіч, які, па ўсім відаць, у гэтай справе меў больш спрыту.

Пачаліся скокі цераз касцёр.

— Хто вышэй скочыць? — падаў думку Трахімка.

Хлопцы, паддаючы адзін аднаму ахвоты, спаборнічалі паміж сабой. Вось разагнаўся, крывячы шыю, Гамон, але залішне высока ўзяў і ўваліўся ў вогнішча. Добра, што з краю. Зноў па рацэ пракаціўся дружны рогат. Оргій Відэрка нечакана спатыкнуўся на купіне.

— Каб ведаў, што ўпадзеш, саломы падаслаў бы, — засмяяўся Грышка Латушка.

…Здалёк пазіралі на купальскае вогнішча, выйшаўшы з хаты ў сад, айцец Глеб з матушкай. Адтуль добра быў відаць купальскі касцёр і мітуслівыя вакол яго цені.

— Скамарохі, кудзейнікі, глумцы! — злаваўся айцец Глеб. — Грэшнікі!

— Бамбізы праклятыя! — у тон бацюшку адгукалася матушка, стоячы крыху ззаду.

— Скачуць…

— Скачуць, каб мужыка не хацелася…

— А можа, каб хацелася…

…Немагчыма заснуць у купальскую ноч. Тым больш калі ты ў вясёлым гурце, сярод такіх жа юнакоў і дзяўчат, як і сам. Нават і думка пра сон не з'яўляецца. Вакол — скокі, смех, гамана. Але нарэшце дзяўчаты, крыху супакоіўшыся, паселі вакол вогнішча на траву. Трава мяккая — мурог. Агонь свеціць і грэе, праганяе мараў і зло. Трашчыць, нібы злуючы на кагосьці, сушняк. Задзівіліся на агонь і хлопцы. Лявонка кінуў у касцёр некалькі галінак, і паляцелі ў неба, вышэй галоў, зыркія іскры. Паляцелі, але, не адолеўшы вышыні, атухлі і зніклі, растварыўшыся ў густым цемрыве ночы.

Гурт аціх, аднак ненадоўга.

— Ужо ж поўнач хутка! — занепакоілася Гэлька.

Звычайна бліжэй да поўначы дзяўчаты ідуць да ракі пускаць на ваду вянкі. Традыцыйны звычай.

Ускочыла са свайго месца Луша:

— Ну што, пабеглі?

— Пабеглі! — азваліся сяброўкі, пабраўшы вяночкі. Жаночая палавіна гурту са смехам і жартамі памкнулася да таго месца, дзе бераг быў ніжэйшы і дзе зручней было апусціць на ваду вяночак.

— А хто зловіць мой вяночак? — са смехам крыкнула Ганна, смела зірнуўшы на хлопцаў, сярод якіх стаяў і Лявонка, і кінула свой вяночак далей ад берага.

Усе ўважліва сачылі, як яны плылі, адзін за адным, павольна гушкаючыся на хвалях. Ганнін вянок даплыў амаль да Прыдушні (так называлася месца, дзе ў Лосьну ўпадала Пліса і дзе вада была асабліва глыбокая), пакруціўся на вірах і, зачапіўшыся за бераг, стаў.

— Бачыш — стаў…— паказала рукой Гэлька.

Іншыя вянкі ўсё больш аддаляліся па плыні ракі, хаваючыся за паваротам. Дзяўчаты пазіралі ўслед цікаўнымі вачыма. Некаторыя сумна заўздыхалі. Але хіба дазволяць прускаўскія хлопцы сумаваць дзяўчатам у купальскую ноч! Трахімка, не доўга думаючы, залавіў Грушу, атуліў сваёй світкай і павёў, абняўшы за плечы, кудысьці ўздоўж берага. Над ракою клубілася густая пара, ахутвала лес, лазовыя кусты, кралася ўверх, да гасцінца, да крайніх хат. Дзесьці ўдалечыні, чутно было, гукала сава. Спяваў-цёхкаў салавей, ды так залівіста і звонка, быццам хацеў, каб яго чула ўсё наваколле.

Лявонка раптам смела — салавей таму прычынай, ці што? — падышоў да Ганны, узяў за руку:

— Хадзі, нешта скажу…

Гэта заінтрыгавала дзяўчыну. Яны ціха адышліся на некалькі крокаў.

— Што?

— Чуеш? — ён прыслухоўваўся да нечага. — Русалкі спяваюць… Дзядуля наш кажа, што тут, у рацэ, русалкі жывуць.

— Што ты маніш! Я ж не маленькая.

Яны ўслухаліся ў начную ціш: чуліся як бы нейкія галасочкі.

— Сапраўды… — узрушана зашаптала дзяўчына, нібы дакрануўшыся да нейкай таямніцы.

Пад берагам хлюпала вада. Цененька папісквалі камары ці яшчэ якія боскія стварэнні. Ён яшчэ мацней сціснуў Ганніну руку:

— Зараз выскачыць якая ды казытаць пачне!

Ганна міжвольна прыхінулася да яго плечука.

— Русалак баюся!

— Не палохайся. Яны цяпер у жыце. У жыце спяваюць.

— А што — тут іх няма?

— У жыце яны. З імі лепш не сустракацца, бо заказычуць.

Унізе, пад ценню высокага берага, чарнела рачное прадонне. Лявонка паглядзеў у вадзяны змрок. У глыбіні рачной тоні мігцела і нібыта пасміхалася, пакалыхваючы сваімі сярэбранымі промнямі, прыгожая зялёная зорка.

— Глянь!

Дзяўчына паглядзела пад бераг, куды паказваў Лявонка.

— Нічога не бачу!

— Вунь, на самым дне гайдаецца, скрозь хвалі відаць, — паказаў ён рукой.

— Што — гайдаецца?

— Зорка!

— Зорка?

— А хіба не бачыш? Вунь яна — прыгожая, зеленаватая, і промні вакол яе мігцяць…

Ён ніколі не ўмеў гаварыць з дзяўчатамі, а тут адкуль і мова знаходзілася. Не пазнаць было хлопца.

— Можа, ужо якая русалка цябе казытнула, Лявонка? Бо надта прыгожа гаворыш…

— Ганначка! Давай вось што зробім: не будзем чакаць апоўначы. Пойдзем у лес, сядзем каля куста папараці і свайго не ўпусцім! Дажджэмся!

— Ты так думаеш?

— Пра гэта мне дзядуля расказваў. Толькі так можна дачакацца, калі яна зацвіце. Дзядуля ведае!

У начным сутонні ён заўважыў, як здзіўлена ўзняліся Ганніны тонкія броўкі.

— Маці сёння ў лес хадзіла, зёлкі збірала, а пра папараць нічога не казала…

— А раптам пашанцуе!

— Хлопцы! — гукнуў нехта з гурту. — Апаўночы хутка! Пабежымо ў лес!

— А можа, і сапраўды цвіце! — спрачаўся з кімсьці Цімоша.

Гурт ажыў, заварушыўшыся.

— Як убачыш, што зацвіла, — тут жа рві! — настаўляў некага Піліпко. — І жаданне прыдумай!

Паміж высокай травы замільгалі дзявочыя белыя кофтачкі з вышытымі рукавамі. Лявонка з Ганнай пабеглі, узяўшыся за рукі. Начны лес сустрэў густым цемрывам і насцярожлівым маўчаннем; пругка дыхнула ў твар водарным настоем траў, імхоў, папараці. Востра запах чабор.

— Каб на лесуна не натрапіць, — затрывожылася дзяўчына.

— Не бойся, не натрапім.

Ля іх ног шамацелі зараслі дзікага малінніку і ажыны. Нарэшце пад месячным святлом заблішчэлі кусты папараці, і яны адшукалі самы высокі і разложысты куст.

— Глядзі ўважліва. Як толькі загарыцца кветка, адразу, не бойся, рві! — усхвалявана шаптаў хлопец. — Сарвеш — да лба прыкладай! — Яны адначасова прыселі ля куста на кукішкі, і ён адчуў, як локцем дакрануўся да яе грудзей і як Ганна не адхінулася ад яго.

Пачуўся пошчак салаўя. Недзе ўспырхнула начная птушка, скрозь дрэвы відаць было, як узышоў маладзік і абліў усё навокал ціхім святлом.

— Хто ўпільнуе кветку, — зноў усхвалявана зашаптаў хлапчына, — будзе разумець мову звяроў і раслін, будзе ведаць, пра што яны размаўляюць!..

Такія выпадкі здараліся. Казалі, аднойчы парабак пана Падгурскага хадзіў у купальскую ноч — шукаў коней. І не заўважыў, як наступіў на папараць, а тая якраз зацвіла ў гэты момант, і цвет яе ўпаў яму ў чаравік. Дык пасля гэтага парабак і коней знайшоў, і ведаў ужо, дзе скарбы схаваны. Усёведным зрабіўся! Але прыйшоў дадому, а пан адабраў ад яго гэтую кветку.

— Лявонка! — у Ганніных вачах палалі страх і захапленне. — Мне здаецца, да нас у гэтым лесе ніхто не быў — мы першыя!

— Нехта хадзіў,— усміхнуўся хлопец.

— Хто?

— Лясун.

— Ой, я баюся…

Ён абняў яе, прытуліў да сябе, прыхіліўся бліжэй, удыхнуў пах яе валасоў. Яна ціхенька засмяялася.

— А казаў, што нясмелы… Ах ты, Кужалёк… — жартам папракнула яна, упершыню дазволіўшы абняць сябе. — І пра кветку забыўся!

— Не, не забыўся. — Ён таксама адчуў, як і яна пяшчотна абдымала яго. Падумаў, што гэтыя рукі яшчэ ніколі, мусіць, не абдымалі мужчыну.

— Апаўночы ўжо мінула, ужо, мусіць, не зацвіце, — уздыхнула Ганна.

Яна пацалавала яго першая, неяк далікатна і сарамліва, і ў гэтых яе дотыках былі нясмеласць і прагнасць адначасова. Ён спрабаваў адказаць тым жа, але адчуваў, што не надта ўмее. Было нават крыху сорамна ад гэтага — ад таго, што ён яшчэ не ведаў жанчыны, але рука няўцямна пацягнулася да Ганнінага калена, схаванага пад паласатым андарачком.

— Не, не зараз! — Яна ўстала, за ёй падняўся і ён. Так яны і стаялі, абняўшыся, каля куста нерасцвілай папараці.— Паглядзі, ранак хутка! — апомнілася дзяўчына.

Купальская ноч сапраўды кароткая. Не паспее патухнуць вячэрняя зара-зараніца, як займецца заранка на ўсходзе.

— Што гэта там — коні, ці што? — Ганна паказала рукой на паляну, што віднелася паміж соснаў.

— Туман.

Світанак перасільваў цемру ночы і туман. Дзявочы твар станавіўся выразнейшы. «А яна сапраўды прыгожая — вельмі прыгожая, такая, што і вачэй, здаецца, не адвесці…»

— Пайшлі! — Яна тузанула яго за руку.

З лесу купкамі выходзілі хлопцы і дзяўчаты і кіраваліся да ракі, дзе ўчора гарэла вогнішча. Было яшчэ вельмі рана. З глыбіні, з рачнога дна, сачылася цёплае, блакітнае свячэнне і ўзнімалася ўверх, у небную вышыню. Усё навокал свяцілася нейкім прывідным святлом, якое надавала навакольнаму краявіду незвычайны, казачны выгляд. Па сенажаці ўжо хадзілі белыя чырвананогія буслы, выглядаючы сваю спажыву. Над ракой са свістам праляцелі дзікія качкі.

Трава, кветкі, дрэвы, кусты таксама здаваліся жывымі, толькі што не гаварылі па-чалавечы, а па-свойму: спявалі, шапталі, дыхалі.

