Вершалінскі рай

Раздзел першы

У вёсачцы Грыбоўшчына праваслаўныя жылі побач з католікамі. Адны і другія гутарылі тым самым, што і ў маім Страшаве, беларускім дыялектам са значным унлывам украінскай і польскай моў, густа перасыпаным германізмамі. На пытанне ж — беларусы яны ці палякі, упэўнена заяўлялі:

— Не-е, мы тутэйшыя! Нават гаварыць ні па-польску, ні па-беларуску не ўмеем! Па-просту гаворым! Гэта за каралём нас пісалі палякамі, за царом — рускімі; халера іх бяры, няхай сабе так і пішуць — абы нас не чапалі!

Паміж халупкамі Чарнецкага і Аўхімюка, якраз пад Станкевічавымі вокнамі, буяў пышны куст бэзу, а ля плота ляжалі валуны. Вечарамі прыходзілі сюды мужыкі з навінамі. 3 аднолькавай прагнасцю і ажыўленнем ад добрых навін і кепскіх слухалі яны і самі. Цёмных і забітых, але здаровых натурай людзей хвалявала галоўным чынам цячэнне быцця, яго падрабязнасці і перыпетыі.

Сёння за дзень сабралася навін шмат,

Карова Чарнецкіх прапарола сабе дручком бок.

На Алекшыцкай грэблі чорт завалок Вінцука ў дрыгву і утапіў чалавеку каня.

Гродзенскі губернатар Сталыпін прыдумаў рассяляць мужыкоў на хутары.

Крынкаўскі аптэкар уставіў сабе жалезную сківіцу.

— Учора аптэкар пасварыўся з дзяцьмі, і сын паабяцаў пабіць бацьку зубы,— апавядаў Чарнецкі Банадык, які днём ездзіў у Крынкі карове за карболкай.— Аптэкар кажа: «От напалохаў — аж да пят гарачэ стало!..» Тады выняў сківіцу, паставіў яе на стол і гаворыць: «На, сынок, бі!..»

Мужыкі сабраліся выбухнуць рогатам, ды з суседняга падворка азваўся плаксівы голас:

— Банадык, каб на цябе халера, што ты сабе думаеш?! Ці не абрыдне табе палітыкаваць там? Раскалі ідзі унь палено, бо сама рады не дам, чым варыць вячэру?! I кабыла звоніць зубамі аб пусты жолаб!..

— Брашы там, брашы, а скончыш, то мне скажаш, добро?!— агрызнуўся на голас Банадык і пачаў апраўдвацца перад сябрамі: — Заразныя бабы так параспускаліса, што чалавеку і дыхнуць не дадуць! У Крушынянах адная таксамо прычапіласа да свайго, што ніколі вады не прынясе. Мужык пабраў вёдры, прывалок поўныя і лінуў праз парог. Тады прынёс другі раз і зноў — плюх!.. Восем разоў схадзіў да калодзежа, покуль яна не здагадалася падперці дручком дзверы!

На гэты раз ніхто не засмяяўся. Устанавілася няёмкая паўза. Было чуваць, як маладзіца няўмела цюкае сякерай і кляне, а ў хаце лямантуе дзіця.

Вяртаючыся да ранейшай тэмы, азваўся сур'ёзна Галамбоўскі:

— Пайшла цяпер мода такая. Настаўніку царкоў-напрыходскай школы Паўтарак выпараў вока, то настаўнік уставіў сабе шкляное, і не пазнаць ужэ, халера на яго, на якое чалавек сляпы!

— Але ці будзе ім бачыць? — усумніўся Базыль Аўхімюк.— Школі не паверу ў гэто! Шкляное — не сваё, што б ты мне ні казаў!

— Вядома! — падхапіў Майсакоў Пятрук.— Во, Хрыстос ні парашкоў не ведаў, ні пілюляў ніякіх, а сляпых рабіў відушчымі! Цяперака і лекараў столькі развялоса, і грошы дзяруць бязбожныя, а не чуваць штось, каб хоць адзін зрабіў такі цуд!

Крыху пашкадавалі цара, які не ведае, што па валасцях ды сёлах вычаўпляюць яго чыноўнікі, паабураліся на «цацалістаў», што заклікаюць заводзіць агульных жонак, ды перайшлі на біблейскія тэмы.

Мужчыны губляліся ў здагадках, што цяпер у той Вавілонскай вежы, якую людзі не дабудавалі? Не можа ж стаяць без дзела такое багацце!.. I цэглы столькі на сцены пайшло, і дзерава на перакрыцце!.. А вушакі і дзверы ў тым гмаху пароблены былі з чыстага золата ды слановай касці — жарты табе?!

Да хрыпаты спрачаліся — Іуда быў падасланы рымлянамі да Ісуса Хрыста як шпіён ці потым прадаўся?..

— Хлопцы, хопіць на дзісь! — першым спахапіўся самы аўтарытэтны на вёсцы: паляўнічы Аўхімюк Базыль.— Давайце напаследак зробім шчэ па адной цыгарцы і будзем разыходзіцца. Жонка і так аблае, што позно,— хоць не вяртайса дадому!

Прыкурваючы ў яго, аганьбаваны сваёй кабецінай Чарнецкі Банадык пакпіў:

— Баязлівы, падло, стаў надта! Бач — бабе патурае!.. То магу за цябе я схадзіць, хай аблае і твая!

— Гандзя мая разбярэцца.

— Ы-ых, хваліся!.. Зраблю так, што ніколі не пазнае!

— Ат, фраер, не брашы дармо.

— Шчэ і не верыш? На паўкварты спорым?

Базыля заела: яго слухалі і абодва браты.

— Ну, ну, можам і паспорыць. Паспрабуй, рызыкант!

— Дай пяць!

Мужчыны разбілі ім рукі.

Увішны і малы Чарнецкі лакома пацягнуў пару разоў цыгарку, бліснуўшы ў цемры агеньчыкам, а тады жывую жарынку кінуў пад ногі і затаптаў. Затым Банадык ссунуў на патыліцу замусоленую кепку, крэкнуў ды рашуча пакрочыў у Базылёў дом. Усе павыцягвалі шыі — чакалі, што з гэтага прадстаўлення атрымаецца. Аўхімюк прагна курыў ды меркаваў:

«Няўжэ ашукае яе?.. Не павінен, здаецца... Зрэшты, сонная баба, можа, халера, і паверыць — такі брахун, а жыве насупроць, ведае твой кожны куточак!..»

Базыль выразна сабе ўяўляў, як сябар з сяней заходзіць на яго кухню, адхіляе пасцілку, якой завешаны ўваход у бакоўку, як набліжаецца да ложка. Сапуць дзеці, басавіта гудуць патрывожаныя мухі, а яго Генадзя спрасонку бурчыць на Чарнецкага Банадыка:

«Базыль, ты?.. Угамону табе няма!.. Патураеш маладым, бы маленькі!.. Калі ты асцепянішса? Еш бульбу на пліце і кладзіса хутчэй, раніца ж хутко!..»

Банадык невыразна бубніць, сядае на край ложка, сцягвае боты, бярэцца знімаць нагавіцы. Ужо Чарнецкі павінен легчы, і ад яго цяжару скрыпне ложак...

Мужчыны на каменнях захіхікалі. Тым часам Аўхімюку стала не па сабе.

«А-а, то ты та-ак?!» — падумаў ён з абурэннем пра жонку.

Базыль з трывогай каўтнуў сліну ў перасохлым горле, сціснуў кулакі, сабраўся рынуцца дадому, калі раптам за акенцамі немым голасам завішчала кабета:

— А-а!..

Мужчыны зарагаталі.

— О-о, Гендзю маю не абдурыш, морду яму расцарапае файно!— пахваліўся адразу супакоены муж.

Аўхімюк кінуў акурак, растаптаў агеньчык і здаволена пакрочыў у сенцы. Адтуль з адным ботам у руках вылецеў Чарнецкі Банадык. Цяпер, трымаючыся за жываты, мужыкі аж клаліся на дарогу, і ад іхняга рогату папрачыналіся ў хлеўчыку Гандзіны гусі ды нарабілі панічнага крыку.

Чужы чалавек, назіраючы збоку за вулічнай сцэнкай, напэўна, і не заўважыў бы, як пад вонкавай весялосцю грыбоўшчынскіх мужыкоў грызе трывога, а гэтая вёсачка ўжо колькі гадоў бударажыць акругу.

Усё пачалося з нявіннай падзеі ў той час, калі некаторых гумарыстаў яшчэ не было і на свеце. На гэтым здарэнні я вымушаны спыніцца падрабязна.

Аднаго разу ў Грыбоўшчыну прыплялася струнастая, таўстаногая дзяўчына. Пару тыдняў яна трапала Русялям лён, часала воўну, прала кудзелю — рабіла ўсё, што ёй загадвалі. Ніхто не ведаў ні яе бацькоў, ні яе імя, ні нават — з якой яна вёскі.

Русялёва Марыся апавядала суседкам: — Рахманая надто і пакорная, але рабіць можа, калі вока не спускаеш з яе, бо лён ці канопля, ці воўна для яе ўсё роўно!.. Ды я гэто ведаю! У мяне старэйшая так падрасла, а — ні слова не гаворыць, і, бачу, гэтаксамо — з галавой нярыхтык! Пашлеш яе агароды палоць, яна буракі павырывае, а лебяду пакіне! Бяда, што рабіць? У ахвяру і кужаль у царкву занесла, вадзіла і па знахарках, і ў манастыры!.. Ажно ў Журовіцах стары манах пытае: «У які дзень яна ў цябе нарадзіласа?» Я сказала. Тады ён: «Э, цётка, не дуры сабе галавы, бо ніц не будзе! Хто народзіцца на благавегачанне — кожны такі!.. «То і гэтая, бабы, напэўно, нарадзіласа ў такі час!

