Вершалінскі рай

Раздзел першы

Успрыняцце грыбоўшчынскага дзіва для мяне ішло праз падзеі ў сям'і.

У нашай хаце жыла бацькава сястра, цётка Хімка. Летам 1915 года Гродзеншчыну займалі кайзераўскія войскі. Цётка, уцякаючы ад немцаў, разам з усімі страінаўцамі адправілася ў Казань. Калі ж наступіў час вяртання, дачку з сынам яна пакінула ў сваякоў і вярнулася ў вёску адна.

Перабіваючыся ў Страшаве на адной крапіве і лебядзе, жанчына збіралася дзяцей забраць потым, калі ўзніме разваленую вайной халупку, завядзе якую-небудзь кароўку, узаб'ецца на парася. Але нечакана ўстанавілася цвёрдая граніца — у Казань цётку больш не пусцілі, як яна ні абівала парогі гміны і староства.

Спачатку Хімчын сын пісаў, што вучыцца на лётчыка, а дачка — на доктаршу, ды сувязь з дзецьмі абарвалася, і Хімка ўжо даўно не мела ад іх вестак.

Затое да бацькавай сястры даходзілі жудасныя чуткі з Расіі. Бытта там — на жанчынах аруць. Усіх бацюшак адправілі на Салаўкі і на іх возяць лес. У цэрквах парабілі канюшні. А каб не было лішніх ратоў, калі паўторыцца голад, палавіну дзяцей забіваюць, тады малыя трупікі высушваюць, мелюць на муку і такім страшным парашком пасыпаюць палі сельскіх камун...

Не кожны чалавек, на жаль, з гадамі разумнее.

Ахопленая непакоем, асуджаная вескай, што ў свой час пакінула дзяцей адных на чужбіне, вінаватая кабеціна старалася ўсім дагадзіць. Маме не давала ўзяць у рукі вядра. Суседзям біла масла, церла лён, даглядала дзяцей. I ні ў кога не брала платы нават падарункамі!

Непрыкметна жанчына ўпадаць пачала ў містыку. Цётка Хімка гадзінамі выстойвала на каленях перад абразамі, усё як бы чакала, чакала якога-небудзь збавення, прагна выглядала цуды і дачакалася.

Абкружаная дзецьмі, аднойчы ўбегла яна ў хату ды з парога закрычала:

— Услухайцеса, брат, што скажу!.. Слухайце, браціха!.. То ж на пагорку ля Грыбоўшчыны пад лесам раптам вырасла з зямлі святая царква з цудатворнымі іконамі — Журовіцкай божай маці на грушы і младзенцам Гаўрыілам!

Мы якраз абедалі.

— А ты сама бачыла?— прыпадняў з-над міскі галаву злосны бацька.

— Людзі гавораць!

Брат яе сурова аблаяў:

— Дзяцінееш ты ці якую халеру?! Толькі слухай кожнаго, наплятуць табе!.. Лётаеш па вёсцы і байкі разносіш!.. А камору ўсю іконамі заваліла!.. От, дальбо, выберу час, дабярусо туды ды папалю ўсё, так і ведай! А багамолкі твае ў хату маю хай не паказуваюццо, не сунуць і носа!.. Няма табе іншаго занятку, як блытацца з кожнай?.. Жыла б сабе ў Расеі з дачкой ці сынам, як пані, мо і ўнукаў гадавала б цяпер, а так — вар'юеш во дзень у дзень!

Але Хімка і не думала крыўдзіцца — да братавых нападак прызвычаілася даўно.

— Дальбо, вар'юю, шчэ і як!— уніжана паддакнула яна брату.

Цётка паперла ўжо вестку на вуліцу. За ёю памчала чарада малых. Хутчэй пастараліся даесці ды вылецець на двор, каб, барані бог, не прапусціць нічога, і я з братам.

Дзеці за Хімкай прападалі.

Калі саджалі ў печ хлеб, з астаткаў цеста яна нам выпякала то адмысловыя гускі, то бусліныя лапкі. Хімка ведала пра ўсё на свеце.

Спытай яе — чаму з бярозы сок цячэ? «Бо калісь маладзіца прадала мужа, бог яе замяніў на бярозу, і яна кожную вясну, калі так хораша на дварэ і цешацца ўсе людзі ды птушачкі шчабечуць,— плача па ім салодка-горкімі слязьмі!» А чаму зязюля кукуе? «Гэто дзяўчына пасля смерці так усё каханаго кліча: «Якуб! Якуб!..»

Так яна магла расказваць гісторыю кожнага дрэва і былінкі, кожнай птахі, і на гэта не трэба было надта цётку і ўпрошваць!

Хімчын сын, Яшка, меўся прыляцець у Страшава на аэраплане і абавязкова кожнага з нас пакатаць па небе.

У цётчыным куфры ляжалі партрэт барадатага імператара Мікалая II і стосік папяровых грошай з двуглавым арлом. Хімка нас запэўніла — вось-вось вернецца на прастол цар, яна адразу разбагацее, і малыя тады зажывуць...

На вуліцы Хімку чакалі суседкі. Кабеты загаварылі пра такія навіны, што ў нас закружыліся галовы.

— Чула і я!— падхапіла вестку Сахарыха.— За адну ноч царква там, кажуць, вырасла з зямлі, бы грыбочак!

— Ну,— ведала ўжо пра ўсё і цётка Кірыліха.— Раніцой людзі паўставалі, сабраліся снедаць, глядзь у вокны, а там — дзіво!.. Толькі пах кадзілаў нябесных стаіць у паветры на ўсю вёску, тры анёлы на гарэ трубяць, ды ад іх свет б'е, як ад сонца?

Хімка пасмялела:

— А царква прыгожая, кажуць, бы лялька!.. I правіць у ёй прарок Альяш!

— Бабы, дальбо, той самы чалавек, што з нашымі мужыкамі сосны пускаў у Студзянцы! Цяпер там такое адкрыў, такое велькае, і даў людзям!..

— А я-то гляджу, куды гэто гайнаўскія бабы ўчора выбраліса, бы на фэст, наадзяваныя, па грыбаўской дарозе, якая нагла іх прэ ў будзень так!

— А пазаўчора — свіслачанскія!.. Ужэ каторы дзень валіць туды народ!

Мужыкоў забрала ў іх імперыялістычная вайна. Не адно пакаленне такіх цётак знаходзіла суцяшэнне ў царкве. За тысячагадовую гісторыю сваю рэлігія стварыла захапляючыя міфы, легенды і абрады, якія глыбока ўвайшлі ў свядомасць людзей. Бабы лёгка давяралі сваё гора асобе аўтарытэтнай, але пабочнай — бацюшку. Свяшчэннік цярпліва слухаў, з прафе-сіянальным уменнем супакойваў, гаіў боль, знімаў грахі і даваў парады.

Так вялося, так было трыста і сто гадоў таму назад. Але алошняму пакаленню суджана было абуджацца.

Бабкі спахапіліся, што бацюшка з нашага прыходу вельмі ж далёкі ад іх. Свяшчэннік да цётак не хаваў і гідлівасці. Каб вымыцца ў нейкай там лазні, поп кожную суботу ездзіў у далёкі горад, а покуль сесці за стол да снядання, спецыяльнай шчотачкай чысціў нават сабе зубы...

Аднойчы цётка Хімка прадала дзве курыцы, панесла яму грошы.

— Айцец Уладзімір,— папрасіла яна, — даю за здраве маго Яшкі, каб ён там не лётаў надто высоко, не выхіляўсо са сваго вераплана над той Казаню!.. Я ведаю яго — шчэ малым у мяне наравіў усюды ўзабрацца толькі і клопату мела — сцерагчы яго!.. Памаліса за Яшку, айцец Уладзімір! А заадно — і за Маню, каб яе хворыя любілі і галава ад лякарстваў не балела — гэто ж як яна іх адно церпіць?

Бацюшка пачастунак узяў, але Хімкі слухаць не стаў. Яшчэ зазлаваў нават:

— У камсомоліі ці ў саўдэпіі, нябось?! Крыжы з цэркваў здымаюць твае дзеці там, а ты — «памаліса»! Усе яны пячаткай антыхрыста будуць мечаныя для страшнага суда, усё ім адрыгнецца потым!

Кірыліха і Сахарыха аб сваіх сынах, бязбожніках, перад ім і рота не смелі адкрыць. Як тыя дрэвы, што стаяць у вадзе, а засыхаюць ад смагі, яны аж задыхаліся ад адзіноты і суму, хоць жылі заўсёды сярод людзей.

Затузаныя бабкі, бытта за саломінку, схапіліся цяпер за вестку з Грыбоўшчыны. Яны ўраз паверылі ва ўсё тое, што выдумалі самі, а іхнія збядованыя і ўстрывожаныя душы пацягнула да Альяша з яго незвычайнай царквой.

— Во, цяпер уздыхне-ем!— радавалася на нашым падвор-ку цётка Кірыліха.

— Вядомо!— загаварыла Сахарыха. — Бо прарок — свой мужык. Такі табе і дапаможа, і выслухае, і зразумее!.. Нават вылечыць, сцаліць твае раны, а беднаму шчэ і грошык дасць які на дарогу!

— Свой свайго зразумее, чаму не-е,— падсумавала Кірыліха. — Такія апекуны бедных і няшчасных толькі калісь былі. Затое тады і людзі добро мелі!

— О-о, мае тато з мамай, памятаю, як пачнуць расказ-ваць, як файно калісь бывало, як пачну-уць, то я аж не веру! — успомніла Хімка.

— Усе мы былі крыху недавяркамі. Шкада, не вернеш ужэ таго часу!

— Жонаў-міраносіцаў склікае Альяш да сябе! — аб'явіла Сахарыха.— Мая пляменніна Ліза з Меляшкоў — тая, што мужык за блуд з хаты прагнаў, ужэ адправіласа з гайнаўскімі бабамі да яго! Учора заходзіла з клумкамі адпачыць...

— Каму можно — грэх не пайсці да такого дзела!

Хімка задумалася.

— То і мне мо падацца ў тыя міраносіцы?.. Усё роўно я тут адная, як той пень...

Бабкі падхапілі:

— Маеш рэхт, Хімачко!

— Дальбо, сам Ісус Хрыстос падае табе руку, каб з гора выбавіць!..

— Але ці спраўлюсо я, ці прыме бог маю ахвяру?!

— Правер! Не прыме — толькі бяды той! Вернешса, і годзе, нічого ж не прападзе твайго!

— Па табе тут хто плакаць, думаеш, стане або ты надто брату ці брацісе патрэбная? Адзінокая, бы тая зязюля, кукуеш з дня ў дзень!

— Ой, куку-ую, ой, мне тру-удно часам, бо-ожа ты мой!— заплакала яна.

— То і слёз дарэмно не лі!

— Ідзі, ідзі, не раздумвай, шчэ і святой станеш!

Хімка ўздыхнула ды пачала выцірацца.

Памалу ашаламляючая вестка пра грыбоўшчынскі цуд агарнула вёкі, як лясны пажар. I не мела значэння, што навокал знаходзіліся людзі, якія ведалі падрабязна, як узнікла царква і што ў ёй за прарок: абяздоленым хочацца ўспрымаць толькі тое, што прагнуць іхнія нешчаслівыя душы.

Наша Хімка пачала рыхтавацца ў паход пасля таго, як прысніўся ёй прарочы сон.

— Ах, сніцца мне, бабы,— апавядала яна раніцой,— бытта я сяджу за сталом у мамы і трымаю пяро, а перада мною во так — сшытак ляжыць. I хтось мне гаворыць з-за спіны:

«Пішы, пішы сабе, але глядзі, не азірайса!..»

Я памачыла пяро, толькі хацела паднесці яго да паперы, ды чарніло — кап! На чыстую старонку! Вядомо, як перастала хадзіць у школу, так трыццаць пяць гадоў не трымала ручкі!.. I я, бы маленькая, нагнуласа ды каплю — лізь! Цяпер перад сабой бачу ў люстэрку, што мой язык — чо-орны, чорны, бы тарфяніско!..

— Ох і на кепскае ж гэто, Хімачко, мусі, прысніласо табе!— паспачувала ёй Агата.

Цётка Кірыліха падхапіла:

— Што цябе чакае, бедную?!

— Але вы ўслухайцеса, услухайцеса, што шчэ будзе!.. Тады хтось той з-за спіны кажа:

«Пішы!»

А я яму адказваю:

«Дай мне новы сшытак, бо гэты мокры!»

Бачу, ён мне падае цераз плячо раскрыты сшытак другі, а мой язык ужэ пабялеў — нібы на ім чарніла і не было!.. I я во пішу сабе і не азіраюсо. Тое штось напісала на левай старонцы, а правая, а пра-авая, гляньце, у мяне белая. Кажу:

«Скончыла, але шчэ толькі месца чыстаго, што рабіць?»

А голас той:

«Ты цяпер добро сама падумай. Толькі не спяшы!»

Прачынаюсо, і, ведаеце, бабы, мяне раптам бы пчала ўджаліла, так асяніла здагадка. Узірайцеса! Запісаная папера — сорак тры гады маго жыцця, усе мае беды і мэнкі. Клякса — мой цяжкі грэх, кінутыя на чужбіне дзеці. Чыстая старонка — другая палавіна жызьні!.. Бог здымае з мяне грэх — ачысціў язык, наказвае ісці да Альяша і пачынаць там жызню наново!

Бабам адняло мову.

— I мне адразу стало так лёгко-лёгко на душы,— ужо па-маладому свецячы вачыма, апавядала ім Хімка далей,— бы пасля споведзі бывало да замужжа адно. I я раптам падумала і сабе сказала — го-оспадзі, які ясі на святым небе, раз ты гэтак адкрыў мне ва сне вочы, цяпер буду вернай вавек!.. Пайду, на каленях папаўзу, на жываце павалакусо да тае Грыбоўшчыны, стану і я таксамо жаной-міраносіцай, амант!

Пару дзён назад бабы раілі самі Хімцы ісці да Альяша, а цяпер іх агарнуў забабонны страх.

Жанчыны павохкалі над сяброўкай, бытта над страчаным чалавекам, ды разышліся па хатах, каб расказваць мужыкам пра дзіва. Але цётку гэта ўжо не надта абыходзіла — яна занялася зборамі.

Хімка з глінянай місы зачарпнула жменю солі ды пацерла свае жоўтыя, нібы выразаныя з бручкі, шырокія лапатачкі-зубы. Затым цётка памыла ў дзвюх водах галаву, не спяшаю-чыся расчасала валасы, пашмаравала іх маслам, спляла косы і старанна адпрасавала белую хусцінку з карункамі.

Тады Хімка патрымала ногі ў цёплай вадзе, пашкрэбала пяткі і доўга мылася ў балейцы.

Нацягнуўшы свой лепшы андарак, Хімка нарыхтавала торбачку з ежай, склала цёплую хустку, пералічыла свае грошы, завязала іх у вузялок ды загадала нам з Валодзькам:

— Хлопцы, бяжыце па скрыжаванне дарог пад Дубава і ўзірайцеса. Калі зноў будуць ісці ў Грыбоўшчыну чужыя людзі, тымпэндам мяне клічце!

Сама ўпала на калені перад іконай, кінула сабе тры пальцы ўрачыста на лоб, прыклала да жывата, а ўжо кулаком прыпячатала адно плячо, другое ды пачала чытаць акафіст з малітоўніка:

— О! пресвятая владычица, пречистая дева богородица, господа бога моего Иисуса Христа мати! Припадаю и молютися, яко матери царевой, предначиная к тебе недостойное сие моление, аще приемлеши, о! мати царя небесе и земли, принеси к царю царствующих, все господу, сыну твоему и богу и прощения всем согрешениям моим испроси, житию надеждь сопричастника сотвори, вся бы можеши, яко матери царя всемогущего...

Трэба прызнаць, што нічога няма мацнейшага за слова. Здаецца, бязвобразнае яно, але часамі дзейнічае мацней уеялякага вобраза. Недарма столькі пакаленняў дрыгавічоў глыбока верылі ў магічную яго сілу. Гукі складоў акафіста ўражлівую цётчыну душу перанеслі ў далёкі свет дзіцячай бесклапотнасці, гармоніі і летуценняў, урачыстага перазвону бомаў, паху кадзіл, кажухоў — поўных містычнай сімволікі аскетычных твараў, якія ў ззянні серабра глядзелі на яе са сцен. Усё гэта напаўняла яе гаючым болем, надзеяй, верай і ўліло ўпэўненасць ва ўласныя сілы.

Каб адгаварыць сястру ад намеру, у каморку ўвайшоў бацька ды прыступіў здалёк:

— Цьфу, балбочаш, як папугай! Ну, Хімка, растлумач мне, што азначае: «предначиная к тебе, аще приемлеши...» Скажы мне, як ты гэто разумееш?

Са шкадаваннем, што ў яе такі безнадзейна тупы брат, поўная пашаны да малітвы, цётка вінавата растлумачыла:

— Божыя словы не разумець трэбо. Імі трэ напаўняцца.

Бацька хмыкнуў і хвіліну думаў, што адказаць. Потым безнадзейна махнуў рукой:

— А рабі ты, што сабе хочаш! Схадзі, схадзі шчэ да таго Альяша, мо цябе гэто справіць!

Ён плюнуў зноў са злосцю і выйшаў з хаты.

Не ў прыклад яму мама наша была летуценніцай, і гэта для мяне з Валодзькам не прайшло бясследна. Цётчына маленне, якое мы чулі неаднойчы, мудрагелістыя фразы акафіста, створанага яшчэ ў 623 годзе, ахутаныя німбам таямнічасці, поўныя экспрэсіі, якогасьці адчаю і элементаў паэзіі зачаравалі нас і на гэты раз. Каб пляменнікі выканалі яе просьбу, цётка мусіла нам напомніць:

— Хлопцы, што я вас прасіла?..

Стаялі мы з Валодзькам за вёскай з гадзіну.

Нарэшце з лесу Дубава выплыла нешта жывое, пачало выцягвацца і распаўзацца па полі — ішлі кобрынцы. Дзядзькі ў пасталах з торбачкамі цераз плячо наперадзе калоны неслі іконы і харугвы з шаўковай бахрамой і шнуркамі. Святыя лікі глядзелі з харугваў ганарліва, а сонечныя зайчыкі бліскалі на шкле.

Выпаўзшы з лесу, людзі стаўпіліся вакол харугваносцаў і нешта заспявалі. Цяпер усё выглядала гэтак, бытта старажытная дружына са сцягамі выйшла насустрач татарам: праз хвіліну калі скончыцца гэтая малітва, яны для храбрасці яшчэ з лёскатам ударыць дзідамі ў шчыты — раз! раз! раз!..— і рынуцца ў смяротны бой.

Покуль мы клікалі Хімку, кобрынцы прайнілі да вёскі ўжо з паўдарогі. Песня скончылася, і дзед у пасталах з новымі аборкамі паверх ануч з суравога кужалю і ў касаваротцы з такога ж палатна, адно з вышытымі кветкамі на грудзях, не надта голасна кінуў у натоўп працяг усё таго ж акафіста:

— Радуйся, луч солнца мысленнаго!.. Ну, чаго маўчыце, паўтарайце за мной!

— Радуйся, луч солнца мысленнаго! — адказаў яму бязладны хор.

Дзед кінуў ужо мацней, незадаволена:

— Радуйся, сияние света исходящего!

— Радуйся, ісіяне света ісходяшчаго! — адказалі людзі дружней.

— Радуйся, молния, души озаряющая! — усё па-трабавальней цвярдзіў дзед.

Покуль хор паўтарыў фразу, Хімка забрала ў нас клумкі, пляменнікаў пацалавала, сунула нам па пяць грошаў і, заціснуўшы ў руцэ белую хусцінку з карункамі, нырнула ў воблака пылу, падстроілася да калоны.

— Радуйса, як гром урага ўстрашаючая! — падхапіла Хімка, як песню, наступны рэфрэн, а мы заганарыліся сваёй цёткай: усе словы малітвы яна ведала на памяць, паўтараць ёй будзе лёгка.

Пілігрымы ўвалілі ў вёску.

Высыпалі з хат і застылі ля платоў страшаўцы. Міма іх натужліва тупалі дзесяткі пасталоў. Саплі чужыя людзі. Стары кобрынец у касаваротцы цяпер ужо кідаў лозунгі акафіста зычна, маладжавым голасам. Дужыя і моцныя галасы зараз жа фразу паўтаралі, а будынкі з лёскатам адбівалі рэха.

— Радуйся, скверну грехов отнимающая!

— Радуйса, скверну грахоў адымаючая!

—...оў адымаючая!

— Радуйся, чаша, радость почерпающая!

— Радуйса, чаша, радасць пачарпаючая!

—...дасць пачарпаючая!

Рэфрэн у пілігрымаў быў падобны на рытмічныя выбухі нейкага адчайнага енку, пранізваў да самых касцей. Страшаўцы нерухома ўзіраліся і слухалі гэта з сур'ёзнымі тварамі.

— Радуйся, жизнь таинственного ликования!

— Радуйса, жізнь таінственнаго лікавання!

—...веннаго лікавання!

— Радуйся, невеста, неневесная!

Манатонная песня, якой, здаецца, не было канца і краю, гэтак кобрынцаў захапіла, напоўніла ўздымам, што ніхто з пілігрымаў на вяскоўцаў нават не глянуў. Поўныя замілавання, залюляныя рытмам рэфрэна, з бліскучымі ад унутранага агню вачыма багамолы прайшлі страшаўскі брук і ўзнялі зноў на гасцінцы пыл.

Зачараваныя гульнёй дарослых, мы з братам праводзілі Хімку да наступнага лесу.

К таму часу ўжо многімі пясчанымі дарогамі пылілі ў Грыбоўшчыну людзі. Іхнія натоўпы потым зліваліся ў цэлыя рэкі народу і валілі, валілі ў тое Грыбава, як людзі спрошчана называлі цяпер вёсачку. Акрамя таго, што ў Грыбоўшчыну неслі свае мары, надзеі, боль і гароўныя залатоўкі, у фурманках валаклі божаму чалавеку падарункі. Везлі таксама хворых, калек, а па хатах, як удар току, пралятала вестка:

— У Грыбоўшчыне цуды сталі тварыцца, як калісь у Журовічах ля іконы мацеры божай на грушы! Нямко з-пад Навагрудка загаварыў!

— Маладзіца з Бельска не мела дзяцей. Ілья над ёю памаліўся, і яна зацяжарыла!

— А мужчыне шчэ на вайне адбіло памяць. Дакрануўся да іконы ў Альяша чалавек лобам і адразу ўсё ўспомніў!

Узяўшы для блізіру місачку круп, у нашу хату прыбегла цётка Кірыліха. Убачыўшы, што дома бацькі няма, яна асмялела адразу і пасыпала:

— Адзін чалавек не паверыў у цуд і кажа: «Ашуканец ваш Альяш!» I аслеп. Зайшоў да Журовіч, маці божая на грушы яму гаворыць: «Уверуй у Ілью, калі хочаш свет божы бачыць!..» Ён паверыў і стаў відушчым!.. Ці ён адзін! Хлапец з Бельска ад нараджэння меў бельмы. Прывязлі яго ў Грыбава, вочы сталі чыстымі, чыстымі, бы дзве расінкі!

— А маю пляменніцу дак лейцамі вылечыў! — пахвалілася цётка Сахарыха.

— То тваю Лізу ён біў, а да калекі з Дзернякова Ілья толькі дакрануўся, а нага — раз-два і адрасла! Калека адкінуў кульбы і сабе пайшоў! Толькі шрам у яго застаўсо, як бардовая нітачка, каб людзі памяталі, што бог стварыў такі цуд! Чалавек цяпер усім дае той шрам памацаць!.. А з-пад Картуз-Бярозы мужык вёз жонку. У яго бабу штось улезло... «Куды ты мяне валачэш, я туды і галавы не магу павярнуць!»— гаварыла штось у ёй, а сама ўсё заходзіласа ад плачу. Альяш прачытаў над ёй «Іжэ херувімы», «Верую»... Учора мужык вёз яе зноў праз Страшаво дахаты. «Есці хочацца надто! Ой, і так мне до-обро, лё-огко, бы гаючай вады напіласа!»

— Гэто ўжэ яна цяпер так гаворыць!— дапамагла Сахарыха цётцы Кірылісе.

— Ну! «Бач, а ты ўсё ўпірааласа, бы маленькая, не хацела ўсё!..»

— Так мужык кажа!

— «Дальбух, Серафім, нічога не памятаю!»

— Зноў — яна!

— Ну! Я накарміла яе. Пасядалі абое на воз і так харашэ сабе паехалі — бы два галубкі! — Кірыліха абвяла ўсіх пераможнымі вачыма: — От што значыць боская сіла!

Цётчын старэйшы сын быў цяжка хворы. Каб лячыць яго, не хапіла б і ўсяе Кірылавай гаспадаркі. Якая маці не ўзрадавалася б гэткай аказии?

Бачачы, што мама яшчэ сумняваецца, цётка горача пераконвала:

— Манька, паглядзела б, што там робіцца, дальбух! Бы тых дроў, усялякіх кульбаў валяецца ля царквы! Нават возікі на калёсах ад равэраў пакіданыя!.. А сляпыя, што сталі бачыць, з сініх акуляраў цэлую горку ўтварылі!.. I яшчэ дзіво: хто туды ідзе, ногі — бы там волавам наліваюццо ад стомы, а назад — як на крыллях цябе прэ боская сіла! Якісь Сямён з-пад Вілейкі, босы, без ніякаго абутку, па снезе зімой прыйшоў да Грыбоўшчыны, і ногі не адмерзлі! Данілюк з Рыбалаў зімой пасадзіў у воз старую маці, хворую жонку, цешчу, траіх дачок і паехаў туды. Усенькую ноч прасядзелі яны на снезе на кукішках, прамаліліса, а вярнуліса ў свае Рыбалы — хоць бы кашлянуло каторае з іх!

Кірыліха ў Грыбоўшчыне яшчэ ні разу не была. Мама хацела пра гэта цётцы сказаць, але ўспомніла яе прыпадачнага Васіля і прамаўчала.

Хваробы маюць адносіны і да працэсаў псіхікі, што працякаюць у арганізме чалавека. Для нас часта не так важна тое лякарства, як асоба лекара і давер пацыента.

Напружанае чаканне і ўзбуджанасць вялізнай масы народу, прысутнічанне таго, што сімвалізуе незямныя сілы, атмасфера поўнага даверу да Альяша выклікалі ў хворых вялізны шок. Жаданне цуда, прага стаць здаровым у моманты моцнай экзальтацыі часамі і праўда прыводзілі да выздараўлення.

Легенды пра цудатворствы Альяша разыходзіліся па ўсёй Прынёманшчыне, ляцелі далей. Даходзілі нават у далёкую Заходнюю Украіну, на Палессе, за Вілейку і Нарач.

Насталі дні, і адных грошай Альяшу пачало паступаць па некалькі тысяч злотых у дзень. Раз у суткі дзядзька выручку запіхваў у конскую торбу, вёз яе ў Крынкі для падліку, а тады ў збанках закопваў у хвойнічку. Застаўшы аднаго разу пастушкоў, калі тыя яго манеткамі гулялі ў «арла» і «рэшку», Альяш пачаў выручку хаваць у гумно. Аднак і тое месца было не вельмі надзейнае,

Два вясковых вартаўнікі аднойчы схаваліся ад дажджу ў Альяшоў будынак. Адзін з іх адкінуў пару снапоў, а там — банкноты. Покуль яго сябар раздумваў — браць ці не грошы, чалавек напіхаў сабе ў кішэню сем тысяч злотых (потым добрую хату пабудаваў у Саколцы!), і святы ў наступны дзень прапажы нават не заўважыў.

Жулікаваты пляменнік нацягаў у Альяша тысяч з дзесяць, заехаў у Варшаву ды з сябрамі прапіў.

Царкоўным вартаўніком Альяш наняў Фелікса Станкевіча — сына гаспадара, што некалі гадаваў Паўтарака. Хітры Фэлюсь аднойчы старога напалохаў чортам і заграбастаў усё, што за святочны дзень багамолы знеслі.

Крынкаўскія гандляры адзін парад адным прыставалі да Альяша, каб купіць падараваныя яму пілігрымамі рэчы, фурманкамі вывозілі дабро з вёскі. Іншыя біліся за права лічыць Альяшу штодзённы збор.

З Гродзенскай настаўніцкай семінарыі, з Беластоцкай гандлёвай школы туды зачасцілі на заробкі студэнты. Хлопцы нейкі час мелі сабе крыніцу нажывы. Вучоба каштавала не абы-якія грошы, мой адзін знаёмы, дзякуючы Альяшу, скончыў нават сярэднюю прафесіянальную школу.

Грашовыя ахвяры пілігрымы складвалі проста ў горбачкі перад іконамі. Студэнт на каленях дапаўзаў да маці божай, старанна біў паклоны, і адначасова вуснамі стараўся захапіць як мага больш залатовак, ды языком запіхваў сабе іх за шчаку. Тады хлопец выбіраўся на двор, хутчэй перакладваў мокрыя залатоўкі ў кішэню і зараз жа ўшчымляўся ў натоўп, наравіў зрабіць другі заход.

Такія былі плотачкі.

З усяе Польшчы хльшулі ў Грыбоўшчыну жабракі і валацугі, зладзеі і жулікі.