Ён паглядзеў на Ганну: яна таксама была атулена з усіх бакоў нейкім святлістым ранішнім арэолам…

Пасля ночы пераклікаліся птушкі — хрыплівымі світальнымі галасамі. Гэтае дзіўнае ўзаемапранікненне паветра і вады, дня і ночы, цішыні і птушынага шчэбету ўсё наскрозь было напоена пахамі нейкага граху, што стаіць на пачатку чалавечай першароднасці…

Над сенажаццю трывожна мітусіліся, кігікалі і плакалі кнігаўкі, быццам прадвяшчаючы нешта непазбежнае і небяспечнае. Прачнуўшыся, боўтнуўся ў затоцы першы шчупак.

На Купалле прускаўскія дзяўчаты мылі твар жытняй расой. Лявонка бачыў, як і Ганна, і Гэлька Бочка, і Груша Чапёрка, і Хомкава Волька, і Луша Гальяшова, і іншыя, нагнуўшыся і падаткнуўшы падалы, мачылі рукі ў роснай траве і абмывалі свае твары, каб адшукалася ў іх больш свежасці і прыгажосці. Разыходзіліся ўжо зусім пад ранак. Лявонка з Ганнай ішлі ззаду.

— Стамілася я, Лявонка, паднёс бы ты мяне! — жартавала Ганна.

Ён бы з задавальненнем гэта зрабіў, калі б яны былі адны.

Дома сустрэла Ганніна маці.

— Нарэшце прыйшлі! Ці хоць не забылі расой памыцца?

— Не, не забылі.

VI

Каня зноў давялося прасіць у дзядзькі Хведара. Сена якраз падсохла, і прускаўцы звозілі яго ў клуні, набівалі застаронкі. Кірыла стаяў на возе, унук падаваў. Накласці хуру і прыціснуць яе рублём, каб па дарозе не растрапалася, не простая справа, патрэбны вопыт, майстэрства. Воз пераязджаў ад адной капіцы да другой. Да свежага сена прымешваўся пах дзёгцю, якім Кірыла шчодра падмазаў восі.

Неба чыстае, блакітнае, бяздоннае, але няма калі ім любавацца.

Кірыла, назіраючы, як малады гаспадар стараўся браць на вілкі як мага больш, ушчуваў:

— Не бяры зашмат — надарвешся чаго добрага. Ледзьве не паўкапіцы насаджваеш…

Нарэшце хуру шчыльна прыціснулі цяжкім рублём, і Лявонка павёз сена дадому. У гэты год яно, дзякаваць Богу, урадзіла, і можна было разлічваць вазоў на дзесяць, не менш. Ён падумаў пра Ганну і адчуў, як прыемна закружылася галава, як бы яго штосьці п'яніла — ці то гэта пахучае, духмянае сена, ці то думка пра яе. Насупраць палоскі дзядзькі Васіля, яе бацькі, стаяла купка дзяўчат і маладзіц з граблямі. Сярод іх, вядома, была і яна, Ганна. Сёння ў яго з ёю спатканне — дамовіліся яшчэ ўчора. За Пракопавай кузняй. Параўняўшыся з дзявочым гуртам, ён крыху нацягнуў лейцы і стала, па-гаспадарску, даў «добры дзень». Пачуўся дзявочы смех. Лявонка зірнуў туды, пазбягаючы, аднак, глядзець на Ганну. Галасней за ўсіх смяялася Гэлька Бочка. Вядома, гарэзніца. Смех у яе вясёлы, сакавіты. Ён адчуваў, што Гэлька да яго нераўнадушная, можа, нават, сімпатызуе, але, што зробіш, яго сяброўка яму больш падабаецца. Гэта ўжо ні для кога, здаецца, не сакрэт.

І сапраўды ўсё навокал стала інакшым з таго часу, як у ім абудзілася гэтае пачуццё. Свет нібы пашырыўся, раздаўся ва ўсе канцы — і ўсё загучала ў ім па-новаму, больш гулка і выразна. І ў сярэдзіне ўсяго стаяла яна — Ганна. Ён павінен быў бачыць яе штодня.

— Кужаль — Ганнін кавалер. Відаць, браць будзе, — данеслася да яго ззаду.

— А што? Ганначка — здатная! — дадаў хтосьці з дзяўчат.

«У вёсцы, — падумаў ён, — нічога не ўтоіш, але рана яшчэ пра гэта гаварыць. Добра было б…»

— Ха-ха, а як жа ён з ёю? Яна ж на цэлую галаву вышэй, ха-ха… — гэта ўжо нехта са старэйшых.

Лявонка пачырванеў, але не азірнуўся. «Хай гавораць. Што яны разумеюць…» Ён торгнуў лейцамі, прыспешыў каня. «Хто ведае, як яно будзе… Многае, вядома, залежыць ад яго, бо ўсё ж такі кожны сам будуе сваё жыццё…»

Скінуўшы сена ў застаронак, ён ізноў паехаў на лонку, каб набраць чарговую хуру. Абдало ветрыкам. Ля ўраднікавай хаты (лужына высахла ад гарачыні) сустрэліся Трахімка з Ясевым Грышкам.

— Што — па сена?

— Але.

Трахімка засмяяўся нейкім нядобрым, як падалося, смехам:

— Усёй работы не пераробіш…

Лявонка бачыў, як Трахімка схіліўся да Грышкі і стаў яму нешта казаць, яшчэ раз гучна засмяяўся. Ён ведаў, што так чалавек смяецца тады, калі адчувае сваю сілу і перавагу ці калі яму што-небудзь вядома, пра што не ведаеш ты…

Вечарам, адвёўшы дзядзькавага каня ў начное і пакінуўшы яго на Павала Гальяша, Лявонка пабег на дамоўленае месца — за Пракопаву кузню — на спатканне з Ганнай. Доўга чакаў. Яна падышла з боку агародаў, калі над зямлёй згусціўся змрок. Босыя ногі, астуджаныя вечаровай расой, здаваліся ружовымі. Яны доўга ўзіраліся адно ў аднаго, нібы ўпершыню ўбачыліся. Ён дакрануўся да яе рукі. Падабаліся яе поўныя, як у спелай жанчыны, рукі.

— Прыгожая ты…

— Гэта табе так здаецца.

Чутно было, як на розныя лады квакалі жабы: адны абзываліся з нейкім вільготным хрыпам, булькатаннем у голасе, другія разламвалі цішыню ночы амаль навальнічным ляскатам перуна, трэція пяшчотна вуркаталі, адчуваючы задавальненне і радуючыся летняму цяплу і начному сутонню. У іх крактанні, якое часам пераходзіла ў гарлавыя крыкі, пазнаваўся і стогн, і адначасова нейкая нават асалода. Гэта было жывое водгулле самой прыроды, якая сцвярджала сябе ў тысячагалосы размаітых гукаў і шэптаў.

— О, чуеш? Крэкча, як нейкі чорт з таго свету… — сказала Ганна, як бы прабачаючы гэтай наіўна-неразумнай прыродзе, якая патрабуе свайго.

— Ікру пускаюць… — патлумачыў Лявонка, узрадаваўшыся пачатку размовы.

Яму было вельмі прыемна стаяць каля Ганны, бачыць яе побач, перад сабой. Праўда, яна была на якія паўгалавы вышэй за яго, але што з таго. А можа, якраз ад гэтага яна здавалася яму яшчэ больш вабнай і прыгожай. Над ілбом і на скронях тонкімі пяшчотнымі пасмачкамі віліся валасы. «Раней, здаецца, — падумаў ён, — гэтых хвалістых пасмачак не было…» На Ганніных вуснах загадкава блукала ледзь прыкметная ўсмешка.

«Адкуль яна такая, на анёла падобная, як у царкве… Дык вось яно, мусіць, тое хараство, пра якое часам згадваюць людзі…» Яго зноў уладарна кранула спрадвечная таямніца мужчыны і жанчыны, іх узаемнага прыцягнення…

— Тато наш у Амэрыку збіраецца…

У Прусцы пра гэта ведалі.

— А ты ці паехаў бы гэтак далёка?

— Цяжка адважыцца. Я б не адважыўся, — сказаў ён, крыху падумаўшы.

— Як мы самі без яго будзем?.. — уздыхнула дзяўчына.

— Дык я дапамагу! — узрадаваўся хлопец. — Вось толькі каня ў нас пакуль што няма.

Ганна як бы з удзячнасці за яго словы прыхінулася бліжэй.

— Прыгожая ты!..

Яна ціха засмяялася, ведаючы, што стала дарослай, што пакруглела і налілося спеласцю яе цела.

Ён адчуў яе набрынялыя ўжо грудзі і ціха як бы прызнаўся:

— Добра з табою.

Ганна лагодна баранілася ад яго абдымкаў, але ён усё ж такі абняў яе за гнуткую талію, і яны пацалаваліся.

— Ты ж губы не сціскай, хай адкрытымі будуць! — папрасіў ён.

Яна нячутна засмяялася.

— А ці пайшла б ты за мяне?

Ганна скрушна ўздыхнула, і ён абняў яе яшчэ мацней.

— Хто яго ведае. У цябе ж тры сястры. Іх, мусіць, першымі выдаваць будуць? І кожнай пасаг трэба.

Сёстры… Гэта праўда. Ён любіць іх, асабліва Тоню, але ж і Фядорку з Барбаркай таксама. Што іх чакае? Думкі пра будучыню хвалявалі і палохалі.

У карчах нешта зашамацела, як бы там хто быў.

— Пойдзем бліжэй пад хату… — прапанавала Ганна.

Ганніна хата — у другім канцы вёскі, і яны паволі пасунуліся ў той бок. Мінулі хату Мітрафана, Чапёркаву, падняліся на горку. Лявонка дастаў з кішэні семачкі, пачаставаў сяброўку. Густа пахла жасмінам. Там-сям пад дрэвамі, у паўзмроку летняй ночы, чуліся прыглушаная гаворка і сцішаны смех. Яны спыніліся насупраць Ганнінай хаты, адчынілі веснічкі і зайшлі на падворак. Тут, на прызбе, можна было ўтульна пасядзець. Першая прысела Ганна, Лявонка апусціўся каля яе, узяў за руку.

— А я бачу, як ты глядзіш на мяне, — усміхнулася Ганна, і ён адчуў, як яна абхапіла яго далонь. — О! — як бы ўзрадавалася яна нечаму. — Чую, як кроў у табе стукае!

— Гэта — сэрца…

— Кажуць, што сэрца ўсё чуе і ўсё разумее.

Ціха ўскрыкнула гарліца — раз, другі, трэці… Была ўжо перадапоўнач. З гародчыка даляцеў начны пах мяты — Васіліха садзіла яе кожнай вясной.

— Паглядзі! — ён задзёр галаву ўверх. — Неба якое! Зоркі! Паглядзі — дрыжаць як…

Ганна таксама падняла галаву:

— Ага!

Час ад часу ўзнікалі белыя пісагі — зоркі абрыналіся на зямлю і згаралі.

— Гэта анёлы іх гасяць — нехта, значыць, памёр, — растлумачыла дзяўчына.

— А ты шмат ведаеш, дарагулька мая!

— Якая яшчэ «рагулька»?.. — яна ціха засмяялася і ткнулася тварам у яго плячо.

— Ганначка…

Ён прыдумваў розныя пяшчотныя словы, часта бяссэнсіцу, і ёй гэта, па ўсім відаць, падабалася.

— Пайду — маці нешта прыхварэла.

— Пачакай!.. — ён яшчэ мацней узяў яе за руку.

У хаце расчынілася акно, відаць, нехта прыслухваўся да таго, што яны гаварылі. Потым з акна пачулася:

— Ганна! Ідзі ўжо дахаты.

Гэта Ганніна маці — Васіліха. Маладая пара прыціхла. «Што яна яшчэ скажа?» — насцярожыўся хлопец.