Нібы гэта мела бог ведае якое значэнне, уражаныя цёткі адна ў адной заклапочана слыталіся:

— Але якой яна веры?

— Трэ неяк выведаць!..

Жанчына ўзялася прыблуду экзаменаваць.

Лаўрэнава Юзэфіна прачытала над дзеўкай «Ойчэ наш» па-польску, Марыся — па-руску, аднак беднае дзяўчо толькі зыркала на іх дзікаватымі вачыма і не разумела, чаго ад яе дабіваюцца.

Дасціпныя цёткі прыперлі два распяцці — ад бацюшкі і ксяндза. Нямая ўбачыла медныя крыжы, адразу завішчала ды закалацілася ад страху. Праверылі яшчэ раз — яна баялася аднолькава і таго распяцця і другога.

— Бабы, дальбо, нехрышчоная!— упэўнена ўжо заявіла Руселіха, бытта выкрыла вялікае злачынства.

— Ах, божа ж мой, божа, а то шчэ што такое?!--з жахам ускрыкнула Аўхіміха.— Як нам жыці з ёю!..

Жанчыны перахрысціліся.

Вясковым людзям з пакалення ў пакаленне перадаваўся містычны страх перад ненармальнымі ды калекамі. Найбольшым грахом лічылася не дапамагчы такому чалавеку. Прыблуду трэба было некуды ўладкаваць.

Стараста дазволіў нямой пасяліцца ў пустой хаціне.

Бойкая Марыся не паленавалася схадзіць у мястэчка Крынкі і дамовіцца з рэстараншчыкам Хайкелем, каб ён узяў да сябе няшчасную круціць сатуратар да газіроўкі і спружыну ў «шафе, што іграе».

З часам людзі звыкліся, як летам босая, а зімой— у вялізных салдацкіх чаравіках без шнуркоў нямая з нейкай лёгкай пакорнасцю валочыць у мяшку з крынкаўскага рэстарана аб'едкі — перамешаны цукар з кашай ды селядцом — і так сабе жыве.

Седзячы пад тым самым бэзам на валунах, што блішчалі, як адпаліраваная косць, агорнутыя забабонным страхам цёткі праводзілі ўважлівымі вачыма нямую і ўздыхалі:

— Як маецца небарака!..

— Што зробіш, калі гэтаму стварэнню гасподзь чамусьці адной клёпкі не даў!

Вечарам трэба было ўладкаваць дзяцей, клапаціцца аб вячэры — на каменнях, як ужо было сказана, сядзелі адны мужчыны. Яны выпадак разбіралі больш грунтоўна.

Прызвычаены да таго, што ўсё на свеце мае сваю прычыну, самастойны мужык, Клімовічаў Лаўрэн, ламаў сабе галаву:

— Так-то яно так. Але для чаго, скажы, трэ было нарадзіцца ёй без языка?! Каб адно мэнчыцца?..

— I забрысці не да каго-небудзь, а — да нас? — паддаваў жару Русель.— Хай бы затрымаласа ў Гуран ці Плянтах — свет жа велькі! — а то, халера,— на табе, тут!

— Недармо ўсё гэто, от пабачыце!

— Мо для выпрабавання бог паслаў?!

— А што думаеш? Раней гэтак часта бывало. Пажыве, пажыве ў вёсцы такі пасланец год-другі, потым бог да сябе яго забірае, а ў вёсцы знаменні адкрываюцца!..

Лаўрэн паківаў галавой.

— Шчэ бяды вёска не абярэцца, калі скрыўдзіць хто такую нядойду!..

— О-о, трэ цяпер глядзець ды глядзець!

— Бабы ёю заняліса!..

— Марыся мая Хайкеля папярэдзіла,— не прамінуў пахваліцца сваёй кабетай Русель.— Схадзіла да яго і зрабіла ўсё як трэ!.. Адно ці верыць такому недавярку?..

Мінуў нейкі час, і нечакана для ўсіх таўстаногая дурніца нарадзіла сына.

— Бабы, а чаго ад яе хацець?..— разважыла Руселіха.— Мало — дурная, шчэ і пакорная, як цялушка!.. Што яна з дзіцем рабіць будзе?

Грыбоўшчынскія цёткі папракліналі местачковага нягодніка, што спакусіў сірату, і зачасцілі ў халупку, дзе сярод трантаў кешкалася дзіўная пара, завохкалі: дзіця з'явілася на свет вялікае і рухавае, такім бываюць адно гадавалыя малыя.

Выхаванне груднога дзіцяці — далікатная школа эмацыянальнага жыцця. Успрыняцце свету для такога жэўжыка даходзіць праз тонкае адчуванне адценкаў роднага слова, разам з ласкавым і клапатлівым, трывожным і чулым, уміленым і мудрым выражэннем мацерыных вачэй, з яе радасным захапленнем, смехам і дыханнем. Дурніца такога багацця, вядома, сыну даць не магла. Псіхіка хлопчыка, бы ў таго няшчаснага падкідыша, які трапіў у нару да ваўчыцы на выхаванне, пайшла на перакос. Але жахлівыя скуткі гэтай анамаліі людзі меліся адчуць значна пазней.

Покуль што цёткі зносілі парадзісе падарункі і дапамагалі ёй чым маглі. Жонка Аўхімюка заўважыла ў ненармальнай яшчэ і эпілепсію.

— Слухайце, бабы, але ж нямая—прыпадачная! — аб'явіла яна сяброўкам.— А божа ж мой, каб хоць не задушыла малое, калі прыступ кіне!..

Трывожыцца ім давялося нядоўга.

Крынкаўскія ўхажоры дурніцу да непрытомнасці напаілі, і яна перад вёскай сканала. Хаваць на могілках нехрышчоную поп не дазволіў, і яе закапалі на выгане. Сіраціну аддалі да гаспадара Станкевіча пасвіць гусей. Цёткі дамовіліся, вядома, што чалавек сірату завядзе ў Крынкі ды ахрысціць.

Першыя словы малы пачаў вымаўляць толькі ў шэсць год. Аднак жвавы і непераборлівы хлопчык, які еў і свіную бульбу, ніколі не хварэў ды спаў у хляве разам з каровамі, дзядзьку здавальняў.

Неўзабаве за сіратой пачалі заўважаць ненатуральную сілу.

Калі пастухі пачыналі дужацца, Станкевічаў парабак даваў рады нават пераросткам. А то ўзлазілі яму на плечы браты Аўхімюкі, і ён пёр іх праз вёску подбегам. I ніхто, напэўна, не ўмеў так «выстраліць» з жабы ці дабрацца да вераб'інага гнязда...

Станкевіч сам быў католік, усё ніяк не мог вырашыць, куды ж яму завезці малога парабка: да касцёла ці да бацюшкі? Аднаму і другому трэба было плаціць грошы альбо валачы два пуды жыта. I дзядзька нарэшце махнуў рукой.

Сірата гэтак і застаўся нехрышчоным. Людзі яму прыдумалі імя самі.

Паўтарак — празвалі асілка ў Грыбоўшчыне.

У той час, калі за гусямі ў Станкевіча бегаў танны пастух, Клімовічава Юзэфіна на пагорку, жнучы, нарадзіла другога сына, Альяша. Страшаўскія хлопцы з пакалення майго дзеда ў Студзянскім лясніцтве спускалі сосны, а ў Грыбоўшчыне сталаваліся. Жыццё потым так слаўнага Альяша прайшло на іхніх вачах. Апавядаючы нам, малым, пра тое, як, калісьці жылі людзі, дзед ахвотна расказваў і пра меншага Лаўрэ-навага наследніка, і пра Паўтарака. Было пра што паслухаць.

Клімовічаў Лаўрэн трымаў сыноў у паслухмянасці, біў за справу і без прычыны, а жонка ў звычайных праявах дзіцячай натуры бачыла адну загану.

Бывала, сядзяць бабы ў нядзелю на тых самых каменнях пад плотам, а маленькі Альяш падбяжыць да Юзэфіны з галінкай бэзу ды пахвадіцца:

— Маму, глянь — кветка!

— Кінь зараз жа гэто зелье! — крычала Юзэфіна, бытта ў сынавых руках было нешта агіднае.— Кінь, покуль бацькі не паклікала!.. Кідай гэто дзераво!..

Хлопчык панура адыходзіў.

Павяла аднойчы Юзэфіна абодвух сыноў у Вострава да прычасця. Ведаючы, што ад яе, перахрышчанай з каталічак, бабы не будуць адводзіць вачэй, Лаўрэніха апранула сыноў у плюшавыя касцюмчыкі з кароткімі штонікамі, у якіх яшчэ ніхто з малых не хадзіў,— хай глядзяць, якая яна маці, і зайздросцяць.

Бацюшка ўзяў з пазалочанай чашы намочаны ў віне хлеб, сунуў лыжачку ў рот Максіму. Дзіця закашлялася і пырснула ўсё прычасце сабе і брату на грудзі.

У царкве ўзняўся перапалох. Раззлаваны свяшчэннік ад абурэння не знаходзіў слоў. Помслівыя бабкі апяклі Юзэфіну злараднымі вачыма. Дзячок жа дзелавіта вышчыкнуў нажнічкамі кавалкі з касцюмчыкаў, куды капнула «кроў і цела Хрыстова», сабраў усё у талерачку і панёс паліць у кадзідле...

Юзэфіна потым не магла забыць ганьбы, не магла дараваць старэйшаму сыну прамашкі. Максім вечна хадзіў у сіняках, а маці на кожным кроку яму цвярдзіла:

— Ніяк не здохнеш, заменак ты!.. Іншыя малыя ўміраюць ці топяцца, а цябе, паганца, і халера не бярэ!.. Каб ты сінім агнём згарэў, байструк няшчасны, як ты на маю галаву навязаўсо!..