— Матко, абнавіць вам ікону? — прыставаў іншы такі тып да гаспадыні, трымаючы ў бутэльцы нейкую вадкасць, а ў руцэ пэндзаль.— Будзе свяціцца — аж ззяць, і танна каштуе!

— У нас сваіх цудаў хапае!— выправаджалі камбінатараў мужыкі.

Мабыць, толькі абнавіцелям у Грыбоўшчыне і не шанцавала. Затое іншым прайдзісветам пажыва была не малая.

Аднаго разу ў Гуронах да Кастэцкага Мірона зайшоў малады ды рухавы паўпанак з Беластока.

— Я — Вацэк,— адрэкамендаваўся гаспадару.— Патрэбен мне конь да вечара. Дам пяць злотых за дзень!

З палявой работы Мірон якраз управіўся, конь стаяў без дзела, пяць злотых не валяліся.

— Можно і згаварыцца...

— Бочка ў цябе знойдзецца? — бойка пытаўся далей Вацэк.

— Хіба тая кадушка, што гуркі зімой былі? — пачухаў патыліцу Мірон.— Толькі смярдзіць, бо каб не рассохласа, расолу шчэ не выліваў!..

Госць энергічна закамандаваў:

— Абы не працякала. Валачы!

Яны заехалі ў Вострава да калодзежа і набралі поўную кадушку вады. Паўпанак уліў у яе бутылку сіропу, кіёчкам размяшаў. Тады жменяй зачэрнуў з кадушкі малінавую вадкасць, пакаштаваў і з гідлівасцю плюхнуў астаткі назад:

— Цьфу, пойла!.. Ладна, будуць жлуктаць і такую!.. Язджай пад сваю царкву!

Прыбыла фурманка на святы ўзгорак, і яе адразу абступіў народ.

— Пяць грошаў за шклянку! — аб'явіў Вацэк ды закрычаў на людзей: — Што вы, як быдло якое! А ну, выстраіцца мне ўсім у калейку!

За трэцім заездам у Вострава беластачаніну не хапіла сіропу, але людзі ахвотна плацілі і за звычайную ваду.

Побач з тым месцам, дзе яны так гандлявалі неса-лоджаным пітвом, шчоўкаў пустым затворам фотаапарата, браў задатак і нават выпісваў квітанцыі ды абяцаў людзям праз тыдзень фатаграфии Вацэкаў сябар. К абеду «фатограф» раптам склаў сваю трыногу, падышоў да Вацэка, усхвалявана нешта шапнуў, і ў таго адразу адпала ахвота ад гандлю.

Вацэк дастаў з кішэні жменю манет, запрапанаваў:

— Фурман, бяры сваю долю і валяй дамоў!

— Надто много... Мы дамаўляліса...

— Ты варт гэтага. Хапай, калі даюць!..

Аднак Мірон набраў манетак роўна на пяць злотых.

Махінатар паўзіраўся на Кастэцкага са шкадаваннем і паціснуў плячыма:

— Ідыёт!

Абодва паўпанкі накіраваліся да царквы. З развязанасцю адпетых бандзюгаў расштурхалі яны бабак, дабраліся да галоўнай іконы і на вачах натоўпу напхалі сабе кішэні купюрамі.

Покуль ашаломленыя святатацтвам бабкі апамяталіся, покуль вярнулася да іх здольнаець галасіць, жулікі былі ўжо на вуліцы. На цвінтары ўзняліся паніка і лямант. Мужчыны рынуліся з каламі за зладзеямі, але тыя ўпалі ў хвойнічак, і толькі іх бачылі.

То быў звычайны эпізод, пра яго да вечара забыліся.

У распараджэнні прарока і пасля пакраж заставаліся сумы не малыя. На здаровы розум з такімі сродкамі Клімовіч і праўда мог бы што-небудзь карыснае зрабіць народу — пабудаваць у вёсцы школу, бальніцу, дапамагаць бедным, але дзядзька ад гэтага быў надта далёкі.

Нават калі хто з вяскоўцаў прыходзіў да Клімовіча пазычыць на каня, які зламаў нагу, на карову, бо дзеці жылі без малака, дзядзька Альяш ніколі грошай не даваў. Нават не вельмі ўступаў пра гэта ў гаворку. Збедніцца і кажа:

— Адкуль іх узяць — я сам думаю пра гэто! Столькі мне тірэ будаваць шчэ, званы купіць!..

Аднойчы зяця яго завезлі ў беластоцкую бальніцу выразаць сляпую кішку, і да Альяша раніцой прыбегла ўсхваляваная дачка, Вольга.

— Здрасце, тату! Ну, як вы жывеце тута? — акінула яна позіркам бедную хацінку.— Столькі гадоў у нашым доме ні разу не была!.. Ой, якое ў вас усё чорнае і бруднае!.. Не мыеце нічого, не праветрываеце хаты! О, нават смецце не падмятаеце, чаму-у?

Толькі цяпер яна ўбачыла двух жанок-міраносіц, якія прытаіліся за бацькавым ложкам і над адчыненым куфэркам.

— Ужэ не могуць дапамагчы вам гэтыя кватаранткі, адсохлі б ім рукі! — абурылася дачка.

У Альяша якраз жыла наша Хімка з Сахарышынай пляменніцай.

— Калі ваш тато не хо-очуць, каб мы яму прыбіралі! — вінавата ўставіла цётка Хімка.— Колькі раз мы браліса, але яны не даюць!

Вольга цётак не заўважала:

— Ладно, потым навяду парадак — прыйду знарок. Цяпер я да вас па справе!

Дачка сцішыла голас і папрасіла:

— Тату, дайце грошай. Дахтары патрабуюць дзвесці злотых за аперацыю і гавораць, калі не заплачу напярод, да Волеся нават і не падступяцца, глядзець не стануць! А дзе ж мне ўзяць такі маёнтак, падумайце самі,— гэта ж дзве каровы!

У бацькі — ні спачування, ні спагады, ні цікавасці, хоць ён дачкі столькі не бачыў. У яго вачах была адна насцярожанасць.

— Нікому не даю! — заматляў галавой.

Вольга не спадзявалася, што стары адразу яе і па-слухаецца, таму не пакрыўдзілася. Яна рашуча падсела да яго на лаву, працягвала сваё.

— Каб быў які хваравекі, як некаторыя мужыкі, а то — гэткі здаровы мужчына!.. Ніколі не хварэў — бы корч той, вы ж яго добро ведаеце!.. А ўзяло!.. Богам малю — дайце, тату! У вас жа і так раскрадваюць іх, хто толькі хоча! Не шкадуйце для такой справы!.. Дахтарам — што!.. Памятаеце Балейку з Гарадка?.. Ён не заплаціў, так жонка і памерла ў пустым калідоры гарадоцкай бальніцы!..

Стары сурова маўчаў.

— Загіне Волесь, застануцца сіроты, што ж я з імі рабі-іці-му, у-гу-гу-гу-уу!..— паспрабавала яна разжалабіць бацьку плачом.— Вы ж мяне і замуж аддалі без ніякаго пасагу, і ад спадчыны дзядзькі Максіма нічого не дасталосо, то пашкадуйце хоць цяпер! Што для вас значыць якія-небудзь дзвесці злотых, калі ў вас е тысячы!

— Не магу, Вольга, царкоўныя яны, не мае. Грэх мне іх раздаваць! — уздыхнуў ён цяжка і хвіліну памаўчаў, як бы паўзіраўся ў сябе.— Дасць бог — чалавек твой не памрэ, не плач. Валасінка не спадзе з галавы нашай без волі госпада!

Ашалелая маладзіца нейкі час моўчкі, неразумна глядзела на бацьку.

— А-а, то вы ўсё такія ж са-амыя?!.— раптам яе прарвала, а застылыя ля пераносіцы дзве слязінкі заіскрыліся халоднымі аганькамі.— Так слухайце ж цяпер, тату, я вам скажу ўсю праўду! Вартаўнік ваш, Фэлюсь Станкевіч, — злодзей! Ён вас абакраў! Ніякаго чорта ў царкві тады не было!.. Фэлюсь упусціў вам чорнаго пеўня праз акно!.. Вы з царквы кінуліся бегчы, а ён сабраў у мяшок грошы і перадаў швагру ў Шудзялава!.. А швагер той адразу купіў малатарню, астатнія паклаў на кніжку і цяпер з вас, дурня, смяецца! Панапіваюццо ў крынкаўскім рэстаране і хваляцца, які прыбытак дае ім ваша царква! Ха-ха! З-за яе вы зусім з глузду з'ехалі!.. Завялі сабе такую макулу і гуляеце, а што каля вас вычаўпляюць — не бачыце!..

Яе словы чулі багамолкі. Самалюбівы стары сумеўся:

— Як са мной гаворыш?! Ты што — павуча-аць мяне ўздумала, дзеля гэтага прыйшла?!

Няпрошаныя слухачкі Вольгу толькі акрылілі.

— Слухайце, тату, слухайце, я не скончыла шчэ ўсяго!.. Праз яе вы і маму загналі ў магілу!.. Фэйчар з Крынак як ёй грэбень з галавы выдзіраў — забыліса?! Яны хутко потым і памерлі!.. I дзядзькавы пяць тысяч на царкву звялі!.. Нават Толік праз яе на вайну пайшоў!.. З-за яе часамі і я пачынаю ў бога не верыць!.. Бо, здаецца, калі б ён быў там дзе-небудзь на небе, хоць які, нават — самы дурны, не можа быць, каб дазволіў вычаўпляць усё гэто! Ён даўно паслаў бы перуны на вашу паршывую царкву!

— Госпадзі Ісусе! — перапалохана захрысцілася жана-міраносіца з Меляшкоў.— Даруй ёй грэх яе!

— Шчэ і багаху-уліш?! — выбухнуў стары.

— Кажэце, кажэце сабе што хочаце, я вываліла, што думала, бо інакш не магла!

— Як гаворыш з родным бацькам, пытаю, заменак і блюзнерка ты?!

Дачка яшчэ больш павысіла голас.

— Які вы мне бацько?!. Ці вы мяне хоць адну зіму ў школу з іншымі дзяцьмі пусцілі?! Ці вы мяне, як была малой, хоць на воз з сабой куды ўзялі?.. Ці вы мне якую казку расказалі або па галаве пагладзілі, пашкадавалі?!.

— Вытыка-аць роднаму бацьку, папрака-аць мяне ўздумала?!. Ты для бацькі... Ты для яго... Ты павінна мне рукі і ногі цалаваць і да зямлі кланяцца! Даўно я цябе крапівой сцябаў, распуста!

— Во, во, заўсёды вы так!.. Ці хоць раз я ад вас добрае слово пачула, ці вы мне калі хоць раз кухана купілі?!

— Пра булкі загаварыла?! Не аб душы, а унь пра што, аб распусце ўспомніла?!— усхапіўся з лавы, пайшоў да яе разлютаваны ўжо Альяш.— Плявузгаць на роднага бацьку прывалакласа сюды?! Хібо я пры сваім так пасмеў бы?.. Хібо я бацькоў сваіх калі-небудзь...

Дачка не зварухнулася з месца, з выклікам глядзела ў вочы старому. Альяш азірнуўся, каб хапіць што-небудзь у рукі, але нічога не трапляла.

— У-у, паразбэшчвалі вас усіх гарады, параспускалі, і вы бога забылі, сатане паддаліса!.. Мало, мало я цябе, заменак ты, дзяжыў малую, толькі цяпер гэто бачу!... Марш, вырадак, з маёй хаты, багахульніца, марш адгэтуль!

— Ат, нічого, бачу, ужэ вас не перайначыць. I праўду людзі кажуць — з якой лысінай жарабя родзіцца, з такой і здохне! —устаючы, уздыхнула раптам паспакайнелая дачка, а голас яе зрабіўся цвёрдым. — Можаце не выганяці, пайду сама!

Вольга накіравалася да дзвярэй.

— Пагу-утарыла з родным таткам, от і пагу-ута-рыла, нічога не скажаш, файно пагаварыла!..

— Шчэ й грошай царкоўных дай ёй, бачылі вы такое?! — аж сіпеў разлютаваны стары.

— Годзе ўжэ не трэ, калі вы гэтак сляпыя!.. Пайду без іх! Пайду прасіць у крынкаўскаго Хайкеля!

— Ідзі, ідзі, багахульніца, да жыдоў-недавяркаў! Толькі табе і засталосо ісці да іх! Бо краста на табе няма! Вырадак антыхрыстаў! Бальніцы захацеласо! Давядуць вас гарады са сваімі выдумкамі, пачакайце: усе ў пекле будзеце!.. Палітыкаваць шчэ яна будзе тут у маім доме!..

Ля парога дачка прыпынілася і заявіла з пагрозай:

— I пайду. Пайду да зусім чужых людзей у Беласток, наймусо служанкай, ці ў Валілах — на тартаку дошкі стану насіць! Да найгоршай работы наймусо, а ўсё роўно Волеся выратую!.. Не дапушчу, покуль жыціму, каб мае дзеці пасталі сіротамі — ніколі гэтаго не будзе!.. Адно запамятайце, тату: і ўнукам закажу, каб вас не прызнавалі і нават не глядзелі ў ваш бок!

Вольга бліснула злымі вачыма на багамолак.

— Заставайцеса тут з гэтымі прыдуркамі, іграйцеса сабе ў святых і анёлаў!.. Цьфу на вас за Волеся, за Толіка, за нашу няшчасную маму, і будзьце вы праклятыя на векі вечныя!

Дачка з усяе сілы ляснула дзвярыма ды пайшла.

— То, Альяшку, бог не пакрыўдзіўсо б, не пакараў бы мо цябе моцно так за такое!..— асцярожна параіла старому Хімка. — Усё ж такі — роднае дзіця, свая крывінка!.. Даў бы ты ёй тыя грошы, што яна прасіла. Дзе ж Вользе такі капітал знайсці цяперака?!

Прарок вызверыўся і на яе.

— А дулю бачыла?! Я ім — крынкаўскі ліхвяр, па-твойму?! Я ім — працэнтнік?! Ого, чаго захацелі!.. Адно пачні пазычаць, і пабягуць да цябе галадранцы, казначэем у іх так і зробішса на вёсцы!.. Адзін табе верне пазычанае, за іншым папаходзіш, трэці скажа — не браў і знаць цябя не знаю!.. Пачнецца зайздрасць, абгавор, хібо іх не ведаю?! Грошай царкоўных яны ў мяне і на панюх не атрымаюць!

— Маеш рэхт, Ілья!— падлашчвалася Сахарышына сваячніца.— Гадуй, гадуй дзіця, і ад яго потым ніякай ні пашаны, ні дапамогі, толькі — крыўда і сорам!

— Сама бачыш, як шануюць цяпер яны сваіх бацькоў!.. Яйцо курыцу бярэцца вучыць!..

Людзі з Грыбоўшчыны памятаюць толькі адзіны выпадак, калі парушыў Альяш сваё правіла.

Ехаў стары ў лясніцтва Пачапок, а Мікалай Чарнецкі пры самай дарозе араў. Альяш даў Чарнецкаму «бог помач!», Мікалай, як заведзена, адказаў «бог заплаць!» і хацеў ужо пагнаць кабылу, ды ўбачыў, як з Альяшовага возіка штось выпала. Араты крыкнуў фурману, каб спыніўся, сам выйшаў на дарогу ды падняў з каляіны конскую торбу.

— Але і цяжкая яна ў вас! — здзівіўся Чарнецкі, узваж-ваючы на руках Клімовічаву згубу.— Вы свайго буланчыка, дзядзьку Альяш, чыстым аўсом, мабыць, корміце ды шчэ й солі падсыпаеце, то-то ён у вас у яблыках увесь!

Стары споўз з воза, замітусіўся.

— Ты глядзі, як жа яна ў мяне вы-ываліласа, халера на яе? Я, здаецца, так трымаў пад сабой...

Альяш развязаў вузел, і Чарнецкі ледзь не абамлеў, убачыўшы столькі грошай.

— Бяры сабе тры жмені за гэто! — шапнуў Альяш, бытто іх хто мог на полі падслухаць.

Чарнецкі замяўся.

— Што вы, дзядзьку, не трэ мне вашых гро-ошай, што з імі буду... Я падняў, бо бачу, штось вываліласо...

— Бяры, бяры!..— таксама разгублена ўгаворваў ён Мікалая, хаваючы слязлівыя ад расчуленасці вочы. Прыгадзяц-ца! Хату сабе пакрыеш гонтай!.. Або — дахоўкай!.. У Стоках пад Свіслачу, цяпер вырабляюць надто добрую — ніякі вецер не паб'е... I спецыяльныя дзірачкі ў ёй парабленыя для дроту, і выпалена над-то добро...

Але і гэты выпадак здарыўся тады, калі Альяша вынесла на вяршыню славы.

Альяшова багацце разыходзілася бязладна.

Дзядзька закупляў вялізныя распяцці з пазалочанымі ланцужкамі.

У гандляроў Альяш набіраў цэнтнеры свечак, сярэбраныя кадзілы і шмат іншых царкоўных рэчаў.

Аж у Пачаева пасылаў дэлегацыю па іконы Журовіцкай маці божай на грушы ў аправе з чыстага золата...

Бо Клімовіч і сам быў поўны забабонаў і містыкі. Каб упэўніцца ў гэтым, нармальнаму чалавеку дастаткова было на яго зірнуць хоць адзін раз.

Раздзел другі

Прарока давялося мне бачыць, і спатканне з ім патрабуе падрабязнага апісання. Бо пра Альяшову эпапею я цяпер апавядаю рэтраспектыўна, з пункту гледжання сталага чалавека. Але тады я бачыў падзеі інакш.

Мяне хоць і выхоўвала атэістычная сям'я, але я цвёрда верыў у загробнае жыццё.

Айцец Уладзімір на ўроках рэлігіі ў класе маляўніча апісваў загробны быт, а ў нашых суседзяў — Клемусавага Сцяпана і Малога Рыгарулькі ляжала на стале Біблія. У ёй пра ўсё гэта было надрукавана ды паказана яшчэ на страшных малюнках.

Я быў упэўнены — у вялізных катлах са смалой будзе кіпець настаўнік Янкоўскі, які высмяяў мяне перад класам, бо я не ведаў, як па-польску называецца матылёк.

Будзе там смажыцца і стары Ціванюк за тое, што цкаваў мяне сваім кудлатым Рэксам, і паліцыянты, бо яны не раз забіралі майго бацьку ды некуды вывозілі, і тады нам з Валодзькам трэба было вельмі рана ўставаць, самім рэзаць сечку каровам і кабыле, сячы дровы...

Ну, вядома, будуць кіпець у смале і яўрэі — а чаго яны ў бочках з цвікамі выкачваюць з хлопчыкаў кроў і пякуць з яе мацу на свой вялікдзень?

Я сабе выразна маляваў, як абкружаныя варонамі на небе чэрці, счапіўшыся хвастамі для большай устойлівасці, зграбаюць віламі грэшнікаў, ладуюць на фурманку ды перасыпаюць іх соллю, чырвонымі мурашкамі і павукамі.

Вароны зларадна каркаюць, стары Ціванюк, паліцыянты, Янкоўскі лямантуюць і просяцца, але чэрці няўмольныя. Наладаваўшы нягоднікамі воз з капцом, рагатыя працавітыя істоты паганяюць коней да вялізнай адтуліны, з якой валіць смаляністая пара і дыхае жэрла вулкана — аж зажмурваць трэба вочы!

Змакрэлыя і памурзаныя д'яблы плюхаюць злыдняў у кіпучую вадкасць — толькі разлятаюцца пырскі! Так ім і трэба! Хіба можна, каб на свеце была несправядлівасць, каб адзін аднаго крыўдзіў толькі з-за таго, што ён большы?

Яшчэ я ведаў ад цёткі Хімкі — за мной неадступна ходзіць анёл-храніцель. З-за яго часамі я і за стол садзіўся надта асцярожна, каб не прыціснуць апекуна плячыма.

Нават паміраць мне не было страшна. А чаго баяцца? Пасля смерці мяне чакаў рай — жыццё, як у дачнікаў з Гродна ці з Беластока, што наязджаюць летам у вёску: ні табе ўрокаў, ні пасьбы кароў, — хадзі сабе ў трусіках сярод сіняватых султанаў паглянцаванага сітніку ля рэчкі, лаві слімакоў ды яршоў, ганяйся за конікамі з цэлафанавымі крыльцамі ды еш, колькі сабе хочаш, шакалад і цукеркі ў сярэбраных паперках.

Калі мяне крыўдзілі часам бацькі, я нават марыў хутчэй памерці. Будуць мэнчыцца, успамінаць, як мяне крыўдзілі, плакаць — і няхай! — казаў я ў такіх выпадках і горача шаптаў малітву.

У Альяша я паверыў з радасцю.

У маім уяўленні паўставаў палац са шкла, які іскрыўся, бытта празрысты лёд у марозную раніцу. У тым шыкоўным палацы я ўжо бачыў прарока — ма-гутнага волата, бы Ілью Мурамца. Волат лунаў на дыване-самалёце з пакоя ў залу, з аднаго паверха на другі, галава яго зіхацела, бы поўня, арэолам незямнога святла, а вакол пырхалі з залатымі трубамі го-ленькія анёльчыкі і рассявалі жменямі агністыя іскрынкі.

Цяпер я не прапускаў магчымасці, каб не паслухаць таго, што гаварылі пра Альяша. А ў нас аб ім гаварылі кожную раніцу, кожны дзень і кожны вечар.

Найбольш пра падзеі ў Грыбоўшчыне ведала Нюрка, што хадзіла з хаты ў хату і ткала ўсім дываны: дзяўчына зарабляла так на пасаг сёстрам грошы. Да красён наняла яе і мама.

Нюрка паходзіла з белавежскай вёскі Забагоннікаў, з кур-ной хаціны. У такой халупцы не дыхні ад чаду, не прыткніся ні да чаго ад сажы, і дзеўцы належала быць худой, як дранка, чорнай ды засмоленай, бы смалакур, з выедзенымі ад дыму вачыма. Наперакор логіцы Нюрка была чырванатварая і здаро-вая. Сацінавая кофта на ёй свяцілася снежнай белізной. На грудзях красаваліся свежая валошка і васількі. Мокрыя бялкі яе сініх, як у нашай мамы, толькі поўных вачэй былі чыстымі — нібы вымытая эмаль на новай каструльцы. А з-пад бёрда дзяўчыны выходзілі з лёгкасцю, бытта нараджаліся самі сабой, дзіўныя ўзоры аленяў і шашачак — зялёных, жоўтых, бардовых...

Незямная белізна вышытай Нюрчынай кофты, яе майстэрства, бляск эмаліраваных бялкоў і пашмараваных кароўім маслам валасоў паступова мяне ўпэўнілі, што Нюрка — святая, і я заміраў каля яе сам не свой.

Найчасцей я хаваўся ў цёмны куток ды загіпнатызавана пяліў вочы на дзяўчыну-анёла, упіваўся яе голасам і выглядам. А ў гэты час нахіленыя над кроснамі жанчыны гаварылі пра рай.

— Мая мама кажуць: «Покуль перазімуем, то гэтак намерзнешса, што летам сама сабе не верыш — няўжэ ўсё гэто чалавек выцерпеў!» — манатонна цягнула Нюрка. — А ў раі табе заўсёды цяпло і файно, бы ў нас на Пятра — зіму і лето можно нават без рукавоў хадзіць! Адно трапіць туды можа не кожны, бо апосталы за гэтым надто ж сочаць.

— А-а, глядзяць вельмі, кажаш?— не то ў жарт, не то ўсур'ёз, перапытала мама.

— А то як жа! Туды хацелі б усе, вядомо!.. Мая мама трапяць у рай напэўно. Яны — ні аднаго пацера, ні паста не прапусцілі, ні адной лаянкі не вымавілі, у нядзелю нажа ў рукі не ўзялі!.. А я надто грэшная. О-ой, грэшная, о-ой, як!.. Ужэ ў мяне ўсё до-обро, до-обро ідзе, а потым і сама не бачу, калі наемса без меры ці пачынаю абгаворваць сваіх дзяўчат... Ніхто не чуе, у галаве сабе абгаворваю, але ж гэто — усё роўно! — дзяўчына са шкадаваннем уздыхнула: — Сатана, вядомо, падбівае, а я паддаюсо яму...

— I ніяк не можаш стрымацца?

— Ох, і малюсо, і кару сабе прыдумваю, а ўсё дарэмно!

Мне таксама было дасканала вядома, за што туды трапляюць. За знішчаную вужаку бог даруе чатыры грахі. За ссечаную крапіву пад плотам — пяць грахоў мінус. Напаскудзіш у рэчку — дабавіш супроць сябе два, кінеш на зямлю кавалачак хлеба — тры. I адразу даруюцца ўсе грахі, калі заб'еш рапуху. Але ж рапуха — ведзьма, паспрабуй забі толькі! Покуль замахнешся каменем, кіне чары, і яшчэ памрэ твой бацька ці маці!

Я старанна вёў падлік сваім прамашкам. Падлічваў кожнага забітага на балоце ці ў лесе гада, знішчаную на вёсцы крапіву ды ўважліва сачыў, каб сума адных учынкаў заўсёды перакрывала другія. Выходзіў цвёрды баланс, не ўпусціць мяне з Нюркай у рай ніхто не меў права.

Найбольшай прыемнасцю было ствараць фантастычныя вобразы, як я з ёю лунаў сярод аблокаў і нам свяціла сонца, гучалі пчолы, клапатлівыя чмялі задам выбіраліся з кветак, на страсе ля рэчкі клекатаў бусел, а яго бусляняты з яшчэ чорнымі дзюбамі прабавалі крылы.

— ...Лоні абнавіласа ікона і ў нас,— адкусіўшы пітку, цягнула дзяўчына ўжо пра іншае.— Спасіцель абнавіўсо. Развесіла я тады бялізну на плоце, вярнуласа, а штоеь зіхаціць на ўсю хату!.. Мы з мамай глядзь! Ажно ікона гэто!.. Альяш падарыў маме і тату аж дзве. Такія фа-айныя, бага-атыя — за шклом абедзвія!.. Блаславіў і кажа: «Наце, на вашу жызню бу-дзе: табе — спасіцель, а табе, Ганна, Заблудаўскі Гаўрыіл...»

— А чаму яны ўсё абнаўляюццо, скажы ты мне, Нюрка?— гэтаксама паўжартам, паўсур'ёзна пацікавілася мама.

— Такая е тайна божая, цётку, такая е сіла гасподня. А як вы хочаце?.. Усё ж такі лік святы!.. Або часамі на чалавека надыдзе неразгаданая сіла боская, і ён сам не ведае тады, што і скажа. Як на Альяша. Яму так адкрыто, што ён кожнаму ўказвае на грэх. Аж жутко — так адданы богу і служыць праўдзе! Якаясць гарадская маладзіца падышла да бласлаўлен-ня, Альяш ёй: «Ты свае валасы падвітыя выкінь і шпількі павыкідвай. Думаеш, ашукаеш каго?» А яна і праўда так харашэ падвіла сабе іх, бо кароткія былі, ледзь і разгадаеш!.. Гэтак ён кожнаму, цётку, адразу праўду ў вочы кіне — ці пра твой блуд які, ці фальш або махлярства...

Жанчыны хвіліну памаўчалі.

— Штось нашай Хімкі даўно няма з Грыбоўшчыны,— успомніла мама.— Трэці тыдзень моліцца там... I гаспадарка зрабілася для беднай нямілая, яе бульбу мусела я матыкаваць!.. Мо назаўсёды там застанецца? Але ж хто стане тады яе гектары абрабляць, нам і на свае часу не надто хапае!

— Жоны-міраносіцы работы там ма-аюць!.. I нашыя дзяўчаты з Забагоннікаў пайшлі туды!

Нюрка ўздыхнула над асновай, задумалася.

— Альяш бярэ іх у святыя дзевы... Вытку вам гэтыя дываны, пайду туды таксамо.

— Пойдзеш?..— паспачувала мама.

— Чаму не пайсці, падумайце, цётко Марусё?.. Дзяўчаты нашыя добро там маюць так!.. Толькі много псалмаў даводзіцца развучваць, але ж хібо гэто работа?.. Жывуць сабе на ўсім гатовым...

«А як жа я без Нюркі буду?»— агарнуў мяне жах. Нейкі час толькі стукала бёрда, і са свістам прашываў ніткі чаўнок.

— Цётко Марусё, а Ілья хутко і праз ваша Страшаво будзе ехаць.

— Адкуль ты ўзяла гэто?

— От, пабачыце,— таямніча намякнуў мой анёл.— Ведаю, што кажу...

— I чаго чорт панясе сюды яго?

— Так яму ўсё ўказвае.

Паступова нашу вёску пачала разбіраць ліхаманка, што вось-вось з'явіцца Альяш. Цяпер бабы толькі і гаварылі пра падзею. Мужчыны гразіліся, што падстрояць фокус.

— Хай, хай адно з'явіцца!..— нядобра бліскаў вачыма бацька.

— О-о, Страшаво яму не якія-небудзь Празнікі!..— гаварылі іншыя мужчыны.— Не сунецца больш!

Гэтым часам іхнія жанкі чакалі святога, бы архірэя. Нават сабраліся на савет. Цётка Кірыліха параіла бабам выслаць перад ім кужэльнае палатно, як рассцілалі мацяркі і свякрухі перад Заблудаўскім Габрусём. Жанчыны так і гэтак абгаворвалі прапанову, ды ўсе прыйшлі да згоды, што мужыкі, халеры, ім выслаць палатно не дадуць — цяпер не тыя мужчыны.