— Ой, дзеўка, зусім ад рук адбілася!

Хацелася сказаць цётцы Васілісе: «Не злуйцеся — я ж свой. Я — шчыра. Я ж, можа, ваш зяць…»

— Хваціць табе, дзяўчына, начамі лётаць — мне ўжо людзі вочы колюць! — Пасля гэтага акно зачынілася.

З вуліцы пачуліся чыесьці ўзбуджаныя крокі, нехта сказаў: «Дзе ён?» Іх было двое, і спыніліся яны каля веснічак, углядаючыся ў той бок, дзе сядзелі Лявонка з Ганнаю.

— Кужалёк? Ах, маць яго так… — вылаяўся адзін з іх, спрабуючы адчыніць веснічкі.

— Хто гэта? Ты, Грышка? — азваўся Лявонка.

— Што, не пазнаеш?

Гэта і сапраўды быў Грышка.

— Цішэй! — як бы сунімаў яго другі, што стаяў ззаду.

Але Грышка падыходзіў бліжэй. Ганна ўбачыла, як натапырыўся яго чуб, падобна як грэбень у пеўня.

— Зараз пазнаеш! — Грышка без лішніх размоў нечакана ўдарыў Лявонку па твары.

— Ты што? — здзівіўся Лявонка. — Ашалеў?

— Дай яму пад вуха! — сказаў той, што стаяў на вуліцы, невядома да каго звяртаючыся: да Грышкі ці да яго, Лявонкі.

Лявонка пазнаў голас: «Трахімка! Мала яму, што дзядзькавага каня зняверыў, да мяне яшчэ чапляецца», — падумаў ён, адчуўшы салёны прысмак у роце.

— Дык што ж вы робіце? — закрычала Ганна, роспачна ўзмахнуўшы рукамі.— Ой, людкове, ён жа яго заб'е!

Грышка хацеў яшчэ раз дастаць Лявонку кулаком, але той прыгнуў галаву і ўхіліўся ад удару.

— Ты што?

— А тое!

— Ах так?

Кроў ударыла ў галаву, і Лявонка рушыў на свайго непрыяцеля. «Няўжо не змагу?»

— Ах ты, жаба аблезлая! Ты яшчэ мяне біць будзеш! — Ён падступіў да свайго праціўніка бліжэй, схапіў загрудкі і сціснуў так, што той, нешта памкнуўшыся сказаць, захрыпеў.

Абодва пачалі валтузіцца. Грышка, вышэйшы ростам, абхапіў Лявонку сваімі доўгімі рукамі, прысеў, каб падняць праціўніка і кінуць на дол, але той злаўчыўся і неяк знізу моцна ўдарыў Грышку па сківіцы. Ганна кінулася іх разнімаць.

Біцца яны, па праўдзе казаць, не ўмелі, ні адзін, ні другі, але і аднаго і другога ўсё мацней забірала злосць. Лявонка ўскіпеў. Ён адарваў праціўніка ад сябе і з усяго размаху гваздануў кулаком у твар. Усе бачылі, як матлянулася Грышкава галава. Абодва дыхалі цяжка, са свістам, як малатабойцы.

Вакол бегала Ганна:

— Што вы робіце! Спыніцеся! Адумайцеся!

У іх было адно жаданне — пабіць, пакалечыць, знішчыць адзін аднаго, але голымі рукамі гэтага нельга было зрабіць. Выходзіла, што яны не так біліся, як тузаліся, цягалі адзін аднаго, цяжка саплі.

— Ну, хопіць, хлопцы! — з-за весніц выйшаў Трахімка. — Хопіць на сёння! — сказаў ён загадным тонам.

Але Грышка памкнуўся да частаколу, каб вырваць якога калка. У гэты момант з хаты выйшаў у белых сподніках дзядзька Васіль.

— Што такое?

Трахімка адапхнуў сябра ад плота і павалок за сабой.

— Я табе пакажу! Паглядзіш у мяне! — хрыпеў Грышка.

— Я табе рэбры паламлю! — гэта была як бы перамога — голас Лявонкі пазванчэў.

— А я табе галаву адкручу! — усё яшчэ агрызаўся яго праціўнік.

— Ну хопіць! Не вякай! — абарваў яго Трахімка.

Грышка зноў памкнуўся быў нешта сказаць.

— Маўчы!

Лявонка разам з Ганнай і гаспадаром зайшоў у хату, каб апаласнуць твар і агледзецца. На ложку адна на адной ляжалі прыгожа складзеныя падушкі. Зверху — самая маленькая, вышытая, якую тут называлі «ясікам».

Ганна прынесла вады.

Цётка Васіліха, войкаючы і спачуваючы, зрабіла яму прымочку з нейкага травянога настою.

— Ну, ты яго ў мэтлах змалаціў,— падтрымаў хлопца Васіль і, памаўчаўшы, дадаў: — Думаюць, што калі бязбацькавіч, дык і набіць лёгка…

— Нічога, дзядзьку, я не паддамся, — храбрыўся Лявонка.

— Гэта няйначай Трахім яго намовіў,— выказала сваю здагадку Васіліха.

Ачуняўшы, Лявонка падзякаваў гаспадарам, развітаўся і пайшоў.

Васіліха паглядзела на дачку, уздыхнула:

— Каб багаты быў, а то такі ж, як і мы…

— Мамо! Тварык у яго які беленькі і вус чорны… — жартам адказала дачка.

— Нешта я вуса таго і не бачыла. Ой, глядзі, дзеўка! А то дасі сябе абдурыць…

— А я яму нават абняць сябе не дазваляю! — схлусіла дачка.

Выйшаўшы ад Каленкаў, Лявонка рушыў уздоўж вуліцы. Пруска спала, як бы нічога не здарылася. Ён пайшоў на выган, дзе пасвіўся дзядзькаў конь. Не, пераможаным ён сябе не прызнаваў. Наадварот, шкадаваў праціўніка: «Нашто я яго так жорстка пакалаціў? Усё ж такі і ўва мне сядзіць воўк. І чаму людзі гэткія? Што адрознівае аднаго чалавека ад другога? Выходзіць, што нічога не адрознівае…»

Назаўтра, у нядзелю, Лявонка адвёў каня дзядзьку Хведару.

— Можа, я што і дзядзьку Хведару дапамагу?

— Дапамажы! — падтрымаў унука Кірыла. Ён такі заўважыў, што той з кімсьці не паладзіў. Уздыхнуўшы, дадаў: — Спагадлівы ты да ўсіх, адпачыў бы крыху!

— Добра ж такі касы той нацягаўся… — падтрымала свёкра нявестка.

— Мамо, з дзядзькам трэба радніцца. Дапаможам яму, дык і ад яго калі атрымаем дапамогу.

«Бач, які разважлівы!» — падумала Марыля, а ўголас сказала:

— Не затрымлівайся жа доўга!

VII

Набыць коніка дапамаглі цыганы, якія ніколі не міналі Прускі, вандруючы па гэтых мясцінах. Любілі яны спыняцца табарам за рэчкай, на Агульным, непадалёк ад сядзібы пана Падгурскага. Агульнае — нічыё, значыць, і цыганскае. На гэты раз з'явіліся яны, калі ў Прусцы завяршылі сенакос і меліся прыступаць да жніва. Вяскоўцы, хто сядзеў па хатах, папрыпадалі да шыбін, а потым усе павыбягалі на вуліцу. Прывычныя да такіх візітаў, былі, аднак, на гэты раз дужа здзіўленыя, калі ўбачылі гэты незвычайны цыганскі абоз — вазоў, можа, з дваццаць, якія непаспешліва, роўным цугам рухаліся праз Пруску.

Толькі што прайшоў, пры поўным сонечным ззянні, дождж, лёгкі, цёплы і спорны, які ў гэтых мясцінах, дарэчы, называлі цыганскім, бо свяціла і грэла сонца і невядома было, адкуль падалі кроплі. Пасля дажджу на паўнеба вымахала шматколерная вясёлка, адным канцом абапіраючыся на Бабіцкую гару, другім — на зялёны лес за Альбярцінам, дзе жылі Пацы. Весела пазіралі на свет абмытымі шыбінамі вокны прускаўскіх хат. Пад коламі цыганскіх вазоў хлюпала вада. Зрэшты, гэта былі нават не вазы, а сапраўдныя карэты з зашклёнымі вокнамі і прыгожа распісанымі дзверцамі, на якіх былі намаляваны пышныя букеты райскіх кветак. Знадворку карэты зіхацелі рознакаляровымі фарбамі, а ўсярэдзіне кожная была аздоблена дыванамі і мела сядзенні з падушкамі.

Прускаўцы глядзелі на гэткае дзіва. Залівіста брахалі, уражаныя відовішчам незвычайнага поезда, сабакі, уцякалі з дарогі і хаваліся пад платы куры.

Адна з карэт — самая першая — на асабліва рыпучых і высокіх рысорах і вымалеваная ў асабліва зіхоткі чырвоны колер, гайдалася больш за іншыя на калдобістай прускаўскай дарозе.

Кожную карэту цягнула пара коней, падабраных пад адну масць. Пара буланых, пара гнядых, пара вараных, пара рыжых, пара сівых і яшчэ — з рознымі адценнямі. У першую — чырвоную — карэту запрэжаны двое даўгагрывых белых коней, і ступалі яны неяк вельмі ж фарсіста, быццам валаклі не цяжкую карэту, а лёгкую, амаль бязважкую брычку. У паветры гулі хрушчы, і коні адмахваліся ад іх цяжкімі хвастамі. Прыгожыя яны былі — цыганскія коні, сытыя і пародзістыя, і выглядалі як у якім-небудзь цырку. Хамуты і ўся збруя — у срэбры. Паязджане ехалі павольна, з годнасцю. Прускаўцы глядзелі, цмокалі ад здзіўлення языкамі і не маглі налюбавацца хараством кожнай карэты. Звінелі прымацаваныя да хамутоў шматлікія бразготкі. А ў карэтах — відаць было — у раскошным стракатым убранні сядзелі цыганкі, выглядаючы з зашклёных вокнаў. Смеючыся, пра штосьці перамаўляліся між сабой. У косах блішчэлі ўплеценыя сярэбраныя манеты, на грудзях красаваліся развешаныя ў некалькі радоў пацеркі, а сукенкі здаваліся пазалочанымі. Прускаўцы як панямелі ад гэтага незвычайнага, нібы казка, відовішча. Апрытомнелі яны толькі тады, калі праехаў увесь поезд і мінала апошняя ўжо не карэта, а фурманка, таксама, аднак, запрэжаная парай коней. Адзін — рабы, другі, меншы, — мышасты. У фурманцы сядзеў даўні знаёмы прускаўцаў — Піхта, які не раз бываў у тутэйшых краях. Гэта быў дужы мужчына, апрануты ў новую світку з белага, але ўжо добра забруджанага саматканага палатна. Кірыла пазнаў яго загарэлы твар, чорную, акладзістую бараду. І той, відаць, пазнаў прускаўца, бо, параўняўшыся з Кірылам, спыніў сваіх коней. З-пад навіслых броваў Піхты глядзелі зялёныя, як у ката, вочы.

— Тр-р-р! — нацягнуў ён лейцы. — Кірыла?

— Я, а хто ж яшчэ?

— Га-га-га-га! — зарагатаў цыган. Ад яго шырокай, нястрымнай усмешкі іскрыліся зеленаватыя вочы і зіхацелі роўныя і белыя, як часнок, зубы. Усе ажывіліся, і пачаліся роспыты.

— Што гэта ў вас — вяселле, можа? — пацікавілася Марыля.

— Вяселле, бацю. Наш барон жэніцца! — адказаў цыган.

— Цыганскае вяселле, значыць, таго… — пахітаў галавой Кірыла.

— Цыганскае! — пацвердзіў Піхта.