Зрэшты, малыя наогул тады не надта ведалі ласку. Хлопчык выбягаў на вуліцу, а іншы дарослы кідаў стандартны жарт:

— Патрымай, патрымай мне яго, я яму зара сюську адрэжу!

I здаволенаму дзецюку смешна было глядзець, як перапалоханы да смерці малы даваў драла на свой падворак.

Уяўную распусту ў дзяцей тады выганялі ледзь не з дня нараджэння. Білі іх і ў школе. Сыпалі на падлогу грэчку і ставілі з паднятымі рукамі на калені. Гадзінамі прымушалі маліцца...

Аднак ні беднасць, ні лупцоўка не перашкаджалі ім стаць дарослымі, а палачнае выхаванне давала вынік.

Суботнімі і нядзельнымі вечарамі, захльшаючыся ад маладосці і свабоды, страшаўскія лесарубы з Альяшом і яго братам Максімам зацягвалі на ліпу якому-небудзь дзядзьку сані альбо затыкалі снопікам удаве комін ды ішлі да цёткі патрабаваць выкуп. Узброеныя бязменамі і нажамі, гарланілі:

— урываліся на музыкі, разганялі сапернікаў.

А ўжо каранным нумарам у іх было — злавіць на вуліцы дзеўку, завязаць ёй на галаву спадніцу і потым на вечарынцы ўспамінаць падрабязнасці і гэтак рагатаць, каб ахвяра бачыла разяўленыя ад весялосці раты, бачыла, як паказваюць на яе пальцам.

Верхаводзіў над усімі Паўтарак — дужы, пранырлівы: насуперак яму і слова не скажы.

Сын прыпадачнай вырас падобны на камель дуба. Нібы выліты з аднаго кавалка магутны торс, мускулістыя і кароткія ногі, а на квадратных плячах сядзела моцна пасаджаная галава з шырокімі сківіцамі. Рухаўся хлапец, нахіліўшыся наперад,— бытта толькі і займаўся тым, што развальваў платы ды выбіваў з вушакоў дзверы.

Паўтарак мог хапіць за рогі быка, заламаць яму галаву на спіну, і жывёліна, як падкошаная, апускалася на калені.

А то яшчэ ўпіраўся ў ручку воза, і конь не мог зрушыць з месца. Паздзекаваўшыся гэтак з дзядзькі, Паўтарак браўся за колы, паднімаў воз, і перапалоханы да смерці фурман з палукашкам ды саломай ляцеў на зямлю.

Надышоў час, забралі да войска страшаўцаў, якія працавалі тады ў Студзянскім лясніцтве.

Пайшоў служыць Клімовічаў Максім, потым і яго брат Альяш.

У салдаты не ўзялі адно Голубавых хлопцаў — Якуб з Настусяй папрадавалі ўсё, што маглі, падкупілі прызыўную камісію і ўладкавалі сыноў майстрамі да краўца ў Гродна.

Не ўзялі служыць і Паўтарака. «Па прычыне тупасці і хранічнага сіфілісу» — напісалі сіраце ў дакументах урачы.

Ішлі гады.

Вярнуўся з войска мой дзед.

Вярнуліся і астатнія страшаўскія лесарубы, і былыя задзіры ды толькі часамі ўспаміналі, як ў Грыбоўшчыне разганялі музыкі ды палохалі людзей. Іхняя свядомасць к таму часу склалася ў адпаведныя стэрэатыпы.

Усе яны пажаніліся, падмянілі пастарэлых бацькоў на гаспадарках, гадавалі сваіх дзяцей і гэтаксама, як дзяды і прадзеды, пасціліся перад вялікімі святамі, хадзілі ў царкву ці касцёл і выстойвалі абедні ды з жанкамі паддаваліся ажыятажу вакол мошчаў «Іудзеямі ўбіеннага Заблудаўскага дзіцяці Гаўрыіла»¹.

Аж не верыцца, страшна падумаць, што і маё Страшава было ва ўладзе такіх забабонаў.

Дзед мой не схадзіў на каляды да царквы — двайнёй якраз жарабілася кабыла. Але стараста ўзяў яго на ўлік і вясною не дазволіў бабе Палосі выслаць перад працэсіяй з Габрусём звоец палатна.

Яе ганьбу вясковыя кабеты напаміналі бабе Палосі да самай смерці. Гэтак жа да смерці пакараная жанчына ўсё апраўдвалася, што пацярпела праз антыхрыста мужа, бо сама яна — чыстая перад госпадам богам і дзевай Марыяй, як расінка.

Бацька на вялікі пост выпіў у Гарадку з кампаніяй ды закусіў каўбасой. Не паспеў ён дайсці дадому, а вестка аб крамоле Палосінага сына ўжо ўскалыхнула Страшава. Мужчыны выйшлі гулякам насустрач ды не ўпусцілі іх у вёску. Перапалоханыя не на жарты хлопцы пабрылі на балота, зашыліся ў абарогі і сталі чакаць, покуль ачысцяцца ад скаромнага і выйдзе хмель.

Цяпер ужо наступнае пакаленне страшаўскіх юнакоў, з імі і мой бацька, спускалі ў Студзянскім лесе выносныя сосны ды гэтаксама хадзілі на вечарынкі, затыкалі саломай каміны, прывязвалі да галля чые-чебудзь сані ды лавілі дзявок. Толькі ўжо сталаваліся нашы хлопцы ў другой вёсцы. У Грыбоўшчыну цяпер было небяспечна і заходзіць.

Сын дурніцы з немцам Вілем з Саколкі сабралі рэ-цыдывістаў, якія ўцяклі з гродзенскай турмы, і стварылі бандыцкую шайку. Пранырліваму, крыважаднаму і зусім дурному, калі нап'ецца, бандыту аднолькава было — рабаваць папа з працэсіі з мошчамі ці сцягнуць з галавы ў цёткі хустку, а таму, хто сказаў слова супроць,— паламаць рукі і ногі.

Паўтараку нехта ўвёў у вушы, што ён павінен помсціць за сваю маці. Асілак перапыняў чыю-небудзь дзяўчыну на дарозе і валок да магілы на выган гвалціць.

Іншы раз яго бандыты блакіравалі паліцэйскі ўчастак. Паўтарак з галаварэзамі ўрываўся ў крынкаўскі рэстаран, браў за ножкі стол, паднімаў яго над галавой і пытаўся:

— Ну, гаварыце, хто тут з вас мой татко?! Прызнавайцеса, хутчэй!.. А-а, пазатыкало вам гагаўкі?!. Цурык! — кідаў ён, бы праклён, завучанае ад Вілі нямецкае слова і са страшнай сілай апускаў цяжкі стол на каго папала.

Ні жывыя ні мёртвыя госці забіваліся ў куток ды крадком мацалі сінякі, а бандыты выкладвалі перад сабой браўнінгі, кінжалы ды займалі месцы.

Да таго часу Паўтарак аброс мясам, адруз, яго твар знявечыла хвароба, што перадалася ад маці. Зубы ён меў рэдкія, вялізныя, тоўстыя вусны — нерухомыя, ад чаго гаварыў неразборліва.

I вось гэтая амаль бязносая двуногая пачвара шчапала кінжалам дошку стала, а з яе грудзей, бы са склепа, вывяргалася страшаае бубненне:

— Хайкель, запускай шафу, што іграе!.. «Барыню» давай!.. Не, спружыну, жыдзе, круці сам, маці мая ў цябе круціла яе, мэнчыласа!.. Вы, мае татачкі, марш танцаваць усе!.. Каму кажу — марш, бягом!.. Краля, раздзявайса!.. Вілі, пагуляй з ёю, дзетка! Цурык!..

На дзіва, людзі ў далёкіх вёсках хацелі бачыць у Паўтараку рыцара.

— Чулі, што ў Крынках Паўтарак зноў нарабіў?! — прыехаўшы з мльша, прывозіў дзядзька навіну.—Уварваўсо да багача Хайкеля і кажа: «Аддавай усенько, недавярак, што нажыўсо на гарэлцы, што табе людзі назносілі!..»

— Ну,— пацвярджаў скваплівы іншы, бытта пра гэта ведаў даўно і толькі маўчаў.— Тады сабраў крынкаўскіх удоў, сірот і давай раздаваць ім рублі і багацтво!.. Шчэ дабраўсо да воласці. «Хіба цар-бацюшка вучыць: вас так здзіраць налогі?» —прыстаў да чыноўнікаў і выбраў там усенькія грошы. Вярнуўся ў вёску ды аддаў мужыкам, у каго няма каровы ці каня! Паліцыя цяпер ездзіць па хатах, хоча адабраць тое багацтво, але — дзе ты бачыў!'..

— Не вырваць ім го-одзе ўжэ!..

Апавядаючы ўсё гэта потым дома за вячэрай, не адзін бацька з педагагічным прыцэлам кідаў:

— От усыпаў багацеям, от выкінуў штуку крывасмокам!.. Геройскі хлопец удаўсо, чуеце, дзеці?.. Як дзесьці файно тым бацькам маючы такого сына!

А царскаму ўраду было не да бандыта.

У Прынёманшчыне якая мела ўжо традыцыі класавай барацьбы (першая забастоўка ў Гродне зарэгістравана ў аналах гісторыі пад 1879 годам!), набліжаліся падзеі 1905 года.

Рэвалюцыянер Голуб на Саборнай плошчы ў Гродне застрэліў начальніка губернскай жандармерыі, дзяржыморду і садыста, палкоўніка Зубава.

Неўзабаве на тую самую плошчу помсіць за брата адправіўся малодшы Голуб. У час цезаімянінства «яго імператарскай вялікаеці» ён выскачыў з натоўпу, прарваўся праз сонм папоў і чыноўнікаў, адштурхнуў разгубленага губернатара і пачаў гаварыць пра рэвалюцыю, пакуль не засеклі яго казакі шаблямі.