— А-ай, пра што мы гаворым! Дзеці збегаюць у альшынку і наламаюць галінак! — знайшла выйсце цётка Сахарыха.— Праўда, наламаеце, хлопцы?

— Налама-аем! — з гатоўнасцю пракрычалі мы.

— Ну і годзі!

— Лісты вольхі шчэ маладыя па-ахнуць так!..

— Высцелім дарогу зялёнымі галінкамі, і шчэ як файно будзе!

Але прарок з'явіўся ў вёсцы нечакана, было ўжо не да галінак.

— Прыехаў! — У момант малыя абабеглі хаты. Бабы пасыпалі на вуліцу і адранцвелі. Сталі збірацца ўжо і мужчыны.

Мы з братам якраз вярталіся са школы, падышлі да зборышча і ад здзіўлення забылі нават закрыць раты.

Дзівіцца было з чаго.

На фурманцы сядзеў сухенькі дзядок з даўзёрнай барадой ды цьмянымі вочкамі, якія патанулі ў шчацінні. На ім была саматканая світка, кужэльныя нагавіцы ды звычайныя сялянскія боты — ні разу не чышчаныя, закасцянелыя, са стаптанымі абцасамі і скрыўленымі заднікамі.

Яшчэ больш уражаў дыван-самалёт, якім святы кіраваў.

Шустры буланы конік цягнуў вазок з тоўстымі дзеравя-нымі восямі. Нашы дзіцячыя душы ўразіла, што замест атос ад колаў да аглабель напружылася, як дзве струны, пара лазовых вітак. Хамут да аглабель Альяшовага возіка прымацаваны быў вяровачкамі. Ніякіх табе набэдрык — адзін падхвоснік, а на голых дошках пад пасажырам — старая конская торба. Толькі хвост буланчыка быў завязаны ў такі самы фарсісты вузел, якім завязваў сваёй кабыле і наш бацька. На жываце ў коніка выпіраў дакладна, як у нашай Машкі, гуз, памерам з гусінае яйка,— і конік, мусіць, лёг на капыта і прапароў сабе трыбушыну.

Покуль буланчык, зганяючы мух, падрыгваў скурай, Альяш на страшаўской дарозе гаварыў. Аднак гаварыў ён мала, неяк ціха і спакойна, больш усё слухаў, бы кагосьці чакаў ці насцярожана выглядаў...

«I гэто той святы-ы?!.— не мог прыйсці ў сябе я.— Выходзіць, і праўда бацько казаў, што бабы так сябе ўгаварылі, як тады, бытта ў цёткі Агаты абнавілася ікона?!.»

Якія ўжо страшаўскія мужчыны былі бязбожнікі, як яны ні злавалі на грыбоўшчынскага дзядзьку, аднак перад нечаканым дзівацтвам разгубіліся таксама. Стары Цівашок збіраўся яму напомніць, як разам разганялі яны музыкі, ушчамлялі ў лучыну хвасты катам ды цешыліся, што ашалелыя кошкі носяцца па вуліцы. Дзядзька Верабей меўся сказаць, як завязвалі на галовы дзеўкам спадніцы, сачынялі байкі пра святых і грэшных, мацер божую і манашак. Бацька кават на-мерваўся нацкаваць на яго нашага Брытана... Але ўсе яны цяпер тырчалі зводдаль, анямелыя.

Стаялі нашы мужчыны нават больш уражаныя, чым тады, калі праз нашу вёску валілі кобрынцы. Глядзелі страшаўцы, дзівіліся, а каб тыя ўсе іхнія думкі выкласці на паперу, то яны прыблізна гучалі б так.

— Це халера, нібы чары якія хто на кабет пусціў!

— Гэто шчэ што!.. Заехаў Альяш у Ятаўты, двум мужыкам памяняў жонак. Новыя пары ўжо каторы месяц жывуць і, кажуць, не сварацца нават!

— А свая жонка? Шчэ раніцой была баба як баба, сама ж з Альяша смяялася, а паглядзі, што з ёю робіцца цяпер — бытта яе падмянілі!

— Магніт у яго якісь е, каб панаваць гэтак над народам, ці якая халера?.. Ён жа іх, кажуць, лейцамі нават лупцуе, а яны, во, лезуць да яго, моляцца!..

— I каб відны быў чалавек! Малы, стары, сухі заменак!..

Покуль мужчыны так самі з сабой разважалі, страшаўскія бабы ўсё шалелі. Яны з енкам і віскам кідаліся перад возікам на калені, білі паклоны ды нешта гаварылі, гаварылі і гаварылі — бытта трызнілі.

Буланчык настолькі прызвычаіўся да падобных сцэн, што пастрыг толькі вушамі на Ціванюковага Рэкса, раптам вельмі спакойна расставіў сабе ногі і пусціў на дарогу пругкую струю. Бліскучы струменьчык абдаў бабак пырскамі пеністага піва, але ніхто з іх на гэта не звяртаў увагі. З шалёнымі вачыма цёткі лезлі цалаваць прароку рукі, полы світкі і боты. Піхалі яму на бласлаўленне маленькіх дзяцей, знятыя са сцен, засе-джаныя мухамі абразы. Нарабілі гвалту і ляманту на ўсю вёску.

А мяне грызла расчараванне.

Пад вечар таго самага дня новая хваля вандроўнікаў да Грыбоўшчыны затапіла наша сяло. Солтыс (стараста) развёў іх па хатах начаваць. Нашаму дому выпала сем бабак з-пад Бельска.

Бацька прывалок рэзгіны гарохавіння і выслаў ім падлогу ў вялікай хаце. Мама назбірала трэсачак, распаліла ў пліце. Мы з братам, слухаючы дзіўную мову, не маглі ад гасцей адвесці цікаўных вачэй.

— Подвынься, бо тут надто мякко — гріх!— бурчала адна бабка.

—I я гороховінь тількі жменю підослала!

— Я лягу на голую підлогу!..

— Цётко, што будзеце есці?— спыталася мама ў старэйшай.

Жанчына папрасіла каструлю, ячневай крупы і тым самым украінскім акцэнтам аб'явіла:

—О, це тількі будэ істы нашэ бріннэ ціла!

Мама засыпала крупу, заліла каструлю вадой і паставіла на агонь, а сама пайшла даіць каровы. Ужо і астатнія бабы прымасцілі пад галовы сабе клумкі, апусціліся каленямі амаль на голыя дошкі ды пачалі маліцца.

Вярнулася з дайніцай мама, а госці ўсё шапталі малітвы. Мама працадзіла малако, заглянула ў каструлю ды толькі цяпер спахапілаея, што каша пустая. Яна літасціва паківала галавой ды плюхнула ў страву з паўкварты сырадою, тады адліла ў кубак для Валодзькі, а рэшту павалакла апускаць у калодзеж, каб раніцой несці ў горад.

Ля парога дагнала маму Нюрка і шапнула з жахам:

— Цётко, што вы нарабілі, яны ж клятву давалі! Папярэдзіла дзяўчына позна. Багамолы ўсё бачылі, і мамін учынак іх нібы ашпарыў. Нейкі час яны абурана маўчалі, а тады, як па камандзе, усхапіліся, пабралі свае клумкі. Старэйшая жанчына кінула праклён:

— Фу, фу, фу!..— дунулі па тры разы варожа на маму, бацьку, на мяне з Валодзькам усе астатнія бабы, з гідлівасцю абышлі пліту і адна за адной пакінулі хату.

Разгубленая мама плюнула мне і брату ў вочы ды кінулася іх праціраць фартухом, нібы цёткі аблілі нашы вочы труцізнай. Аднак гэтага здалося ёй мала. Мама выхапіла з куфра вянчальную свечку, каб накапаць на клямку воску.

— Не дапаможа!— аўтарытэтна аб'явіла Нюрка.

— Ты думаеш, Нюрачка?— мама яшчэ больш напалохалася.

— Дзе вы бачылі! О, каб закапалі клямкі воскам раней!.. Цяпер трэ, каб яны самі праклён знялі!

Мама паляцела за бяльчанамі.

— То пачакайце, звару зара вам друго-ой, бяда не вялі-ікая! — стала ўніжана прасіць іх на двары. — Вярніцеса, ці можно не еўшы, лю-удзі!..

Бацька з парога закрычаў:

— Не чапай, чорт іх бяры, калі яны здзяцінелі, бы іхні дурны Альяш!.. Вярніса! О-о, я б ім шмаравідла, якім сячкарню мажу, накідаў бы ў гаршчок!

Мама не паслухалася. Толькі як яна ні ўпрошвала, а на гарохавінне бельчанкі ўжо не вярнуліся — паклаліся спаць пад грушу на пругменні.

Пару мінут мама не знаходзіла сабе месца.

— Ой, шчэ папсуюць нам дзяцей сваім праклёнам! — не то пажалілася яна бацьку, не то пыталася ў яго парады.

— Ы-ых, што ты сабе ў галаву ўбіла?

— Ніц не кажы! Каб хоць гэто гаварыла адная!.. Столькі іх было, ды кожная кінула ла такому слову...

— Цьфу, забабоны, як зараза, ужэ і ты пачынаеш вар'яваць!.. Манька, выкінь іх зараз жа з галавы і займіса дзелам, брахня гэто ўсё!

— Праўда?!— мамін голас уздрыгануў ад перажытага хвалявання, і вочы засвяціліся.— Нічога, кажаш, не будзе? Ты ўпэўнены...

Праз нейкі час бацькі задумаліся, што ж рабіць з ячневай кашай. Самі ўжо павячэралі, пакінуць яе да раніцы — скісне. Вываліць у цэбар свінням — грэх, яна ж на малацэ.

Вярнулася ад бяльчан якраз ткачыха і пацешыла:

— Ну, дзякуй богу, здаецца, пра вас забыліса!..

— А што ўжэ будзе, няхай!— уздыхнула мама і добразычліва папрасіла:— Нюрачка, золатца, ты — маладая, з'еш гэтую кашу, каб не марнаваласа!

— Што вы, цётко Марусё, я ж бульбы з расолам добра пад'ела!

— А-ей, такой маладой дзеўцы нічога не каштуе паесці шчэ раз — як за плечы закінуць! Бяры, бяры, у ёй жа малака цэлы кубак!.. I выстудзіласа ўжэ — само цяпер есці!

I Нюрка села на парог з каструляй ды ўсю падмысціла.

— О-ох! Аж дыхнуць, дальбох ты мой, цяжко! — паставіла яна пусты посуд на плітку.— Дзісь хібо лягу ў вялікай хаце на гарошмінах, а то шчэ скачусо з лавы!

— Кладзіса, кладзіса, халера іх бяры, заўтра тыя гарошміны вывалачам!

Неўзабаве я лёг спаць. Мяне мучыла расчараванне жыццём. Альяш — суцэльнае ашуканства, як і абнаўленне ікон. Выходзіць, у Грыбоўшчыне няма і замка.

Найбольш балюча перажываў з-за Нюркі.

Дзяўчына харчавалася ў нас разам з бацькамі, а ў памяці маёй чамусьці не запала ў душу, што і як дарослыя ядуць. Зрэшты, я не быў пэўны да таго дня, ці Нюрка ўвогуле ела, як усе.

Цяпер мне выразна прадстаўлялася, як мой анёл з каструлькай кашы ў жываце качулкай варочаецца на падрыхтаванай бяльчанам пасцелі ў вялікай хаце, варочае мокрымі, эмаліраванымі бялкамі ды цяжка дыхае.

Заварвала аднойчы мама крахмал на бялізну і сапсавала.

— Вывалі яго на пругмень, куры здзяўбуць! — паперла мяне на двор з гаршком.

Выйшла нечага на падворак Нюрка, убачыла на траве месіва сіняватага студзеня і спыталася ў бацькі, што гэта такое. Бацька тады якраз быў у добрым настроі.

— Не ведаеш! Гэ!.. Кавалак хмары адарваўсо ад неба!

У Нюркі адразу падкасіліся ногі. Дзеўка ўпала на калені ды пачала шаптаць малітву.

Іншым разам панеслі мы з ёй на балота бяліць палатно. Перад тым як разаслаць на траве, палатно мы намачылі ў возерцы і ў альшынцы крыху затрымаліся. У гэты момант мы і сталі сведкамі драмы.

У вулей вярталася наладаваная ўзяткай пчала. Ляцела напрасткі, праз возерца. Бедная не разлічыла сіл, пацягнула яе ўніз, а бераг быў зусім блізка. На паверхні вады — ні былінкі, ні лісціка, а толькі гладкая, поўная сонечных блікаў фіялетавая прорва.

— Чырк! — пчала кранула ножкамі вады і бездапаможна распасцерла на вадзе крылы. Канец.

Я хапіў кіёк, каб падчапіць няшчасную, ды бойкі акунёк убачыў лёгкую дабычу, бяспечна да яе знізу падскочыў, пчалу прагльшуў і праз пару секунд... выплыў жыватом уверх.

— Цьфу, цьфу, нячыстая сіла! — перапалоханая дзяўчына перажагналася, хапіла мяне за руку, хапіла мокрае палатно ды кінулася ўцякаць.

— Гэто — чорт!— цвярдзіла яна мне, а ў самой на лоб і скроні выступілі бліскучыя кроплі.— Бачыў, як ён ікламі хапіў рыбу?

Перапоўнены жудасным страхам, я неўзабаве вярнуўся да возерца адзін. Сучком пачапіў акунька і добра яго разгледзеў. Брахня! На ім не было ніякіх дзірак. Проста — яго ўджаліла пчала. Рыба гэтак нашпігавана была ядам, што наша кошка потым доўга да акунька прынюхвалася.

Успомніліся мне цяпер перад сном і гэтыя два выпадкі.

Ужо не хвалявала, што Нюрка нас пакіне. Аднак было сумна і нядобра. Цягнула некуды ўцячы. Не хацелася нікога бачыць. Адпала ахвота і ад малення. Я быў нешчаслівы, і свет здаўся такім агідным, што я расплакаўся.

Толькі мае дзіцячыя перажыванні не ішлі ні ў якія параўнанні з тым, што тварылася на вёсках і хутарах, які ажыятаж кіпеў вакол імя прарока.

У наступны дзень паміж Страшавам і Гарадком мы з братам спаткалі пілігрымаў, якія пакляліся дабрацца да Грыбоўшчыны на каленях.

Людскія твары былі нібы вылепленыя з патрэсканага ілу, у які густа наўтыкалі шэрага і рыжаватага шчаціння. Яны мелі пачырванелыя ад недасыпання вейкі, перасохлыя і патрэс-каныя вусны, у іх ліхаманкава свяціліся вочы, а ў выгаралых бровах, у шчацінні, на брудных вісках віселі кропелькі поту.

Калі дзядзькі ўпаўзалі ў вёску, мы з Валодзькам здагада-ліся людзей палічыць.

Малацілі па страшаўскім бруку бруднымі каленямі, падмяталі яго абцёпканымі рэшткамі зрэбных нагавіц ды пакідалі на каменнях свае крывавыя сляды сто восемдзесят тры чалавекі!

Дзядзька Салвесь стаў іх бэсціць.

— Вы — што, маленькія?.. Як вы, дальбо, можаце на людзей глядзець?.. З вас дзеці во смяюццо!

Засмяглымі вуснамі, асіплымі галасамі і з глыбокім перакананнем у слушнасць сваёй справы бліжэйшыя фанатыкі на Салвеся агрызнуліся:

— Фу, фу, адыдзі ты, сатана!

Дзядзька не пакрыўдзіў і мухі, але тут разабрала і яго.

Салвесь хапіў пугу, уляцеў у самую гушчу пілігрымаў, давай іх сцябаць і прыгаворваць:

— Дахаты!.. Дахаты паўзеце, лодыры вы!.. Дурні яловыя, ведаеце, хто такі Альяш?.. Спытайце мяне, я з ім дзевак шчупаў!.. Кабыла мая больш святая!.. Марш да хатаў, дуралеі!..

На дзіва, людзі як бы яшчэ і ўзрадаваліся. На тварах тых, каго дзядзька даставаў пугай, ужо свяцілася шчасце, што яны прагнулі святога таінства, даўно надта чакалі і вось такі нарэшце да яго далучаюцца.

Мармычучы словы малітвы, людзі з баязлівай радасцю — бытта Салвесь збіраўся іх казытаць, падстаўлялі дзядзьку плечы і лезлі, лезлі і лезлі далей, а калені іхнія шкрабыталі па голаму бруку, нібы шамацелі па стале клешні шматлікіх ракаў.

Грэшнікі пачалі свой нялёгкі старт аж на Палессі, напаўгалодныя і брудныя прапаўзлі ўжо з чатырыста кіламетраў...

Раздзел трэці

У Грыбоўшчыне Альяш мусіў выходзіць да народа па некалькі разоў на дзень. У гэтых «яўленнях прарока народу» цяжка і разабрацца, чаго было больш — самаашуканства цёмнай масы, містыкі, даўніх рэлігійных традыцый, якія прабіліся нечакана скрозь гушчу цемры і праз слаі пакаленняў, ці звычайнага авантурызму і шарлатанства.

Зблізку ўсё выглядала наступным чынам.

Да царквы на фурманках і пешшу прыбывалі і прыбывалі новыя людзі. На адведзеную пляцоўку пілігрымы клалі падарункі: вузлы з ільном, воўнай ці ручнікамі, мяхі зерня, звойцы кужалю, звязаных бараноў, авечак і нават курэй. Безупынна кідалі ў вялізныя пустыя бочкі вязанкі сушаных грыбоў, клінковых сыроў, цэлыя галовы воску. Асцярожна выкладвалі ў кашы яйкі.

Улічвалі толькі больш каштоўныя падарункі.

Дзядзька з Глінян прымацаваў да коліка пярэстую карову, паклаў ёй пад нос травы і папярэдзіў прыёмшчыка:

— Пабегала на вялікі пост. Чацвёртае цяля. Бабы нядаўно падаілі, можа цярпець да вечара. Рахманая. Я — Ракуць Іван. Вёску ведаеш — Ракітніца!

Выслухаўшы гэтак вычарпальную інфармацыю ахвяра-даўцы, барадаты прыёмшчык у рыжым кажушку занёс прозвішча чалавека ў прыходную кніжку і з пахвалой прагаварыў:

— Рука дающая да не оскуднеет. Храні цябе гасподзь, Іване, і тваю, браток, сям'ю!

Іншы барадач у такім самым кажушку прымаў ад баб і мужыкоў з Сыраежак сабраныя імі паўтары тысячы злотых. Сунуўшы рознага фармату банкноты ў скураную торбу, ён паставіў знак у сваёй прыходнай кніжцы, выдаў распіску і растлумачыў:

— Гэто вам квіт, каб мелі апраўданне перад вобчаствам. Будзеце вы цяпер, сёстры і браты, пад апекай царыцы на небясі, а так жа будуць дзеткі вашыя і іхнія патомкі, амін!

Ашчасліўленыя, што задатак на збавенне ўдалося ўпіхнуць у дастойныя рукі, сыраежкаўцы з палёгкай селі на запаветны ўзгорак, дзе гудзеў ужо вялізны табар. Мужчыны павыцягвалі самлелыя ногі, паздымалі пасталы і з асалодай чухалі натруджаныя ступакі. Хто не даваў зароку пасціцца, браўся за падсілкаванне.

Людзі павымалі яйкі, сыры, салёныя гуркі, аслізлыя чвэрткі качаноў квашанай капусты, бутэлькі з малаком і лусты хлеба, да ніжняй скарынкі якога папрыліпалі вугельчыкі ды запечаныя кляновыя лісты.

— О-о, яны сабе балюку, бессаромныя, развялі тутака! — напала на іх старая дзеўка.

Яна была з тых багамолак, якія пільна сачылі за чужымі паводзінамі і ўсіх падазравалі ў нечым кепскім, прыпісвалі ім тое, што самі хацелі б рабіць, і толькі не хапала адвагі прызнацца.

— Забыліса, куды папрыходзілі?! Прысмакі выядаць у святым месцы сабраліса?! А цыбулькі, а рэдзькі з соллю, а хлеба з вадой не хо-очаце?!

Вінаватыя, пасаромленыя і няўпэўненыя, ці не зрабілі найбольшай у сваім жыцці прамашкі, сыраежкаўцы адразу страцілі апетыт і ўжо спехам хавалі ў вузлы сваю ежу. Толькі не магла выцерпець маладая дзяўчына: яна кусала сушаны сыр, хаваючыся, з кулака, прагльшала цэлыя кавалкі.

З народам покуль што гутарылі «няштатныя агітатары», як бы мы іх сёння назвалі. У гаваруны іх ніхто не вызначаў і гэтаму не вучыў. Яны сабраліся стыхійна вакол грыбоўшчын-скай з'явы — былі яе арганічнай часткай і неслі службу ўжо з дакладнасцю старанна заведзеных механізмаў, у якіх панакручвалі пругкія ды надзейныя сталёвыя спружыны.

То была эліта прарока.

У той жа час гэта былі цёткі і дзядзькі, якія дваццаць гадоў таму назад пачыналі з Альяшом збіраць грошы на царкву. Самае дзіўнае, што мінула сусветная калатнеча, на нашай тэрыторыі за гэты час пяць разоў мяняліся ўлады, а вера ў грыбоўшчынскага прарока ў людзей як бы нават пабольшала — у паклоннікаў Альяша цвёрда закараніўся якісьці аўтаматызм думкі і паводзіны.

У напружанай цішыні на ўзгорку старэйшая дачка Русялёвай Марысі, Хрысціна, правіла сабраным:

— Як не звазіў Станкевіч хрысціць дзіця прыпадачнай, як тыя браты Голубы паднялі на прастол руку, так бог вёску і пакараў!.. Маці божая, што ў нас тварыласою!.. Хто меў на каго крыўду, паставіў бандыту кварту, і ён таго паб'е, парэжа, косці паламае ці воко выпара!.. I ніхто не мог яму, мае мілыя, даць рады — ні паліцыя, ні стараста, ні народ!.. Так было страшно, так страшно, што бабы звечара, паверце, і на двор не выходзілі!.. I во заходзіць Альяш у Кранштаце да Іаана, а цудатворац пакланіўсо яму, блаславіў дый кажа: «Мне ікона Казанскай божай маці ўказвала, што ты е божы чалавек. Вяртайся хутчэй у сваю Грыбоўшчыну і служы верне народу, а злыдзень ад ныне будзе пакараны!» Прыходзіць Ілья ў вёску, а паганая галава нехрыста ўжэ з плячэй скаціласа, і людзі ўздыхнулі!..

Старая Піліпіха бажылася — на ўласныя вочы чула, як ноччу Альяш гутарыў з госпадам богам і дамаўляўся, каб на палі выпаў заўтра дожджык.

— Рано ўстаю, а ўсё змочано, расце так файно, аж буіць!.. I ніхто на вёсцы нават не здагадваецца, хто стварыў гэты цуд. Я спатыкаю яго на вуліцы дый кажу: «Ілья, я ўсё падслухала, пра ўсенько ведаю!..» А ён мне: «Ну і няхай сабе, ведай!.. Адно памятай: нікому ні слова не кажы. Хай людзі сабе маюць добры ўраджай, хай радуюццо і хваляць бога!»

Наталля Клімовічава паведамляла, які Альяш:

— I арэ, і косіць, і тое самае есць, што мы ўсе, толькі мяса ў рот не бярэ — бы святыя старцы калісь. Не каштуе і гарэлкі — не ўпросіш ніякім спосабам, дарэмно!.. Адно моліцца і моліцца за народ!..

Але ўсіх заглушаў моцны голас Аляксандра Данілюка з Каменя.

— Людзі некалі жылі ў саду Эдземскім, бяды не ведалі — нават не хварэлі,— прыступіў ён да прамовы апошнім.— Ды парушылі наказ госпада бога, з'елі забаронено яблыко і спазналі адразу зло!.. I з той пары пачалі забіваць адзін аднаго, брат пайшоў супроць брата, сын — на бацьку, сваяк — супроць сваяка, на зямлі настало гора, хваробы і смерці, а слёзы і кроў паліліся рэчкамі!

— Ах, гооспадзі, саграшылі як!..— уздыхнула бліжэйшая бабка.

Голас Давідзюка загучаў бадрэй.

— Тады цар нябесны паслаў на іх патоп, каб адумаліса,— не памагло. I ён пачаў пасылаць месію. Іаана Хрысціцеля. Майсея. Ісуса Навіна. Ісуса Хрыста. Георгія Пабеданосца... Много, ой, много пабывало іх на грэшнуй зямлі — не пералічыш! I апошнім з'явіўсо Іаан Кранштацкі.

Прамоўца перадыхнуў, і бабка са шкадаваныем ад непапраўнай страты паспела ўставіць:

— От, каб дурныя не з'елі таго яблыка, от жызня цяперака была б усім, дзева Марыя!..

— Бы маленькія, не маглі ўжэ пацярпець у тым раі!..— азвалася іншая старая.

На іх зашыкалі, і Давідзюк прадоўжыў:

— Вы думалі, Іаан Кранштацкі памёр?! А чаму, калі Іаана няслі на Казанскія могілкі хаваць, па небе ішла над труной зорка?.. Яна паказвала людзям, што Іаан уваскрос і апусціўся на землю ў вобразе звычайнаго мужыка, ісцінно вам кажу! Усімі хвалёны наш прарок Ілья е другі цудатворац Іаан, памазанік божы, уноў народжаны Ісус Хрыстос і айцец нябесны — сам бог у святой тройцы!.. Гэто вялікае шчасце і міласць нашаго госпада што ён пасланы з нябёс простым чала-векам, суддзёю Хрыста, сына божаго! Так любіце ж вы яго, брацця і сёстры, паважайце ды маліцеса!

З выгляду не то доктар, не то настаўнік, з голым, як калена, чарапам, з набухшымі жыламі на шыі і старанна паголеным тварам Давідзюк, надзеўшы звязаныя нітачкамі акуляры, адкрыў Біблію і зачытаў з Новага Завета:

«Ибо тот, о котором сказал пророк Исая: голос вопиющего в пустыне: приготовьте путь господу, прямыми сделайте стези ему», амін!

За гэты час, покуль гучалі прамовы і складаліся ахвяры, кожны ўдзіельнік грандыёзнага мітынгу паспеў адчуць, што ён — нікчэмнасць, пясчынка людскога мора і ў той жа момант ён — дужая частка якогасьці магутнага руху. I людзі дружна, ахвотна і ўпэўнена падхапілі:

Амін!

А за кулісамі гэтага зборышча ішла ліхаманкавая работа.

Паўтара дзесятка заклапочаных баб і мужыкоў шмыгалі туды-сюды, нібы прадстаўнікі вайсковага штаба абмяркоўвалі дэталі не абы-якой аперацыі, і па ўсяму было відаць, што абавязкі свае выконвалі са здавальненнем.

— Дзе тая Хімка?!— пыталася ў Петрука, бытта паддавала сяброўку і скардзілася курносая жана-міраносіца з Меляш-коў.— Хутко свечкі запальваць, ды няма чым! Кудысь пайшла па запалкі і прапала!.. Да гэтай пары і ў Крынкі можна было схадзіць — па смерць адно пасылаць яе!

Задумёны стары шэрай пяцярнёй расчэсваў бараду і маўчаў.

Меляшкоўка хацела тараторыць далей, але па зямлі ледзь дыхнуў вецярок. Маладзіца ведала, што не можа не падабацца нават гэтаму дзеду. Ліза белымі, адвыкшымі ад сялянскай работы рукамі какетліва прытрымала падол спадніцы і ўскрыкнула:

— Ліха на цябе!..

— Колькі вы іх нішчыце — не напасешса!— адводзячы ад спакусы вочы, прабурчаў Майсак.— Я ж вам выдаў па тры скрыначкі!.. Яны таксамо грошы каштуюць!.. У сваіх Меляшках, нябось, кожную запалку на дзве палавінкі калола ці да суседак бегала за жарам, а тут і берагчы ўжэ, думаеш, не трэ?!

Расчырванелая ад цепльші, поўная захаплення сабой, так і гэтак паварочваючыся да старога, яна з гуллівасцю маладой дзеўкі адрэзала Майсаку:

— Паспрабавалі б вы самі запаліць палавінкамі, калі людзі падпіраюць з усіх бакоў, а ў цябе тысяча свечак!

Дзед не слухаў. Да яго падляцела іншая басаногая бараболка, перабіла:

— Дзядзьку Пятрук, там валяць ужэ новыя!.. Перавалілі, кажуць, Плянты!.. Заблудаўцы харугвы са сваім младзенцам Гаўрыілам валакуць! Шаўковыя!..

— Шчэ не ўправіліса нават з гэтымі, і — во!.. — пакпіла меляшкоўка.— Што рабіць будзем, чаго стаімо?!

З агнём у вачах ад нядаўняй прамовы на ўзгорку пады-шла разахвочаная, памаладзелая Хрысціна і на ўсіх накрычала:

— А нашто тых дапускаць сюды? Будзе калатнеча, як мінулы раз! Заблудаўцаў трэ пратрымаць пару гадзін на выгане ля Гуран, там суха!.. Пасылай, Пятрук, каго-небудзь насустрач!

— Ладно, не кіпі, як самавар, схаджу туды сам!— усё так жа даіў пальцамі шэрую бараду дзядзька.