— Дзіва што! Хто ж у сенакос вяселле спраўляе, акрамя цыган? — скрывіла губы Хомчыха.

— А што нам? — Піхта глянуў на яе як бы з выклікам. — Мы падданыя палясцінскага цара!

Прускаўцы яшчэ шырэй параскрывалі вочы і раты.

— Прыходзь, Кірыла, на нашым вяселлі пагуляем! — Піхта свіснуў, торгнуў лейцамі, і яго вазок паімчаўся даганяць вясельнікаў, якія ўжо добра ад'ехаліся.

— Але ж і калеты! — захапляўся Гамон: здрадлівае «р» атрымлівалася ў яго як «л».

Падышоў Масей Галёнка — без яго нішто ў Прусцы не абыходзілася:

— Карэты як карэты, але колы!

Чым яму прыйшліся даспадобы колы, ніхто не ведаў.

— Дык, аказваецца, багата цыганы жывуць! — як бы ачнуўся Кірылаў сусед — Назар Хомка, які таксама тут стаяў.

— А ты што думаў? — зняважліва паглядзеў на яго Пракоп, які толькі што далучыўся да кампаніі.

— Убіраюцца вунь як раскошна! — усё яшчэ не магла стрымаць свайго здзіўлення Марыля.

— Дзіва што! Калі падданыя гэткага цара!.. — адказала ёй суседка Хомчыха.

— А кажуць, быццам дзяцей крадуць… — зноў азваўся Масей, які звычайна толькі і чакаў магчымасці ўкінуць слова ў агульную размову.

— У іх цыганятаў поўна! — заспакоіў прускаўцаў, асабліва жанчын, каваль.

Масей зарагатаў, агаліўшы шчарбаты рот.

Цыганскі абоз, выехаўшы з вёскі, павярнуў направа, мінуў масточак цераз Плісу, потым грэблю і спыніўся за рэчкай на тым самым Агульным.

Калі прускаўцы разышліся па сваіх справах, Кірыла сказаў Лявонку:

— Каб ты ведаў — як некалі Піхту збілі! На горкі яблык…

— Цыганы?

— Не, не цыганы. Была гісторыя…

Кірыла расказаў, як аднойчы, гадоў з дзесяць таму, у Прусцы зніклі коні — у Дармідонта Хлябіча і Рамана Гальяша.

«Падкраліся ноччу, — абураўся Дармідонт, — нячутна вывелі з канюшні і — памінай як звалі…» Дармідонт жыў на хутары, а Гальяшы — у вёсцы, на самым канцы, ля выгану. Здарылася гэта пасля таго, як на тым жа Агульным таксама пастаяў цыганскі табар. Табар паехаў, і коні зніклі. Коней знайшлі — у Бабіцкай Бярэзіне. Закілзаныя, яны стаялі каля мажнай сасны з высока задранымі галовамі, прывязаныя кароткім повадам да тоўстых сукоў. Каб не ржалі. Калі ў каня высока задзёрта пыса, ён не можа падаваць голас — іржаць. Стаіць, неспакойна перабіраючы нагамі, і ўсё.

Хто злодзей — не ведалі.

«Дапрасіць!» — мітусіўся Кастанты, але яго вышуковая дзейнасць нічога не дала. Некаторыя казалі, што тых коней Дармідонт сам адвёў у Бярэзіну. І свайго, і Гальяшовага… Адыграліся на маладым цыгане, які аднойчы ранкам, пасля таго здарэння, ішоў па камянецкім гасцінцы і завітаў у Пруску. Яго злавілі, абвязалі вяроўкамі і вывелі на выган. Цыган казаў, што ён ні ў чым невінаваты і ніякага дачынення да той кражы не мае, але натоўп ёсць натоўп. «Патачным цукрам ён яго прыманьваў», — нашэптваў, ідучы ззаду, Ясё Латушка. Самасуд чыніў Дармідонт — біў цыгана ўжо, здавалася, непрытомнага. Каля бацькі ў пыле круціўся хлапчук, увесь захоплены бойкай і таксама стараўся тузануць ахвяру. Гэта быў Трахімка, тады яшчэ зусім малы. «Так яго! — падахвочваў бацька. — Так яго! Эх ты, не ўмееш біць, ду-урань! Бі наском!» Цыган ужо не рэагаваў на ўдары. «Калом бы яму па рэбрах!» І тут адбылося нечаканае. «Стой! — крыкнуў Кірыла і абвёў вачыма натоўп. — Хопіць здзекавацца над чалавекам». Да Кірылы падскочыў Дармідонт: «Канакрадаў трэба біць!» Здзекі тым не менш спыніліся. Натоўп астыў. Той малады цыган і быў Піхта, якому Кірыла, па сутнасці, уратаваў жыццё.

Праз альшыну відаць было, як цыганы спыніліся на Агульным і пачалі распрагаць коней. У Пруску даносіліся іх вясёлыя смех і гамана. Госці мелі намер, відаць, затрымацца, бо паставілі шатры і адразу ж узніклі спевы, музыка і танцы. Запалала вогнішча.

Да цыганскай стаянкі пацягнуліся людзі. Лявонка пайшоў з Кірылам.

— Не баўцеся надта! — крыкнула ўслед Марыля, але яны былі ўжо за весніцамі і зрабілі выгляд, што не пачулі.

Ідучы ля Ганнінай хаты, Лявонка глянуў на гародчык з вяргінямі: «Будзе ж, мабыць, і яна…»

Кірылу Піхта пазнаў здалёк:

— А Міхаль як? — ён ведаў Кірылавага сына.

Кірыла глыбока ўздыхнуў і сумна пакруціў галавой.

— Памёр.

Піхта паглядзеў на Лявонку. Бялкі яго асалавелых ад гарэлкі вачэй — у чырвоных пражылках.

— Дык ты Кірылаў унук?

— Унук, — замест Лявонкі адказаў Кірыла.

— І ты, Пракоп, тут, — Піхта заўважыў каваля, які падышоў да іх.

Павіталіся.

— Эй, нясіце сюды чарку! — Піхта махнуў рукой цыганам, сярод якіх стаяў важак.

Лявонка прыкмеціў яго адразу. Важак вылучаўся сярод цыганоў высокай шапкай і чырвонымі ботамі. За халяваю — бізун. Твар валасаты — толькі нос тырчыць. Позірк калючы. Глянуў на Лявонку — як нажом паласнуў.

Да гурту далучыліся Каленікі — дзядзька Васіль з братам Ляксеем, а за імі і сусед Фёдар Тупчык.

Праз гоні якія стаяў Дармідонтаў хутар. Лявонка паглядзеў у той бок. Самога Дармідонта пакуль што не відаць — недзе, мабыць, у лесе. Ды і сыноў яго — Трахімкі і Цімошы — таксама няма.

Цыганы самі весяліліся і частавалі кожнага, хто прыходзіў у табар, — налівалі шклянку гарэлкі, на закуску давалі сала з хлебам. Цыганы, як вядома, надта любяць сала, а яшчэ з гарэлкай! Адчувалася, што гэты народ не думаў ні пра мінулае, ні пра будучыню, жыў сённяшнім днём. Табар весяліўся. Хіба што толькі важак, абцяжараны сваім адказным становішчам, пагардліва паглядаў навокал і не спрабаваў ні з кім гаварыць.

— Кірыла, расказвай, як жывеш! — не сунімаўся Піхта.

— Якое там жыццё без каня…

— Няма каня? — здзівіўся цыган.

— Пайшоў за гаспадаром услед…

Піхта ажно прысвіснуў, потым спачувальна пацмокаў языком.

— Пачакай, бацю, можа, як дапаможам… — і ўсміхнуўся: — Цыганы — багатыя!

Кірыла з недаверам паглядзеў на яго.

— Не бойся, я не канакрад. Каб я ім быў, дык барон не трымаў бы мяне каля сябе. А наш барон — чалавек!

Барон якраз выйшаў з шатра і перамінаўся з нагі на нагу. Гэта быў поўны, каржакаваты мужчына сярэдняга росту. Ён ляніва паазіраўся навокал, паблажліва ўсміхаючыся і паказваючы некалькі залатых зубоў. Заўважыўшы барона, заспявала скрыпка, і амаль адначасова стаў пастукваць бубен, які ў нечым згаджаўся з ёю, а ў нечым быццам бы і пярэчыў. Каля вогнішча закруцілася маладзенькая цыганка з каралямі на тонкай стройнай шыі. Закінула назад галаву і расставіла рукі.

— Ружа спявае! — кіўнуў у бок цыганкі Піхта.

Апранута спявачка ў яркае чырвонае адзенне. Кофта з шырокім выразам і спадніца стракацяць непрывычнымі для тутэйшага вока зыркімі кветкамі. На шыі, на руках забразгаталі маністы і браслеты. Па твары пераліваўся водсвет кастра.

— Чавэло! — вясельны табар дыхнуў нейкай абвостранай пачуццёвасцю.

Да цыганкі падскочыў і затросся ў танцы малады цыган у шырокай чырвонай кашулі. Не ўтрымаўся і Піхта і таксама пайшоў у пляс, лоўка ўдараючы далонямі па халявах. Цыган-скрыпач падышоў да Кірылы (чамусьці выбраў менавіта яго) і пачаў наігрываць яму над вухам. Кірыла смяяўся.

У натоўпе аб'явіліся прускаўскія хлопцы — Трахімка з Цімошам і Грышкам, пачаліся смех, жарты. Прывалокся Гамон. Потым прыбеглі Піліпко з Цімошкам. Непаспешлівы Назар Хомка далучыўся да гурту.

— Гэй, Ружа, хадзі сюды. Пан да нас прыйшоў, пагадаць хоча, — паклікаў яе Піхта, які зноў апынуўся каля Кірылы з Лявонкам. Ён засопся пасля заліхвацкага плясу.

— Абмане яна, — ухмыльнуўся Трахімка, выдыхнуўшы дым ад тоўстай самакруткі.

— Абмануць таксама трэба ўмець, — патлумачыў Піхта. — І ведаць, каго абмануць. Добрага чалавека не трэба — грэх. А вось калі ён ды нядобры…

Лявонка стаяў з краю, і цыганка падышла да яго, узяла за руку, пяшчотна пагладзіла і раптам усёй постаццю прыльнула да хлопца:

— Ой, які ты!

«П'яная!» — асуджальна падумаў Лявонка, аднак не адступіў.

— О-о! — ажывіўся гурт.

Мякка зазвінелі каралі, у гарачым дыханні цыганкі чулася незразумелая ўзбуджанасць. Потым яна, нібы апамятаўшыся, адхінулася і падняла яго руку, далонню уверх, да сваіх вачэй.

— Кажы праўду, пустога не мялі! — крыкнуў ззаду нехта з прускаўцаў, здаецца, усё той жа Трахімка.

— Як цябе зваць, хлопец?

— Лявон.

— Вось твая лінія, Лявон. Бачыш? Шмат пражывеш. Доўгая дарога табе суджана. Далёка завядзе яна цябе. Шмат дзіўнага пабачыш на белым свеце…

Лявонка адчуў яе пах — цыганка, відаць, націралася нейкім духмяным зеллем.

— У цябе добрыя лініі. Лінія сэрца, лінія галавы…

Ізноў чамусьці падумалася пра Амерыку, пра тое пытанне, якое задала нядаўна Ганна: «Няўжо я калі-небудзь паеду? Не, мусіць, такога не здарыцца ніколі».

— А тут, здаецца, яшчэ адзін паварот, у другі бок!

Варажбітку акружыў натоўп, большасць — прускаўцы.

— Далёка ад радзімы будзеш жыць, ад бацькавай хаты. Нетутэйшая жанчына цябе пакахае.

— О-о! — здзівіўся Гамон.