У бліжэйшых ад Грыбоўшчыны мястэчках к таму часу нешматлікі пралетарыят перажываў якраз момант прабуджэння. Прасмярдзелыя быдлячымі скурамі, са з'едзенымі вапнай і дубільным экстрактам рукамі гарбары ў Крынках устанавілі ўладу рабочых ды абвясцілі рэспубліку.

Аднак імкненняў пралетарыяту сяляне Гродзеншчыны тады яшчэ не разумелі, і кожны, хто выступаў супроць улады, уяўляўся для іх злачынцай, асабістым ворагам, а гарадскі люд без зямлі — галадранцамі, якія не вартыя нават добрага слова. Новыя тэрміны «сацыяліст» і «аратар» на вёсцы абазначалі тое самае, што антыхрыст. Фанатычная багамолка Піліпіха з Празнікаў, пачуўшы стрэлы карацеляў у Крынках ці Гарадку, біла паклоны ў бок царквы ў Востраве, палымяна хрысцілася ды горача маліла бога:

— Госпадзі, спасіцель наш адзіны, пан наш усясільны, калі, ну, калі ж ты ўрэшце забароніш гэтую свабоду і пакараеш злыдняў цацалістаў?!.

У сяле панаваў непахісны аўтарытэт бацюшкі і цара далей. У цэрквах і касцёлах пракліналі забойцаў, братам Голубам жадалі смажыцца на самым дне пекла і маліліся за ўпакой душы слаўнага «грамавержца ў гідру рэвалюцыі» палкоўніка Зубава.

З паперці і амвонаў зачытвалі зварот вышэйшага духавенства:

«...Захаваць і абараніць царскую ўладу памазаніка божага, не даць на папранне ворагам — сацыялістам і бунтарам, безупынна маліць бога, бо толькі цэрква і касцёл — месцы, дзе аб'яднаюцца бедныя і багатыя, пан і слуга, дзе ўсе знойдуць падтрымку...»

Калі жандармерыя прыехала ў Грыбоўшчыну забіраць Голуба з жонкай, людзі збегліся і глядзелі на арышт, як збягаліся калісьці, мабыць, не без страху, але і са зларадным здавальненнем, на аўтадафэ ў часы святой інквізіцыі. Старога Якуба і яго Настусю нават мала хто і пашкадаваў.

Хутка расправіліся і з «Крынкаўскай рэспублікай». Яе важакоў каго расстралялі, каго ў кайданах павезлі ў губернскую турму, каб адтуль выслаць этапам у халодную і далёкую Сібір.

За гэты час увішны Паўтарак увайшоў у сілу, і ні прыставы, ні жандармерыя, ні сотні гродзенскіх казакоў не маглі цяпер яму даць рады. Хітры бандыт адчуваў небяспеку, бы звер. Лясоў і балот на Гродзеншчыне тады хапала. Шайка выслізгавала ад пагоні і знікала ў гушчары ці крэкаці, каб потым з'явіцца ўжо там, дзе найменш яе чакалі.

Страшная здань бандыта вісела над халупамі, як злы дух. Марыся Русель станавіла на калені сваіх дачок, рана і ўвечары прымушала іх паўтараць за сабой малітву:

— Усемагутны божа, айцец любімы, які свайго сына не пашкадаваў паслаць на зямныя мэнкі, каб ратаваць нас, грэшных, і даў сілу Давіду пакараць Галіафа! Даруй ты ўжэ грахі нашыя, зрабі нарэшце гэтак, каб злыдзень Паўтарак свету не бачыў!.. Няхай паадсыхаюць у гэтаго нехрыста паганыя рукі, якімі нас мэнчыць, хай паадвальваюццо яго ногі, што па зямлі носяць!

Толькі малітвы не дапамагалі.

I людзі зносілі пакорна бандытам выкуп. Паілі гарэлкай. Не выпускалі з сяла дачок. А прызвычаенне да банды паступова стала гэтак закаранелым, што ў Грыбоўшчыне пра яе гаварылі між іншым, як у апісанай сцэне ля плота, калі сур'ёзны Галамбоўскі ўпамянуў пра шкляное вока настаўніка царкоўнапрыходскай школы.

Раздзел другі

У свой час вярнуліся з войска і браты Клімовічы.

Максім у арміі даслужыўся чына, яго адразу ўзялі ў гродзенскую жандармерыю. Толькі паслужыў у ёй нядоўга. Страляючы ў палкоўніка Зубава, старэйшы Голуб куляй зваліў на Саборнай плошчы і Максіма.

Пагараваўшы, стары Лаўрэн малодшаму Альяшу выбраў працавітую і ціхую нявесту і неўзабаве памёр.

Асірацелая Юзэфіна ўспомніла, кім была да замужжа, вывалакла з куфра іконку маці божай з Чэнстаховы і цэлыя дні па-польску малілася — прасіла бога дараваць ёй здраду. Яе ж Альяш ажаніўся, стаў гаспадарыць на сваім і братавым надзелах, а дзеці на вёсцы таксама і яго пачалі зваць дзядзькам.

Альяш гарэлкі не браў і ў рот, не цягнула яго і да людзей, чалавекам быў нелюдзімым. Толькі і дома карысці з яго многа не мелі. Дзяцей ён не любіў, з жонкай жыў кепска — яна сварылася з-за кніжак.

У салдатах Альяш служыў дзеншчыком у афіцэра і навучыўся чытаць, Цяпер ён кожную нядзелю заглядваў у царкоўныя фаліянты.

Альяш ведаў напэўна: брата Максіма загубілі гарадскія «аратары» і «бунтары». Усё новае, паводле Альяша, было параджэннем сатаны, д'ябла, і ўпартаму селяніну захацелася чорным сілам стаць папярок. Абмежаваны дзядзька старажытныя тэксты ўспрыняў слова ў слова, паверыў ім па-мужыцку — грунтоўна, раз і назаўсёды.

У бабак і сялян, што «святога пісання» чытаць не маглі, Альяш паступова пачаў выклікаць пашану, з-за чаго Юззфіну аж распірала ад гонару. Не даючы сказаць нявестцы і слова, старая стала сына падхвальваць. Неўзабаве нелюдзімы яе сын і стварыў славутую легенду, з якой і пачалася ўся яго дзейнасць як прарока.

Альяш стаў людзям апавядаць, што, калі ён пасвіў коней, раптам яго асляпіла незямное святло, на небе з'явілася багародзіца ды аб'явіла, што бог даручае яму пабудаваць на тым: пагорку, дзе яго маці нарадзіла, царкву.

Яшчэ багародзіца бытта сказала Альяшу, што тое месца будзе святым, а ён стане прарокам-цудатворцам.

Калі развіднела, на дрэве вісела іконка маці божай з Чэнстаховы. Альяш спалохаўся, іконку з гарачкі закапаў, але ў наступны дзень яна бытта зноў апынулася на той самай галіне.

Гэткія байкі тады былі надта распаўсюджаныя.

Страшаўскі Клемус на поўным сур'ёзе нам апавядаў — калі ён пасвіў валоў, раптам заныла ў яго спіна, засвярбелі ступакі. Праз хвіліну перад ім адкрылася зямля, і ў яме з агнём ён убачыў капец золата.

Не звяртаючы ўвагі на жар вуголляў, дзядзька пачаў выграбаць золата сабе ў прыпол, але яму ўсё здавалася мала. Ён дацягнуў да ракавога моманту — вяртаўся аднекуль чорт, праспяваў пеўнем, і багацце знікла.

— Во, сляды ад агню, бачыш?— паказаў ён мне свае закарэлыя рукі з белымі плямкамі, дзе прамяністымі зборачкамі нарасла маладая скура. — Эх, каб паспеў да таго, халернаго, пеўня золато тое вынесці наверх, хібо ж я такі цяпер быў бы, сынок?..

Мне і сёння дзядзьку шкода. Самаашуканства, мусіць, было такое моцнае, што і рукі ў чалавека пакрыліся пухірамі.

Яшчэ Клемус упарта і падрабязна расказваў, як перад ім з'явіўся пан Езус ды аб'явіў яго святым. Некалькі пакаленняў страшаўскіх дзяцей ведала на памяць, што сказаў Сцяпанаваму бацьку Хрыстос і дзе здарыўся цуд...

Як Клемусу яма з золатам і Хрыстос, так і поўнаму забабонаў Альяшу магла з'явіцца ў яго хваравітым уяўленні і маці божая. А мог ён усё выдумаць, але потым столькі разоў паўтараў хлусню, што і сам у яе паверыў. Так ці інакш, але страшаўцы дакладна памяталі, калі Альяш пачаў апавядаць сваю легенду, і смяяліся з яго, бы са старога Сцяпанавага бацькі.

Смяяліся людзі з грыбоўшчынца дарэмна.

Пахаваўшы маці, а разам і яе веру, якая яго пад-сцёбавала, Альяш рук не апусціў. На ўзгорку пад лесам Клімовіч і праўда пачаў капаць роў для падмурка ды вазіць туды камяні.

Дзіўна паводзяць сябе часамі людзі.

У перапоўненай зале варта кашлянуць ці пазяхнуць аднаму чалавеку, як пачынаюць кашляць і пазяхаць астатнія, — гэта ж не выдумка, што за мяжой дырэктары тэатраў нанімаюць спецыяльных рагатуноў, каб сваім смехам падахвочвалі ўсю залу.

З'яву такую вучоныя пазываюць «псіхалагічным рэхам».

...Неўзабаве навіна пра аб'яўленне Альяшу маці божай і аб яго рабоце перакінулася на вёскі суседнія ды памчала па іх тым самым тысячагалосым «псіхалагічным рэхам». Імчала ўжо перайначанай, з дапаўненнямі, вырастаючы ў легенду — бытта тады, як у далёкіх сёлах людзі размалёўвалі «геройскія» ўчынкі Паўтарака.