— I не баўсо, бо зара так і наваляцца!..— дабавіла Хрысціна.— Чаму крынкаўскі яўрэй палатна не забірае — усе хоры заваленыя кужалем!.. I трэ кагось паставіць ля кошыкаў глядзець, каб гнілыя яйкі не здавалі, а то скупшчыкі зноў адмовяцца іх у нас браць!

— Яны валяць дарогай, а я паджгаю напярэймы балоцечкам, якраз паспею. Давідзюк на цвінтары, здаецца, канчае сваё, клічце Ілью, хай ужэ ідзе. А кужалю Піня браць больш не хоча: кажа — не штандартнае!.. Трапанага лёну нягодніку падавай!.. Палатно хай паляжыць там яшчэ, покуль прыдумаем, куды дзяваць!.. А з яйкамі — чыстая бяда! Як ты іх пазнаеш, каторае гнілое, каторае — не?! Хай ужэ кладуць, якія маюць!.. Затое сушоныя грыбы, воўна і куры — ходкія!

I ў гэты час з запалкамі падышла Хімка:

— Пятрук, там пастаўскія сектанты жалезную Біблію прывалаклі, а з-пад Валожына — ікону якуюсь! Хочуць, каб мы ў царкву ўсё забралі. Біблія файная і вялікая — як пячная засланка!.. У храм я накіравала, а ікону...

— Нашто — у храм? На цвінтар трэ вынесці, хай і людзі паглядзяць на яе ды парадуюццо падарункам!.. Э-э, вучы вас усё і вучы, а вы, халера, як былі бабы, так бабамі і застаецеса!.. Цьфу, толку з вас!..

Майсак яшчэ не скончыў касціць падуладных, як валожынскія сектанты былі ўжо тут.

На чале невялічкай групкі мужчын крочыў босы дзяцюк. Зрэбную кашулю чалавек падперазаў саламяным перавяслам. Густая і рыжая барадзішча яго была перасыпана сівізной і выглядала так, нібы ў скамечаную брылу мёду нехта намяшаў белых нітачак. Босыя дзядзькі на дручках-насілках валаклі за ім вялізны зашклёны малюнак трох дзядоў.

— Айцец Пятрук, прымі яго ў нас!— пачціва папрасіў рыжабароды, адводзячы вочы ўбок.

— А, Сямён! — павітаў яго Майсак.— Бараду і ты ўжэ запусціў?.. Ледзь пазнаў цябе! Хрысціна, паўзірайса, што там у іх!

— Разглядвала ўжэ, ды не разумею нічога, глядзі сам!— нядобразычліва да Рыжага кінула Руселіха.

Валожынскія мужыкі апусцілі на зямлю насілкі з абразом памерам паўтара на два метры, і папярок пыльнай дарогі ноша зайграла аранжавай, ультрамарынавай і зялёнай фарбамі, а вялізнае шкло — сонечнымі блікамі.

— Пасярэдзіне, здаецца, Хрыстос, а гэто?.. — уставіўся ў ікону Майсак.

— Святая тройца, айцец Пятрук...— вінавата падказаў Рыжы.

— Пачакай, пачакай!.. Ці не ты, Сямён, злева?

— Я, айцец...

— О! так і ведала, штось тут не рыхтык! — са зларадным абурэннем заўважыла Хрысціна.

— Так, та-ак!.. Значыць, прывалок нам сябе. Ну, а трэці? — ухмыльнуўся ў вусы Майсак.

— Міхалоўскі Ломнік, айцец...

— Балагол?..

— У Вільне нас малявалі за дзвесце злотых... На Троцкай вуліцы!.. Але файно зрабілі, праўда?.. Мы баяліся надто, каб шыбу не пабіць, жарты — такое велькае шкло!.. Трэсне, думаю, і — капут!.. Цэлай данеслі, дзякуй богу. Запыліласо толькі, халера, надто...

Ён кінуўся выціраць шкло рукавом.

— Дванаццаць дзён брылі! Памаленечку!.. Сур'ёзны Майсак быў няўмольны. Ён адно з палітаваннем паківаў галавой.

— Хоць зімой ты і босы ў Грыбоўшчыну часто хоходзіш і много посцішса, аднак рано табе, браток, у святыя. Яе, Сямён, не вазьму, забірай назад!

Хвіліну панавала няёмкае маўчанне.

— Ах, божа, гэтак людзі патраціліса надарэмно!..— успляснула рукамі Хімка.

— А хто іх траціцца прасіў?

Рыжабароды самазванец, як школьнік, якога падлавілі толькі што на фіглях, з жулікаватай разгубленасцю ўхмыльнуўся, папляваў на шыбу і пачаў яе церці рукавом яшчэ больш старанна. Яго сяброў уся гэтая размова як бы і не датычыла ўвогуле — яны займаліся сваім клопатам.

Босыя валожынцы адзін аднаму перадавалі спатнелае дзеравянае вядро, з прагнасцю загнаных да смерці коней пілі ваду і з панурай і насцярожанай цікавасцю азіраліся.

— Што, так будзем стаяць?! — пагнаў сваіх баб Майсак да работы.

Гэта была хоць і саманароджаная, нідзе не зарэгістрава-ная, але ўжо добра наладжаная і паўнакроўная арганізацыя.

У той час, калі на нвінтары ішла падрыхтоўка, Альяш быў дома. Ён сядзеў на калодцы ля печы і нахмурана касіў вочы на майстроў.

Ля стала з заскарузлым посудам ды запыленымі царкоўнымі фаліянтамі — бо Альяш і далей не дазваляў бабам наводзіць у сябе парадак — спінамі да іканастаса, які цьмяна блішчаў фальгой і шклом, далікатна сядзелі славутыя на ўсю Польшчу браты Кавальскія з Пярэмышля.

Дзе Грыбоўшчына, дзе той Пярэмышль, аднак браты разнюхалі добры заробак, прымчалі сюды і другія суткі цярпліва тлумачылі ўпартаму «пану Клімовічу», што званы адліваюць не з чыгуну, бронза вельмі дарагая, а работа ліцейшчыка тонкая, бо кожны звон павінен мець сваю танальнасць, таму даводзіцца не раз перарабляць, у выніку яны мала менш каштавалі б, калі б адліваць іх з чыстага золата.

— Як для пана — вельмі танна зробім: шэсць тысяч за галоўны! — абяцаў яго брат.— Акорд гарантуем. Па корпусе дамо рысуначак — святога Ілью на калясніцы.

— Задораго, панок,— непарушна цвярдзіў гаспадар.— Пяць тысяч, сходную цану даю!..

— Пане Эльяш, мы і так вам палову сэрца адкроілі!.. Адальём з чылійскай медзі, волава дадамо даваеннага, пару фунтаў серабра дабавім!

— А гаму пан Эльяш сам праверыць камертонам!

— О-о, гучанне наладзім — экстра кляса, раўці будуць — як вавельскія смокі! ² З малінавым звонам!

— Ат, зубоў мне не загаворыце! — абарваў бесцырымонна Кавальскіх прарок.— Бачыш ты разумнікаў!.. Ён мяне рысуначкамі, як малога, цешыць!.. Так яму і паддамса на іх, ага! Што, мо палезу на званіцу глядзець на вашы малюнкі?! Людзей туды павяду паказуваць іх?! Ці знойдзецца іншы дурань і туды палезе?.. Пашукайце дурняў дзесь!.. Добро вам даю, панкі, такія грошы — не жарты!.. Ого!.. Колькі цяпер ладная карова каштуе ў Крынках на кірмашы? Сто злотых. Пяцьдзесят кароў за звон вам мало?.. З усяе Грыбоўшчыны згані табун быдла, і гэтаго мало яшчэ? Хто вам паверыць!

Браты перайшлі ў наступленне з новай энергіяй, але гаспадар знарок далей маўчаў, як бы іх не чуў.

У хату ўляцелі задыханыя хлопчыкі і дзяўчынкі. Глытаючы паветра, сур'ёзнымі і перапалоханымі фізіяноміямі ды гордыя, што першыя прыносяць гэтак важную вестку, малыя адзін перад адным закрычалі:

— Дзядзьку Альяш, ідзеце ўжэ, вас клічуць!

— Там зноў сабраліса!

— Много іх? — нездаволена насцярожыўся прарок.

— Мно-ого!

— I цёцю хворую прынеслі!

— На пярыне!..

— Альяш пакорна ўздыхнуў, цяжка падняўся з калодкі.

— Ну, мне трэ...

— Прошэ, прошэ, нех пан ідзе куды трэба! — усхапіўся брат, а за ім узняўся і другі.

Кавальскія выйшлі за гаспадаром, пазнімалі пінжакі, гальштукі, паклаліся на траву і цярпліва пачалі чакаць кліента. Гэтым часам прыгорблены, абкружаны малымі Клімовіч грузнай хадой шасцідзесяцігадовага селяніна паплёўся праз вёску да царквы. З-за платоў не зводзілі з Альяша доўгіх позіркаў грыбоўшчынцы.

Першыя дні для яго аднасяльчан увесь гэты спектакль быў вялікім дзівам, а цяпер людзі прыглядаліся да свайго аднавяскоўца, нібы хацелі ўпэўніцца, ці гэта той самы чалавек, якога яны так даўно ведалі. Толькі Альяш не забыўся, як гэтыя самыя грыбоўшчынцы, калі ён скандаліў з жонкай і дзецьмі ды на будаўніцтва храма прадаў гаспадарку і ўклаў без шкадавання ўсе Максімавы грошы, злараднічалі і абзывалі яго вар'ятам.

Альяш адчуў, як напаўняецца помслівым здавальненнем.

У выгаралым кажусе, з вязанкай матык яму насустрач ішоў высокі і сухі, як дрыль, Базыль Аўхімюк — адзіны чалавек на вёсцы, якога Альяш шанаваў.

— Дзень добры! — павітаў яго сябар.

— Здароў, прарок! — спыніўся Базыль, дабрадушна ўсміхаючыся сабе ў рэдзенькія і прасмаленыя самасадам вусы.

Побач стаялі хлапчукі і лавілі кожнае слова патрыярхаў. Дзядзькі былі для іх багамі. Адзін некалі перамог страшнага бандыта, другі — уславіў вёску. Грыбоўшчына хоць і маленькая, куды ёй да Плянтаў, Вострава, Гуран ці Нетупы, а з-за царквы яе відаць нават з Крынак, а ведаюць яе яшчэ далей...

— Ну, то як маешса? — спытаўся Базыль.— Горбішса ўжэ, бачу, і ногі валочыш!.. А як хадзіць мне, на дзесяць месяцаў старэйшаму?! Нічо-ого, гадоў з пятнаццаць шчэ з табой паскрыпім на белум свеце!

— Не думаў шчэ пра гэто, не было калі! — ухіліўся ад пытання прарок.— Ат, пра што маем гаварыць. Памірае найперш не той, хто худ, але той, каму суд!

— Ніц не скажаш, бывае па-рознаму!

Старыя памаўчалі.

— Матыкі парабіў? — Альяш з асуджэннем дакрануўся да жалязяк.— I твае бабы ўжэ распанелі, рукамі не могуць выбіраць бульбы!.. Бачу, і жыто касой пачынаюць некаторыя на вёсцы касіць, — уздыхнуў дзядзька.— Адна распуста пайшла — хутко ў пальчатках да работы стануць выходзіць, ото ж чорту пацеха будзе!

— Дурное ты, Альяш, правіш!— пасур'ёзнеў Базыль.— Калі мы былі дзяцьмі — дашчаная падлога грахом лічылася! А памятаеш, як бабы не хацелі з курных хат перабірацца?.. Ды што — бабы! Нашыя бацькі нават плуга баяліса, бо думалі, што ад яго збажына перастане расці. «Плугам гараці — шылам хлеб есці!» — цвярдзілі. Ды валамі толькі поле абраблялі! Усё палохалі адны адных, што конь капытамі раллю здратуе. Кожны гаспадар па пары быкоў трымаў і хваліўса: «Вол — божы сокал, звер хрышчоны, ён Хрыста няньчыў, а конь — чортаў падгрузнік, яму не раўня!» Ажно — дзе тыя валы? Бачу, хоць на дзеравяных васях ездзіш ды з лазовымі віткамі замест атос, а сахой і ты не надто гарэш, буланчыка свайго ў плуг запрагаеш! I пасталы абуваці не хочаш, бы твае багамолы і багамолкі!

Альяшу было непрыемна перад дзецьмі, але Аўхімюк не даваў аказацца.

— З таго часу як прыйшоў з войска, боты, нябось, юхтавыя носіш, бо любіш, падло, ногі сухімі трымаць! I ў той Кранштат не пешшо, як усе праведныя страннікі, хадзіў, а — пасажыркай, бы той пан, ха-ха!..

Альяш вінавата апусціў галаву.

— Што матыка, то не кіпцюры, не скажы! Параблю да іх чаранкі, і маёй Гандзі ды нявесткам усё менш нагінацца будзе! От, якраз меў вольны час, накінуў кажух на плечы, каб сонца ў авечую скуру пякло, а не ў маю, і схадзіў у Плянты да каваля, узяў аж тры штукі за пуд жыта. Восенню — як знайду!

— Усё роўно — непарадак. Паглядзі, як маладыя абыходзяцца з бацькамі? Ніякай пашаны! Вольга мая...

— Альяш, за што некаторых бацькоў шанаваць? Вазьмі крынкаўскаго Хайкеля. Аддзяліў сына, узяў да Голды зяця, кожнаму дзіцяці выдзеліў капітал ды яшчэ і дапамагае, покуль яно акрэпне. А што я сваім магу даць? Ты ж сваіх проста прапёр з хаты!.. На свет мы іх з табой пусцілі? То і сабакі пацекаюць і потым раджаюць, затое шчаняты, як падрастуць, бацькоў цураюццо!

Базыль бразнуў матыкі пад плот, дастаў капшук, крэсіва, пачаў круціць самакрутку. Ён — плячысты і худы, з рэдкімі, пракуранымі вусамі — паслініў цыгарку і з вышыні свайго росту, нібы заглядаючы ў глыбокую яму, паглядзеў на сябра прыжмураным вокам.

— Ну, а ты ўсё са сваімі багамоламі і багамолкамі палітыкуеш ды забаўляешса?

— Што зробіш, людзі патрабуюць.

— Патрабуюць, значыць. Тэ-эк. Праходзіў каля тваёй бытта святой будыніны. Цябе там ужэ чака-аюць!.. Разлягліса на траве цыганскім табарам... Э-э папы, кудлы, прапілі цэрквы, панам прадаліса, жываеды, і няма ім веры ад народа!.. Няшчасныя, затузаныя людзі цягаюцца па белум свеце, праўды шукаюць, не ведаюць, куды і туліцца, а ты іх дурыш — манну нябесную абяцаеш!.. Ой, з агнём, Альяш, іграеш!.. Давядзе твая гульня да кепскаго, загубіць цябе твая палітыка, памянеш маё слово!.. Нашто табе яно старому чалавеку?

Альяш хаваў вочы.

— Адумайса і кінь усё гэто, покуль шчэ не позно!.. Пабудаваў царкву, і добро, хай людзі моляцца ў ёй, хто так вельмі хоча, шчэ вы-ыдумаў штось!.. Халера, які з цябе прарок, што яны трэляць?.. Цяпер вучаным трэ быць на гэто, а ты адно распісацца ўмееш да кніжку сяк-так прачытаць!.. Адно вёску смяшыш!

Альяш з апушчанай галавой плёўся далей.

— А-а, не любіш, падло, ужэ праўды?! Ідзі, ідзі!..— пачаў Базыль красаць агонь.— Шчэ памянеш маё слово!..

— Разумны надто!— буркнуў дзядзька ды напаў на малога, які падвярнуўся пад ногі:

— Чаго вушы развесіў?! Марш, гіцлю, дахаты!.. Валэндаюццо, байструкі, праходу з-за іх няма людзям!.. Ламачыну зара на вас знайду!..

Раптам людское мора на цвінтары перастала заўважаць прапаведнікаў і ўстрапянулася.

— Сам ідзе!—прабегла па людзях вэстка электрычнай іскрай.

Цёткі і дзядзькі дружна бухнулі на калені, мужчыны яшчэ пазрывалі шапкі, перапалохана ўсе ўталопіліся ў прыгорбленую фігурку старога ды акамянелі.

Альяш падышоў і спыніўся. Сумным позіркам ён абвёў пляцоўку з падарункамі, палатнянымі палаткамі гандляроў з развешаным стракатым таварам, шэрае, бы зямля, мора апранутых у зрэбніну чалавечых целаў, застылыя галовы жанчын і мужыкоў, цікаўныя вачаняты дзяцей, якія папрыходзілі з мацяркамі, — і таксама замёр.

Пару хвілін усе маўчалі.

У мёртвай і напружанай. цішыні сіратліва і трывожна прабляяла авечка. З кузні ў Плянтах даляцеў рытмічны перазвон. З сіплым шумам распароў магутнымі крыллямі свежае паветра бусел, над цвінтаром даў круга, падкурчыў лапы ды спакойна сабе пайшоў зніжацца на выган. А недзе ў бязбрэжнай высі гэтак жа бескланотна і бадзёра, як сто, як тысячу, як дзесяць тысяч гадоў таму назад, з настойлівасцю толькі што заведзеных аўтаматаў, званілі раўнадушныя да чалавечых клопатаў і бед нябачныя жаўрукі.

Дагэтуль пры спатканні з народам Альяш не адчуваў да яго ніякай жаласці, абыходзіўся з людзьмі бесцырымонна і рэзка. Сёння яго бытта падмянілі.

— Гэ, паздымалі!.. Надзеньце, надзеньце шапкі, бо прыпякае!— кінуў ён бліжэйшым дзядзькам, якія глядзелі на яго з пашанай.

— Нічого, і без шапак пастаім!— спакойна разважыў той селянін з Глінян, які нядаўна прывязваў карову.

— Бог нават травы, лесу ці жыта і то не зраўняў, а ты на прыкмеце ў госпада!— лісліва выгукнуў нехта з натоўпу.

Альяш на гэта нічога не адказаў. Ён уздыхнуў, са спачуваннем паківаў галавой ды ціха прамовіў да людзей:

— Мае вы бабы, мае вы мужчынкі, мае чадо!.. Туліцеса, бы бяздомныя авечкі, не ведаеце, якого бога шукаць!.. Папы, кудлы, не любяць вас, не лю-убяць, ого!.. Цярпець усіх нас яны не могуць!.. Я ведаю, ім — абы малебень адправіць і грошы вырваць!.. Няма ў іх ніякай веры, няма!.. Прапілі яны сваю веру, прапілі-і, прабалява-алі і панам яе прадалі!

Натоўп, звязаны ў адно цэлае настроем, бы сухая салома, загараецца ад слоў, якія адпавядаюць іхняму настрою. Тады застаецца толькі людзям загадваць.

— Ох, прадаюць нас, прадаю-уць!— прашамкала бяззубым ротам і цяжка ўздыхнула бліжэйшая бабка.

— Яшчэ я-ак!— уздыхнулі іншыя.

— А чаго ты ад іх хацела?!— жвава павярнуўся Альяш да бабкі і напаў на яе, нібы цётка з ім не згаджалася.— Нават у Бібліі пра гэто напісано!.. Адзін чалавек ішоў калісь у Ерусалім ды трапіў на бандытаў. Розныя паўтаракі здзерлі з яго вопратку, пакалечылі, пазбыткавалі ўволю і пакінулі ледзь жывого. Праходзіў блізко бацюшко, паўзіраўсо на пабітаго ды пайшоў сабе далей. Гэтаксамо прайшоў мімо левіт-дзячок. А ўбачыў яго просты мужык-самаранін, і толькі ён зжаліўсо. Затрымаў сваго асла, злез, перавязаў чалавеку раны, завалок слабого ў пастаялы двор, пакінуў яму нават яшчэ і грошай на лячэнне!

Апавядаючы з паперці прытчу, бацюшкі сотні гадоў людзям гаварылі, што пад выглядам міласэрнага самараніна быў сам Хрыстос. Тлумачэнне легенды ў даслоўным значэнні выстаўляла яе зусім у іншым святле. Таму людзі як бы анямелі ад начаканасці, а ў іхніх вачах застыла абуранае здзіўленне: «Ага-а яны ашуквалі нас, падлы!..»

— У святым пісанні гаворыцца, што так было калісь, так е і цяпер!— правіў далей прарок.— Ад папоў і дзіяканаў няма чаго добраго нам чакаць! Ого, дачачаешса ад кудлаў і лайдакоў, а як жа — кішэнь трымай шырэй!

Людзі на цвінтары асмялелі. Словы прарока іх адразу зблізілі, узрадзілі ў кожным адчуванне сваёй значнасці таго, за што яны змагаюцца. Альяшову думку жыва падхапіў многагалосы хор:

— Праўда твая, Альяшку! — Так яно і е!

Яны ўпершыню мітынгавалі пра тое, што дагэтуль гаварылі толькі за вуглом.

— Ратуй нас, няшчасных!— крычалі ўжо некаторыя са слязьмі ўміленага захаплення і надзеі.

— Усявышнім табе ўказано праз Іаана Кранштацкаго!

Уздым масы перадаўся ўжо і Альяшу. У яго па-маладому заблішчалі вочы, шэры твар раптам паружавеў, сам ён зрабіўся порсткі, маладжавы, нават як бы падрос, а голас павысіў да віску:

— Папы, гэтыя махляры кудлатыя, вас палохаюць, што калі не будзеце слухаць іх, то звёзды з неба паспадаюць!.. Вы нікому з іх не верце!.. Кожнаму звязда загарыцца ў вашых сэрцах, і яе агонь напоўніць вашыя душы! Вы толькі аднаму мне верце!.. Я вас вывяду ўсіх на дарогу!.. Мяне нічога не ўтрымае!.. Я кіем удару па моры, вада расступіцца, і павяду вас па сушы!..

Альяш у парыве афекту ўзмахнуў рукамі.

— Павяду, от пабачыце!

У простых і адсталых людзей закладзена якаясьці містычная пашана ад алегорый і прытчаў. Асабліва на іх уздзейнічаюць біблейскія сказанні. Таму аб'яўленае прарокам загіпнатызавала натоўп.

Акрыяўшыя і падабрэлыя людзі, гэтыя барадатыя, з засмяглымі і патрэсканымі вуснамі дзядзькі, з густа збараздованымі плугамі жыцця тварамі бабулькі і свежыя маладзіцы, у якіх шчокі і шыі былі кранутыя, як чэсаны лён, загарцам, а валасы старанна раздзеленыя на прабор, узіраліся ўжо на грыбоўшчынскага Майсея з адданасцю, бязмернай надзеяй, поўнымі любві і веры вачыма, поўныя прагнай гатоўнасці, і гэта прыдавала ім натхнёнай велічы. Бы дзеці, якія ані хвіліны не сумняваюцца, што ў дарослага ёсць сродак, каб споўніць любое жаданне, загаіць кожную больку, людзі дружна пацягнулі рукі да прарока, а з глыбіні душ паляцелі просьбы:

— Вядзі нас, Альяшку, у зямлю абетаваную!

— Саваофе Ілья, злітуйса над намі!

— Гора нам!

— Толькі ты можаш уратаваць усіх — ты ў бога на прыкмеце!

— Бяры маю душу, бяры мае рукі і ногі, бяры мае малітвы і рабі з імі што хочаш, адгэтуль я не пай-ду-у! — заплакала, завішчала, забілася ў істэрыцы жанчына.

— Сколькі да цябе ішлі, не адганяй ты ўжэ нас, грэшных! — расплакалася бліжэйшая цётка.

Зараўлі ўжо і другія расквеленыя бабы, і над пагоркам доўга гучаў іхні плач.

Чытаць Альяш пісанне то чытаў, але здарылася гэта ўжо надта даўно. Бедны інтэлект непісьменнага мужыка з забітай і глухой вёсачкі ўжо не знаходзіў патрэбных параўнанняў з Бібліі, не знаходзіў і слоў, каб растлумачыць, куды ён збіраецца іх весці і што паказаць. Выпаліўшы завучаную прытчу пра міласэрнага самараніна, пра зоркі і мора, Альяш запнуўся. На ўспамін нічога не прыходзіла. Не нараджалася ў галаве ніяк, бытта дзядзька ўпёрся раптам у глухі плот і — ні з месца.

Няёмкае маўчанне панавала нядоўга. Побач стаяла Альяшова апора, твор яго жыцця і ўся яго гаспадарка — царква.

Альяш уздыхнуў ды стаў апавядаць пра званы. Пачаў жаліцца людзям на майстроў.

— Думаю так: трэбо нам файныя павесіць, каб іх у абедню не забівалі крынкаўскія, калі пачнуць званіць там... Каб нават у Гарадку было чуваць, і ў Бераставіцы, Саколцы... Адзін трэ пудоў на шэсцьдзесят адліць, а тыя — меншыя... Ды майстры, халера на іх, вельмі много грошай хочуць злупіць! Шэсць тысяч злотых за галоўны!.. Я ім кажу: «З усяе Грыбоўшчыны згані вам кароў, і то не хопіць на адзін бом!» Не згаджаюццо! А што ім?.. Гарадскія жулікі абодва, хібо ім нашаго мужыка зразумець?.. А даведаліса — аж у Пярэмышлі, ля Карпат!.. Дак дураць мяне, што рысу-уначак на іх выляпяць... Хто іхнія малюнкі разглядаціме, наверх мо палезеш з-за гэтаго?!. Трэ нам каб добро званілі!

— О-го!— здзівіўся нехта ў абсалютнай цішы. — Шэсць тысяч!..

З— алама-алі, брат, паны-ы!..— кінуў другі смялей.— Не паскупіліса!..

— Дурняў знайшлі!

— Грошай ім шкада нашых?

I на ўзгорку наступіла разрадка. Людзі сябе адчулі бы на вясковым сходзе.

— Нічо-ого, на званы збярэ-эм!— прыгроб пецярнёй раскудлачаныя валасы худы, жаўтлявы з твару мужчына і накіраваў ход разважанняў у іншым напрамку.— Калі іх мы ў сваю царкву куплялі, то плацілі па шэсць злотых за кілё, а па сто за пуд. То за шэсцьдзесят пудоў — памнож і палічы. Так яно і выдзе!

— А ты, Ілья, не шкадуй грошай на такую справу, не шкадуй!— закрычала з тлуму бабка. — Каб толькі файныя былі, і з рысу-у-начкамі! На ўсіх яны е!.. Бывало, у бежанстве залезем на званіцу з дзяўчатамі, а там святы Георгій пікай змея пратыкае! I мы глядзім на дзіво, не наглядзімса, аж — страх! Штосьці шчэ там панапісувано святое!..

Нейкі дзядзька нават усхапіўся на ногі і замахаў доўгімі рукамі:

— А я скажу — от што! То ў рысуначку ўся яго моц!.. На іншым так намалявано, што звон табе кожны гром, кожную маланку ад вёскі адгоніць ці пажар які адверне альбо — паморак!.. Эканоміць нам па званах— грэх, праўду вам кажу!

Гэтак доўгую прамову чалавек пракрычаў дыскантам і знямоглы зноў упаў на мурог.

Натоўп загудзеў: хіба можна сумнявацца? Калі трэба для такой справы — сродкі знойдуць і не такія.

— Толькі каб званілі, як на небе!..— выказала пажаданне цётка Піліпіха.

— Майстры цяпер е до-обрыя!..— супакоіў яе жаўтлявы чалавек.— Адно, вядомо, не скупіса — дай ім у лапы, падмаж добро!

— О-о, цяпер усё зробяць, абы грошы!..

— А што думаеш?— памяркоўна ўжо праказаў стары.— Давядзецца махлярам гэтым плаціць, калі цаны нават і не скінуць! Давядзецца вываліць гэтакі капітал, ніц ужэ не зробіш!..

Абгаварыўшы так і гэтак праблему званоў, Альяш перайшоў да справы:

— Цяпер вы мне скажэце — чаго хочаце?

Разгубленыя людзі хвіліну памаўчалі. Усім было так добра, што яны ўжо і забыліся, чаго сюды прыйшлі.

I ў гэты якраз момант шасцігадовая дзяўчынка ля маладзіцы з дзіцячай непасрэднасцю спыталася:

— Дзядзя-а, а праўд... А праўда, дзядзю, што цэрква гэтая з зямлі вырасла?

Праз натоўп пракаціўся стрыманы смяшок — такі, каб не парушыць урачыстасці хвіліны,— пракаціўся і насцярожана змоўк. Стала выразна чуваць, як старыя бабулькі прыглушана абрынуліся на маладую маці:

— Куды глядзіш?!

— Прывяла ў святое месцо і бахура сваго — сачы!

— Усенькую распусту сюды валочаць!

— Божа, як брыдко!..

Спалоханая маладзіца пачала маліць прарока:

— Звіні, Альяшку, чалавек божы, звіні! Маладая яна яшчэ ў мяне зусім, ды надто дасціпная! От, усё ёй, дурненькуй, трэбо ведаць, перапытаць!.. Такая ўжэ ўдаласа!.. Манечка, што табе я казала дома? Ці я цябе не вучыла, і што ты мне абяцала?! Звіні, айцец Ілья, не крыўдуй на малое!..

Альяш і не збіраўся бянтэжыцца і крыўдаваць. На хвіліну ён задумаўся, як бы заглянуў у сябе. Тады стары ўздыхнуў і не надта голасна аб'явіў:

— Вядомо, з зямлі. Цэгла ж і дзераво — з зямлі выходзіць, а то як жа?!