Прысутныя зарагаталі. Разам з усімі засмяяўся і ахмялелы Піхта. Цыганка не выпускала Лявонкаву далонь са сваіх мяккіх, але ўчэпістых рук.

— Цяжка хварэць будзеш, але хвароба пройдзе, паранены будзеш — выратуешся, — варажбітка яшчэ ніжэй схілілася над яго далонню. — Але памрэш у роднай хаце.

Усе прымоўклі.

— І губляецца лінія!..

Хлопец і верыў, і не верыў цыганчыным словам, ён сунуў руку ў кішэню і аддаў ёй усё, што там было, — некалькі капеек.

— Нейкая яна непадобная на вас, — сказаў Кірыла Піхту.

— А як інакш? — матлянуў галавой той. — Яна з далёкага табару.

У цыганоў такое здараецца спрадвеку. Піхта стаў казаць яе гісторыю. Аднойчы ноччу знянацку, калі яна ішла з вёскі да сваіх, на яе накінуліся, схапілі і павезлі, і яна вымушана была выйсці замуж за чужога цыгана. Сам барон гэта ўхваліў: загадваў голас прыроды, бо ў табары ўсе перарадніліся і трэба была свежая кроў. Даведаліся бацькі — развялі рукамі: «Што паробіш — доля наша такая, цыганская…»

«Нялёгка ж, відаць, гэта — жыць сярод чужога народа, — у думках разважаў Лявонка, — але чаго толькі лёс не робіць з чалавекам…»

Да кастра наблізілася старая цыганка з шэрымі, як дым, валасамі, што выбіваліся з-пад хусткі, прыпаліла ад жарынкі люльку і пачала яе раскурваць.

З начнога цемрыва выбрыў і падышоў да кастра пан Адась — малодшы сын пана Падгурскага. Ён меў хмурны выгляд і бледны, як у сухотніка, твар. Сівавалосая цыганка курыла люльку, абыякава аглядаючы наваколле. Паніч моўчкі працягнуў ёй далонь.

Цыганка паўзіралася ў яе, трымаючы люльку ў зубах, і, пыхнуўшы дымам, сказала:

— Ой, чалавеча, кароткая твая лінія…

Па бледным твары Адася пайшлі цёмныя пляміны. Ён апусціў вочы і наском бота пачаў нешта калупаць у зямлі.

Маладзенькая цыганка заспявала зноў:

Пачуўшы песню, пан Адась адарваў позірк ад кастра, прыслухаўся, паглядзеў кудысьці паверх вогнішча. Некалькі гадоў назад ён пакахаў старэйшую дачку пана Бяльчынскага (яго маёнтак быў у Вайской) Лёдзю. Чаму — невядома, але Лёдзя тая не адказала яму ўзаемнасцю, і Адась доўга перажываў. Пасля гэтага ён увесь аддаўся вынаходніцтву. Спачатку працаваў над перпетум мобіле, але, так і не рэалізаваўшы яе, з такім жа імпэтам узяўся за лётню, маючы намер, як ён і абяцаў Лёдзі, прыляцець да пана Бяльчынскага па паветры. Казалі, што нарэшце ўсё ж такі нібыта вынайшаў тую лётню.

Ноч пахла скошанай прывялай травой. Дзесьці ў прырэчных лозах скрыпеў драч. Прускаўцы, якія прыйшлі паглядзець, не маглі надзівіцца вясёламу цыганскаму вечару.

Піхта смяяўся разам з падвяселенымі мужчынамі:

— Пан прапаноўвае нам работу — катлы і каструлі паяць.

— Бо вы ж майстры! — з павагай сказаў Пракоп.

— Не пойдзем!

— Чаму? — дзівіўся Кірыла.

— Паглядзіце на птушак, — разышоўся Піхта, — яны не сеюць і не жнуць, але ж неяк жывуць! Дык чаму цыган не можа жыць? Толькі што ўдачу трэба мець…

— Нездарма ад цыгана ветрам пахне, — паддзеў Піхту Трахімка.

— А ад цябе чым пахне, га? Дай панюхаю, — павярнуўся да яго цыган.

Пачуўся смех.

— Ведаем мы гэту ўдачу, — уступіў у размову Масей Галёнка, выпіўшы толькі што паднесеную чарку.

Грамада змоўкла, наважыўшыся слухаць.

— Вось калісьць у Бабічах было. Таксама цыганы прыехалі. Пазычце, кажуць, барану — раку баранаваць будзем. Бабіцкія мужыкі зарагаталі, як дурні, а Марка Замагільны пытае: «А нашто ж яе баранаваць?» — «Наша справа». Той не адстае: «А ўсё-такі скажыце: нашто?» — «Рыбу лавіць будзем». Бабіцкія зноў зарагаталі: «Чым лавіць — баронамі?» — «Не, мы толькі бераг баранаваць будзем, а рыба сама ў гэты час з ракі павыпаўзае».

Пачуўся рогат.

— Гэта, можа, калі невад коньмі цягнуць. Невад цягнуць цяжка, — выказаў сваё меркаванне Назар Хомка.

— Не-е! — засмяяўся Масей. — Не ў тым справа! Ну, пазычылі бабіцкія ім барану. Збеглася ўся вёска глядзець на той цуд. «Ха-ха, ха-ха», — цыганы, маўляў, дурныя. А яны не дурныя, — тут Масей зрабіў невялікую паўзу. — Як высыпалі ўсе бабіцкія на бераг баранаванне тое глядзець, цыганкі тым часам па хатах пайшлі. Так што потым і курэй, і каўбас не далічыліся…

Усе навокал зарагаталі.

— Гэта, бацю, выдумаў ты, — махнуў рукою Піхта, — цыганы гэтак не робяць. Але здараецца, вядома, усякае. Неяк стаялі мы каля адной вёскі. Ну і людзі, скажу я вам, кубак вады не выпрасіш. Пайшоў я да папа. Якраз такою парой сена касілі,— расказчык дастаў з глыбокай кішэні люльку, закурыў.— Наняўся і я сена касіць. Я, кажу, бацю, столькі табе сена накашу, што на ўсю зіму хопіць! Узрадаваўся поп, паабяцаў дзесяць рублёў заплаціць, даў касу, сабраў мяшок з ежай — хлеб, сала, нават пляшку гарэлкі не забыў пакласці — і прывёў мяне на шырокую лугавіну з такой высокай і густой травой, што каня з яе не відаць было б. «Як пакосіш, прыходзь за разлікам», — сказаў поп і пайшоў. Ну, што ж, вырашыў я перш-наперш пад'есці, расклаў агонь, сала падсмажыў, выпіў, закусіў і лёг спаць. Назаўтра прачнуўся — што рабіць? Ізноў выпіў, пад'еў, лёг, адпачываю. І так дні два, пакуль папоўскія запасы не скончыліся, а калі скончыліся — касу на плечы і да папа. «Скасіў?» — «Усё дарэшты, сохне!» Дае поп дзесяць рублёў. «Эх, бацюшка, накінь яшчэ пяць! — надта ж трава высокая была, касы не выцягнуць. Каб ведаў — і не пачынаў бы!» — «Э не, так мы не дамаўляліся. Бяры грошы і ідзі з Богам». — «Дык што, не будзеце плаціць?» — «Я табе, кажа, і так шмат даў!» — «Ах, калі так, дык устань, трава, па-старому, як стаяла!» — сказаў я, бразнуў дзвярыма і пайшоў. Пабег поп на сенажаць. Бачыць — трава, як стаяла, так і стаіць, з чалавека ростам. «Эх, думае, не варта было мне скупіцца, дарэмна не набавіў цыгану. Цяпер, выходзіць, ізноў людзей наймаць трэба тую траву касіць…»

Усе дружна засмяяліся.

Вяселле працягвалася, а прускаўцы пачалі развітвацца.

— Да мяне заходзь! — запрасіў на развітанне Піхту Кірыла.

— Дзякуй! — цыган засмяяўся, бліснуўшы вачыма, — Можа, і сапраўды зайду. Чарку рыхтуй!

Моладзь засталася пры вогнішчы, ля якога, задумаўшыся, сядзеў пан Адась.

Трахімка разам з Цішкам, не звяртаючы ўвагі на прысутнасць Адася (як бы таго паніча і не было), пайшлі ў панскі сад па яблыкі. Гамона, які хацеў ісці разам з імі, не ўзялі.

— Не да Падгульскага! Вы да Кастантага ідзіце — сёння яго дома няма, паехаў некуды, — раіў ім Гамон, — у яго белы наліў!..

— Не, да Кастантага не пойдзем! — пакруціў галавой Трахімка. — З ураднікам лепш не звязвацца.

«О, Трахімка не ўломак! Разумее, што да чаго… — падумаў Лявонка і пашукаў вачыма Ганну, якую яшчэ раней заўважыў у купцы моладзі.— А дзе ж яна? Можа, з хлопцамі куды пайшла? Як яна магла? Дзе ж яна?» Але як толькі ўбачыў яе мілы тварык і ўсмешлівыя вочы, дык адразу папракнуў сябе за празмерную рэўнасць. Доўгія, прыгожыя вейкі сарамліва апускаліся, калі хто з хлопцаў асабліва ўважліва паглядаў у яе бок. Душа Ганны — маладая, неспазнаная. Пакуль што, пэўна, і яна сама не ведае, чаго хоча і якія глыбінныя жаданні ў ёй стоены.

Ён спыніўся каля яе.

Ганна сказала, як бы і не глянуўшы на Лявонку:

— Не інакш — цыганку ўпадабаў…

— Ты ж бачыла — яна сама падышла.

— І мне цыганка варажыла! — Яна павярнула тварык да Лявонкі.

— Праўда?

— Глядзіць на далонь і кажа: спачатку даведаешся, што такое шчасце, а потым і гаркоту спазнаеш. Сумная хадзіць будзеш…

— Ну, а далей што?

— Пра каханне, кажа, забудзеш і доўга жыць будзеш!

— І ўсё?

Завіточкі на Ганніных скронях страпянуліся, і дзяўчына ўсхвалявана зашаптала:

— А што далей — не скажу. А ты хацеў бы даведацца?

— Хацеў.

Вярнуліся Трахім з Цішкам, прынеслі поўныя запазушшы яблык. Першага пачаставалі пана Адася. Ён па-ранейшаму сядзеў ля кастра, у якім, патрэскваючы, дагарала апошняе голле. І дзяўчаты ахвочыя да яблыкаў.

— Адно толькі даў. Дай два — каб пара была, а то палец саб'еш! — патрабавала Гэлька Бочка, калі Цішка пачаў абдзяляць іх панскаю садавінаю.

Пабегла да сябровак і Ганна і таксама захрумсцела свежым яблыкам.

— І не баіцеся вартаўнікоў?

Трахімка рагатнуў:

— А чаго іх баяцца? Спаткалі мяне аднойчы вартаўнікі. Адзін кажа: «Зарэжам». Другі кажа: «Павесім». А я ім: «Рабіце, кажу, як лепш». А сам — цераз плот і ходу. Толькі яны мяне і бачылі.

Лявонка і не заўважыў, як аказаўся побач з Ясевым Грышкам. Той выглядаў вінавата.

— Неяк дарэмна мы тады патузаліся, — Грышка апусціў вочы.

Лявонка ўздыхнуў, а потым неяк няпэўна прамовіў:

— Калі ўсе крыўды будзем памятаць, то дабра не чакай!

Падышоў шумлівы Трахімка. У начным сутонні віднеліся яго белыя зубы.

— Ну што, браце, у машонцы кіпіць?

— Гэта, можа, у цябе, а ў мяне — не, — жартам на жарт адказаў Лявонка.

Пасля вяселля, якое зацягнулася далёка за поўнач, цыганы, змарыўшыся, пападалі хто дзе, паснулі.

Пачала разыходзіцца і моладзь.