— От, дзіво!— казала ўсхваляваная цётка.— Глядзіш з вёскі — восім чалавек капае траншэю на падмурак, а зойдзеш на пагорак — усяго адзін! Адыдзіса да вёскі, павярні галаву назад — зноў налічыш восім!.. Мроіцца табе, ці што?.. Пералічу шчэ раз. Не, такі — восім!

— Святая сіла дапамагае!

— А што думаеш?.. Аж страх бярэ!..

I на ўзгорак аднойчы збегліся бабы з Нетупы, Гуран, Вострава і Ляшчыной. Прарок якраз паехаў па каменні. Яго пагорак быў удоўж і папярок перакапаны і завалены гарбылямі ды скрынямі з вапнай. Пад навесам матава блішчала слюда на іконцы маці божай з Чэнстаховы. Праваслаўны Альяш быў сынам каталічкі, і цётак абразок не здзівіў.

— Во, тая, што падказвае яму, як храм будаваць!— прашаптала цётка Піліпіха з Празнікаў.

— Ну! — пацвердзіла і старая Руселіха.— Праз яе Юзэфіна з таго свету з сынам гаворыць!

Цётка хвіліну набожна памаўчала, успамінаючы.

— Ах божа, божа, ці даўно, здаецца, яна тут Альяша раджала!.. Якраз жыты жалі, а я са сваімі была ў той унь лагчыне. Прыбягае Лаўрэн — падабрэлы ўвесь, вінаваты — і просіць: «Цётку Маруся, ідзеце да яе туды ў снапы, ужэ пачалосо, а я не ведаю, што рабіць!..» Прылятаю адным дыхам... А стогне, а енчыць!.. I цяпер якой пашаны дачакалася, у памагатарах на небе ў багародзіцы!..

Бабы пасталі на калені, пачалі маліцца.

Усе раптам уздрыганулі ад нечаканага віску Марысінай дачкі, Русялёвай Хрысціны:

— Ой, глядзеце, на небе зноў яна!..

— Дзе?.. Дзе-е?.. — пасля хвіліны напружанага маўчання з забабонным страхам, баючыся свайго малавер'я, баючыся самі сабе прызнацца, што нічога не бачаць, зашапталі бабкі.

— Гляньце, дыхт ля хмаркі!.. Унь, кучаравай той!

— У ядвабнай ша-аце і ў залатой каро-оне, са сваім дзіцяткам на руках, ах, бо-ожа!..— ледзь не вар'яцела ад шчасця цётка Піліпіха.

— Шчэ і ўсміхаецца да нас, родная!.. Няўжо не бачыце?!. Глядзіце ж!..— паказала ўжо трэцяя бабка, ды так шчыра, бытта хапала цуд за ногі.— Такая самюткая, як на Альяшовай іконцы, са шрамамі на лічыку!

— Ох, і я ўгледзела!.. Бы з-за тума-ану таго, дальбо, паказаласо!..

Русялёва Хрысціна расчулена ад радасці ўспляснула рукамі:

— Ах, заступніца ты нашая!.. Дзякуй табе, што ашчаслівіла нас, грэшных і бедных гаротніц! Цяпер выслухай ты сірот сваіх і памілуй!

Сотні здранцвелых ад цуда вясковых жанчын, якія пакаленнямі чакалі збавення, загіпнатызавана пацягнулі ў неба рукі, пазадзіралі галовы.

— Зрабі нам... Спусці на нас... Дыхні ў раны нашы, каб пазажывалі яны... Ах, якая я шчаслівая, ах, як мне до-обро, што цябе ўбачыла! — спяшаючыся, што вось-вось не стане цуда, а яна мае яшчэ столькі сказаць, крычала Піліпіха.

Далей цётка не вытрывала і расплакалася. Затое Русялёва Хрысціна перадыхнула, і з вуснаў таленавітай гаварухі паліліся словы:

— Пакутніца ты нашая, дзева Марыя! Падзякуй госпаду богу за любоў святую да нас і сына адзінароднаго, катораго паслаў ён нам на збавенне грахоў нашых!

Хрысціна бухнула лбом у пясок, а за ёй адбілі паклон і астатнія.

— Маці божая, якая ў мэнках раджала, у цярпеннях выкарміла і на крыж Галгофскі праводзіла дзіцятко сваё адзінае, ахіні нас хмарай нябеснай, прымі нас у лік дзяцей сваіх ясных, вазьмі пад сваю апеку маладыя і старыя сэрцы нашыя і спашлі на нас сілу і шчасце духа тваго святаго, каб мы маглі справамі сваімі ўсцешыць сына тваго адзінароднаго, збавіцеля нашаго любімаго!

Хрысціна набрала паветра і загаварыла да неба зноў:

— Сваімі божымі далонькамі, што датыкаліся ранаў сынавых, блаславі — і дзетак нашых, і ўнукаў і праўнукаў, і мужыкоў, добрых і няўдалых, і суседзяў, любых і пастылых, і чужых, і сваякоў, ды тых грэшнікаў па ўсяму аблічы зямному, хто яшчэ не ведае волі божай, бо, павер, кожная душа хоча ратунку!..

— Скажы там госпаду,— цягнула яна ў экстазе,— няхай і ён пройдзе каля нас ціхімі крокамі, пачуе малітвы нашы гарачыя, і асвеціць нас прамяністым святлом сваго твару незямного, ды сагрэе чарадзейнай святасцю сваёю, а мы будзем удзячныя і служыцімем — усе служыцімем яму верна, покуль смяротны пот не залье нашыя скроні, не ўскалане нас прадсмяротная ікаўка, а кроў не застыне ў жылах, ды не пагаснуць нашыя вочы і дыханні, амін!

— Амін!— як адзін чалавек, выдыхнуў натоўп енк. Баязлівае маўчанне абарвалася. Людзі раптоўна заварушыліся, пачуўся плач і адчайны крык:

— Мацер свята-ая!.. Ма-ацер божая!..

— То дайце ж мне даслухаць, яна гавоорыць штось! — дамагалася Руселіха.

— А я толькі бачу, але нічагутко не чую!

— I я...

— Дзе, цётко Піліпіхо, пакажэ-эце вы ж!..

— Я ўсю жызню маліласа, і бог мяне ўважыў!.. Я ўсё маліла, нрасіла бога, і ён паслухаўсо...

—...Кажу — гаворыць нам, бабы!

— Хто, што гаворыць, куды глядзець?!. Баба Насця, дзе тое вы бачыце?!

Нечы прарэзлівы дыскант заглушыў усіх:

— Змоўкнемо, бабы, змоўкніце, маладыя, ша-а! Хіба можно гэто кожнаму слухаць?.. Адной Хрысціне дано чуць голас багародзіцы, хай адная і ўслухаецца!

На ўзгорку адразу запанавала мёртвая цішыня.

— Слухай, Хрысціна. Слухай добро і нам усё перасказвай!

Руселіха з той жа ўзнёслай ад радасці ўсмешкай, з блуднымі ад узбуджанасці вачыма, утаропленымі ў неба, з нездаровымі — чырвона-белымі — плямамі на твары, пачала скарагаворкай ды з паўзамі ўпэўнена перадаваць:

—О! спасіцельніца гаворыць, бытто ўласць... Што ўладу бог даручае на зямле... Нашаму Альяшку, Лаўрэнаваму сыну, і аб'яўляе яго божым чалавекам!

— Ах-х!..— зноў выдыхнуў натоўп.

— Выходзіць, гэто — праўда?! — пачуўся прыглушаны ад жаху і здзіўлены голас.

— Яму такі!..— падхапілі адразу некалькі ўражаных бабак.

— Мелі рэхт тыя, што гаварылі!

— Ціхо, бабы, не перашкаджаймо ёй! — перакрыў усе галасы дыскант.

I святыя словы Хрысціна нерадавала далей:

—...Што Альяш у госпада тут — намеснік!.. Пабудуе... божы храм!.. I не адзін!.. Тры!.. Наказвае, каб Альяша мы слухаліса, бо чалавек гэны прывядзе нас да царства нябеснаго!

Натоўп застагнаў, заварушыўся.

— Будзем мы яго слухаць, царыца нябесная, мілая ты заступніца нашая, ва ўсім будземо слухаць!.. I споўнімо волю яго, што б ні пажадаў!.. А скажы госпаду богу і яго сынаві, што мы не пашкадуемо ні сябе, ні жывата, ні каня, ні вала сваго, ні дзетак сваіх, ні мужыкоў, каб...

З-за хвойнічку выплыла лянівае воблака пылу — Альяш вёз каменне.

— А-ей, бабы, дальбо, мусі, нехрыст Паўтарак са сваёй шайкай валіць! — першай прачнулася з масавага псіхозу і ўстрывожана абарвала Хрысціну Аўхімюкова Гандзя.

Секунду аслупянелыя ўсе маўчалі — прачыналіся і астатнія. Тады немым голасам віскнулі дзяўчаты.

— Ратуйса хто як можа!.. Хутчэй бяжэмо да мужыкоў!..

I бабы, якія гэтак добра ўладкаваліся сабе на пагорку, падабраўшы спадніцы, ламанулі ў вёску.

З таго дня, калі жанчыны на свае ўласныя вочы ўбачылі на ўзгорку маці божую і пават гутарылі з ёю, яны пачалі дапамагаць Альяшу варочаць каменні і капаць зямлю. Руселіха, Хрысціна, Пятрук Майсакоў з Грыбоўшчыны, Піліпіха з белавежскай вёскі Празнікі ды яшчэ пару чалавек нават пакідалі свае сем'і, зракліся гаспадарак і пабрылі па вёсках збіраць на царкву грошы.