Па натоўпе прабег магутны ўздых палёгкі. У вачах людзей засвяцілася захапленне мудрасцю прарока.

— Так чаго вы ад мяне хацелі б? — паўтарыў Альяш пытанне.

— Долі няма, Альяшку!— паскардзілася цётка з перавязаным вокам.

Людзі ўжо цалкам асвоіліся і памалу пачалі асэнсавана выкладваць свае балячкі.

— Гора ў нас, Альяшку, такое, што не заліць і золатам!— аб'явіла з зямным паклонам сухая кабеціна.— Мелі адную дачку, такую прыгожую — бы сонцо, і памерла!

— Пачакай, скажу я, а то станеш тут зара па-бабску выць!— нецярпліва абсёк яе муж.— Ну і памерла, бо так ёй там было напісано!.. Слухай, Альяш! Дачку павёз я хаваць. Бацюшко за тры злотых не захацеў ісці на могілкі. Спатрабаваў, халера на яго, каб я два дні яшчэ яму адкасіў на балоце! Я са злосці хацеў яму пакінуць пакойніцу на ганку і паехаць, але куды падзенешса? Мёртваму ўсё роўна, як пахаваюць, ды людзі абгавораць!.. I я згадзіўсо!.. А да цябе прыйшоў паскардзіцца, адвясці душу!.. Чаму яны, скажы, нажываюццо нашай бядой, хібо так ім, гунцвотам, дазволено?

Натоўп падтрымаў мужыка дружным абурэннем — дзядзька трапіў у точку. Адусюль паляцелі выкрыкі:

— Што, няма на іх управы?

— Труну не паспееш паставіць у яму, а поп ужэ, глядзіш, і адслужыў!.. Мах-мах сваім крапілам, прабумболіць абы-што і лойдзе!.. Толькі б грошы злупіць!..

— А за хрысціны як дзяруць!

— Бы з ільняного семя масло выціскаюць на маслабойцы — колькі даецца!

— Жызні не маем!.. Прыехалі сіквістратары, за падаткі апісалі ўсенько і пакінулі нас без нічого: ні свіначкі, ні кароўкі, ні курычкі!.. Было пару вулляў, і тыя ўзвалілі на воз, ы-гы-гы-гы-ы!.. — зараўла цётка на ўвесь цвінтар.

— I ў нас таксамо каморнікі лютуюць! — пастаралася перакрычаць плач іншая цётка.

— Веру нашу ганьбуюць надто!.. У нас пропаведзь чыталі па-польску, а хто крычаў, каб чытаць па-нашаму, паліцыя забрала таго ў халодную — сядзець!

— А я — на пуці кастылі забіваў. У рамонтнай брыгадзе. Мне загадалі змяніць веру. Я панам кажу: «Гэто пасталы можно так просто змяніць ці кашулю!..» Яны: «А-а, ты шчэ й адбрэхваешса?!» I з работы праперлі — узялі католіка на маё месцо!

— Скажы, Ілья, прэзідэнту таму пра ўсё гэто. У Варшаве нічого не ведаюць!.. Прэзідэнт цябе паслухае!..

— А што — прэзідэнт?! Пад бокам у гродзенскаго архірэя з Сафійскага сабора касцёл робяць!.. Нанялі нейкіх гіцляў, і тыя паскідалі ўжэ з кумпалаў праваслаўныя крыжы! Думаеш, да Масціцкаго не дайшло, думаеш, ён газет не чытае?.. Усміхаецца толькі сабе дзесь у вусы!..

— Масціцкі загадаў, а архірэй заадно з ім!

— Вядомо. Разам чаі распіваюць на балях ды на курортах вылежваюццо!

— Трэцюю ўжэ чэркву ў Гродне нявечаць!..

— Каля Хэлмна і Седлец — пяцьсот штук, дзеду, іх закрылі, а свяшчэнікам рукі і ногі паламалі!..

— Калі гэтак пойдзе, ніводнай не застанецца!

— Гэтаго і хочуць! Паслухай, што народ ужэ спявае:

— Ужэ пад татарынам было лягчэй! Татарын той, кажуць, хоць веры не чапаў!

— Цяжко нам, Ілья, прыйшлі да цябе скардзіцца, во!

Прарок памаўчаў, як бы ўзважваў так і гэтак усе просьбы і скаргі.

— А хібо Хрысту было ле-епш?! — выбухнуў ён нечакана.— Ці лепей было, пытаю вас?

Стары хвіліну патаптаўся, як бы выбіраў сухое месца, як бы збіраўся з думкамі.

— Сядзіць у цямніцы за народ, а побач — жулік і бандыт Варава. Прыходзіць ад Понці Пілата пасланец ды кажа: «Варава, ты свабодзен, тваё месца зойме Ісус!..» I народ узняў гэтаго Паўтарака на рукі ды яшчэ з лікаваннем папёр на волю! Як было ўзірацца на ўсё з крыжа і цярпець божаму сыну?!

Нечаканы паварот гутаркі і тон прарока публіку ашаламіў. Людзі як бы перапалохаліся, што недагледзелі, далі прамашку, сказалі зусім не тое, што трэба.

— Ах, Альяшку, няўжэ-э! — падтакнула нейкая бабка.— Ён то, вядомо, столькі за нас выцерпеў, бедны, што нам грэх тут нават і рот адкрываць са скаргамі!

— Вы лепш паглядзеце, да чаго раснусцілі дзяцей сваіх! — без лагічнай сувязі з мукамі Хрыста і скаргамі мужыкоў, а пад уплывам таго, што было на душы, крычаў ужо прарок. — Не шануюць нас з вамі, бясчэсцяць!.. Толькі каторае ад зямлі адраеце і ўжэ наравіць цябе вучыць!.. Яйцо курыцу вучыць!.. Хібо гэтак абыходзіліса калісь мы са сваімі бацькамі?!.

— То ж з хаты выганяюць, Альяшку!— горка заплакала бабка з перавязаным вокам.— Хто дзе бачыў, каб мацеры даводзіласо падаваць у суд на родных дзяцей, каб судзіцца са сваімі сынамі? Старэйшы, як суне мне кулаком — зоркі пасыпаліса!.. А потым кажа — вон з хаты, га-га-га-га-а!..

— I выганяць такія, чаго ад іх чакаць, калі гарадскую распусту перанялі! Мы пры сваіх старых нават вылаяцца не смелі, не то што закурыць!..

Альяш сябе ўзвінціў да такога стану, што аж тросся, вочы яго блішчалі, і на твары з'явіліся плямы.

— Настане, ужэ хутко настане тое, што ў святым пісанні сказано: «Будзе горкі плач і скрыгат зубоў, горы на нас палезуць і каменюкі ўсіх нас накрыюць!..»

Перапалоханыя бабкі ўжо плакалі наўзрыд. Дзядзька супакоіўся, хвіліну зноў перабіраў нагамі, сумна падумаў аб нечым, затым махнуў рукой:

— Ат, чаго мы тут будзем тырчэць? Пойдзем лепш у цэркаўку, памолімсо!

Пілігрымы з палёгкаю ўздыхнулі, удзячна загулі і, зачараваныя прастатой і мудрасцю легендарнага прарока, пачціва расступіліся — прапускаючы яго наперад.

Праз шчыльны шпалер целаў Альяш накіравауся да дубовых дзвярэй, паабапал якіх на сцяне былі намаляваныя два божыя асветнікі з сумнымі лікамі,— яны трымалі доўгія, разгорнутыя да зямлі хартыі са славянскай вяззю. Людзей, хто стаяў з краю, раптам абуяла шалёная адданасць да святога — бабы рынуліся цалаваць яму ногі. Дзядзька тады яшчэ не хадзіў з дужымі целаахоўнікамі, якія потым бесцырымонна адціскалі народ. Яшчэ не залашчаны, шчыра абураны Альяш то сілай выдзіраў нагу з нечых абдымкаў, то, як на распаленую патэльню, ставіў яе на штосьці жывое і мяккае, то выпадкова трапляў ботам у твары.

— Ты што, дурніца, хочаш?!— прастагнаў ён перапалоха-ны не на жарты, вырываючыся з клубка цел і шчэпленых рук.

На прыступках дзядзька перавёў дых, насцярожана азірнуўся.

Ніхто не крыўдаваў. Наадварот! Тыя, хто атрымаў у зубы ці ў галаву ботам, нібы дакрануліся да нечага запаветнага і нават шчасліва ўсміхаліся.

У крайняй дзяўчыны быў рассечаны твар і вусны. Бараду і шыю яе залівала кроў, жывымі макавымі кветкамі расплы-валася яна па белай кофце. Дзяўчына яшчэ нават не разумела, што адбылося, твар прамянеў маладой адухатворанасцю, а вочы блішчалі — у іх свяціўся водбліск спазнанага шчасця.

— Во, маеш, каб другі раз ведала!— з абураным шкадаваннем пракрычаў Альяш. — Бо выдумалі штось!.. Ікону цалуйце, я такі самы чалавек бы ўсе!

Дзядзька з-за халявы вывалак даўзёрны ключыска, са старэчай няўклюднасцю адамкнуў пудовы замок, і расхіліў да адказу масіўныя палавіны, ды пайшоў у сярэдзіну.

Праз акенца ў купале цадзілася цьмянае святло. З распяцця цяжка звісала абвітая гірляндай з дзеразы і барвінкавымі вянкамі худзёрнае і доўгае цела Хрыста. Зіхацелі падсвечнікі з тоўстымі, размаляванымі залатымі спіралькамі свечкамі — па дваццаць пяць злотых за штуку. Пад іконамі, абкладзенымі ручнікамі, трымцелі аранжавыя агеньчыкі лампадак, ад іх ірдзелі жывое серабро на абразах і незлічоныя пеўнікі на вышываных палотнах ручнікоў. Свежа памытую падлогу бабы густа пасыпалі падвялым аерам ды сітнікам.

Дзядзька патэпаў да алтара, апусціўся на адно калена і пачаў шаптаць малітву. На душы ў яго было моташна.

Альяш не мог забыцца Базылёвых шпілек і памятаў, як на яго глядзелі з падворкаў людзі. Баяцца, паважаюць. Але, нябось, грыбоўшчынцы не забыліся, як жонка з-за дзяцей цэлае жыццё кароткае ваявала з ім супроць царквы, надрывалася на рабоце, як ён яе лупцаваў. Сын яму не дараваў, папрасіўся на вайну і загінуў на аўстрыйскім фронце. Абедзве замужнія дочкі не захацелі яго нават прызнаваць. От праўда — хто хоча быць лекарам другім, не павінен паказваць ран сваіх.

Гэтым часам самазваныя памочнікі ўваліліся за прарокам першыя ды разбегліся запальваць свечкі.

На падстаўках перад абразамі і распяццем можна было ўжо разлічыць устаўленыя ў збаны букеты кветак — абвязаныя істужкамі, шнуркамі, травянымі вяночкамі ці загорнутыя ў тоўстую паперу, у якой іншая цётка з крамы прынесла мыла. У праёме паміж абразамі бялелі выразаныя з папяроснай паперы сняжынкі, густа ўтыканыя міртам.

— Куды вы, здаровыя?!— наводзіла Хрысціна парадак на прыступках.— Дайце раней іх упусціць!..

Пілігрымы паслухмяна спыніліся.

У царкву, рытмічна паскрыпваючы мыліцамі, першым пачыкілдаў інвалід.

На дошцы з ролікамі за ім пакаціўся абрубак чалавека. Ён упёрся далонямі ў зямлю, лёгка перанёс сябе цераз парог, і ролікі ўжо загулі па падлозе.

Прайшла высокая сухая дзяўчына з бледна-сіняватым, бы качынае яйцо, тварам, з ліхаманкавым позіркам.

Увалаклі на брызенце нерухомую бабу.

За насілкамі збедаваная маці ўнесла хлопчыка: тварык малога абліваўся потам, з грудзей вырывалася цяжкае дыханне, жанчына туліла худое і абвялае цельца сына да сябе ды штосьці яму, цалуючы ў лобік, шаптала.

Упаўзло яшчэ з дзесятак хворых і калек...

Паступова губляючы стрыманасць і прыстойнасць, сталі набівацца ў царкву і пілігрымы. Яны ўжо забілі ўваход, кагосьці здушылі. Пачуліся енкі і крык:

— Што ты ці-існеш?!

— Ну, куды, куды прэце, як быдло рагатае?!

— Свінні, а не людзі!.. Чалавек да вас па-харошаму, стараецца, хоча як найлепш, а вы?..

— Дай волю нашаму народу!

— Бізун патрэбен!..

Нарэшце царкву людзі запоўнілі, супакоіліся.

Жоны-міраносіцы склалі рукі да малітвы, а па іх прыкладу пачалі маліцца ўсе. Мармытанне соцень вуснаў злілося ў суцэльны гук. прытуніла боль, прабудзіла надзею, дадало нейкай сілы.

Перастаў маліцца прарок, перасталі жоны-міраносіцы, сціхлі і людзі.

Тупа пастукваючы каленнымі чашачкамі па дошках памытай падлогі, таропка папаўзла да прарока першая цётка.

— Ну, што табе баліць?— не надта ветліва спытаўся ў яе Альяш.

— Галава, Лаўрэнцьевіч!.. Памаліса за мяне!.. Мая малітва не даходзіць, я надто грэшная!..

— Галава?

— Спасу няма, так мэнчыць!.. Ад тваго слова архангелы не адвернуццо, тваё слово святыя пасланцы да самого госпада данясуць — ты на прыкмеце ў яго!

Клімовіч сціснуў далонямі цётчыны скроні, прамармытаў пару фраз малітвы і кабеціне аб'явіў:

— Мусі, паганая кроў застыла пад чэрапам!.. Яна, як збярэцца там, так і пачынае мардаваць чалавека!.. О, тут, на макаўцы!.. А п'яўкі ставіла?

— А як, жа!.. Панапіваюццо, як качулкі, аж страх, а палёгкі — ніякай!

— Ну, мо цяпер паможа! Ідзі, выздараўлівай ды зноў маліса богу, і я буду маліцца за цябе.

Альяшова ўвага да яе слабасці цётку расчуліла да слёз.

— Вялікае, вялікае, надто велькае табе дзякуй, божы чалавек! Ох, каб гасподзь бог даў табе сілы і здароўечко! I дзеткі мае будуць маліцца за цябе дзень і ноч!.. Я ўсім, усім людзям пра гэто раскажу!.. Дай залаценькую сваю ру-учаньку, падай ты мне яе... Я не — о! М-м!..

— Ну, добро, добро, я не архірэй!

Альяш адарваў ад яе вуснаў далонь.

— От, як смала прыклеіласа!.. Адчапіса!.. Ідзі, ідзі ты ўжэ!.. Ну, хто там зноў?

Вынырнула тая самая бабка з перавязаным вокам і ўжо, як перад добра знаёмым ці сваяком, расплакалася:

— Гэто ж, падумай, айцец, сыноў я так любіла, так гадавала, недасыпала начэй, а яны выраслі, пажаніліса і паказалі мне абодва фігу!.. Пабілі нас з мужыком!.. Ён злёг, а я да цябе — за парадай! З Крушынян мы!.. Э-э, ты маго добро ведаеш — Макаль Барыс, з табой разам да войска прызываўсо!.. З самого краю наша хата, калі ад вас ехаць, пад вербай з бусляніцай, успомніў?! Каб так грызлі родныя дзеці — хто калі чуў?! Нагаворнай вадой напаіў хто іх ці якое ліхо?!.

Цётка, мабыць, чула пра канфлікт Альяша з дзецьмі і была ўпэўнена, што знойдзе ў ято разуменне і падтрымку.

Прарок нечакана на яе накінуўся:

— Бо зямлі не апісала сынам, таму яны і грызуцца з табой!

У бабкі адразу высахлі вочы.

— Ага, які ты!.. Дак мы ж шчэ з бацькам жывыя!.. Як памрэм, як нас заваляць у яму, хай тады са сваімі разумнымі панскімі жанкамі і дзеляць сабе тыя гектары!

— Што-о?.. А паглядзі, як робяць крынкаўскія жыды — даросламу дзіцяці дадуць столькі дабра, каб яно само жызню магло пачынаць. Аддзеляць, а потым шчэ і дапамагаюць, покуль яно не стане на свае ногі. А ты са сваім Барысам як зрабіла, думаеш, не ведаюць людзі?

Прарок касціў цётку, адчуваў нейкую боль, бытта касціў нехта яго самога, і Альяшу зрабілася нібы лягчэй.

— Няма чаго табе тут плакаць. Што насеяла, то і жнеш. Не дуры, бабо, мне больш галавы і ідзі сабе — унь людзей шчэ колькі ў мяне чакае! А табе чаго?

— Сляпы я, Ілья-прарок!— малады мужчына тыцнуўся падзёўбаным воспай тварам Альяшу ў грудзі.— Сляпы ад нараджэння!.. Так хочацца ўбачыць сваіх!.. Зрабі цуд, божы чалавек, табе дано госпадом такое с л о в о!

Альяш азірнуўся, і Хімка зараз жа падставіла паднос. Прарок плюнуў у яго, абмакнуў палец і даткнуўся ім да вачэй сляпога.

— Калі ўсявышні злітуецца, то мо і...

— Не кажы, ад цябе памо-ожа, я ве-едаю, святая рука твая лё-огкая!.. Ты ўсё можаш!.. I с л о в о такое ведаеш, я знаю! — не памятаў ужо сябе ад шчасця сляпы.

— То ідзі, вытрымлівай пасты і маліса!

Хвіліну падумаўшы, нібы доктар, які ўспомніў яшчэ пра адно рэдкае лекарства, Альяш дадаў:

— «Верую» і пацеры божай мацеры перад кожнай ядой і перад сном кожным карысно... Толькі думаць пра што іншае тады не трэ ўжэ, бо ўсё дарэмно будзе!..

— Буду гаварыць!.. Бу-уду, айцец святы!.. Усе ночы на каленях выстойваць буду, калі гасподзь тваімі вуснамі так мне наказвае, усё зраблю!

Трымаючы сына за рукі, бацька са сваякамі вялі высокага юнака. Прышчаваты хлапец з усяе сілы ўпіраўся, набычана круціў галавой і раз-пораз выбухаў дзяціным, легкадумным смехам, бытта ззаду яго казыталі.

— Пятрук! Петручок! Не брыка-айса так, гэты дзядзько цукерачак табе дасць!— угаворвала яго маці.

— А оты не пайду-у!..

— Ідзі, ідзі-і ж, слухайса!

— Не!.. Ыэ!.. Гэ-э!..

Альяш яшчэ здалёк разгадаў хворага.

Дзядзька ўзяў у Хімкі з падноса медны крыж, і на вачах соцень пілігрымаў мелася адбыцца яшчэ адна магічная сцэна выздараўлення.

Стары з сілай апусціў плашмя цяжкі крыж на галаву хворага ды грозна закрычаў:

— Выйдзі, сатана!

Людзі стрымалі дыханне.

Вар'ят жахліва тузануўся назад, але бацька са сваякамі яго не пускалі.

У напружанай цішыні дзядзька Клімовіч пракрычаў цяпер мацней:

— Выйдзі, табе кажу, сатана!

— Га!.. Га!..— выдыхаў паветра хлапец цяпер са страхам, нібы яго штурхалі ў кіпяток, і ён з апошняй сілы трымаўся, каб туды не зваліцца. Вочы вар'ята бегалі, як у зацкаванага ката.

— А вы не ў ціятры папрыходзілі на туманныя карціны глядзець, не маўчыце!— непрыязна накінуўся Альяш на людзей.— Мо я грэшны і бог мяне не паслухае, мо хто е больш дастойны сярод вас і гасподзь пачуе яго! Сатана, выйдзі!.. Паўтарайце за мной!

— Вы-ыйдзі!.. — хорам папрасілі пілігрымы яшчэ здранцвелымі вуснамі.

— Сатана, выйдзі!— падаў ён каманду зноў.

— Выйдзі, сатана! — пракрычалі людзі цяпер ужо дружней з затоеным страхам, з нядобразычлівым абурэннем да нячыстае сілы і замерлі.

— А куд... куд-дой?— каўкнуў перасохлым горлам хворы.

Стары не зводзіў з яго вачэй:

— Кудой зайшоў!

— Не вы-ылезу тудой!— плаксіва папрасіўся не-нармальны.

— Выйдзі, нячысты!

Увесь зал, як адзін чалавек, гыркнуў ужо зларадна і з пагрозай:

— Выйдзі!

— Гэ!.. Гэ!.. Я праз галаву залез!..

— А я табе кажу, кудой забраўсо, тудой і вылезеш!— замахнуўся прарок на хворага цяжкім крыжам.

— Не-е, дзядзьку, не-е!..— завішчаў вар'ят, бы маленькі хлопчык.— Я выйшаў, дзядзьку, не трэ-эбо!

Юнак уткнуў галаву ў мацерыну кофту.

— Ну, добро, Петручок, до-обро ўжэ, ты — цаца! — стала суцяшаць яго жанчына.— Супакойса, маленькі, сціхні ўжэ, родненькі ты мой!

Хворы быў увесь спатнелы і рахманы, бы грудное дзіця, а яго плечы ўздрыгвалі ад пакоры і ціхага плачу. Людзі адыходзілі здранцвелыя. Усе з палёгкай уздыхнулі ды зашапталіся пра тое, што страшная небяспека прайшла, дзякуй богу, міма кожнага на іхніх вачах.

Мабыць, няма больш нічога страшнага, як чыстая праўда, якая такой не з'яўляецца.

— Бач, і на гэты раз сатана такі паслухаўса!— з захапленнем прашаптала бліжэйшая цётка.

— О-о, Альяш толькі так прыбядняецца і гаворыць, што не ўсё можа, а сілу мае вялі-ікую!— з гонарам праказала іншая.

— Дзякуй! Ой, вялі-ікае дзякуй табе, айцец, за выздараўленне сына! Ой, як мне цябе... Ён жа адзін у нас, і так, павер, было нам цяжко!..

— Ладно, богу дзякуй!..

Маці са слязамі на вачах ад бязмернага шчасця ледзь магла вымавіць слова і, абнімаючы рахманага хлапца, які ўсё дрыжаў ды плакаў, пачала прабівацца з мужыком і са сваякамі праз натоўп да дзвярэй.

Да Альяша з сарамлівай усмешкай паўзла Тэкля з Празнікаў — гладкая, каравокая маладзіца з расхрыстанай кофтай на грудзях і чорнай радзімкай на смуглай шыі. Кожная цётка ведала, што Тэкля доўгі час распутнічала ў Гродне з сынам памешчыка Дэлясі, потым выйшла замуж, але кінула на вёсцы мужа, старога бацьку і круціцца з маладымі мужыкамі, разводзіць сорам.

— Табе чаго?

— Адпусці мне, грэшнуй, мае віны!.. Закінь слаўцо перад богам за мяне, распутніцу, чалавек божы!

Альяш нарэшце пазнаў яе. Ён схапіў жанчыну за нос, павадзіў улева і ўправа і блудніцу пасарамаціў:

— Няма, няма чаго табе тут бываць, годзе! Тэкля паспрабавала абняць яго за калені.

— Айцец, пашкаду-уй, не праганя-ай!

— Ты чаго прыперласа сюды — хвастом круціць? — прарок распаляў сябе яшчэ больш: — Ідзі, ідзі з маёй царквы, каб нагі тваёй не было тут! Няма табе дарогі да госпада, ты ім праклятая!..

— Ой, не слухай яго, госпадзі, не слуухай!..— пацягнула маладзіца рукі да Хрыста.

— Не баяцца бога, швэндаюць усялякія ў святое месца! — падлашчвалася бліжэйшая хворая.

— Гнаць такіх трэ і сабакамі цкаваць! — уторыла, другая.

Альяш азірнуўся — за ім прытаілася вялікая чарга. Хрыпеў з заплюшчанымі вачыма хлопчык. Асветленая свечкамі яго маці шэрым ручніком выцірала ў малога з лобіка пот, бурбалкі сліны на вуснах ды зыркала на Альяша вачыма, у якіх было трывожнае чаканне, роспач і надзея.

Бліскучымі, расшыранымі вачыма глядзела на яго з брызенту нерухомая кабеціна з бязладна распушчанымі валасамі, і гэтак жа чакала каля яе сухотніца.

Перад іконай крыўлялася дурніца і гаварыла дзеве Марыі:

— А оты, я такая самая, як ты!

— Ве-ерачка, вялікі грэх так казаць! — упрошвала яе напужаная святатацтвам маці.

— А чаго яна тут выстаўляецца?!. А оты, яна такая самая, як я! — яшчэ больш разыходзілася дурніца.— У мяне сукенка нават лепшая, з фалдамі, во!

— Ы-ы, нячыстая сіла і ў гэтуй!

— Звяжыце яе, покуль калейка дойдзе! — параіў нехта.— Шчэ бяду накліча на ўсіх нас...

Ля іконы дзевы Марыі пачуліся валтузня і прыглу-шаны крык ненармальнай:

— А чаго яна выстаўляецца?!. А оты, я такая самая!.. Не чапайце, укушу-у!..

Нават не азірнуўся, не паглядзеў, як душаць дурніцу, не спускаў з Альяша вачэй ды цяжка і з прысвістам соп пракуранымі лёгкімі чалавек-абрубак.

Не азіраліся, таксама пакорна чакалі сваёй чаргі і ўпарта на яго глядзелі ліслівыя вочы другіх мацярок, а іхнія маршчыністыя і спатнелыя лбы адбівалі бляск свечак. Бабы папрыводзілі сваіх калек даўно, іх ён да сябе каторы дзень не дапускаў, але яны з цярплівай упартасцю нечага ўсё чакалі і чакалі...

У тую пару Альяша яшчэ не збіла з тропу слава, ён не страціў яснасці думкі і на сваю цудатворную сілу глядзеў з разважлівай практычнасцю грыбоўшчынскага мужыка. Ну, калі застыне кепская кроў у галаве ці ў баку, дапамагчы ён можа — хіба ён горшы за плянтаўскую знахарку?.. I Антонаў агонь здыме, і каўтун адрэжа. Нават хопіць, можа, яго сілы, каб рассасаліся бельмы з вачэй. Але ж ці можа ён адрасціць гэтым вось калекам ногі?.. Такое моцы не было нават і ў Іаана Кранштацкага, дарэмна людзі яму прыпісваюць. Меў яе толькі Ісус Хрыстос, які мог і мёртвага ўваскрасіць, і смакаўніцу адным позіркам засушыць ці нават суцішыць буру. Хіба ж дурным бабам уталкуеш, што не дапамогуць і лекі, калі прыйдзе на векі?! У іх жа адны забабоны наўме!..

Мітусню з катэгорыяй такіх хворых Альяш лічыў дарэмнай тратай часу. Дома яго чакалі браты з-пад Карпат. Яшчэ што-небудзь пакрадуць — ці можна верыць гарадскім?! На балоце ў пракосах парылася неварочанае сена. Буланчыка трэба было б даўно забраць з выгана ды напаіць, а то запякуць авадні. А ў царкву ўсё лезла людская пльшь і да таго напоўніла залу, што ўжо хісталіся клірасы, трашчалі скабы, нельга было варухнуць і локцем, а ў перагрэтым, з млосным пахам расплаўленага воску, у гэтак душным і густым паветры цяжка было і дыхнуць...

I будуць так лезці, покуль ён тут!

Мешкаватыя целы ў шэрым, нібы абсыпаным попелам, адзенні павыціраюць бакамі свежыя сцены, паабдзіраюць фарбу на калонах, перакуляць падсвечнікі, наробяць на падлозе тлустых плямаў...

От ужо і праўду кажуць — дай нашаму брату гадзіннік, то ён засадзіць яго сабе за халяву і кланіцай ад воза будзе накручваць. Альяша разабрала злосць — а ну вас усіх да ліха: патурай тут усім!..

Не сказаўшы нікому ні слова, дзядзька порстка ўсхапіўся, нырнуў за алтар, выбраўся на двор і пакрочыў на выган.

— Чаго ён пайшоў? — расчаравана пыталіся адна ў адной кабеціны.

— Ніц не знаю!.. Толькі што быў такі людскі, так харашэ гутарыў з усімі, цуды свае вытвараў...

— Калі з хлапца нячыстаго выганяў, я ледзьве не ўмерла са страху.

— Але. Аж дым з вушэй пайшоў у дурного, бачылі?

— Шчэ і загрымела нават штось, залеската-ало!

— Мо Альяш пакрыўдзіўсо за што?

— То дзіво!.. Нашыя людзі давядуць да чаго хочаш!

I пілігрымы самі сабе стварылі тлумачэнне. Збедаваная маці бязрукага хлопчыка ўразіла ўсіх адкрыццём:

— Гэто празнікаўская блудніца ў ім цудатворную моц пагасіла, таму Альяш і зазлаваў!

— Можа быць!

— Ах, курва паршывая, падумайце, што прыдумала!.. I на святого чалавека пазарыласа!

— Я адразу яе раскусіла, як толькі глянула ў паганы гэты цыганскі твар!

— А гладкая якая!..

— Чаму не быць гладкуй? Бо яна спрацаваласа, дзяцей гадуючы, ці жылы надрывала на рабоце, як ты?.. Толькі ўволю жарэ, уволю сабе высыпаецца, ніц не робячы! Сядзіць, кажуць, перад люстэркам цэлымі днямі!..

— Дзіво, што такая ў ім моц пагасіла!..