— Дзяўчаты! Каторая ў клуню возьме? — жартаваў Трахімка.

Усе дружна зарагаталі.

VIII

Лявонка праводзіў Ганну. Дзяўчына не ўтрымалася і ціха спытала:

— А ты кахаеш мяне?

Замест адказу ён абняў яе і пяшчотна прытуліў да сябе. Яна, мусіць, адчувала і ведала, што ён яе любіць, кахае, але спрабавала даўмецца, за што. За што ён агарнуў яе такім моцным пачуццём? Колькі ні думала, не магла знайсці здавальняючага адказу на гэтае пытанне. Сам жа ён здаваўся ёй прыгажэй за ўсіх на свеце, і, магчыма, таму душу казытала трывога.

— Ой, не ведаю нават, верыць табе ці не.

Не змаўляючыся, яны падышлі да Васілёвай клуні, што высокай гарой узвышалася на фоне начнога неба. І ён адважыўся. Ціха дакрануўся да засаўкі, і дзверы пачалі павольна расчыняцца, але раптам зарыпелі так гучна, што, здалося, пачула ўся Пруска. І ён, і яна застыглі ў здранцвенні. Запахла свежым сенам…

Жыццё цялеснага, плоцевага «нізу» ў прускаўцаў было ахутана маўчаннем. Аб палавым жыцці больш думалі, чым гаварылі. Хіба што ў мужчынскай кампаніі які-небудзь дурань пахваляўся сваімі перамогамі. Часцей пра жанчыну можна было пачуць сярод падлеткаў-пастушкоў, зрэдку — у кампаніі больш дарослых хлопцаў. Прыродная чалавечая сарамлівасць брала верх над спакусай пажадлівасці. І ўсё ж такі прускаўцы, назіраючы за акаляючай прыродай і знаходзячыся з ёю ў глыбокім адзінстве і сувязі, з нейкай затоенай самапавагай адчувалі свой пол. Па меры прыходу сталасці абуджаўся старадаўні інстынкт і няўтольная прага засяваць, апладняць, зачынаць, раджаць. Выпадкі нараджэння дзяцей па-за шлюбам былі не такія ўжо рэдкія. Да нявесты, якая да замуства паспела страціць нявіннасць, адносіліся даволі цярпіма. Асабліва моладзь, якая адчувала сябе ў гэтых адносінах больш свабодна. Але неабходныя перашкоды цялесным страсцям і патрэбам заставаліся. Кожны старанна таіў той пахатлівы агонь, які ў ім палаў, робячы пры гэтым выгляд, што нічога такога няма і не адбываецца. Прускаўскія дзяўчаты саромеліся распранацца дагала нават у сваім жаночым асяроддзі. Нярэдка здаралася нават так, што муж і жонка за ўсё жыццё ні разу не бачылі адно аднаго голымі. Пачынаючы з вяселля, клаліся ў пасцель у начной бялізне і абавязкова гасілі святло…

Ганна пайшла ў цемрадзь клуні першая. Счакаўшы крыху, за ёю падаўся Лявонка. Яшчэ мацней запахла маладое духмянае сена. Водар быў такі, што ажно заказытала ў носе. «Гэта тое, што дзядзька Васіль нядаўна вазіў,— падумаў хлопец, — уперамешку з рачным аерам». І яшчэ запахла яблыкамі. Пэўна, ляжалі недзе ў сене. Пачуўся пошчак салаўя: «Цёх-цёх-цёх!» Яму азваўся другі — танчэйшы: «Фю-фю-фю!»

— Хадзі бліжэй, а то страшна…

— Дзе ты? — Ён пайшоў на голас і ўбачыў яе толькі тады, калі апынуўся побач.

Ганна стаяла ў глыбіні клуні, стаіўшыся за шулам і трывожна прыслухваючыся, як шалясціць пад яго нагамі сена. Здавалася, што гэта не сена, а лёс, наканаванасць, тое, чаго ёй, дзяўчыне, не пазбегчы. Ён абняў яе і прыгарнуў да сябе. Яна паслухмяна прыльнула да яго, прыціснулася ўсім целам. І тут ён адчуў прыліў пажадлівасці. Ганна, відаць, зразумела і ціха засмяялася.

— Хочаш? — і зноў ледзь чутна засмяялася.

Ён пяшчотна туліў яе да сябе.

— Ой, Лявонка, нельга…

— Нічога, усе так робяць! Што тут такога… Давай прысядзем…

Яны апусціліся на сена, і ён лагодна правёў рукою па яе грудзях, пагладзіў калені, зноў абняў за шыю, адчуўшы мяккасць вільготных і зблытаных валасоў, прынік да вуснаў. Спрактыкаванасці — ніякай, рухамі кіравала каханне і спрадвечны прыродны інстынкт.

— Ой, не трэба! Што маці скажа…

Яна спрабавала мякка адштурхнуцца ад хлопца, але ўжо з той хвіліны, як адчула яго побач з сабою, салодкая стома аднекуль знутры накацілася і на яе. Гэта была нейкая гарачая хваля, што ўзнялася знізу, пачала расці і вось ужо дасягнула грудзей, ударыла ў галаву. «Будзь — што будзе!» Кроў запульсавала ў скронях так моцна, што падалося, быццам нехта ходзіць вакол клуні, тупаючы цяжкімі ботамі. Зашамацела прымятае сена.

— Ой, што ты робіш, Лявонка?

Але ён і сам не ведаў, што робіць і што робіцца з ім самім. Губы яе здаліся горкімі, але ён прагна цалаваў іх, шыю, грудзі. Цалуючыся, яны моцна стукнуліся зубамі, ажно зазвінела ўвушшу.

— Ой, любы ты мой!.. — выдыхнула яна і горача аддалася абдымкам, адчуўшы ў сабе нешта пругкае, што паступова і неадольна ўваходзіла ў яе нутрыню, шчыльна запаўняючы яе чымсьці чужым і нязвычным. — Ты не забудзеш мяне, ты не забудзеш мяне? — страсна, з нейкім хрыпам шаптала яму каля вуха, нібыта жадаючы яшчэ раз, нават пры такіх вось інтымных абставінах, упэўніцца ў яго каханні.

Ён не адказваў, бо, мусіць, нічога і не чуў, і не цяміў — усё навокал нібы перастала для яго існаваць. Не пачуў і таго, як яна ціха, адначасова як бы ад болю і асалоды глуха застагнала. Кроў біла ў галаву, засціла вочы. Цалуючы, мусіць, ад хвалявання, незнарок укусіў за губу, але Ганна гэтага нават не заўважыла. Яна забылася на ўсё і ўсёй істотай адклікалася на яго ласкі. Асалода ад кахання і захапленне ім спалучыліся ў адно непадзельнае адчуванне. Час, здавалася, спыніў сваю хаду і цешыўся разам з імі.

Зноў пачулася салаўінае: «Цёх-цёх-цёх!», вярнуўшы хлопца да свядомасці. Толькі цяпер ён заўважыў той мяккі рытмічны рух, які валодаў іх целамі і спалучаў іх у адну істоту. Здалося, што пад імі гайдаецца сама зямля, падкідваючы разам з клуняй і ўсім наваколлем у вышыню цёмнай ночы да месяца і зор. Летняя ноч купала іх у сваіх цёплых наплыўных хвалях. Нарэшце, знямогшыся і стаміўшыся ад гэтай салодкай працы, і хваляванняў, ён асунуўся побач з ёю. Яна, таксама знясіленая, ляжала з распушчанай касой.

— Ну як, спадабалася?

— Каб так было заўсёды! — прашаптаў ён.

— Ах, мой ты Кужалёк!..

Праз дзірку ў страсе на іх пазірала начная зорка.

— Бачыш, якая я ў цябе…

Ён, нічога не адказаўшы, ізноў пацягнуўся да яе.

— Давай паспім з паўгадзіны, — прапанавала яна.

Аднак Лявонка не мог заснуць, усю ноч яго будзіў пах яе цела. Ганна, амаль раскрытая, спала побач. У клуні пачало святлець, і толькі цяпер ён угледзеў яе цёмна-ружовыя саскі і пяшчотны пух на ўлонні. Ужо пад ранак ён таксама заснуў ды так моцна, быццам у яму праваліўся. Але толькі на некалькі хвілін, бо тут жа ўсхапіўся, узняў галаву. У некага ў вёсцы закукарэкаў певень. Лявонка прыўстаў на локаць. Ганна пяшчотна прыхінулася да яго, дакранулася вуснамі да яго вуснаў. Не пацалавала, а толькі дакранулася. Ён успомніў, як некалі, у вучылішчы, чытаў Фарэля, але тут, у сапраўднасці, было нешта зусім іншае.

— Ты будзеш маім, — сказала Ганна з жаночай рашучасцю, мякка, але неадступна.

Ён нічога не адказаў і зноў раптоўна праваліўся ў сон.

— Не спі! Ісці трэба…

Лявонка падняў галаву. Ганна сядзела каля яго ўжо апранутая. Прыгладзіла непакорлівую пасмачку валасоў, што віхурыліся над яго лбом.

— Пайду я, а ты па-за клунямі ідзі, каб, крый божа, ніхто не ўбачыў!

— Не бойся, не ўбачаць…

— Ой, любы ты мой…

Ганна знікла за шырокімі дзвярыма клуні, і праз колькі хвілін Лявонка пачуў, як яна загрукала ў акно, просячы маці адчыніць дзверы. Трэба збірацца і самому.

Выйшаўшы з клуні, ён адчуў, як зямля поўніцца радаснымі гукамі. З усходу пачала ўжо займацца зара. За клуняю, калі ён выйшаў на паветра, зашумеў вішняк. Ад травы сачыліся ранішні халадок і бадзёрасць.

Па вуліцы, з касою на плячы, прайшоў Назар Хомка, але Лявонку не заўважыў.

Маці ўжо не спала.

— Назар пайшоў касіць, а Лявонка наш ужо накасіўся… — пасміхнулася Марыля, убачыўшы сына. — Захапіўся ты ёю, сынок.

Лявонка прамаўчаў. «Мабыць, ведае, — падумаў ён. — Ад яе нічога не ўтоіш…» Пасля бяссоннай ночы з якой бы асалодай ён паспаў, але якраз пад сняданак з'явіўся Піхта. Прыехаў вярхом на кані, увёў яго на панадворак і адразу ж зайшоў у хату, прынёсшы з сабой пах цыганскага табара.

— Добры дзень!

— Дзень добры! — быццам пагадзіўся Кірыла.

— Выручу я цябе, Кірыла. Глянь у акно! — У зялёных кашачых вачах цыгана гралі радасныя іскрынкі.

Выходзіць, стрымаў цыган слова: па панадворку хадзіў маленькі конік рыжай масці. Выйшлі з хаты.

— Барон дазволіў! — патлумачыў Піхта, нібы жадаючы сказаць, што ў гэтай справе няма нічога супрацьзаконнага.

Конік меў даволі здатны яшчэ выгляд: кароткія, моцныя ногі, тоўстая шыя, ёмкае, але не абвіслае чэрава. Кірыла ўзяў у Піхты пугу і пастукаў ёю па капытах. Цыган засмяяўся з сялянскай недаверлівасці, пахлопаў каняку на хрыбце.

— Пародзісты, бацю, конь, цыганскі!

— Жвавы конік, — згадзіўся Кірыла.

Але ж усе ведаюць, што цыган чалавека вакол пальца абвядзе, што ён, калі не абмане, не пражыве. Кірыла не раз чуў прымаўку «На паповай дачцэ не жаніся і каня ў цыгана не купляй». А што, калі не згадзіцца з гэтай прымаўкай? Піхта — чалавек, здаецца, неблагі. Вакол пачалі збірацца цікаўныя — хто праходзіў міма, спыняўся, каб паглядзець, прыняць удзел. Першы, як з-пад зямлі, з'явіўся Масей Галёнка:

— От і конь, сам да хлява прыйшоў,— Масей, як заўсёды, засмяяўся шчарбатым ротам.