Альяш нечакана аб'явіў, што шукае купцоў на свае поле і балота. Жонка і падлеткі-дзеці запратэставалі, нават узбунтаваліся, але бацька дзяцей адлупцаваў да сінякоў, а жонку так ударыў кулаком па галаве, што жалезны грэбень на патыліцы ўвагнаў ёй пад скуру, кабеціна аблілася крывёю і самлела.

Пакінуўшы сабе з дзевяці дзесяцін толькі адну, Альяш зямлю прадаў, вытаргаваныя грошы паклаў у агульную касу і туды яшчэ дабавіў усе 5000 рублёў, якія засталіся ад брата Максіма. Затым на ўсю суму накупіў цэглы, вапны, наняў рабочых, і тыя неўзабаве заклалі фундамент, пабудавалі сцены.

У царкве самае працаёмкае — афармленне будынка ды яго верх з купаламі. На гэта патрэбна было грошай шмат. Зборшчыкі вярталіся ні з чым — у далёкіх вёсках Альяш аўтарытэта яшчэ не меў, там хапала сваіх баламутаў.

I гаспадарку звёў, і братаў капітал растраціў, і царквы не пабудаваў!— пачалі пасмейвацца з яго вяскоўцы.

— З торбай па свеце пойдзе!

— Нават яго матка боска цяпер не ўратуе! Альяшу і на самай справе трэба было нешта прыдумаць.

Сярод багамолаў рускай імперыі побач з Распуціным «грымеў» тады протаіерэй Андрэеўскага сабора — цудатворац Іаан Кранштацкі. Цяпер усе мы ведаем, што гэта быў агалцелы манархіст, а разам з Пурышкевічам — душа чарнасоценнага «Саюза Міхаіла Архангела», аднак цудатворац яшчэ меў і та-лент ачароўваць слухачоў пропаведдзю, валодаў таямніцай гіпнозу, а для дзядоў нашых — быў богам. Тысячы людзей валілі да Іаана Крашнтацкага, каб набрацца сілы ў змаганні з нядоляй.

Дзядзька Клімовіч задумаў таксама схадзіць да протаіерэя за дапамогай. Багамолы яго падтрымалі.

— Не можа быць, каб ты вярнуўсо адтуль без нічого!— запэўніла Хрысціна.

Раздзел трэці

Пакасілі ўжо балота. Альяш узваліў на плечы мяшок з харчамі, і Руселіха, Піліпіха, Майсак з іншымі багамоламі праводзілі яго да гродзенскага вакзала.

Адмахаўшы пешшу паўсотні вёрст, сяляне на другі дзень раніцой апынуліся каля горада і селі над Нёманам снедаць.

Для губернскага горада пачыналася якраз пара канікул. На нёманскае люстра вады выплывалі першыя байдаркі. На берагах маячылі з вудамі рыбакі.

Грыбоўшчынцы, калі хадзілі да рэчкі, у лес ці на поле, то не бескарысна, а — па грыбы, ягады, шчаўе ці траву. Таму цяпер яны не маглі ні хвіліны спакойна сядзець.

Паказаўшы на байдарку, Майсак хмыкнуў:

— Хэ!.. У такую шкарлупу — ні сена пакладзі, ні мяшок бульбы ўкінь!

— Для распусты гэто!— згадзіўся з ім Клімовіч.— Пазалазяць у іх ды грэюць трыбухі і льшды!.. Цьфу, як гадко!..

— I я кажу!.. Або унь рыбу вудзяць. Ну якая ім карысць з гэткай работы?!. Як ужэ лавіць, то так, як ловяць у студзянскіх сажалках — кломляй або сеткай, а то стаяць невядома колькі слупам, пакуль павісне што на гэту пугу! I не абрыдне ім!..

— Бо нічого іншаго, Майсак, не маюць да работы!.. От, дурнота ўсё і разбэшчанасць!

Рэшткі хлеба людзі паклалі ў торбу, і ўся кампанія пакрочыла на вакзал. Горад яшчэ спаў. Цяпер абураліся бабы.

— Сонца ўзнялося, а яны ўсё яшчэ ў пасцелях вы-лежваюцца! — дзівілася Піліпіха.

— У нас спіна паспее задубянець да гэтай пары, так наробішса! — дадала суседка.

— Бо жывуць чужымі мазалямі і выядаюць усё смачнейшае, што ты выгадуеш ці заробіш!— растлумачыў Майсак.

— Ох і жуву-уць!— падхапіла Хрысціна.— Гэто ж яны булкай і цукрам кожны дзень ласуюццо, а ты купіш якого кухана ў нядзелю, то не ведаеш як дома дзяліць!

— Адрыгнецца ім ўсё гэто!

Піліпіху, якая праслужыла ў паноў не адзін год, расчулілі ўспаміны:

— Бабы, каб вы адно пабачылі, дальбо, сабакі ў іх ядуць смачней, чым нашыя дзеці!.. У маіх быў кабель, то не кожную каўбасу ёў!.. I ў аддзельным пакоі жыў!..

— У хаці?! — дзівілася Хрысціна.

— Дальбог!

Альяш не вытрываў:

— Не ведала? У іх нават нужнікі ў пакоях! А паедзем, бывало, на манебры і мой «ваша благародзя» бярэ з сабой луджаны гаршчочак. Такі — з ручкай! Ноччу, падло, лянуецца выйсці на двор, раніцой яму бяры гэто і вынось, цьфу!

— Ліхо іх ведае, як панскія насы і церпяць! — здзізілася, Хрысціна і аб'явіла з гонарам: — Свайго Жучка я нават і ў сені не ўпускаю. А дзеці ў мяне змалку прывучаныя бегаць у прыстаўку!

— Праўда, бабы, не ўсе добро маюць так, беднякі е і тут! — сказала трэцяя цётка.— Аднаго спыталі: «Дзе жывеш?» — «Пад лодкай ля ракі!» — «А дзе жыве твой брат?» — «У мяне на кватэры. Скразнячок абоім галаву асвяжае, і купанка пад бокам!»

Памаўчалі. Ім насустрач важна крочыў чыноўнік — пан пад гальштукам, са стаячым накрахмаленым каўнерыкам, з бліскучымі шчыблетамі.

— А надуўсо, чысто бусел на нашым выгане! — паказала на яго Руселіха. — Божа, як сумно, мусі, быць такому чалавеку!.. Ні табе пасмейса, бы іншыя людзі, ні ты сядзь сабе на траву, не падзівіса на сонцо, не ўлезь у што-небудзь!.. I як ён зможа рабіць цэлы дзень у гэтакім адзенні!..

Клімовіч таксама паглядзеў з абурэннем на выфранчаных гараджан:

— Робяць яны? Як бы не так!.. У іх свято кожны дзень! Або кніжачкі ў цянёчку чытаюць, або збяруццо і палітыкуюць!..

Альяш перажываў за брата. I Максім хадзіў вось па гэтых самых вуліцах! Крочыў па іх і ў свой апошні дзень... Ён спадзяваўся атрымаць вахмістра па службе і з удзячнасці госпаду богу за павышэнне намерваўся пабудаваць у Востраве на могілках каплічку. Так і не ажаніўся, усё збіраў грошы...

Грыбоўшчынцы апынуліся на пероне.

Замрузаныя змазчыкі рыхтавалі ў дарогу паравоз — абстуквалі яго малаткамі, дакручвалі гайкі, залівалі масла ў хадавыя вузлы.

Ля буфета з брызентавым навесам тоўпіліся пасажыры першага і другога класа — элегантныя вайсковыя з шаблямі пры баку, свяшчэннікі і прыказчыкі з сакваяжамі ды ўзбуджаныя і рухавыя яўрэі, якія заўсёды кудысьці спяшаліся.

З аранжавым шнурком ад нагана, важна, бы генерал на пастаменце, сярод перона тырчаў гарадавы, выглядаў сабе які-небудзь занятак ды падкручваў чорныя вусы.

Маладая яўрэйка насіла скрыначку з дарожнымі пакетамі, а вакол яе бутэлек і фруктаў увіваліся восы. Памаляваныя вусны латочніцы яшчэ больш адцянялі белае цела дзяўчыны, а яе прыгажосць напамінала буйную кветку ў цяпліцы, якую мог пашкодзіць першы вецер.

У лужыне паміж рэльсаў блішчалі, пераліваліся перламутрам тлустыя плямы машыннага масла, моклі акуркі і шкарлупа ад яек.

Спалоханыя жанчыны глядзелі на ўсё гэта з насцярожа-най цікавасцю.

— Смярдзіць як нафтай!.. — зморшчылася Руселіха.

— Ля, ён і праўда — увесь з жалеза!— дзівілася з паравоза яе сяброўка. — Паглядзеце, а дым і зверху, і знізу валіць клубамі!.. Страшыдло якое, фу!..

— Альяш, а як ён едзе?— дапытвалася Хрысціна.

— У той пузатай бочцы ўстаўлены вялікі кацёл. У ім грэюць ваду, каб кіпела! Унь тым чорным камнем грэюць! Пара з катла б'е, хлешча па калёсах і штурхае вагоны!

— А-а!..— здзівіліся яны хорам ад таго, як проста створана пачвара і адразу страцілі да яе цікавасць.

— Каб што добрае прыдумалі, а — гэто, чортавы фокусы! — уставіў Майсак.

— Не бог яго стварыў! Людзям зрабіць яго падказаў антыхрыст! — зноў загаварыў Альяш.— Цяпер ад іх уздоўж чыгуначнага палатна ўсе вёскі, лясы пагарэлі!.. Нават трава не расце, каровы перасталі даіцца!

— Бачыш, якая бяда на народ! — уздыхнула бабка Піліпіха. — Шчэ паморак і да нас дойдзе!