— I зрабі ты што добрае з нашым народам, выслужыса перад богам, калі е такія гадаўкі!..

— Бабы, тутака яна!.. Во, шчэ і моліцца бытто!.. Хопіць табе, падкалодная змяя, прыкідувацца!

— Ах, унь дзе яна, вы-ыдра-а!..

I цёткі, якія сотні вёрст валаклі сваіх калек ды апошнія грошы патрацілі ў ахвяру царкве, разлютавалі. Натоўп дружна кінуўся на маладзіцу, парваў на Тэклі адзенне ды са злым здавальненнем пачаў чыніць расправу.

У царкве ўзняўся віск і лямант.

— Лю-удзі, што вы гэто ўзду-умалі?.! — нырнула ў гушчу бабскую цётка Хімка ратаваць Тэклю.— Пакіньце!.. Пакі-іньце, бо грэх, дальбо, велькі грэх будзе ўсім нам, калі мы ў храме што кепскае ёй зробім!

Хімка з кватаранткай вырвалі ледзь жывую маладзіцу з клубка целаў, завялі за алтар і тымі ж дзвярыма, якімі выйшаў Альяш, выпусцілі маладзіцу на двор. Сказалі:

— Жанчынам тут хадзіць не дазволено, ды гасподзь бог літасцівы, на гэты раз даруе нам! — запэўніла сяброўку Хімка.— Куды большы лёг бы на нас грэх, калі б у храме праліласа чалавечая кроў!

— Я нікуды не пайду-у адгэтуль! — упала на мурог ды завыла Тэкля.

Жоны-міраносіцы не ведалі, што і рабіць.

— Чарвяком буду тут поўзаць, як сабака, ногі яму буду лізаць, але ачышчэнне за віны склапачу-у!.. М-м, якая я грэ-эшная! — у прыпадку адчаю маладзіца да крыві закусіла апухлыя вусны і засадзіла ў пясок кіпцюры.

— Годзі ўжэ, не ўбівайса, як яно там пакажа! — пацешыла меляшкоўка.— Можа, і ачысцішса, бы я калісь...

— Склапо-очаш, сястра, ачышчэнне, склапо-очаш! — стала яе супакойваць добрая цётка Хімка.— Мы з ёю таксамо закінем перад Альяшом слаўцо... Ты адно не адступай, не здавайса, гасподзь літасцівы!

Хімка знайшла прарока і прыстала да яго:

— Падумай добро, ці маеш право прагнаць празнікаўскую маладзіцу, Альяш!

— Гэтую распусту? — ускіпеў, закрычаў на яе Альяш.— А ў Бібліі як сказано? Калі Пінкус убачыў, што адная ізраліцянка блудзіць, то ўзяў піку і прастрыміў ёй трыбух!.. От як трэ з імі! Жаласць тут пускаеш, добранькая надто!.. Бога трэ любіць дваяко — і злымі ўчынкамі таксамо! Нагі яе тут не будзе!..

Аднак і мужная Хімка нечаму тут навучылася. А яшчэ яна ведала па брату — калі чалавек надта злуе, яму трэба даць выліць свой гнеў: махаць рукамі, крычаць, а калі супакоіцца, дамаўляцца з ім лёгка.

— То Пінкус. Не адмаўляй ёй, бо грэх будзе велькі!.. Успомні, Ілья, калі іудзеі прывязлі на асле Ісусу Хрысту блудніцу на расправу, то ён нават галавы не падняў на іх. Сын божы і далей пісаў сабе перстам на пяску. Толькі сказаў: «Каго вы, людзі, судзіце?! А ну, кіньце ў яе камень той, хто без граха!» I ніхто, Альяш, не кінуў. З той пары стала жыць з усімі ў міры. А Марыя Магдалена колькі блудзіла? Потым шчэ святой стала!.. Не-е, Альяш, ты не маеш права прагнаць няшчасную кабету. Ты яе прымеш, і жыць яна будзе з намі, месца ўсім хопіць — Грыбоўшчына унь якая велькая!

Пасля вячэры Хімка з сяброўкай пайшлі ў царкву мыць падлогу. Альяш, сцягнуўшы боты, пацёр анучай натруджаныя за дзень ступакі і апусціўся перад іконастасам на калені.

— Отчэ наш, іжэ ясі на небясі, да свяціцца імя тваё, да прыйдзе царство тваё... да будзе воля твая,— цяжка ўздыхаючы, прабубніў ён, паступова пераходзячы на шэпт.

У памяшканні панаваў паўзмрок. Перад іконамі сваёй халоднай строгасцю гарэла адна свечка, а ў вышчэрбленым блюдцы блішчаў расплаўлены ад яе воск. Пахла цвіллю, мышамі ды каля дзвярэй, дзе вісела збруя буланчыка,— конскім потам.

Памаліўшыся, прарок устаў і азірнуўся.

Яго ложак быў засланы, салома пад пасцілкай — узбітая пухкай падушкай, прыстаўка да ложка рассунутая, як бывала адно тады, калі ён спаў з жонкай і дзецьмі — гадоў з дваццаць таму назад, а то і болей. У кофце без рукавоў, выставіўшы ландышавую белізну маладога бабскага цела, стаяла Тэкля ды, задуманая, шкрэбала сабе калена.

Паспытваючы нейкія рэшткі забытага даўно хвалявання, стары выбухнуў:

— Ты — што, д'ябал цябе сюды падаслаў?! Распусты захацела?! Кашулю падняла і чухаешса!

Усё ў палоне таго ж хвалявання, стары пачаў маладзіцу не то вінаваціць, не то дапытваць, не то караць.

— У горадзе, нябось, цябе саўрацілі?!

— У Гродне! — праенчыла яна.— У грэх увялі, бы чатырма коламі па мне праехаліса!..

— Афіцэры?

— Жорж Дэлясі. На Фолюшы!

Тэкля нагнулася да самых яго ступакоў. Водзячы то ўлева, то ўправа галаву, у такт сваім рухам яна ўзмалілася:

— На-бі мя-не, свя-ты ста-рац, як пар-шы-ву-ю са-ба-ку, ты ж — муж-чы-на!.. На-бі-і, мне лягчэй бу-дзе-е!..

У Альяша з новай сілай абудзіўся ўніжаны і пакрыўджаны дзяншчык. Ён закрычаў не сваім голасам:

— I раздзявацца прымушалі?!

— Прымушалі, святы айцец!

— I на стол танцаваць паднімалі?!

— Было-о!..

Альяш пайшоў да дзвярэй, дзе на коліку, убітым у сцяну, вісеў хамут з няхітрай збруяй.

— На сурвету клалі грошы, і па іх хадзіць мусела!.. Але я ніколі іх не брала!.. Потым Жорж забіраў сабе іх!.. Я тады яшчэ ў грошах і смаку не знала!..

Тэкля зыркнула спадылба на Альяша, здагадалася, што ён хоча рабіць, упала на калені ды стрымала дыханне.

— Аднак, грашы-ыла з імі? — абуяны злоснай рашучасцю Альяш зняў з коліка вяровачныя лейцы.

— Было-о! — з надрывам заенчыла Тэкля і закрыла вочы рукамі.— Ну, лупі, лупі, чаго стаіш?! Толькі не шкадуй, мо-оцно, з усяе сі-ілы ўдар, каб бале-ело!

На яе мяккія плечы са свістам апусціліся лейцы. — Га-ах!..

— Не чую, мацней!.. — з нездаволенай нецярплівасцю, з прагным да шаленства жаданнем растравіць сваё гора і захліснуцца ў ім падагнала яна Альяша і ўжо нават адважна адняла ад вачэй рукі.

— Хло-опчык у мяне нарадзіўсо! — са страшным крыкам аб'явіла яна.

— Э-эк!..— крэрнуў зноў стары.

— О-ох, запякло, о-от запякло-о!..— дзіка пазлараднічала сама з сябе маладзіца.— О-ох, так табе, нягодніцы, і трэбо! Такі здаро-овенькі малы!..

— Га-ах!..

Далей Альяш з усяе сілы дзяжыў па спіне яе лейцамі, а Тэкля не то звар'яцелым, не то адчайным крыкам, поўным болю і радасці, спавядалася:

— Ён забраў малое, калі шчэ не магла хадзіць!.. О! забалело, забалело, до-обро забалело!.. Занёс яго ў Ласясянку ды ўтапіў, бы кацяня!.. О-ох, я гэтаго, дальбох, вартая!.. Занёс, а мне загадаў маўчаць!.. О! добро мне так, нягоднуй!

Прарок вяроўкі апусціў.

— Прыйшоў гарадавы, пытае — твой?.. А я не прызнала-са!.. Да роднага сына не прызналаса!.. Ну, лупі!..

Не ўпершыню было Альяшу караць так блудніц, і ён сам не разумеў, што сёння з ім адбываецца. Ці ў яго руках раптам не стала сілы, ці ў жанчыны гора было гэтак вялікае, што Тэклю не бралі і лейцы... Чамусьці лупцаваць яе больш ужо не мог.

— Ну, бі мяне, чаго перастаў?! — стукаючы то кулаком, то лбом у гліняную падлогу, енчыла, прасіла, патрабавала яна.— Больш не хочаш? — спыталася з расчараваннем.

Альяш маўчаў.

— Не хочаш і ты-ы, гы-гы-гы-гы-ы!.. I ты не хочаш пэцкаць аб мяне ру-укі!.. Тады ратуй мяне, грэшную, хоць малітвай, хай бог даруе мне ві-іны!.. Ты святы, ты можаш!.. Ты с л о в о такое ведаеш, яно табе богам данае!.. Ой-ой-ой, недарэзаная я, падпілаваная ракіта, вішня з падсечанымі карэнцамі, як мне цяпер жы-ыці, ох-ха-ха-ха-а!..— зайшлася яна плачам і расцягнулася знямоглая перад старым.

— З распутнікамі б...?! Дзіця роднае, сука, загубіла?! Не біць — закінуць табе на шыю пастронак трэбо і задушыць — і то будзе мало!

Альяш ужо выкінуць маладзіцы не мог.

Касціў ён яе толькі так, для парадку, а ў самай справе адчуваў, што гэтага скандалу ён як бы чакаў ад смерці жонкі — з прагнасцю і жаданнем.

Дзядзька нерашуча патаптаўся, адкінуў лейцы, штурхнуў маладзіцу нагой і кінуў:

— Цэлую ноч будзеш маліцца во тутака, сатана дзіявальс-кая! I каб не дакраналася ні да чаго ў маёй хаце, паскуда паршывая, бо ты е нячыстая!.. Бачыш ты яе, ложак мне паслала ўжэ, у жонкі набіваецца!..

Альяш пайшоў да іконастаса зноў.

— Нічога, вытрываю і гэто сатанінскае наваджэнне, бачыў не такіх!..

Ужо разумеючы, што атрымала перамогу, з падлогі жаласліва папрасіла Тэкля:

— Не праганяй мяне, святы чалавек, мне зусім няма куды падацца, не гані з хаты сваёй!

— На кухні ля цабэрка будзеш спаць!

— Нават у сабачай будзе жыці стану, ценню хадзіціму, калі загадаеш,— мо вымалю ў госпада ратунак!..

...Хімка з меляшкоўкай вярталіся з царквы позна. У Альяшовай халупіне стаяў крык і енк, што аж дзінькалі шыбы.

— Ох, як разышоўсо наш гаспада-ар!..— стаіўшыся, прашаптала меляшкоўка з гордасцю ад таго, што і яна належыць да кампаніі прарока. Пачуццё супольнасці было ёй вядома не з-за выгады. Так прастытуткі прывязваюцца да сваіх сутынёраў, хоць тыя з іх здзекаваюцца і не лічаць за людзей.

— Гэто добро, хай пакрычыць, пакрычыць на яе, ха-ай! — разважыла наша цётка Хімка.— Калі я расказала Альяшу пра свой грэх, ён і мяне так бэсціў. Ой жа бэ-эсціў, няхай бог крые-ратуе! Затое так, дальбо, добро было мне пасля...

— А-га-га-га-а!..— даляцела з-за акна.

Жанчыны сталі прагна лавіць енк і жальбу маладзіцы. Паспрабавалі і самі ўсплакнуць ды адпаведна сябе настроіць, каб паспытаць гаючую асалоду растрывожанага болю.

Хімка шапнула:

— О! Б'е ўжэ яе!..

— Ага, лупцуе!.. — як бы з зайздрасцю пацвердзіла маладая меляшкоўка.

Праз хвіліну Сахарышына пляменніца ўздыхнула і з гонарам пахвалілася:

— I я яго прасіла, каб пабіў, расказаўшы пра свой блуд. То як пачаў мяне свянціць той самай вяроўкай, як пачаў!.. — з вясёлым ажыўленнем і пахвальбой успомніла яна,— аж потам пераняло і слязьмі гэтаксамо зайшласа! Затое забыласа адразу пра мінулае, хоць і залечувала пісягі на целе доўга. Бы рагі, крывавыя, паплылі па мне праз усю спіну і бакі!.. О-о, сілу ён мае, паспытала яе і я, паспыта-ала!..

— Святы чалавек! — уздыхнула ўдзячная цётка Хімка пад дзікі, падобны на смех, Тэклін енк і скавытанне.— Колькі людзям дабра робіць!

— Бы Хрыстос, дальбо!..

— А непрыветлівы такі, здаецца!.. Як тое сонцо: глянеш — заплачаш, а ўсе яму рады!.. Недарам гэтак пруцца ў гэту Грыбоўшчыну — дзень і ноч, з усіх канцоў свету!..

— Шчаслівыя мы, Хімачка!

— О-ох, ніц не кажэм, Ліза, шчаслівыя! Я так у Страшаве мэнчыласа пры брату, так мэнчыласа, што і не выказаць. Бывало, праміне ноч, а я і вока не заплюшчу — галасы ўсіх пеўняў на вёсцы вывучыла, дальбо! Як прыйшла сюды, як засталаса, то бы не ново на свет нарадзіласа! Аж не верыцца цянер, што магла інакш жыць!

— А яна, бедная, усё не сціхае... От узяўсо за яе, от чалавек заядлы!..

— Малада-ая, слёз мно-ого!.. Хай, хай вы-ыплачацца, Ліза, гэто надто добро, калі выцячэ з цябе ўвесь урэдны сок, не перашкаджаймо мы ўжэ ім.

— Але ці падумала ты, Хімко, што рабіць нам, куды самім падзецца, гэто ж — ноч?

— Падзенемса куды-кольвек, каб большай бяды адно не мелі!

Гэтак уражаныя трагедыяй ды з-за таго, што крык у Альяшовай халупе нагадваў больш сямейную сварку, цёткі яшчэ крыху пастаялі ды адправіліся шукаць іншы начлег.

У той час, калі Тэкля прыжывалася ў Альяша, бабы па вёсках і хутарах падхапілі і разносілі новую легенду.

Цёткі з захапленнем апавядалі ўжо адна адной, які Альяш празорлівы.

— Ён табе кожнаго наскрозь бачыць. Ты не думай, ад яго нічога не схаваецца!

— Нават распутніца не змагла ашукаць Ілью! Альяш паглядзеў на яе дый кажа: «Хоць ты і ў шоўк апранутая і сама надто прыгожая, але ты е сатана і ад мяне адыдзі!»

— А тая, кажуць, пачула гэто, раптам як загагоча, заржыць! Людзі — глядзь на яе ногі! А там — капыты! Носам пацягнулі — серай смярдзіць!

I народ усё валіў на паклон да месіі. Таго вечнага месіі, якога з пакалення ў пакаленне чакалі мае продкі. Шмат стагоддзяў не было спалучэння такіх спрыяльных абставін, што дапамаглі гэтак распаліць містычны агонь веры.

Раздзел чацвёрты

З лёгкай Хімчынай рукі ў Грыбоўшчыну зачасцілі многія нават і з маёй вёсачкі.

Наш сусед, Клемусаў Сцяпан, перад паездкай туды разважаў услых:

— Во, Трафім Лебядзінскі — такі здаровы і малады — памёр, а я — хілы і слабы — жыву. I майму тату дзевяносто пяць хутко, а шчэ і зубы маюць, і грыбоў за восень на цэлую зіму навалочаць з лесу, і заснуць могуць, як маладыя. Бацькавых жа равеснікаў і косці даўно ўжэ стлелі на мастаўлянскіх могілках!.. Чаму так бывае, га?.. Думаеш, без прычыны?.. Трафім навычаўпляў штось, толькі людзі пра гэто не ведаюць!

— Ты. глядзі! А я, дурань, столькі жыў побач, у войску чатыры гады праслужыў разам і ўсё лічыў, што Трафім памёр ад сухоты! — пакпіў з суседа бацька.

— Але! Толькі чаму яна да цябе не прывязаласа ці да мяне?! Е-е такая сіла на небе, якую не ашукаеш! Што ж, павінен там сядзець хтось галоўны ды кіраваць усім, камандаваць!.. Вядомо, аднаму не справіцца з клопатамі на зямле, то ён вымушаны заводзіць сабе памагатараў тут — архангелаў розных ці такіх, бы Альяш!.. Таму да яго і народ прэцца з усяго круга свету!.. Грэх яму не пакланіцца! З Альяшом мы некалі і лес пад Студзянкай спускалі, і сажні ставілі, пні карчавалі!.. З'езджу!.. Калісь тату на дарозе з'явіўсо сам Ісус Хрыстос, не ўгнявіць бы ненарокам і яго!..

Сумленны, працавіты і практычны дзядзька Сцяпан вынес такую ісціну з усяго нялёгкага жыцця, ёй даверыўся, праз яе — не да канца зразумелую, поўную містычных загадак — і нішто ўжо яго не магло пераканаць у іншым.

Малы Рыгарулька ўскінуў на руку хамут, пайшоў запрагаць каня з голай ружовай плямкай на храпе. Перад бацькам ён разважаў крыху іначай.

— Ты, Нічыпар, я ведаю, смяешса, што еду ў Грыбоўшчы-ну. Святы Альяш ці не — хто яго ведае. Калі і на самай справе недзе бог е, то што тады?.. Унь яўрэі ў Гарадку не тое што мы з табой, невукі,— усе школы паканчалі, а ў бога вераць, шчэ і як вераць! Заўсёды сінагогі ў іх поўныя — сам ведаеш!.. То вазьмі ты ў мяне Біблію, пачытай! Там напісано: перад канцом свету з'явіцца на землю прарок Ілья. Я табе нават пакажу старонку!.. Думаеш, зра паперу марнавалі б на няпраўду і зра час трацілі б на пісаніну? Біблію пісалі людзі ву-учаныя, будзь пэўны, яны ўсё ведалі напярод!

— Да ну-у?..

— Не нукай, не запрог! — разышоўся Рыгарулька.— Еслі людзі не лгуць ды Альяш — той самы прарок?.. Што ён — просты мужык? Так і святы Восіп быў звычайным столярам, а ў яго сам Хрыстос нарадзіўсо!.. А калі ўсё ашуканство — толькі і страты той, што праедусо ў Грыбоўшчыну, халера яго бяры, плаціць за гэто нікому не трэ!.. Ну яго!.. Шчэ выявіцца, што Альяш усё ж такі ад неба, то мне будзё лепш, як таму, хто туды не ездзіў ні разу!

— Тады мо і мяне возьмеш пад абарону, слаўцо якое перад госпадам закінеш? — ухмыльнуўся бацька.

Толькі цяпер сусед убачыў, што яго разыгрываюць, і ад абурэння аж пабялеў.

— Зноў з мяне смяешса?

Дзядзька перайшоў у наступленне:

— Ты нібы ўсё ве-едаеш, разу-умны такі надто, збытку-уеш з кожнаго, смяе-ешса!.. А от ты мне скажы — на чым Зямля павешана?

І Рыгарулька зірнуў на бацьку гэтак, нібы пайшоў з казырнога туза.

— Як гэто — павешана? — сумеўся бацька.

— А от — так! На чым вісіць яна на небе — на вяроўках ці пачэплена на які гак жалезны?.. Ну, кажы, кажы, хутчэй!..

Бацька ледзь стрымліваў сябе ад весялосці.

— Гавары!..

— Вяроўка гэтакі цяжар не вытрымае, Рыгор, нават — канапляная.

— Не вытрымае, прызнаеш сам? — Разляціцца ўшчэнт!

— Тады на чым жа?

— Дальбо, не ведаю.

— А хто яе павесіў?

Дзядзька пераможнымі вачыма абвёў хлопчыкаў, якія прыслухоўваліся к дыспуту на астранамічную тэму.

— Ага, маўчыш, бо не хочаш прызнацца, што і гэтаго не ведаеш, гонар цябе заядае, так?

— Ха-ха-ха-ха!.. — пакаціўся бацька ад смеху. Сур'ёзны Рыгарулька нават не азірнуўся. Ён упёрся каленам у канцы бярозавых дужак хамута, зацягнуў супонь і пачаў заматваць кончык.

Парэмскага Ёзіка, з якім Альяш некалі снопікам затыкаў удовам каміны, жонка датуль пілавала, покуль мужык не здаваўся. Кожную нядзелю пасля снядання дзядзька таксама здымаў з коліка ў сенцах збрую, браў абабітую бліскучымі бляшкамі дугу з кальцом для звончыка, крочыў на падворак рыхтаваць падводу ды кілзаў каня. Праз хвіліну ён садзіў сваю тоўстую Нінку ў палукашак, валок кошык з курамі ў падарунак Альяшу, і яго фурманка ўжо плялася разам з другімі да святога месца, хоць сам Парэмскі быў бязбожнікам і глядзеў на ўсё, бы на нейкі цырк.

Многа сталых людзей ехала туды толькі з-за таго, што не было куды падзецца. Газет на вёсках амаль не выпісвалі, радыёпрыёмнікі мелі толькі багачы, а прырода чалавека такая, што яго нястрымана цягне да цікавага.

Некаторыя разважалі так:

«Збажыну ўсю пасеяў, бульву пасадзіў і нават ужэ абсажкаваў. Да сенакосу яшчэ пару тыдняў, а што маю рабіць?.. У Журовіцах і Пачаеве — быў. У Звярках пад Заблудавам, адкуль той младзенец Гаўрыіл, быў таксамо. У Падворкі, дзе ікона абнавіласа, ездзіў. У сваім прыходзе — тыя самыя анекдоты пра ксяндза і бацюшку. Сходку паны, заразы, рабіць не дазваляюць. Народ усё прэцца ў якоясь Грыбаво,— ай, была не была, махну, дай, ліхо на яго, туды і я, пагляджу!..»

Такі дзядзька таксама ішоў рыхтаваць фурманку ці пампаваў ровар, як у нас называлі веласіпед.

Гнаная прагай да новых уражанняў валіла туды і моладзь.

Уваходзіла, напрыклад, у Грыбоўшчыну кампанія юнакоў і дзяўчат і ўжо дзівілася з размовы бабак з-пад Наваградка. Цёткі вымаўлялі смешныя словы: няўжо», «нешта», а замест «са» казалі «ся»: «наелася», «напілася», «памылася»...

Іграла катрынка. Дзеці дудзелі ў гліняныя пеўнікі.

Квічалі і грызліся ашалелыя ад бяздзелля і мітусні коні...

На вочы юнакам трапіў жабрак з вялізнай бародаўкай на носе. Ён трымаў медную конаўку, выпіленую з масіўнай гільзы ад снарада, дробненька званіў па ёй пяціцалёвым цвіком і прытворна маліў:

— Падайце, падайце, Хрыста радзі, інваліду з Брусілаў-скаго прарыва! Не забывайце сына ацечаства, шматпакутнаго воіна!

Хлопцы кіўнулі на сваіх спадарожніц:

— Прасеце ў іх, дзеду. Яны багатыя, бо мы свае грошы даўно прапілі!

Барадаты абарванец, у якога ад укусаў сабак ніколі не зажывалі да каленяў ногі, уздыхнуў з прытворным шкадаваннем:

— Гэ, калі я быў молад, то меў і на дзевак голад, а пры старасці пры такой не грэбую ўжэ ніякой!

Хлопцы зарагаталі ды абкружылі жабрака з пытаннямі.

— Дзеду, а праўда, што жонка крынкаўскаго войта дала вам булку, а вы ёй каменем пабілі шыбу?

— Гэто, хлопчыкі, быў не камень, а — тая самая булка!

З вуснаў старога хітруна далей паліліся цэлыя каскады рыфмаваных вастрот — беларускіх і польскіх; на жаль, яны не да друку.

Чалавек з шышкай на носе неўзабаве спахапіўся:

— Ой, дзетачкі мае, ідзеце сабе, ідзеце, а то з-за вас тутака нічого не зараблю, старая мяне і на парог не пусціць!

Жабрак уздыхнуў, па-буслінаму падкурчыў нагу, напусціў на сябе павагу, забразгацеў меднай конаўкай ды закрычаў да баб ужо зусім у другім тоне:

— Баляць мае раны, сястрыцы міласэрныя! Ныюць раны вецерану з-пад Мукдэна, гвардзейцу яго емператарскаго высочаства, кавалеру георгіяўскіх крыжоў трох ступяней!.. Пад Сучанам я тры варожыя ланцугі адалеў: адзін напільнікам распілаваў, пад другі падлез, а трэці ланцуг пераскочыў!..

Хлопцы заржалі зноў.

— Бібліі, Бібліі амаль дарам! — зводдаль лямантаваў гандляр.— Сатана дрыжыць ад страху, убачыўшы, што «святое пісанне» танна так прадаю!..

На маладых наляцеў другі гандляр. Бязногі паляк трымаў на кіёчку сандалі і, трасучы пустой калашынай з кульцёй да калена, прадэкламаваў:

— Ludzie, ludzie, nie stójcie, tylko buty kupujcie, kto jeden raz spróbował, ten od razu dwa kupował. Jak na kołku powiesicie, 10 latek przenosicie!

Аўтаіранічная рэклама інваліда прыйшлася ўсім да сэрца.

— Пан, а дарам даеш? — спыталіся хлопцы.

— Już ten umarł dawno, kto dawał za darmo!

Побач гарланіў фокуснік:

— Amerykańska gra, za dolara — dwa! Ja mam ręce, imi kręcę. Ty masz gały żeby patrzały. Kto ma oczy z korka, ten dopłaca z worka. Śpiesz, bracie, bo jutro nie będzie!

А ля плота ў патайным куточку прымасцілася бабка Цярэніха — плянтаўская знахарка (калі ўсе лічылі, што нашага Валодзьку пакусаў шалёны сабака, ездзіла да яе «выпісваць хлеб» брату на лячэнне, вазіла ёй сала і мама).

Паралізаваная ніжэй пояса, абкладзеная цёплымі хусткамі, з сівымі вусікамі бабка пад плотам давала дзеўцы параду. Да знахаркі выстраілася чарга. Накрыўшы кліентку квяцістай шаляноўкай, Цярэніха пявуча свірчала па-кніжнаму маладой на вуха:

— Насі пры сабе мясо жарабяці — высушанае ў гаршку новум і ў пячы паліраванум, з якой толькі што хлеб вынялі! Да каго ні прыкладзеш — кахаць будзе! Добро мець пры сабе валасінкі з хваста воўчаго або пагрызеныя мурашкамі косці жабы. Толькі — правы бок, памятай, бо ад левага цябе любіць не будзе!.. I глядзі, дзетка, не дай засвяціць месяцу сваю кашульку!..

— Што вы, цё-отачку, хібо я дурная, сама не ведаю! — ад хвалявання дзеўка ўся аж дрыжала.— Як сонцо заходзіць, бялізну забіраем дамоў, мама мяне так і пруць за ёй!

З натоўпу, што запрудзіў шчыльна цвінтар, выскачылі дзве сястры Несцяровіч з Гаркавіч і ўпалі пад плот. Яны, знямоглыя, абнялі штыкеціны і калаціліся, нібы ад плачу.

— Будзе вам, ну! — прыбегшы за імі, пачала лупцаваць дзяўчат па плячах старэйшая сястра.— Сціхніце, Люба, Зінка, ну! Смешачкі сабе тут знайшлі!

Пару мінут таму назад гаркавічанкі ўшчаміліся ў самую гушчу багамолак. Чакалі ўсе прарока. Бывалая беластоцкая служанка, старэйшая з сясцёр — Жэнька — заўважыла сваім:

— Калісь у Ерусаліме ішоў Хрыстос да храма, убачыў гандляроў, узяў пугу і прапёр іх, а першасвяшчэннікам заявіў: «Богу патрэбны добрыя справы і помыслы, а не грошы!» А колькі тут сабраласо розных гандляроў, але іх штосьці не праганяе ніхто!

— Бо заўсёды прадаюць там, дзе фэст! — адрэзала ёй нейкая бабка.

Толькі Жэнька прыдумала, што ёй адказаць, ды натоўп закатлаваў і раздаўся ў бакі. Да царквы крочыў сам Альяш. Бліжэйшыя бабкі ўжо хапалі за полы яго шэрага зіпуна, падалі на калені ды вішчалі, як вар'яткі.

Нахмураны стары з усяе сілы адбіваўся і шпарка сунуў у бок гаркавічанак.

Калі прарок падышоў бліжэй, Люба з жахам убачыла, што ў яго расхрыстана шырынка.

— Геня, Геня, унь, глядзі! — тузанула дзяўчына сястру за рукаў.

Убачыла непарадак ужо і Зінка.

— Ой, нават зрэбныя кальсоны відаць, хі-хі-хі-хі!..— пырснула і яна.