Важна падышоў Пракоп. Прытупаў Мікіта Чапёрка. Вестка хутка разнеслася па Прусцы. Прыбег аднекуль і Трахімка, без якога нішто не адбывалася.

— Глядзі, каб сапаты не быў. Вунь Марка Замагільны сапатага купіў,— папярэдзіў каваль і як бы знянацку рвануў каня за хвост.

Для жывёліны гэта было нечаканасцю, і яна са страху затупала капытамі і пусціла газы. У натоўпе засмяяліся.

У пяску ля плота капашыліся дзве курыцы і пра нешта ажыўлена між сабой перамаўляліся. Пачуўшы дзіўныя гукі, тут жа разбегліся.

— Зайграй — дык ён танцаваць пачне! — выйшаў са становішча Піхта.

— Пуздро невялічкае, — як бы падтрымаў яго Масей, заглянуўшы каню пад бруха.

— Маленькі — есці будзе менш! — рагатнуў Трахімка.

Піхта абвёў прысутных сваімі кашачымі вачыма:

— Конь харошы, нават і грошы браць за яго ніякавата — столькі з ім пражылі!..

Думкі, аднак, былі розныя — ад прускаўцаў не ўтоіш і недахопаў.

— Галава ў яго велікаватая… — сказаў Галёнка, прыгледзеўшыся да коніка.

— Бо разумны — таму і мелкаватая! — у цыгана на ўсё было вычарпальнае тлумачэнне.

— Паглядзі добра, ці не сляпы ён, — параіў абачлівы Ляксей Каленік, які таксама, пачуўшы гаману, завітаў на панадворак да Кужалёў.

— Тым лепей! — засмяяўся Трахімка. — Будзе есці салому, а думаць, што сена.

— Чольт яго не возьме! — сказаў Гамон — невядома ў якой сувязі з тым, што адбывалася.

— Колькі ж ты хацеў бы за яго, — асцярожна закінуў Кірыла, цярэбячы сябе за бараду.

— Няшмат.

Усе насцярожыліся, а найбольш — Кірыла з унукам.

— Рублёў трыццаць, як з цябе, — сказаў цыган і дадаў: — Добры ты чалавек.

— Падхадзяшча! — азваўся Масей, хоць яго згоды ніхто не пытаў.

Конь стаяў, зрэдку абмахваючыся хвастом. Кірыла, не спяшаючыся, абмацаў у яго пад сківіцамі, ці няма якога гуза.

— Глядзіце, каб не ашукаў! — нібы падстрахоўваў, а можа, і пацвельваў з Кірылы Трахімка.

— Можа, сыдземся на пятнаццаці?

— Дваццаць — і па руках! — махнуў шырокай далонню цыган. — Дзе наша не прападала!

На тым і сышліся, размашыста ляпнуўшы далонямі. Відаць, адчуўшы завяршэнне торгу, конік падняў хвост і пачаў апроствацца, з-пад хваста паляцелі на дол конскія яблыкі. Гэта лічылася добрым знакам, калі конь, пасля таго, як купцы прыйдуць да згоды, выпаскудзіцца.

Кужалі былі радыя.

— Дзякуй, Піхта, вялікі дзякуй!

— Будзеш рабіць гэтым канём, будзеш ездзіць і цыгана добрым словам успамінаць!

— Маленькі ён надта…

— Не ў велічыні конская сіла. Ты вось таксама з выгляду не асілак, але ж вунь які моцны!..

— Толькі яшчэ адна просьба да цябе…

— Што такое? — насцярожыўся цыган.

— Ці не мог бы ты з грашыма пачакаць трохі? Ну, хоць бы да восені?

— Але ж палавіну аддасі зараз?

— Палавіну дамо, — сказала Марыля.

Піхта павярнуўся да Кірылы:

— Ад яго ў цябе яшчэ і жарабяты будуць!

Тут ужо ніхто не вытрымаў — усе зарагаталі.

— Цыган слова трымае, — Піхта паківаў галавой, — за дзякуй, можна сказаць, аддаў.

Торг скончыўся, напружанне спала, конік крутнуў хвастом і ўздыхнуў з палёгкаю.

— От і каня прымелі! — Кірыла ласкава пацерабіў конскую грыву, а той даверліва прытуліўся галавой да новага гаспадара.

— Каб жа хоць добры быў,— непакоілася Марыля.

— Ну, а пахмяліцца ў цябе ёсць? — звярнуўся Піхта да Кірылы.

— Знойдзем!

Селі выпіць магарыч. Запрасілі Пракопа і суседа Назара Хомку — ён к таму часу вярнуўся з сенажаці. Марыля сабрала закуску, і кілішак рушыў па крузе. Лявонка не піў, слухаў гаворку.

Пракоп, як бы спачуваючы яму, сказаў:

— Гэта ўлады давялі бацьку твайго Міхаля да магілы.

Піхта ахмялеў пасля першага кілішка.

— Адкажы мне, — звярнуўся ён да Пракопа, — чаму гэта вы, рускія, так нас не любіце?

Усіх «нецыганоў» Піхта называў рускімі.

— Гэта так здаецца. Мы прыёмныя! — сказаў каваль, перакуліўшы чарку.

«Прыёмныя» — па-прускаўску — гасцінныя.

— Ведаем мы вашу прыемнасць! — бліснуў белымі зубамі Піхта, успомніўшы, відаць, той вельмі прыкры прускаўскі выпадак, калі яго жорстка і нізавошта пабілі. Крыху памаўчаў, а потым, нібы апраўдваючыся, дадаў: — Я добрых коней ніколі і не браў, бо шкадаваў людзей. Калі возьмеш, бывала, дык слабога якога…

— А такі браў,— ажыў маўчун Хомка.

Піхта пасміхнуўся, хлопнуў Хомку па плячы:

— Цыган на ўсе рукі майстар! А што? Посуд ніхто лепш за нас не палудзіць. Мы ўсякае жалеззе ведаем!

— Бадзягі вы! — жартоўна сказаў Пракоп.

Піхта не абразіўся:

— У кожнага свой лёс! Для цыгана доля — гэта воля!

— Можа, і так, — разважліва заключыў каваль, скручваючы цыгарку.

Піхта, не глянуўшы ў яго бок, сказаў:

— А што на месцы сядзець?! Чалавеку прастор трэба!

Хомка пачасаў патыліцу і нешта таксама хацеў сказаць, але не рашыўся.

— Жыццё прымусіць! — уступіў у размову Кірыла. — Жыццё — цікавая рэч! — і памкнуўся скручваць цыгарку, але Марыля яго спыніла — не хацела, каб свёкар курыў.

— Нехта называе нас валацугамі,— працягваў Піхта, — а мы падарожнікі, мы праўду шукаем.

— У кнігах ды газетах шмат праўды, — рашыўся нарэшце нешта сказаць Назар і глянуў на Лявонку.

— Мы, бацю, кніг ды газет вашых не чытаем, жыццё — найлепшая кніга! — з гонарам абвясціў Піхта, беручы чарговую чарку.

«Бачыш, — падумаў Лявонка, — ёсць народ яшчэ дурнейшы ад нас, хваляцца, што кніг не чытаюць…»

У табар Піхта вяртаўся з песнямі.

Цыганы паехалі гэтаксама нечакана, як і з'явіліся. Раніцай іх ужо не было, з'ехалі яшчэ да ўзыходу сонца. Прускаўцы паставіліся да іх досыць талерантна, і толькі айцец Глеб не ўхваліў прыезд цыганоў: «Нашчадкі Каіна!» — сказаў пра іх у царкве.

ІХ

Адсвяткавалі Пятра і Паўла, пара было брацца за жніво. Зажынаць прускаўцы пачыналі звычайна ў суботу. З раніцы, узяўшы нажніцы, Кірыла акуратна падкараціў бараду — падмаладзіўся. Паснедаўшы разам з унукам, пайшлі ў поле, на Доўгія, дзе было пасеяна жыта. Зырка свяціла сонца. Пад ім важка хіліліся дадолу налітыя зернем буйныя вусатыя каласы.

— Ядранае сёлета жыта зарадзіла. — Кірыла сарваў колас, перацёр у далонях.

З коласа лёгка вылузваліся зярняты. Кірыла не дапусціць, каб жыта ці пшаніца перастаялі. Можна прыступаць да касавіцы. Але напачатку трэба было пераканацца, ці няма дзе ў жыце закруту. Закрут — паламаная і перакручаная кімсьці жменя сцяблоў — справа рук нядобрага чалавека. Залом ці закрут не зжыналі. На гэты раз нічога такога не знайшлі і ў панядзелак выйшлі ўтраіх: Кірыла, Лявонка, Марыля. Спачатку вырашылі жаць сярпамі.

Жанчына павінна была за дзень нажаць капу снапоў, не менш, і кожны сноп палажыць на перавясла, каб гаспадар мог яго моцна звязаць. Марыля — жняя ўвішная. Мужчыны цягнуліся за ёю, але праца сярпом марудная, і яны хутка пабралі косы. Цяжка цягнуць касу ў жыце — гэта табе не трава. Унук бачыў, як напружыліся жылы на карычневай ад загару дзедавай шыі. Час ад часу яны мянцілі косы і гэтым самым як бы і адпачывалі. Марыля ззаду пачала вязаць снапы.

— Першы сноп, Марыля, у покуці паставім, — сказаў Кірыла.

Гэта таксама старадаўні звычай, якога ў Прусцы прытрымліваліся.

Свежая пожня востра калола ногі, але Кужалі на гэта не зважалі. Па суседстве, праўда, апярэдзіўшы іх на добрыя гоні, касіў Ясё.

Нарэшце Лявонка з маці паставілі першыя ляшкі і прыселі ў цяньку перадыхнуць, папіць квасу.

Кірыла таксама адпіў квасу з цыбуляю, што стаяў паміж снапоў у ляшцы, зрабіў унуку заўвагу:

— Шчыльна снапы стаўляеш — прадухі знізу не будзе.

— А па-мойму ў самы раз, — не згадзілася маці.

У паветры стаяў сухі пах свежай пожні.

— Шчаслівы, хто жне, — задумліва сказала Марыля, глыбока ўдыхнуўшы гэтага паху.

На нейкі момант усе замаўчалі, прыгадаўшы нябожчыка гаспадара…

— Шчаслівы… Але ж, я думаю, шчаслівы і той, хто сее… — у адказ нявестцы прамовіў Кірыла.

Марыля ўздыхнула:

— Гляджу я на нашых дзяўчатак, і часам такі жаль возьме…

— Чаго ўжо гэтак? Неяк жа яно будзе, — азваўся Кірыла.

У Лявонкі ў галаве адна Ганна. Апошні час ён думаў толькі пра яе. Марыля ўжо заўважыла, што сын вырас і з ім дзеецца тое, што і з усімі ў яго ўзросце. Яна і цяпер прыкмеціла яго задуменнасць: не то ён побач, не то ў іншым нейкім месцы, далёка ад іх. І Васіліха апошнім часам часцей стала да іх заходзіць — пазычыць што ці проста перакінуцца словам. Марыля таксама забягала да Васіліхі — з'явіліся як бы агульныя інтарэсы. Але былі і сумненні…

Марыля глянула на сына:

— Табе і сапраўды падабаецца Ганна?

Лявонка пасміхнуўся, няпэўна кіўнуў галавой.

— Але ж яна бедная.

— Нічога. Ганна — увішная дзеўка, — падтрымаў унука Кірыла і падправіў яшчэ не зусім сівы вус.

— Мамо, вы ж самі казалі, што яна спраўная!