— А чаму свіней пакасіло так у нашай вёсцы? Усё ад гэтых фігляў! Чыноўнікі дапалі да грошай і, думаеш, храмы за іх будуюць?.. Калі пакроўскі сабор у Гродне пачалі, а унь — у рыштаванні стаіць і шчэ стаіціме колькі!.. Іхнія выдумкі давядуць, што шылам хлеб есцімем! Трэ было пешшу дабірацца да Кранштата, ды не паспею вярнуцца да жніва!

— Далёко, Альяшку! — паспачувала яму Піліпіха.— Ты ўжэ пацярпі на гэтым смярдзючым д'ябле, памолішса там за нас, а мы памятаць усе будзем, як стараешса для вобчаства!

Латочніца паднесла пакет з бутэлькай:

— Купіце, пане, у дарогу ліманады!

Альяш зыркнуў на яе спадылба:

— Памый свае лупы ў той унь лужыне пстрычка!

— Адва-ажны ты! — палесцілі яму ўдзячныя бабы, калі латочніца адышла.— Каб толькі прыставу не паскардзіласа!

— А чаго яна лезе?!.— больш за ўсіх абуралася Хрысціна. — Трэба ж так вымазацца, цьфу!.. Нават за дзесяць рублёў не паднесла б такой агіды да сваго рота!

— Падумаць толькі, з голымі рукамі да мужыкоў павылазілі! — падтрымала яе Піліпіха.— Шчэ адно засталосо калені агаліць! Бога не баяцца, распутніцы!.. Дзіво, што пажары і паморкі кругом — як гэты свет зусім не разваліцца!

— А нашыя папы, глянь?! — дадаў Альяш.— Хай ужэ афіцарня, свістуны гэтыя, выядаюць прысмакі, але і яны вытрываць не могуць, каб не распіваць сваіх чаёў і піваў! А дома ў цянёчку, думаеш, святое пісанне чытаюць? Кніжачкі любоўныя! Цьфу!..

— I праўда,— згадзіўся Майсак.— Здаецца, паводзілі б сябе, як належыць пастырам — дастойно і прызваіто, — дык не! Бо грошай маюць без ліку, не ведаюць, куды падзяваць!

Нейкі час усе маўчалі.

Альяш успомніў разварочаны ўзгорак за Грыбоўшчынай, разварушаных багамолаў, братавы грошы, якія страціў, а да мэты было ўсё далёка, і з неспакоем падумаў пра таямнічы Кранштат. А калі і там яму не дапамогуць, што тады рабіць, куды падацца, у каго дапамогі прасіць?..

Вяртацца без нічога ён не меў права.

— То ўзяў бы ў дарогу бутэльку пітва якога-небудзь, грошай табе мы ж сабралі! — параіла Хрысціна.— Наесціса булкі з ліманадай, і больш я нічого не хацела б!..

— Бо ты целу даеш браць верх над душой! А ў мяне бог е, таму я над целам стаю!.. I трымаю яго так, як сказано ў паслані апостала Паўла — чалавек павінен есці мало і толькі тое, што ваздзелае сваімі рукамі.

Дзяжурны пазваніў на пасадку.

З жудаснай няўпэўненасцю ў тое, што чакала ў далёкім Кранштаце, з адчуваннем азарту ад рызыкі — вернецца пераможцам у сяло ці з пустымі рукамі — дзядзька падняў мяшок і накіраваўся да цягніка. Цёткі, бегучы за ім трухтам, лісліва ўпрошвалі:

— Умалі, умалі ты ўжэ, Альяшку, таго цудатворца Іаана, каб ён закінуў слоўцо перад госпадам богам — хай прыйдзе нарэшце пагібель на Паўтарака!

— Дальбо, праўда! Як мы там ні саграшылі за тых Голубаў, за прыпадачную маладзіцу, але хай ужэ злітуецца, хай адменіць кару!

— Сам ты ведаеш, скупілі мы даўно свае віны! Хопіць аж занадто тае мэнкі!

Дзядзька хмыкнуў, шпурнуў мяшок у тамбур і, бытта не сваімі нагамі, палез у вагон.

— Ну, то я паехаў! — пачулі яны толькі з тамбура.

Кранштацкаму цудатворцу тады было ўжо амаль восемдзесят. Час, калі бласлаўляючы налева і направа рукой, раз'язджаў ён па гарадах і весях Расіі, а коннікі — прабівалі яму калідор цераз незлічоны натоўп, незваротна прайшоў.

Зараз гэта быў знямоглы стары — азызлы і поўны, бы калода. Дзень і ноч Іаан маліўся, хадакоў прымаў зрэдку, ды і то толькі — самых настырных. У такіх выпадках бедных з багатымі гуртам заводзілі ў невялічкую залу, дзе пачыналася агульная гутарка.

Дабіўся, каб трапіць на прыём, і Альяш.

— Царкву будую, святы ойча! — аб'явіў ён, калі пасля нейкага генерала дайшла да яго чарга. — Прадаў сваю зямлю восем дзесяцін... Ды братавых грошай было... I будую во...

Протаіерэй не паверыў сваім вушам.

— Свой надзел прадаў?!

— Так. У Гродзенскай губерні, на граніцы з Польскім Царствам, айцец Іаан, — пачціва ўдакладніў памочнік.

Хвіліну панавала прыемнае маўчанне.

— Чуеце?!— узрадаваўся Іаан.— Чалавек не па шчасце сваім дочкам ехаў сюды, як гэты генерал! I не моліць, каб сусед яго згарэў, бы маліла тая памешчыца!.. Не сабе здароўя і выгоды просіць, як многія з вас тут плакаліся перада мной, а — пра ратаванне людскіх душ думае!..

Цудатворац абвёў прысутных пераможна вачыма— бытта людзей, ад якіх чакаў толькі нядобрага.

— Не-е, у нас ніколі не было і ніколі не будзе месца грахаводнаму вальнадумству!.. Расія такі ачысціцца ад мякіны — розных сацыялістаў-бязбожнікаў ды анархістаў-вар'ятаў і не пагразне ў бездані распусты, у твані ганьбы!.. Чым мы былі б без цара?! Праз такіх во людзей тысячагадовая Расійская імперыя стане яшчэ благадзенстваваць!.. Ну, ну, выкладвай усё, слухаю цябе, сын мой!

Альяш меўся яшчэ сказаць, як не хапіла ў яго грошай, як выбіўся з сілы і ўжо страціў надзею, бо пачалі смяяцца мужыкі, як апанавала яго сумненне. Але прысутныя ў зале глядзелі на селяніна з такой пашанай, а вочы старога з гладка прычасанымі валасамі на рыхлым ілбе так добразычліва і цёпла глядзелі, што дзядзька Альяш раптам адчуў, як яго напаўняе якаясць дужасць і моц.

Шчыра ўсхваляваны протаіерэй дарэмна чакаў, каб барадаты беларус сказаў што-небудзь яшчэ, каб паслухалі прысутныя.

— Нават землю прадаў?!— прыглядаўся Іаан да грыбоўшчынца з нехаванай зайздрасцю. — Гэтая ахвяра, мужык, пахвальная, за табой по-ойдуць, ох, як пойдуць! — паківаў ён галавой не то ад захаплення, не то ад зайздрасці і з патэтыкай закрычаў: — Рускі чалавек, хто навучыў цябе непакорнасці і бяздумным мяцяжам?! Аднак, — невычэрпная крыніца таленту народнага! Гасподзь бог неўзабаве адкрые ўсім вочы, як адкрыў гэтаму чалавеку!..

Прысутныя лісліва і з зайздрасцю паківалі галовамі. Цудатворац на хвіліну задумаўся.

— Толькі ведай, чалавеча, шлях твой будзе не ружамі высланы! Стане ён цярністым і горкім!— загаварыў ён зноў.— Не спадабаешся ты сваім бацюшкам! Ох, не спадабаешся, станеш ім папярок горла!.. Аднак ты, мужык, не звяртай увагі на іх, усім сэрцам трымайся бога, любві к цару і рабі, прадаўжай сваё!

Альяш рос ва ўласных вачах.

Протаіерэй хацеў сказаць пра папоў яшчэ нешта, але асцерагаўся, каб не прычапілася кансісторыя.

— Не здавайся, сыне мой! Упарта ідзі, і ідзі па вызначанаму табе божым духам шляху! Усё рабі так, як падказвае табе сумленнае сэрца праваслаўнага чалавека, спазнаеш тады шчасце перамогі і блажэнны будзеш, сын мой, як блажэнны думкі твае і дзеянні, а ўсе твае зайздроснікі развеюцца, як разлятаецца нікчэмны попел ад подыху ветра!

Старац перахрысціў пілігрыма, нечакана яшчэ і пакланіўся, а за цудатворцам грыбоўшчынскаму дзядзьку паспешліва пакланіліся ўсе, хто знаходзіўся ў зале.

— Да ўсяліць гасподзь бог сілу ў цябе для тваёй пачэснай справы і падтрымае ўсемагутнай сваёй дзясніцай ды захавае тваё здароўе да глыбокай старасці, амін!

— Амін! — з пашанай хорам прашапталі пасаром-леныя хадакі.

I протаіерэй пачаў слухаць другога барадача — чалавека з Паволжа, які ўжо скардзіўся, што на свіней напаў паморак і ніхто не можа даць рады — ні малітвы, ні ветэрынары.

Альяш прынёс Іаану ў ахвяру некалькі рублёў. У канцылярыі протаіерэя грошы прынялі і выдалі Альяшу па ўсёй форме квіток — на гербавай паперы з царкоўнымі знакамі, з каляровым малюнкам Андрэеўскага сабора.

З гэтым бласлаўленнем і квітком дзядзька і адправіўся дадому.

Раздзел чацвёрты

А ў Грыбоўшчыне за гэты час адбылася драма.