На дзяўчат варожа глянулі бабкі. Малодшых сясцёр, як на тое, агарнуў ужо такі прыступ весялосці, што яны мусілі выбірацца з натоўпу.

— Бабы: «Спасі нас, Альяшку, блаславі, грошы прымі ў мяне ў ахвяру, Ілья!..» — ікаючы, скрозь спазму, выдаўлівала з сябе ўжо Люба, павісшы на штыкеціне.

Зіна падтаквала:

— А ён: «Богаві маліса, а не мне!.. Кухана лепш дзецям купі ў Крынках за гэтыя грошы!..» — а ў самого... як у п'янаго чысто!.. Прарок, пхі-хі-хі-хі!

Толькі Жэня супакоіла сясцёр, толькі паралізаваная Цярэніха намерылася накрыць цвяцістай хусткай наступную кліентку, як нечакана джыганула, асляпіла ўсіх белая пры дзённым святле маланка ды серабрыстай заблытанай зігзагай асвятліла набрынялы вадой фіялетавы абвал хмары і касую сцяну шкляных нітак дажджу.

— А-ей, змокнем!..

Не паспелі адзвінець яшчэ ўстрывожаныя жаночыя галасы, а на зямлю ўжо, як выбух, пругка сыпанулі буйныя ды іскрыстыя на сонцы кроплі.

Чарга да знахаркі ўмэнт разляцелася. Дзяўчаты з перабольшанай панікай кінуліся хлопцам пад пінжакі.

Не саромеючыся цяпер людзей, хлопцы ціскалі дзевак і ў абдымку з імі бытта беглі хавацца ад цёплага, як чай, і шчодрага дажджу. Дзяўчаты прыпаднімалі падолы, бліскалі мокрымі каленямі, а іхнія звонкія галасы вёску напоўнілі віскам, дзікай маладой радасцю і захапленнем. Над усім гэтым кірмашом зіхацелі на ўсё неба падвойныя дугі вясёлак.

— Мам, мам, глянь туды, залатыя стужкі выпалі з неба! — казаў пад ліпай нейкі малы, дзе прымасціліся сёстры Несцяровіч.

У той дзень з моладзі Альяша і бачылі толькі мо гаркавічскія дзяўчаты, але сваім паходам былі задаволены ўсе. Адных прымавак і смешных гісторый маладыя мелі цяпер на ўсё жыццё.

...Калі падсумаваць, то выходзіць — і старыя і маладыя трапілі ў арбіту вялізнай легенды і не маглі супрацівіцца магутнай сіле, што цягнула іх да Грыбоўшчыны.

Выклікаў гэты вялізны рэфлекс, запусціў у рух, прымусіў цёмную масу дзейнічаць ураз заданым кірунку, адпаведна яе інтэлектуальнаму ўзроўню — дзядзька Альяш. Хацеў ён ці не, а ўжо стварыў цэлую сістэму, самастойную веру са сваім механізмам уздзеяння на людскія душы.

З-за Грыбоўшчыны, у нерабочы дзень — на Ілью, у нашу хату сабраліся мужчыны.

На з'езд ТБШ збіралі дэлегацыю. У сувязі з гэтым у Грыбава паслалі на разведку мамінага брата — Мікалая Кахановіча. Чакаючы яго, мужчыны доўга гутарылі і накурылі нам поўную хату.

Нарэшце прыкаціў на ровары пасланец і яшчэ спатнелы пачаў дакладваць:

— Усё гэтаксамо!.. Наз'ягджаласо люду, што ў гры-боўшчынскіх калодзежах не стало нават вады! Вакол святого ўзгорка — непраходны абоз! Толькі ўздыбленыя ў неба аглоблі тырчаць, бы гарматы, выстаўленыя на нямецкія цыпіліны!.. Равераў, людзей — што тых мурашак! Вішчаць, грызуцца коні, а рух, гармідар, мітусня — бы ў пятнаццатым, калі выягджалі ўсе ў бежанство!..

Я ў гэты час прытаіўся ля парога ды стараўся ўсё запомніць. Менавіта ў дзяцінстве запамінаеш нават тое, чаго і не разумееш. Як ні парадаксальна, але незразумелае ўразаецца тады ў тваю псіхіку нават лепш.

— Бачыўсо са сваімі хлопцамі. З плянтаўскімі Пракопчыкамі, Яўгенам Курзай з Новаго Вострава... Перад пагалоўным вар'яцтвам і яны толькі моўчкі паціскаюць плячыма! Калі і закажам у цэнтры афішкі, ніхто не стане іх чытаць, адно ў турму сябе паддамо!.. От каб палкі войска кінуць супроць іх, тады і затрымаў бы мо гэтае шэсце!

Покуль пасланец прагна піў ваду, бацька заўважыў:

— Дзіво што наз'ягджаласо. З аднаго Страшава паехало фурманак колькі, а палічы ўсе вёскі!.. Знайшоўсо адзін абармот і водзіць усіх нас за нос, халера!— аж скрыгітнуў ён ад злосці зубамі.— Пабраць бы добрыя бізуны ды пачаць свянціць па парадку — дурнота з іх умэнт вылецела б!

— Не дапаможа, Нічыпар! — запярэчыў яму Сахарышын сын, Ёзік.— Наадварот. Тады шчэ больш будуць ехаць — ужэ як да святого велікамучаніка! Разумнікі знайшліса ў Канюках. Багамолаў білі. У пляных ямах мачылі. Калючыя драты папярок дарогі працягвалі... Бачаць — нічога. Калі багамолы сабраліса на маленне ў «каўчэг» перад партрэтам Альяша, хлопцы падпалілі будынак. Што ты думаеш? Не ўцякалі з агню нават — палічылі, што гэта воля боская. Хлопцы потым сілай іх вывалакалі! А чаго дабіліса? Пагарэлі каровы, свінні, а багамолы пасталі яшчэ больш заядлыя.

— То ён толькі так гаворыць, а сам нават сястры роднай не змог адгаварыць, каб не ішла туды! — напомніў Салвесь.— Не так гэто просто, халера, ого!..

З сямі тысяч «кэпэзэбоўцаў» большая палова сядзела ў турмах, астатнія члены Кампартыі Заходняй Беларусі былі ў падполлі. Такім падпольшчыкам быў і Ёзік. Хлапец у бежанстве скончыў у Казані школу.

— Маеш рацыю, Салвесь! Да рэлігіі трэ адносіцца асцярожно, — пачаў тлумачыць задуманы Сахарышын сын.— Яна вырасла з туманнага, неасэнсаванага мышлення, з палітычных, культурных і эканамічных уплываў. Рэлігійныя легенды і цячэнні творацца не як рэзультат таго, што знаходзяцца наіўныя і трапляюць на вуду, Нічыпар, якому-небудзь шарлатану ці хітраму ашуканцу. Родзяцца — па неабходнасці, запаўняюць вакуум, што ўтвараецца ў людскіх душах.

Пабачыўшы, што гаворыць незразумела, хлапец думку праясніў:

— Вазьму сваю маму. Я прайшоў гімназію, бачыў рэвалюцыю, перачытаў масу кніжак, словам, атрымаў маральны зарад, таму ў любых умовах знаходжу занятак для душы — мне ніколі не бывае сумна быць самаму з сабой. Маму ў такім напрамку не выхоўвалі, але душа іхняя не можа цярпець пусткі і патрабуе сваго. У бацюшцы разуверыліса. Была ў вёсцы «Грамада», то і яны, бы малыя, з дзяўчатамі спявалі колішнія песні, танец стары нам паказвалі, нейкія гускі з дзеўкамі пяклі... Нават у царкву перасталі хадзіць! Як за-бракло для душы занятку, маму і пацягнуло да Альяшовай рамантыкі! I іх брат мусіў дзісь везці ў Грыбаво! Так што лягчэй абазваць людзей дурнямі, але гэта не так.

— Маеш рэхт,— здаўся бацька.— Грыбоўшчына — тупік, куды паны загналі народ!

— Яшчэ й які! — згадзіўся Ёзік.— Гэта не значыць, што нам трэ маўчаць і цярпець. Мікалай, будзеш у Вільне на з'ездзе, пра ўсё раскажы! Проста ўстань перад сходам ды выкладвай! Мо газета якая падхопіць. Лепш было б, каб які-небудзь паэт ці пісьменнік зацікавіўсо грыбоўшчынскай з'явай, як калісь Караленка — мултанцамі! ³

— Слухайце, а Павел Бельскі з Пянькоў — той, што ў гуртку чытаў нам свае вершыкі, цяпер Альяшу служыць! — успомніў Мікалай.

Іншыя мужчыны таксама спахапіліся — і яны ведаюць «грамадоўцаў», якія прысталі да прарока.

— Во! — падхапіў Ёзік.— Успышка рэлігійнага псіхозу ў Грыбоўшчыне ўзнікла як духоўная патрэбнасць. Лягчэй за ўсё мужыкоў аблаяць і закляйміць — цяжэй зразумець! Свалачныя паны закрылі ўсе выхады імкненням людскіх душ, пакінулі толькі гэты.

Прадстаўнікоў на з'ездзе магла чакаць турма, таму дэлегатамі мужчыны вызначылі адных халасцякоў.

Суму хлопцам сабралі невялікую, на гэтыя грошы ў Вільна паехаць магло толькі двух. Цягнік туды пятляў праз Беласток. Мужыкі прыкінулі — калі садзіцца ў Гродне, будзе танней, пасланцоў змогуць адправіць больш. У Вільне дарогу хлопцам аплацяць, вярнуцца будзе за што.

Як толькі мужчын не стала, у нашай хаце пачаліся зборы. Бацька пазычыў швагру камізэльку, рыжыя боты з цвёрдымі халявамі, а маці паўшывала гузікі і адпрасавала брату кашулю. Боты былі на два нумары завялікія. Мікалай выслаў іх тоўстым слоем кулявой саломкі. Кахановіч хацеў нават яе набраць з сабой, але швагер абразуміў:

— Здурэў? Такого дабра знойдзеш у кожнай вёсцы! Саломы табе хто пашкадуе?

Са свежымі брытвеннымі парэзамі, залепленымі паперка-мі, прыйшлі гатовыя ў дарогу Мікалаевы два сябры з Меляшкоў. Франтаватыя хлопцы пазычылі яшчэ сакваяжык з меднай ручкай, паклалі ў яго сала, хлеб, гальштукі. Накрышылі ў запас самасаду ды сталі развітвацца.

— Не падлазь толькі там дзе, а то галаву ўраз складзеш! — трывожна пацалавала яго мама.

— А-ей, бяды колькі! — зухавата кінуў брат.

— Ну,— напомнілі аб сабе і астатнія хлопцы.— Дзеці па нас плакаць будуць?

— Але і лезці без дай рацыі на ражон няма ча-го!— напомніў ім бацька.— Найлепшы герой той, хто справу зробіць і жывым застанецца!

Каб не трапіць лішні раз на вочы паліцыі і даносчыкам, хлопцы адправіліся ў дарогу на ноч, а мы з Валодзькам, як калісьці цётку Хімку, іх праводзілі. Я аж да лесу валок цяжкі сакваяжык і з нецярпеннем прыкідваў, калі дзядзька Мікалай вернецца — з падарункамі, незнаёмымі пахамі і навінамі.

Без адпачынку страшаўцы адмахалі пяцьдзесят кіламет-раў, а раніцой апынуліся ў Індуры. Там знаёмы пекар — аднавокі Іцка — пакарміў іх цёплымі булкамі ды завёў гасцей у сінагогу. Хлопцы забраліся за печ на нейкія маты, знялі пінжакі і паклаліся адпачываць.

Цэлы дзень у сінагозе галасілі яўрэі ў чорных ярмолках з паласатымі тэласамі на плячах. Над талмудамі ў абшарпаных вокладках старыя плаксіва выводзілі кожны нешта сваё, паўтараючы за худым і дзюбаносым кантарам рэфрэн:

— Ашрэй иошвэй вэйсэхо, ойд ялэнухо сэло! ⁴ Аднак стомленым вандроўнікам увесь гэты калектыўны гвалт не перашкодзіў адсыпацца, а багамолам да чатырох незнаёмых не было ніякай справы.

Прыцемкам страшаўцы пакрочылі далей. Цяпер яны мелі перад сабой усяго дваццаць пяць кіламетраў. За імі натужліва дуднелі па бруку колы нейкай фурманкі. Ціхая ноч абяцала быць цёплай, а над галовамі блішчаў сярпок маладзіка. Хлопцаў як бы наладаваў хто зарадамі энергіі, гумару і бадзёрасці.

Калі яны ўзабраліся на гару супроць Баяр, меляшковец, радуючыся зычнаму голасу, зацягнуў у неба:

Зусім з другой інтанацыяй, з прытупам Мікалай яго перабіў:

— Халера, каб не наклікаць якой бяды вееялосцю! — зараз жа спахапіўся дзядзька ды стаў сур'ёзны.

Мікалай паспрабаваў рэпеціраваць прамову, сябры сталі дапамагаць — у Грыбоўшчыне бываў кожны. Атрымалася ў іх несур'ёзна.

— Ліхо яго бяры, хопіць, Альяша размалюю і так! — сам сябе падбадзёрыў аратар.— Мы прывыклі! Стань перадаваць пра ўсё, як яно е, расказваць падрабязна — за жываты будуць брацца, не можа быць, каб гэтаго смеху я не змог расказаць!

У гэты момант і пачала іх даганяць фурманка.

— Хлопцы, мо пачэпімся? — закрычаў меляшковец.

— А што? — ажывіўся Мікалай і прыгледзеўся.— Гэ, Хімка? А хто гэто барадаты каля цябе?.. Ой, Пятрук!.. Куды вас трасца нясе на ноч? А-а, мабыць, кужаль прадаваць вязеце!.. Вядомо, вы нас, землячкі, падвязеце, праўда?

Але хлопцы ўжо ўзабраліся на палатняныя звойцы і падавалі Мікалаю руку.

Шудзялоўскі войт падказаў Альяшу, што ў Гродна збіраецца прыехаць з Варшавы прэзідэнт. Войт параіў што-небудзь падараваць галаве польскай дзяржавы. Багамолы задумаліся.

— Хібо з вярсту кужалю? — запрапанаваў Майсак.— Хай сабе перадасць яго прыютам! Дарыць не свае панам, халерам, падабаецца!..

Астатнім гэтага здалося мала. Давідзюк саслаўся на Біблію, аўтарытэтна заявіў:

— Даюць богу богава, а кесару — кесараво. Трэ завязці яшчэ грошай яму, ісцінно вам кажу!

Альяш напіхаў салявы мяшочак крэдыткамі, ссукаў са свежай каноплі тоненькую дратвачку, зашыў яго і мяшочак даверыў Хімцы.

...Майсак правіў выдзеленай войтам парай коней, а наша цётка прыгрэла мяшочак сабой ды баялася, каб хлопцы не ўздумалі пацікавіцца, на чым яна едзе.

— Ну, Хімка, ты ўжэ ўрасла, пусціла корні ў Грыбаве, змірылася з усім? — дыхнуўшы цётцы маладым цяплом у твар, са шкадаваннем спытаўся ў яе Мікалай.

— Нічого, Коля,— з годнасцю і ноткамі мацярынскай цеплыні адказала яна.— Хто змірае дух свой, той куды мацнейшы за таго, хто пакарае гарады!

— Ха!.. Змірай, змірай — так на шыю табе і ўзлезуць!

— На тым свеце, Колечка, усе роўныя будзем!..

— Паехала зноў пра сваё!..

Хімку хлапец ведаў аж надта: яму адразу зрабілася з ёю сумна. Яго сябры завязалі з Петруком гарачы дыспут, і Мікалай прыслухаўся.

— Ты знайшоў сваю праўду? — упарта адбіваўся ад меляшкоўца фурман.— I кажаш, што бога няма? I маеш рэхт, што так гаворыш! Бо адкуль ты можаш ведаць, што бог е, калі ты не перажыў яго? А я ведаю напэўно, бо перажыў!.. Е ў цябе праўда? То нясі яе высоко і дастойно, як нёс сам Хрыстос, а я буду несці сваю, і не мяшаймо адзін аднаму!

— Не перашкаджаць табе? — не адставаў меляшковец ад Майсака.— У тваёй Бібліі гаворыцца, што першымі людзьмі на зямлі былі Адам і Ева, так?

— Ну, так.

— Адамавы хлопцы пажаніліса і пабудавалі гарады, так?

— Няхай.

— Ты не выкручвайса, а гавары — так ці не? — Ну, так.

— То дзе ж набралі яны жонак і народу ў свае гарады, калі і людзей на ўсім свеце не было, чаму такая брахня стаіць у тваёй хвалёнай Бібліі?.. Не ведаеш? То як жа ты верыш? Цемра ты!..

— Слухай! Калі я ем панцаковую кашу і мне на зубы трапіць асцюг, то я ж не вывальваю міску ў цэбар! Выкідваю толькі асцюг, а кашу ем далей...

— Пра кашу пачаў ужэ ты!..— узрадаваўся Мікалай і кінуўся сябрам на падмогу.— Пра соль і перац шчэ ўспомні!.. А-а, халера, не маеш чым крыць, падло!..

Дарога дэлегатам здалася адным імгненнем.

...Раніцой хлопцы апынуліся на гродзенскай станцыі. У дэпоўскай сталярні знайшлі самавітага Лявона Шыдлоўскага — з ім Мікалай спатыкаўся толькі на сходках.

— Каго бачу, Кахановіч, о! — уставіў на іх выпучаныя вочы сталяр.— Значыць, ты са сваімі ўжэ тут! А да нас учора сам прэзідэнт прыехаў, от што!

Чорны, бы старая і распараная халява, успатнелы твар чалавека быў заклапочаны.

— Кажуць, паліцыя, скону ёй няма, атрымала загад вылоўліваць дэлегатаў, о! — пачухаў дзядзька патыліцу мускулістай і загарэлай рукой.— Цэлы дзень трэ вам, хлопчыкі, насцярожанымі быць, от што! Вечарам пасылаю ў Вільню сваіх кур'ерскім, адпраўлю і вас заадно. У поездзе едзе таксамо і прэзідэнт, але вы не бойцеса, о! У такім вагоне арыштоўваць мо пабаяцца, каб не ўзнімаць скандалу — сам жа дазвол падпі-саў на той з'езд, от што! Калі ўжо крануць на пероне, танна ў рукі не давайцеса—лямантуйце, каб карэспандэнты ўбачылі, яны ж надта іх баяцца! А покуль што залазце унь у стружку ды спіце, о!

— Думаеш, прыйшлі мы да цябе вылежвацца тут? — Кахановіч яго высмеяў.— Вечара дачакаемся без сну, пойдзем горад глядзець! Нашыя бацькі і дзяды егдзілі сюды крэпасць будаваць, усе хлопцы ў войску тут перабылі, і дзевак нашых колькі тут у паноў пераслужыла!..

— Прэзідэнта мо пабачым заадно! — дапамаглі Мікалаю сябры.

— Не маленькія, самі мяркуйце, о! — стаў Шыдлоўскі праз галаву здымаць залатаны фартух.— Чорт вас бяры, мне вашых задніц не шкада, калі трапіце пад гумы! Давайце грошы на білеты, іду купляць сваім, то і вам куплю заадно! Унь кран і шкафчык, там е ўсё, ваксуйце боты!

У той дзень якраз Гродна ашчаслівіў прадвыбарнай «візітацыяй» сам галава дзяржавы.

Хімік па прафесіі, гэты чалавек у маладосці знайшоў новы метад прывязкі азоту. Ужо тры дзесяцігоддзі жыў ён з дывідэндаў, што адчыслялі фірмы за патэнт і паі, а ўрадавыя падхалімы раздувалі яму славу вялікага вучонага. Апошняй сенсацыяй для афіцыёзаў паслужыла бытта бы стварэнне прэзідэнтам машыны для прадукцыі горнага паветра. Гэтае вынаходніцтва мелася вырашыць усе беды на зямлі.

Пасля снядання мэр горада, пан Стэмпоўскі, надзеўшы свой цыліндар, павёў высокага і мажнага пана ў афіцэрскіх ботах ды ў чорным, з заламанымі над вухам палямі, кацялку на інспекцыю.

На Замкавым дзядзінцы прафесар Ядкоўскі завёў прэзідэнта пад палатняны дах. Павольны, як бусел, у клячастых брыджах і ў панчохах да каленяў вучоны паказаў толькі што раскапаную ім княжскую царкву XII стагоддзя. Пад вялізным навесам з суровага кужалю ўражаў сваёй правільнай формай, зіхацеў маёлікавымі пліткамі ўнушальны помнік старажытнай рускай культуры, вытыркаўся з-пад дзевяціметровага культурнага слоя зямлі якраз там, дзе, паводле ўсіх падручнікаў гісторыі, можна было раскапаць толькі касцёл.

Пан прэзідэнт слухаў моўчкі. Ён нават крануў асі-метрычную і плоскую цэглу са слядамі пальцаў старажытных майстроў. Паспрабаваў укалупнуць разведзены на жаўтках і бычынай крыві акамянелы раствор. З недаўменнем паківаў галавой:

— Умелі калісьці рабіць, г-ого!

— О! Майстры былі выдатныя, пане прэзідэнце! — згадзіўся вучоны ды з дасканалым веданнем справы пачаў прафесіянальна распісваць працэс старажытнага рамяства.

Аднак прэзідэнту падзеі васьмісотгадовай даўнасці ўжо апрыкралі. Ён правёў рукой па неахайна сшытым рознымі ніткамі палатне і абарваў вучонага:

— Удалося ж пану раздабыць матарыялу такі кавал!..

Прафесар вінавата замяўся.

— Тут у вёсачцы ля Гродна мужык аб'явіў сябе прарокам, пане прэзідэнце. Забабонныя сялянкі назносілі яму кужалю. Я купіў семсот метраў за паўсотні злотых! Біёлаг Каханоўскі, вандруючы летам з гімназістамі, завітаў у тую вёсачку і падказаў пра палатно!.. «Гарцэжы»⁵ мне сшылі...

За прэзідэнтам замацавалася слава добрага гаспадара. Стары і малы ў Польшчы ведаў з газет, як ён даражыць кожнай дзяржаўнай залатоўкай, якія алейкі і клумбы, якія фартухі ды камбінезоны носяць рабочыя ў гарадку, дзе дыміў лісіным хвастом яго завод мінеральных угнаенняў. Калі ён туды прыязджаў летам, адміністрацыя збівалася з ног, глянцуючы пасёлак, тэрыторыю завода, а паліцыя праганяла з пасёлка бо-сых сялянак з кошыкамі і бідонамі.

Іграючы ролю руплівага гаспадара і на Замкавым дзядзінцы, прэзідэнт яшчэ раз пашчупаў палатно і паківаў галавой:

— Семсот метраў за паўсотні, го-го!..

— Але ж — так, пане прэзідэнце! — пачціва пацвердзіў вучоны, прыемна здзіўлены, што менавіта гэтае глупства зацікавіла госця.— Ільняное! Тут яго пяць акраў! Пакрыць дошкамі дах абышлося б мне сем разоў даражэй!

На развітанне госць уразіў сваёй эрудыцыяй прафесара:

— Падчас экспедыцыі Нобіле на Поўнач, як потым было выяўлена, выжывалі толькі тыя палярнікі, хто меў на сабе льняную бялізну!

«Візітацыя» ад Замка адправілася пешшу ў горад, дзе высокі госць калісьці вучыўся ў гімназіі.

Стэмпоўскі, на якога леглі клопаты аб прэзідэнце, паходзіў з первеню, але трымаў фасон. Ён насіў абвіслыя і нафібраныя вусы, а ў воку — манокль. За яго любімую прымаўку гараджане мэра празвалі — Пане Ласкавы.

Сапраўдныя інспектарскія здольнасці свайго шэфа Пане Ласкавы ведаў аж надта. Прэзідэнт быў з тых правяральшчы-каў, якія не здольны заўважыць далей звычайнай прамашкі салдата з ганаровай роты, пабітага акна ці калдобіны на вуліцы. I Пане Ласкавы пастараўся.

У Гродне быў вылізаны кожны камень. Краі бруку абведзены белай лініяй вапны. Выпуцаванае шкло вітрын зіхацела, як крышталь. Цэнтр старажытнага горада ўражаў белізной пабеленых касцёлаў і цэркваў. Лашчылі вока сваёй фарбай рэкламныя шчыты фірмы мыла «Елень-Шихт», «Мэйдэ-Рэвольвэр», папяросных гільз «Гэрбэво», крэму «Нівэа». Зелянелі маладыя дрэўцы. Нідзе — ні аднаго жабрака. Абодва масты праз Нёман, узарваныя ў вайну, ужо злучалі берагі, на гужавым дробненька мільгацелі спіцы сялянскіх фурманак...

Здаецца, не было да чаго прыдрацца. Тым не менш прэзідэнту чагосьці не хапала. Мэр насцярожана чакаў узбучкі.

— А велатрэк яшчэ існуе? — успомніў прэзідэнт, слабасцю якога быў веласіпед.— Я там некалі вучыўся ездзіць!

— Пане прэзідэнце, двухколавая машына ўжо даўно выйшла на дарогу, велатрэкі аджылі,— як мага далікатна і цярпліва стаў тлумачыць яму мэр.— I наш зарос лапухамі. Вайсковыя браліся іпадром размясціць там, але, пане ласкавы, не хапіла ім пораху.

Прэзідэнт нерашуча патаптаўся на месцы, сумнымі вачыма абвёў вуліцу, усё чагосьці выглядаючы.

— Ага! — спахапіўся.—Пан запрудзіў горад італьянскім клёнам! А дзе славутыя гродзенскія каштаны?

— Мой намеснік, Мячыслаў Віткоўскі, іх сплавіў! — загаварыў Стэмпоўскі з крыўдай.— Праводзіў адпачынак у Італии і накупіў там саджанцаў. Вярнуўся з Неапаля, наняў адразу брыгады рабочых. Мы ўсе былі супроць, а гарадняне —- гэ! — тыя нават дэманстрацыю наладзілі! Пабілі рабочых, паламалі ім пілы, але ён паслаў паліцыю і каштаны выцяў у пень. Бяда мне з ім!..

Што Метэк Віткоўскі ў легіёнах уратаваў ад кулі Пілсуд-скага, з буквара ведаў кожны школьнік. Свайго збавіцеля маршал уладкаваў потым у міністэрства ўпраўляючым. Але нацыянальны герой намазоліў усім вочы самадурствам, і маршалу давялося хаваць яго ў правінцыі.

Стэмпоўскі скардзіўся, аднак абароны прасіць і не думаў.

У маі 1926 года Пілсудскі з вайсковага лагера Рэмбэртув рушыў на Варшаву дывізіі, прапёр прэм'ера Вітаса, прэзідэнта Вайцяховіча ды галавой дзяржавы зрабіў сённяшняга высокага госця Гродна. Генерал Загурскі нешта асмеліўся сказаць супроць і нават ударыў маршала па твары. Пілсудскі выняў пісталет і на вачах людзей генерала застрэліў. Труп заслужанага легіянера зашылі ў мешкавіну ды ноччу апусцілі ў Віслу. З той пары Пілсудскі цвердзіць: «Польшча—гэта я!» — жыве сабе ў Сулеювку, гадуе ружы, ездзіць праз Гродна да сваёй каханкі ў Друскенікі і час ад часу пазваньвае зброяй або стукае кулаком па стале, а прэзідэнт выконвае яго волю. Хіба з-за Віткоўскага гэта палітычная лялька стане ўступаць з ім у канфлікт? Унь як адразу прыціх!

На беразе Нёмана прэзідэнт цяжка ўздыхнуў, аддаючыся ўспамінам.

Восенню гімназісты наладжвалі спаборніцтвы на лепш выразаныя грыбочкі з каштанаў і мініяцюрную мэблю. Вясной жа дрэвы запальвалі цэлыя кандэлябры белых свечак... Загубіць такую прыгажосць! Як упэўнена сябе нахабнік адчувае — нават не прыйшоў вітаць галаву дзяржавы!

На пляцы, перад магістратам (якраз там, дзе калісьці казакі засеклі Голуба), сабраліся гімназісты і дэлегацыі павятовага горада. Ззаду выстраіліся зялёныя сіметрычныя брылы войска. З будынкаў звісалі даўзёрныя бела-чырвоныя палотнішчы. Прэзідэнт прыняў кветкі, дачка каменданта горада, Ванда Квяткоўская, падышла яго вітаць.

У кракаўскім каляровым касцюмчыку, палаючы гарачымі румянцамі, чароўная гімназістка зрабіла рэверанс ды меладыч-ным, як сярэбраны званочак, галаском прадэкламавала:

— Пан прафесар і вучоны, якога ведае ўся зямная куля! Наш дарагі госць, пан прэзідэнт, што ўсклаў на свае плечы адказнасць перад богам і гісторыяй за лёс грамадзян пястоўскай магутнай дзяржавы! Вы з маршалкам Пілсудскім адстаялі для нас вольную і багатую Польшчу, а сваім выдатным вынаходніцтвам горнага паветра ашчаслівілі грамадзян... Грамадзян... I старых...