— Што з таго, што спраўная… — Марыля яшчэ раз наліла ў кварту квасу. — Зямлі ў іх замала, менш, чым у нас. Ды яна і старэйшая за цябе.

— Ну і што, што старэйшая. На колькі там старэйшая — на год які…

— Ой, мусіць, на два!

«Ох, гэтыя сямейнікі,— злаваў у думках Лявонка, — цяжка ім што-небудзь даказаць…»

…Свежыя, прасушаныя снапы звозілі ў клуню, складалі ў застаронак. Цыганчык (так назвалі каня, што купілі ў Піхты) паказаў сябе рухавым конікам, цягавітым ў працы. Наперадзе яе шмат. Даспявала ярына — пшаніца, ячмень, авёс. Пасля рабочага дня людзі, павячэраўшы, дабрыдалі да пасцелі і валіліся спаць.

Лявонка, адвёўшы Цыганчыка на выган, за Жырыло, пабег на спатканне з Ганнай. Заходзіла, хавалася ў карчах сонца, фарбуючы ў чырвоны колер вершаліны выносных вольхаў. Ганна ўжо чакала. Некалькі дзён не бачыліся. Выглядала яна нейкай засмучанай. Селі пад вярбой.

— Цяпер, напэўна, пакінеш? — Ганна перакінула з грудзей на спіну сваю прыгожую касу, якая так пасавала ёй.

Нарэшце ён зразумеў: гэта яна мела на ўвазе тую іх ноч у клуні. Прускаўскія хлопцы часта, пасля перамогі, паспытаўшы першага кахання, кідалі дзяўчат, нават не адчуваючы драматызму становішча і сваёй віны.

— Чаму ты так думаеш?

— Паспытаў…

Відаць, праўду кажуць, што жанчына раз у жыцці губляе розум.

— Што ты, Ганначка! Ніколі цябе не пакіну!

Ён і сапраўды быў бязмерна шчаслівы і адначасна пакутаваў ад таго, што яна сумняваецца ў яго шчырасці. Божа мой! Якая яна прыгожая, якая незвычайная! Сёння яна чамусьці нагадвала яму пяшчотную шыпшыну, што расцвіла ў зацішным лясным кутку.

— Што ты зараз пра мяне думаеш?

— Ты прыгожая сёння, як шыпшына…

Ганна адвярнула галаву ўбок.

— Ты заўсёды нешта прыдумаеш…

Аднак параўнанне, відаць, прыйшлося даспадобы.

— Я жыць без цябе не магу.

— Так ужо і не можаш! Як бы не такая, як усе…

— Ты лепшая за ўсіх!

— Скажаш…

— Ганулька!

— Што?

Ён паспрабаваў прыгарнуць яе да сябе.

— Пацалуй!

Але дзяўчына не рэагавала на яго жаданні. Наадварот, надзьмула губкі, быццам была на каго сярдзітая.

— Дык што, так і будзем?

— Я не чакала, што ты такі…

— Які?

У паглядзе яе шэрых вачэй мільганула капрызлівасць:

— Як Трахім. Кажа: усіх дзевак не перабярэш, але старацца трэба…

— Дык гэта, можа, Трахім, але не я.

— Усе вы аднолькавыя.

Над галовамі зашапацела вярба — ад ветру ці што праляцела.

— Гануся!

Ганна маўчала.

— Ганусенька!

Ганна не адказвала.

— Эх, камень у цябе замест сэрца!

— Цяпер багатых шукаюць, — сказала Ганна. Паміж брывамі ў яе з'явіліся тонкія крыўдлівыя складачкі.

— Нешта я цябе не разумею, — паціснуў плячыма Лявонка, — я ж таксама небагаты…

І тут Ганна не стрымалася:

— Што ты хочаш сказаць? Што я бедная? Дык пашукай сабе другую — багатую!

Яна ўстала і пайшла ад яго нейкай неўласцівай ёй ганарыстай паходкай, як бы жадаючы падкрэсліць сваю незалежнасць. Ці, можа, хацела крыху памучыць яго? Думае, што ён пачне ўтрымліваць? А ён вось і не ўтрымлівае!.. Толькі наўздагон крыкнуў:

— А ты яшчэ прыгажэй, калі злуешся!

Але яна і не азірнулася, як бы ён перастаў для яе існаваць. Значыць, яна не хоча з ім бачыцца. Стала да слёз крыўдна. Але што ж, какецтва, як вядома, уласцівае ўсім жанчынам.

…Касавіца яшчэ не скончылася, а ў многіх прускаўскіх клунях ваўсю загрымелі цапы — гаспадары спяшаліся малаціць жыта. Што трэба — змалоць, што — прадаць на базары, каб якая капейчына была. Працуючы, Лявонка паступова забываў на сваю крыўду, і, як гэта здараецца ў маладых, за спрэчкай наступіла прымірэнне. Гэта адбылося перад провадамі дзядзькі Васіля — Ганнінага бацькі — у Амерыку.

Увогуле прускаўцы вызначаліся прывязанасцю да сваіх хацін, сем'яў, да сваёй мясцовасці. Ніхто далёка не ездзіў.

— Бэрысця таго я і не бачыла, — не то выказвала крыўду, не то хвалілася старая Луцэя, гаворачы пра бліжэйшы павятовы горад.

Там-сям, праўда, бываць здаралася. Уражанні, якія прускаўцы выносілі з сваіх падарожжаў, часам бянтэжылі сваёй нечаканасцю.

Іван Шаўчук з Выгнанкі пабываў у Варшаве (хадзіў пяшком, ды гэта, зрэшты, не так і далёка, калі напрасткі — кіламетраў дзвесце) і быў вельмі здзіўлены невераемнай колькасцю комінаў над гарадскімі дахамі. Калі ў яго пыталіся: «Ну, як там Варшава?», Іван адказваў:

— Столькі комінаў! А бра-атачка!.. А потым яшчэ тыя, халера на іх, — успомніўшы, дадаваў ён, — балконы! Да цагляных сцен прылеплены. Як яны трымаюцца — не ведаю. Страшна ісці па тратуары: а раптам адваліцца, упадзе, ды, не дай Божа, па галаве!..

У Іерусалім хадзіла Лёкса Бабіч. У царкве Уваскрасенія малілася, твар асвяжыла ў Іардане, там, дзе біблейскі Іаан хрысціў першых хрысціян. Хвалілася, што на беразе пад вярбой адпачывала. Пасля гэтага яе нейкі час лічылі святой, але потым прызвычаіліся і пра ўсё забылі. Вярнуўшыся з падарожжа, яна сказала:

— А зямля, людкове, круглая, як яблык.

Гэтае старое слова «людкове» (людзі) жыло тут здавён, яшчэ з часоў Кіеўскай Русі і Галіцка-Валынскага княства. Праўда, Лёксе ніхто не паверыў, што зямля круглая, але школьны настаўнік Фама Фаміч Шпронька пацвердзіў: круглая. Калі прама пойдзеш, дык можаш вярнуцца да таго месца, адкуль выйшаў.

Пра Амерыку, куды збіраўся дзядзька Васіль, у Прусцы загамнілі неяк раптоўна і нечакана. Пачалі работу вярбоўшчыкі. У Берасці абаснавалася агенцтва галандскай параходнай кампаніі «Карлсберг». За невялікія грошы — усяго толькі пяцьдзесят даляраў — яна абавязвалася даставіць сваіх кліентаў з Лібавы ў Нью-Йорк. Пачалі даходзіць весткі з суседніх вёсак пра тое, што некаторыя смелыя хлопцы рызыкнулі паехаць.

— Ад Лібавы да Нью-Йорку на ўсім гатовым — сто рублёў! — казаў Масей Галёнка, які пра ўсё даведваўся першы. — Танна!

«Самыя танныя білеты і самыя лепшыя ўмовы» — хваліліся прадстаўнікі кампаніі «Карлсберг».

Пра Амерыку ішлі чуткі, што гэта залатое дно! Там на платах бліны вісяць, і тут жа збанок са смятанкай стаіць — макай і еш! Прускаўцы пасміхаліся, але поўнага даверу не было. Што і казаць: цяжкадумы па натуры.

Пра ад'езд дзядзькі Васіля ён пачуў ад самой Ганны ў час выпадковай сустрэчы:

— На наступным тыдні бацька ў Амэрыку ад'язджае. Разам з дзядзькам Ляксеем…

Гэта была ўжо канкрэтная дата. Паспелі і азіміну скасіць, і ярыну і цяпер вось ад'язджалі.

«Значыць, — думаў Лявонка, — і нашых прускаўцаў пацягнула перайначыць ці хаця б неяк расхістаць тое, што спрадвеку наканавана…» Ён таксама прыйшоў развітацца з дзядзькам Васілём. Ганнін бацька, цесць, можна сказаць. Народу назбіралася шмат. Ды і Ляксей таксама ж не чужы чалавек — аднавясковец! Ляксей ужо стаяў ля воза, гаварыў з мужчынамі. Жонка была побач з ім, ціха плакала, ражком хусткі выціраючы вочы.

— Доўга мы там не затрымаемся — вясною вернемся. Сеяць жа трэба будзе! — супакойваў Ляксей.

Падышоў другі Ганнін дзядзька, па маці, Сцяпан. Ён, як і ўсе, крыху на падпітку. Гукнуў на маладую свінку, што вылезла з падваротні. Свінка, не звяртаючы на яго ўвагі, пабегла ўздоўж дарогі.

Нарэшце ў канцы вуліцы паказаўся дзядзька Васіль з драўляным сундучком, у пінжаку з даматканага сукна. За гаспадаром выйшлі жонка і дачка. Адна і другая — са слязьмі на вачах. Васіль кінуў сундучок у воз, павярнуўся да аднавяскоўцаў, з кожным пачаў непаспешліва развітвацца за руку. Следам за ім з усімі развітваўся Ляксей. Прыпазніўся крыху прускаўскі стараста Мітрафан Давыдзюк, але яму гэта паложана па чыне.

— У Амэрыцы нават самы бедны есць пірагі! — сказаў Трахімка, як быццам ён у той Амерыцы ўжо пабываў.

Яго падтрымаў Масей Галёнка:

— Золата там лапатай грабуць! — Ён паглядзеў на здзіўленых аднавяскоўцаў і дадаў: — Вось так! Бярэш лапату і грабеш!

На развітанне дзядзька Васіль моцна абняў і пацалаваў жонку, потым дачку, абвёў поглядам усіх, хто праводзіў, і ўскочыў на воз. Лявонку здалося, што дзядзька Васіль вылучыў яго з усіх і нават падміргнуў.

Усе глядзелі ўслед, аж пакуль воз з седакамі не знік за павароткай. Чутно было, як задрыжэў пад конскімі капытамі масток праз Плісу.

Ляксей Каленік з цягам часу вернецца, пабудуе ветраны млын, а Васіль так і застанецца там, і невядома, які яго напасцігне лёс…

Праз колькі дзён Лявонка сустрэў Ганну.

— Як вы там з маці? Цяжка?

Дзяўчына ўздыхнула.

— Пакуль што нічога. Круцімся.

— Можа, дапамагчы што?

— Паклічам, калі што якое…

Потым яны яшчэ доўга гаманілі, і яна прызналася:

— Я ўдзячная табе, з табой я ўпершыню жанчынай сябе адчула.

Ад'езд бацькі ў Амерыку зблізіў іх яшчэ больш. Зноў пачалі бачыцца штовечар, і з кожнай сустрэчай цягнула да яе ўсё мацней. Побач з ёю ён адчуваў, што адолее ўсё, нават самае цяжкае. І ёй прыемна было ад думкі, што ёсць на свеце чалавек, гатовы дапамагчы ў нялёгкую хвіліну, і што ён кахае яе.

У Прусцы ўжо ні для кога не было ні навіною, ні сакрэтам, што ў маладога Кужаля з Ганнай Васілішынай каханне.