У вёсцы жылі тры браты Аўхімюкі. Тыя самыя, якіх яшчэ пастушкамі цягаў на спіне Паўтарак, каб паказаць сваю сілу. Старэйшы з іх, Іван, служыў у войску, але захварэў на сухоты, і яго датэрмінова адправілі дамоў. Базыль і Валодзька заставаліся на гаспадарцы.

Сядзеў сабе аднойчы Іван на лавачцы перад хатай ды грэўся на сонцы, а яго браты пад акапам пілавалі на зіму дровы. Аднекуль узяўся п'яны Паўтарак. Бандыт хапіў хворага за галаву, пачаў гнуць Івану курну і бубніць:

— Ага... тваю маць, ездзіў па мне калісь на выгане, прызнавайса?!

Падскочыў на падмогу самы малодшы брат, Валодзька. Бандыт піхнуў яго локцем, I Валодзыса апыніўся аж у крапіве пад плотам.

— Прызнавайса, ездзіў?!.

Іван пачаў вырывацца, потым прасіць:

— Не збыткуй, мы ж дзяцьмі тады былі, што ты ўздумаў!

Паўтарак разлютаваў.

— Не падабаецца?.. Цурык!.. Зара шчэ не так зраблю! Я табе голаў у с... запіхну!

Валодзька зноў наляцеў на яго пеўнем, але зрабіць нічога так і не змог.

З жахам убачыўшы, што Іван ужо пасінеў і з рота ў яго пацякла кроў, Базыль шмыгнуў у хату, выхапіў з шафы дубальтоўку і праткнуў ствалом шыбіну.

— Ну, нягоднік, маліса! Амба табе!

Паўтарак павярнуў галаву, папярэдзіў:

— Кінь забаўляцца гэтым!

— Даўно-о я чакаў такого моманту!— узвёў Базыль куркі. — Бэбахі зара вы-ыпушчу!

Паўтарак схапіў паўпол Івана з Валодзькам:

— Страляй цяпер, ну!

— А-а, маладзец супроць авец, хаваешса за іх, збаяўсо, падло?!

— Хто, я-а?!

Бандыт братоў адпусціў.

Хлопцы разбегліся, а Паўтарак усім сваім анамалічным корпусам павярнуўся да акна, яшчэ нават узяўся ў бокі.

— Ну, паглядзім, які ты адважны! — прабубніў скрозь нерухомыя вусны.

Базыль і бабахнуў бандыту ў жывот адразу двума зарадамі.

Ахутаны белым дымком, Паўтарак прастагнаў:

— М-м, ты гэ-этак?..

Задыхаючыся ад болю падтрымліваючы акрываўленымі пальцамі вантробу, бандыт палез у хату.

— Я ўсё ваша гляздо-о спляжу! — шчэрыў ён пакрытыя ружовай пенкай зубы.— Усіх я вас зара!.. Цурык!.. Угробіць Паўтарака хочаце?

Прыкметна слабеючы, ён хрыпеў з бяздумнай лютасцю:

— Ні так лё-огко Паўтарака... Шчэ не нарадзіўсо такі герой, каб мяне... Я зара... Цурык!..

— Капут!— уздыхнуў Базыль.

У брамцы з'явіўся Вілі. Браты скочылі ў хату, падперлі дзверы дручком.

— Не страляйце, Аўхімюкі, ваша ўзяла! — кінуў братам сакольскі немец. Ён падышоў да цела, нагнуўся над мёртвым ужо галаваром і пляснуў яго па твары: — Гэта табе за тое, што так па-дурному папаўся. А цяпер давай развітаемся!..

Вілі нагнуўся, пацалаваў сябра ў вусны і пайшоў да брамкі, дзе яго чакала шайка.

Яшчэ ў той самы дзень Аўхімюкоў забралі на ўчастак у Крынкі, а ўсю акругу апанавала радасць.

Не помнячы сябе ад шчасця, багамолкі бегалі ад хаты да хаты і цвярдзілі:

— Ага, чулі? Усявышні паслухаўсо просьбы Альяша, выбавіў нас ад бяды!

— Звёў са свету гэтаго смока!

— То — знак божы!..

— Е-такі гасподзь на свеце, е-е, што б хто ні казаў!

— Дараваў нам грахі, ласку праявіў!

— Расчыніў гасподзь дарогу свайму чалавеку!

— Калі ўсявышні хоча, то яўляе цуд і зло пераўтвараецца ў дабро!

— Якое шчасце, што сярод нас божы выбраннік жыве!..

— Пабачыце, як цяпер нам добро пад яго апекай будзе. Так адно калісь бывало, калі святыя вадзіліса, жылі разам з простым народам!

— Гарадскія брахалі, бытто ўсё гэто — мана! Ткнуць бы іх цяпер носам!

— Ой, каб цяпер людзі хоць добро спаткалі Альяша з таго Кранштату!

— Мы ўсе на станцыю хльшем!

Піліпіха, Руселіха, Майсак пабралі ў Востраве царкоўныя харугвы, склікалі баб, мужыкоў, і натоўп адправіўся ў Гродна спатыкаць святога чалавека, што ўратаваў вёску ад пачвары. Людзі чакалі Альяша на вакзале трое сутак, а тады з песнямі ды малітвамі павялі яго ў Грыбоўшчыну.

Вестка пра тое, што Іаан Кранштацкі прызнаў гры-боўшчынскага прарока, абляцела неўзабаве вёскі. Багамолы здалёк прыходзілі і прыязджалі да Альяша, каб паўзірацца ўласнымі вачыма на «святую паперу» са знакамі самога цудатворца.

Людзі ў момант стварылі легенду.

— Пагаварыў Іаан цудатворац з нашым Альяшом, распытаў пра ўсё, пакланіўсо яму нізко, блаславіў на будаўніцтво храма дый аб'яўляе:

— Покуль мы тут з табой так файно гаварылі, Паўтарак у Грыбоўшчыне ўжэ і дух спуеціў, супакойса, Ілья!.. I не гневайса, але грошай ад цябе не прыму. Бо жыву я на вадзе і хлебе, многа не патрабую, нашто мне гэты завал? Як выйдзеш за Кранштат, так і аддай іх першаму чалавеку, каго напаткаеш!

Альяш гэтак і зрабіў. Трапіў яму салдат рыхтык. Хлапец надта ўзрадаваўся:

— Прыдаліса твае рублі, ойча, шчэ як прыдаліса!.. Гэто ж я растрату ў казне ўчыніў і тапіцца ў Фінскі заліў ішоў ужэ!..

Неўзабаве Іаан памёр. Багатыя на выдумку сяляне і гэтую падзею звязалі з Альяшом. Паліцэйскія чыны прыступілі якраз складваць пералік Іаанавай спадчыны, перапісвалі ўсе яго параходы, карэты, шубы, залатыя крыжы, сярэбраныя рэчы і тоўстыя пачкі асігнацый, а па вёсках пайшла гуляць казка.

Цудатворац на бяседзе ў Кранштаце Альяшу прызнаўся:

— Ілья, хутка, чую, усявышні мяне забярэ да сябе. На грэшнай зямлі месцо зоймеш ты, дарогу табе я аслабаніў. Ідзі і ўластвуй, дапамагай бедным людзям, змагайся з чортам, а на мае хаўтуры бог пакліча цябе з Гродна!

— I рыхтанькі так было! Памёр ён. Людзі так файно нясуць цудатворца на могілкі, і на труне ляжыць ад царскага двара крыж з белых кветак. Урачысто так сабе яны ідуць па тым Пецярбургу праз Красную плошчадзь, а за імі ўвесь народ валіць. I цар дэўсае за труной ды слёзы хусцінкай выцірае, і сама царыца з сынам, і генералы з архірэямі, а па баках войско выстраілісо і драгуны! Уздумаласо камусь задраць на небо галаву, аж там — зорка рухаецца за імі ў белы дзень!.. Нават сам імператар з імператрыцай адразу здагадаліса, хто гэто, і пакланіліса ёй!..

Ішоў год за годам.

Альяшова жонка падарвалася на рабоце і памерла. Сын пасварыўся з ім, пайшоў добраахвотнікам на фронт,

Дочкі павыходзілі замуж і адракліся ад бацькі...

А дзядзька рабіў сваё. Нават у часы сусветнай бойні раз'язджаў па імперыі са скарбонкай.

Грамадзянская вайна сабраныя Альяшом рублі абясцэніла.

Між Грыбоўшчынай і Савецкай Расіяй пралягла граніца.

Аднекуль прыплёўся састарэлы Голуб. Ён, перабіваючыся жабрацтвам, нікога не пазнаючы, хадзіў па палях і ставіў крыжы на безымянных магілах, а нястомны Альяш пачаў зноў з нічога. Яго сябры — Майсакоў Пятрук і Давідзюкоў Аляксандар — адправіліся ў Канаду на лясныя работы і праз два гады прывезлі на царкву крыху долараў...

I вось за сабраныя такім чынам сродкі ў 1926 годзе Альяш Клімовіч, хоць застаўся без зямлі і сям'і, але «храм» такі пабудаваў. Выйшла звычайная, пабеленая вапнай цэркаўка, што белым яечкам цяпер прыгажэла на ўзгорку і здалёк кідалася ўсім у вочы, калі хто ехаў у Крынкі.

Будавалі самавукі-дойліды — людзі з бліжэйшых вёсак, без ніякіх, вядома, чарцяжоў, таму, калі глядзець на яе зблізку аб сіметрыі і лёгкасці прапорцый гаварыць не прыходзілася, затое ў вастраверхіх і тонкіх купалах нават і прафану кідаліся ў вочы элементы касцёльнай готыкі. Альяш гаварыў, што ў сне часта з'яўлялася маці і наказвала будаваць так, а не іначай.

Менавіта вакол гэтай будыніны бушавалі потым такія страсці.