Тут Ванда збілася з вызубранага тэкста. Пачуўшы, з якім расчараваннем уздыхнулі шэрагі гімназістаў, яна спалохалася і ўжо нібы ля дошкі адказвала нявывучаны ўрок:

— Цяпер... Цяпер самы багаты... У каго мала грошай і хто не зможа ехаць у Татры ці Закопанэ, будзе мець у сваім доме горнае паветра... Бо яно забівае палачкі Коха, якія жывуць вакол нас... I які-небудзь хворы, слабы ці бязногі зможа такім паветрам у сябе на ложку... А палачкі Коха... I наогул... Пан прэзідэнт, калі яшчэ вучыўся ў нашай гімназіі, вырашыў для Польскі, для бедных...

Паненка расплакалася.

— Ну, ну, сціхні, дзіця! — па-бацькоўску прытуліў да сябе госць Ванду пасля няёмкай паўзы.— Бачу, што і ты вельмі любіш Польшчу, а гэта — галоўнае! Хай мацер божая з Чэнстаховы мае цябе пад сваёй апекай! Вазьмі на памяць! — выняў ён з кішэні партманет, падаў пяцізлатовую манетку і, засаромлены сваёй дабратой, паправіў: — На цукеркі з калежанкамі вам!..

Затое старшыня саюза асаднікаў генерал Бэрбэцкі прамашкі не даў. Ён уручыў госцю сімвалічны ключ ад горада, прыклаў два пальцы да канфедэраткі з сярэбранымі зігзагамі, стукнуў абцасамі і добра напрактыкаваным доўгай службай у царскім, аўстрыяцкім і кайзераўскім войску голасам ды лужанай ад гарэлкі глоткай з пафасам пракрычаў:

— Вялікі наш грамадзянін і шаноўны пан прэзідэнт! Мэльдую паслухмяна, што рыцары традыцый Завішы Чорнага і Збышка з Мысловіц, Кміціца і Скшэтускага, Ордона і Пілсудскага клянуцца табе тут, у магутнай сталіцы Стэфана Баторыя, што ў даным бастыёне цывілізацыі на дзікім усходзе яны не дапусцяць сюды лібералізму ды жыда-камуны! Ніякія бальшавікі, ні швабы, ні сусветная плутакратыя не пахісне нас з занятых пазіцый! А калі ўздумаецца ім сунуцца да нас, мы дастанем свае вострыя шаблі і будзем іх сячы, як мы секлі пад Псім Полем, Грунвальдам, Берэстэчкам, Венай і Варшавай, гура-а!

— Гур-ра-а! — з гатоўнасцю і маладым энтузіязмам закрычалі тысячы панічоў і паненак, батальёны салдат, і гэты крык пругкай хваляй пракаціўся па закрытай высокімі будынкамі цэркваў і касцёлаў плошчы. Галубы з магістрата фыркнулі з такой панікай, што захісталіся палотнішчы, і карэспандэнты паспешліва запісалі гэтую дэталь — як памер той цеплыні і сардэчнасці, з якой гарадняне спатыкалі першага грамадзяніна сваёй рэспублікі.

Затым у магістраце купцы і фабрыканты паднеслі госцю падарункі. Зроблена ўсё было далікатна: у тоўстых адрасах прэзідэнт са здавальненнем адчуваў цяжар падарункаў. Не заглядваючы ў саф'янавыя вокладкі, ён адразу здаваў іх сакратару.

Дастойнага госця і ўсіх сабраных найбольш пазабавіла дэлегацыя «мясцовых русінскіх хлопаў» — гэтага племені мяо-мяо, якое жыло на «Крэсах Усходніх». Барадаты стары мужычок у світачцы самавіта і сур'ёзна паклаў ля ног прэзідэнта зашыты дратвачкай мяшок ды коратка аб'явіў:

— Кесару — кесараво, пан прэзідэнт!

Тады сялянка з журботнымі і добрымі, бытта ўвабраўшы-мі ў сябе ўсю зямную мудрасць і боль, вачыма, з годнасцю яму пакланілася, падала суровы сімвалічны ручнік (не станеш жа звойцамі завальваць панскі пакой!) і спакойна прадэкламава-ла:

— Ад нашых ніваў і палёў прымі, пане, сонейкам сагрэтага, росамі памытага, ветрыкам авеенаго вярсту кужалю! На фурманцы ён!

Пару мінут са здаволенасцю каланістаў усе пацяшаліся з мужыка — адкуль ён ведае такія словы?! Паспрачаліся, удакладняючы, на колькі вярста большая за кіламетр, і перайшлі да наступнай «імпрэзы».

Куратар народнай асветы нібы выпадкова праводзіў у кабінеце старосты педсавет. Пана прззідэнта запрасілі быць яго ганаровым госцем.

На павестцы дня стаялі два пытанні: па якім баку вуліцы хадзіць вучням у школу і дапускаць ці не дапускаць на школьную ёлку яўрэйскіх дзяцей.

Член савета ксёндз-дэкан Баркоўскі напомніў пра грэх за ўкрыжаванне Хрыста, які ляжаў на яўрэях. Пасля кароткай спрэчкі пажадалі паслухаць думку высокага госця. Прэзідэнт заўважыў, што Ісусава дрэўца існуе для ўсіх дзяцей, а наконт другога пытання ён заявіў:

— Трэба з малога вучыць грамадзяніна Польшчы к парадку і паслухмянасці. Таму на заняткі вучні няхай крочаць па адным тратуары, а дамоў — па другім.

Самастойны і ўпарты біёлаг Ян Каханоўскі прапанову высмеяў ды засцярог, што дзеці — жывая ртуць, і нават уся паліцыя не ўтрымае іх у такіх рамках. Аднак голас яго патануў у дружным захапленні мудрасцю госця, і абедзве прапановы ўхвалілі. Павестка дня была вычарпаная, сталі вырашаць бягучыя справы.

Біёлаг Ян Каханоўскі запоўніў калідоры школы і падворка клеткамі са звярамі і даўно насіўся з дзёрзкай ідэяй стварэння для горада заапарка. Біёлаг выкарыстаў момант, звярнуўся да прэзідэнта за дапамогай.

Галаве дзяржавы Каханоўскі са сваёй выхадкай не спада-баўся, аднак трэба было іграць справядлівага дзяржаўнага мужа — заўтра выпадак апішуць газеты. I прэзідэнт настаўніка падтрымаў, падсказаў Стэмпоўскаму перадаць для заапарка велатрэк і гэтак расшчадрыўся, што загадаў аддаць Каханоўскаму ўсё «русінскае» палатно!

К таму часу паміж госцем ды прысутнымі ўстанавілася свойская атмасфера. Які б ні быў на ім касцюм, ідэальна накрухмаленая кашуля, а даўзёрны Саваоф зблізку аказаўся звычайным старым з сівымі рэдзенькімі вусамі ды цьмянымі вачыма. Людзі ўжо сталі гаварыць яму, што набалела.

Спатыкалі галаву дзяржавы асаднікі, купцы, чыноўнікі, яўрэі, рускія эмігранты, рабіны I папы, толькі не было нікога з немцаў, хоць у Гродне жыло іх тысяч з пяць. Прафесар Ядкоўскі стаў дакладваць:

— Як толькі ў Германіі да ўлады дайшоў Гітлер, нашыя немцы адразу наладзілі трыумфальны марш, пане прэзыдэнце! З факеламі, паленнем кніжак на плошчы, разгромам яўрэйскіх крамаў... I ўвогуле — што нас чакае? Гітлер матарызуе армію, будуе авіяцыю, а мы ўсё спадзяёмся на коней!

У напружанай цішыні прэзідэнт абвёў усіх сумнымі вачы-ма, памаўчаў. Затым у магістраце прагучаў славуты маналог галавы польскай дзяржавы, запісаны стэнаграфісткай для нашчадкаў як глыбіня мудрасці дзяржаўнага мужа сваёй эпохі.

— Панове, роля каня для патрэб сухапутнай арміі не змянілася! Раптоўная механізацыя — толькі мода з усімі яе недахопамі. Пры першым сутыкненні з рэчаіснасцю гэтая мода не вытрывае экзамену. Страшна сабе ўявіць стокіламетровую калону машын, расцягнутых на беднай сетцы нашых дарог! Звычайнага кювета машына не пераадолее, а для гнядога ён — забава! Што атрымаецца, калі з флангаў наскочыць кавалерыйская дывізія на бездапаможную кішку гэтых латвапальных скрыначак запалак?

— Рубакі нашыя пашаткуюць іх на капусту! — падсказаў Бэрбэцкі.

— Катастрофа немінучая! Авіяцыя? Небяспека ад бамбардзіровак не большая, чым пры пераходзе вуліцы, калі вы рызыкуеце трапіць пад машыну! Няхай Гітлер матарызуе армію, няхай выпускае з канвеераў скрыначкі запалак нашым уланам!.. А факельныя маршы ва ўсёй Польшчы заўважаныя. Міністар замежных спраў увайшоў у кантакт з Берлінам, і там урачыста пакляліся такіх эксцэсаў не паўтараць. У банках Трэ-цяга Рэйха — ні грама золата! Іхняя эканоміка вось-вось збанкрутуе з-за валюты, і Гітлер пагарыць!

— Колькі мы гаворым аб фінансавым краху Германіі, а жыццё ў ёй цячэ сваім руслам! — зноў не вытрываў біёлаг.— Германія развівае гаспадарку, зброіцца і знаходзіць каласальныя сродкі на субсідыі! Усё, чаму нас вучылі прафесары эканомікі — пра золата, валюту і яе курс, гандлёвы баланс, што мелася быць непарушнай асновай дзяржавы, на прыкладзе дыктатарскіх урадаў,— аказалася фікцыяй!

Высокі госць загаварыў з раздражненнем:

— Я цаню, панове, вашыя клопаты аб Прынёманшчыне, але вы верце свайму прззідэнту. Я трымаю ў руках усю інфармацыю. У мяне дастаткова трэніраваныя мазгі! Я кожны дзень езжу на веласіпедзе, трымаю сябе ў форме, таму быстра схопліваю сэнс з'явы і прымаю патрэбныя захады!..

Староста запрасіў прэзідэнта ў банкетную залу, дзе з цэлым аддзяленнем сваіх афіцыянтаў чакаў іх у фраку сам гаспадар рэстарана «Еўропа» пан Пытко.

За абедзенным сталом з сервізамі, пазычанымі ў князя Друццо-Любецкага, дзелавая размова прадоўжылася.

Прэзідэнту спатрэбіліся каыдыдатуры заслужаных грама-дзян для ўзнагароды ардэнамі і медалямі. Людзей спецыяльна падбіралі рознай веры і маёмасці. Староста з мэрам кандыдатуры называлі, госць ківаў галавой, а сакратар заносіў прозвішчы ў спісак.

— Паляка Юзэфа Ёдкоўскага — за раскопкі!

— Яўрэя Бэрку Старапольскага за будаўніцтва фабрыкі гродзенскіх веласіпедаў «Вільк» — 700 машын у год!

— Рускага, царскага генерала ў адстаўцы Трусава за ахвяру 1000 злотых на будаўніцтва дома «Стжэльца»...

— Панове, не забудзьце даць аднаго беларуса! — напомніў прэзідэнт.— Яны з украінцамі ўсё крычаць, што іх крыўдзім!

— Прапаную мужыка з-пад Крынак, ад якога сёння была пара дэлегатаў з падарункамі! — падсказаў староста.

...Нарэшце па вуліцах горада працокалі сотні капытоў — к магістрату на белых конях ехаў эскадрон сувальскіх улан. Падкаціла чорнае, бытта выцесанае з адной бліскучай брылы антрацыту, ландо на гумовым хаду. Гэтым фаэтонам ездзіў яшчэ губернатар, славуты Сталыпін. Ім карыстаўся кайзер, заняўшы ў 1915 Гродна. Запрагалі яго і Пілсудскаму, калі маршал па дарозе ў Друскенікі начаваў у Гродне. У пажарнай камандзе для гістарычнага фаэтона спецыяльна адкормлівалі чацвёрку гнядых.

Трымаючы цыліндры падкладкай з крэмавага шоўку ўверх, Стэмпоўскі са старостам падсадзілі прэзідэнта ў гістарычнае ландо, узлезлі самі ды прымасціліся «візаві» госцю. Не азіраючыся, староста пнуў фурмана зонтам у спіну. Стары дзед з маршальскімі вусамі папусціў раменныя лейцы, па-мазурску кінуў:

— Вічта, вё-о!..

Перабіраючы, нібы пальчыкамі, нагамі, чацвёрка застаялых звяроў лёгка кранула фаэтон, і яго гума зашуршала па каменях. Прагучала вайсковая каманда — за ландо з флажкамі на жалезных дзідах выцягнуліся двума лініямі ўланы.

Маляўнічы караван адправіўся на развітальны аб'езд горада, дзе на тратуарах стаялі перапоўненыя маладым патрыятызмам «стжэльцы» з гімназістамі. Яны не маглі дачакацца, калі можна будзе крычаць, махаць флажкамі ды сыпаць паперкі.

На вуліцу выйшла і ўся паліцыя. Сёння яна была нязлосная, занятая важнасцю гістарычнага моманту. Вартаўнікі дзяржаўнага парадку з пасачкамі пад барадой сачылі цяпер уважліва, каб людзі не вылазілі з тратуараў на брук. Яны чакалі запаветнага моманту, каб злавіць позірк высокага госця. Да страшаўцаў нікому не было снравы.

Нашы «тэбэшоўцы» нагледзеліся на панскі карнавал уволю. Назбіраўшы малым братам, сёстрам ды пляменнікам поўныя кішэні каляровых паперак, страшаўцы завулкамі адправіліся на станцыю.

На пероне ўжо даўно блішчалі свежым лакам і ні-келіраванымі ручкамі вагоны кур'ерскага. Уздоўж пульманаў, як на расстрэл, выстраіліся амярцвелыя чыгуначнікі. Ля будынка вакзала пана прэзідэнта чакала вузкае кола з вышэйшага свету. Генерал Бэрбэцкі раздаў дзецям дубцы і малых муштраваў:

— Рота, слухай маю каманду!.. На пля-чо!.. К на-азе!.. Шагам — арш!..

Кожны гараднянін ведаў, што маршал Пілсудскі меў звычку лавіць у парку дзяцей і так забаўляцца: на малпаванне здзяціненага генерала сабраныя не звярталі ўвагі. Расфуфыра-ныя дамы ні на секунду не забывалі, што толькі ім выпаў гонар стаяць тут. З дрыжаннем сэрца яны стараліся сабе ўявіць, якое ўражанне зробяць уборам, прычоскай і пекнымі дзецьмі на вы-сокага госця. З заміраннем душы гадалі, ці будуць мець гонар звярнуць на сябе ўвагу іхнія мужыкі, ды смакавалі асалоду, з якой стануць заўтра размалёўваць падзею перад знаёмымі.

Галаваром іншай групы быў камандуючы вайсковай акругі — генерал Румболь.

Заслужаны легіянер і ўладальнік пары маёнткаў вёў сябе незалежна: інтэлігентны твар жывога і энергічнага пана не выказваў ні страху, ні хвалявання. Яго аксельбанты, сярэбраныя зігзагі ды лак на рамянях блішчалі крыштальнай свежасцю, а дапасаваны да зграбнай фігуры мундзір рабіў Румболя статным і маладым.

Афіцэры, што абкружылі камандзіра, заразіліся яго бяспечнасцю. Спаборнічаючы ў элегантнасці, чакалі яны высокую асобу з пачуццём прыемнага абавязку. Іхні генерал нядаўна трапіў у канфлікт з сям'ёй прэзідэнта. Паводзіны Румболя ва ўсёй гісторыі былі рыцарскімі, і афіцэры без вагання сталі на яго бок. Справа выглядала гэтак.

Румболь над морам адпачываў.

Аднаго разу ўзняўся вецер. Бязбрэжны прастор вады раптоўна счарнеў і закатлаваў, паветра напоўнілася прарззлі-вым віскам чаек ды трывожным гулам сігнальнага звону. Купальшчыкі даўно паўцякалі на бераг, толькі нейкім двум тыпам уздумалася выпусціць якраз на хвалі яхту. Бутленькая скарлупка, вядома, перакулілася. Пасажыры сталі роспачліва валтузіцца ў хвалях.

На беразе ў паніцы забегалі дзве дамы.

— Яны плаваць не ўмеюць! — вішчала адна.— Езу, коханы, што будзе, о-ей!..

Салёнымі пырскамі вецер сек твары людзям: курортнікі і не думалі лезці ў ашалелы калаварот!

Румболь быў выдатным спартсменам. Ён сцягнуў з сябе вопратку, размашыстай сажонкай перасек пеністыя грэбні ашалелых хваляў і дабраўся да перакуленай яхты. Недарэкі пачалі збавіцеля цягнуць на дно. Генерал пааглушваў абодвух кулаком ды пабуксаваў, як кацянят, да берага, дзе яго курортнікі прывіталі дружнымі апладысментамі.

Адзін тапелец ачнуўся і прамармытаў падзяку, а другі быў без свядомасці. Цяжка дыхаючы, Румболь кінуў яго на пясок перад дамамі, праказаў:

— Адкачвайце гэтага дурня!

— Пане генерале, вы забываецеся! — абурылася дама маладзейшая.— Перад вамі — мой муж, міністар Пшыбыльскі!

Толькі цяпер да яго дайшло, што перад ім — дачка і жонка прэзідэнта!

— То бяры, пані, гэтага ідыёта, што плаваць не ўмее, а лезе ў час шторму ў хвалі, і ратуй, бо мне ад холаду ногі зводзіць!

Так Румболь тады і не дачакаўся слова падзякі. Чамусьці ён быў упэўнены, што прэзідэнт выкажа яе сёння на пероне. Не сумняваліся ў гэтым і афіцэры. Толькі ж чаму не паклікаў яго ў магістрат, калі збіраў вярхі горада і куды запрасіў нават каменданта?.. Няўжо каб дагадзіць жонцы?

— Кабеты могуць рассварыць каго хочаш! — падбадзёрваў свайго начальніка франтаваты палкоўнік Квяткоўскі — ён з-за дачкі быў у добрым гуморы.— Учора бачыўся ў Варшаве з генералам Яхантам. Яго салдаты стаяць на варце каля кватэры прэзідэнта. Адзін радавы ўздумаў весці дзённік. Яхант пацікавіўся, што ж такі вясковы недарэка можа апісваць. Узяў замусолены сшытак і чытае: «Сёння ў гарохавым супе трапіла дзве порцыі мяса!.. Зноў стаяў на варце ля Бэльвэдэра. Дочкі прэзідэнта запрасілі альпійскую чэмпіёнку Валясевічувну, каб навучыцца бегаць. Лёталі па парку. Але ж і цыцкі трасліся!..»

Кампанія вайсковых выбухнула рогатам здаволеных сваім лёсам і здаровых целам мужыкоў.

У гэты момант загаманіла людское мора, і недзе блізка пачуліся крыкі:

— Нех жые-е!.. Пану прэзідэнту — ві-іва-ат!.. Нарэшце на прывакзальнай плошчы з'явілася чорнае ландо. Уланы развярнулі коней і стрымалі натоўп. Аркестр грымнуў туш.

Энтузіязм моладзі запаланіў і прэзідэнта. Яго вочы блішчалі ўжо маладым агеньчыкам, твар пакрыўся чырвона-шэрымі плямамі. У акружэнні старосты, мэра прэзідэнт з сарамлівай сціпласцю прыняў ад дзяцей кветкі і стаў развітвацца.

Высокі госць знайшоў час і словы, каб развітацца з кожнай дамай.

Ён паклікаў нават генерала Бэрбэцкага, палкоўніка Квяткоўскага і паціснуў ім рукі. Каменданта прэзідэнт нават спытаў, ці дачка яго не надта перажывае прамашку, ды папрасіў перадаць панне Вандзе, што ён паненку будзе заўсёды памятаць..

Праходзячы каля Румболя ў салон, прэзідэнт на генерала нават не ўзглянуў. Генерал не ведаў, што ў Варшаве ўжо ляжаў падпісаны маршалам загад аб пераводзе яго ў стан спачынку... (Так Румболю і трэба. Хай ведае другі раз — зяці прэзідэнта не тонуць, кулаком па башцэ іх не б'юць і тым больш — не абзываюць дурнямі!)

Як толькі ў тамбуры ўрадавага салона знік дастойны госць, падкаціла масляністая стальная аграмадзіна француз-скага паравоза з бела-чырвонымі сцягамі, скрыжаванымі наперадзе катла. У суседнія вагоны пачалі пускаць нешматлікіх пасажыраў — кур'ерскія ездзілі амаль пустымі.

Селі ў вагон і страшаўцы.

— Дзяжурны па станцыі знаёмы! — шапнуў ім на развітанне клапатлівы Шыдлоўскі.— Ён пазваніў у Вільню, каб вас спаткалі, о!..

Хлопцы нашы ўжо ехалі, а гумар іх не пакідаў. Яны з прагнасцю маладых ды здаровых людзей, якім не гэтак часта даводзіцца бываць далей суседняй вёскі, з цікавасцю да ўсяго прыглядаліся. А недзе там, за тонкімі сценкамі,— гэткая кампанія, што страшна і падумаць. Столькі за адзін дзень убачыць і перажыць!

— Чым так пахне, хлопцы? — пацягнуў носам Кахановіч ды выглянуў у калідор.— Ага, дзеці іхнія ядуць штось!

Прыгледзеліся і астатнія.

Па калідоры лёталі паніч з паненачкай. Малыя смакталі не то яблыкі, не то памідоры, а шкуркі сабе шпурлялі ў адчыненае акно. Пасучы кароў, гэтыя падвялыя, зморшчаныя лупінкі нашы хлопцы знаходзілі на пуці, прабавалі іх нават жаваць I пляваліся — такім цвёрдым ды агідным здаваўся панскі прысмак. Це халера, які ён унь сакавіты і араматны — аж у носе свярбіць!

— А гэты іхні прэзідзнт? — дзівіўся Мікалай. — Смарчок, хоць і высокі надто. Кожнага старого страшаўца звадзі ў лазню, чыста апрані, пакарміўшы добро, будзе выглядаць не горай!

— А я глядзеў і думаў: і пра такого чарвіваго грыба калісь у школе прымушалі мяне шчэ і вершык вучыць!

...Калі яны пад'язджалі да Вільні, у вагон уварваўся хлопчык з газетамі і пракрычаў:

— Незвычайная навіна — прэзідэнт у Гродне!.. Купляйце экстра-выпуск за дзесяць грошаў!

Мікалай падаў хлопчыку манетку.

— Ну, ну, што паны там пішуць — давай паглядзім! — разгарнуў ён паперу і пачаў чытаць. — «Праз цяжкія, алавяныя хмары, якія некалькі дзён віселі над горадам, раптам прабіліся радасныя промні сонца! Трыумфавала прырода! Трыумфавалі і ўзрушаныя сэрцы гараднян на думку, што ў іхні горад прыязджае Пан Прэзідэнт ды выпадзе ім шчасце правесці хвіліны найвялікшага хвалявання, адчуваць побач Найбольш Дастойнага Чалавека Рэспублікі!..» Ах, брахун прадажны, як лоўко размаляваў! — дзівіўся Мікалай, апускаючы пару абзацаў.— «... Але ж ці можа быць большая асалода, ці можа чалавека спаткаць вышэйшая ўзнагарода, як у знак любві і павагі да Маестата скласці ў Дастойныя рукі Найшаноўнейша-га Грамадзяніна Рэчыпаспалітай сімвалічны падарунак. Чэсць такую атрымалі: фабрыкант Старапольскі, памешчык Трусаў...», такі і такі... Халера на вас!.. «Мужыкі з вёскі Грыбоўшчына...» Што-о? З Грыбава?! — анямеў Мікалай.

Ад раптоўнай здагадкі анямелі на хвіліну і яго сябры.

— Дак во куды яны кужаль перлі! — паківаў галавой меляшковец праз мінуту.

— Ну-у, Хімачка, швагер цябе ў дом цяпер не ўпу-усціць! — пагразіўся Мікалай.— Ты бачыш, такая сабе святая і добрая, ды — на табе, куды занясло!

— Цьфу, халера, шчэ і на іх возе ехалі!.. А не прызналіса!..

Цягнік прыбыў на месца. У вагон уварваўся ў «рагатыўцы» з малінавымі кантамі чыгуначнік, спытаўся:

— Хто тут сваякі Шыдлоўскага?

Гродненцы азваліся.

— Шлюс, калегі, ваш з'езд адмянілі, холера ясна! Дэлегатаў ловяць! Ого, нашыя паны дазволяць такую вольнасць — збірацца і штосьці вырашаць тым, каго лічаць слугамі і парабкамі: фігу з макам!

— А як жа мы? — разгубіліся хлопцы.

— Не высоўваць носа адгэтуль, тут вы покуль што бяспечныя. Гліне і ў галаву не прыйдзе, што вы аж так нахабныя: ехалі кур'ерскім з самім панам прэзідэнтам! Калі вагоны адвалакуць у парк — ходу ў Парубанскі лес!

Раптам скончыўся ў нашых хлопцаў запас сілы, Грыбоўшчынскі Альяш ды іншыя праблемы адышлі ўжо на задні план. Дзе правесці ноч, як абмінуць аблаву, як пераадолець дзве з палавінай сотні кіламетраў?

Раздзел пяты

Праваслаўнае духавенства не магло не бачыць, якую папулярнаець мае Клімовіч у паствы, але доўгі час глядзела на прарока скрозь пальцы. Калі ж дзядзька пабудаваў сапраўдную царкву, яно стала перад дылемай: сектант, раскольнік, самадур, а храма яго нікуды не дзенеш, што рабіць?

Глядзелі на самазванца адзін год, глядзелі другі...

Каб не апынуцца ў дурнях, не адбіць ад сябе веруючых, каб палажыць лапу на Альяшова багацце духавенства вырашыла дзейнічаць. Настаў дзень, і ў глухую вёсачку на шыкоўных лімузінах з Гродна пакаціў сам архірэй са світай — уладыка Антоній.

Архірэі, як вядома, для эфекту прымушаюць веруючых су-мысна сябе доўга чакаць. Але ў Антонія на гэты раз была такая пільная справа, і так ён да яе спяшаўся, што ў Грыбоўшчыне з'явіўся раней нават вызначанага часу і свайго амерыканскага «хрыстлера» з тонкімі, аблітымі белай фарбай спіцамі ўладыку давялося спыніць у бліжэйшым хвойнічку ды чакаць.

Сотні басаногіх падшыванцаў абкружылі машыны, якія яшчэ дыхалі перагрэтым маторам, вострым пахам бензіну — дзеці пажыралі сур'ёзнымі вачыма доўгавалосых папоў — не папоў, дзядоў — не дзядоў. — Па-ам! — пасігналіў ім архірэйскі шафёр. На хвіліну як бы памяняліся яны ролямі. З сур'ёзнасцю дарослых хлопчыкі ламанулі ў поле, а самавітыя барадачы па-дзіцячаму рассмяяліся. Нарэшце прыбыла дэлегацыя мужыкоў. Дастойны госць у адну руку ўзяў архірэйскі жэзл, у другую — сярэбраную дараносіцу, што вёз у падарунак новаму храму, і дазволіў сябе выняць з машыны. У свежых ад дзёгцю ботах, у раз на год адзяваных касцюмах, паголеныя і маладжавыя дзядзькі няўклюдна ўзялі ўладыку Антонія пад рукі і павялі на святы ўзгорак, дзе з напружанай цікавасцю чакаў іх людскі мурашнік — добрых тысяч дзесяць сялян на чале з Альяшом. Напярод архірэя забеглі падвучаныя нашай Хімкай малыя дзяўчынкі ў белым адзенні і пачалі ўсцілаць дарогу дарагому госцю пялёсткамі язміну.

Стаяла цудоўнае, як па заказу, надвор'е. Увесь дзень яшчэ быў наперадзе, прыпякаць толькі пачынала. У ласкавым небе — ні хмурынкі.

Да застылага ў напружанай цішыні натоўпу паволі рухалася працэсія. Малыя ў белых сукеначках з дзіцячай грацыяй апаражнялі кошычкі, шчодра сыпалі беленькі сняжок. На чале світы пратадзіяканаў і бацюшак, трымаючы дараносіцу і жэзл перад сабой, па пялёсткавай сцежачцы з урачыстай паважнасцю крочыў архірэй. Залаты роспіс вопраткі ўладыкі, цэлага сінкліта пасярэбраных сціхароў і рыз іскрылі на сонцы, нібы абсыпаныя брыльянтамі, а ўжо дараносіца гарэла агнём і сляпіла вочы.

Маўклівы натоўп пасярэдзіне раскалоўся. У гэтай шчыліне дужыя мужыкі ўзяліся за рукі, утварылі ланцуг, і архірэй увайшоў у людскі калідор. Кожны чалавек хацеў нешта бачыць — ён пнуўся як мог, таму па баках хвалявалася хісткае мора галоў. Ад нецярплівага трапятання незлічоных ног узняўся пазалочаны промнямі жоўты пыл і, нібы жывым німбам, ахінуў гэтую працэсію багацця, пышнага бляску, павагі і размаху.

Стыхійная маса напірала і нецярпліва гула, як вялізны пчаліны рой, які раптам пачаў раіцца і бзынчаць вакол маткі.

Ужо здавалася, спружынены ды агорнуты нестрыманай цікавасцю сялянскі трапяткі гурт перакуліць слабенькі ланцуг мужыкоў, захлісне, затопча архірэя і сатрэ яго світу, ды на падмогу прыйшла цётка Маруся — старога Русяля жонка. Хрысцінінай маці было ўжо гадоў з восемдзесят, але яна раптам зычным і ма-аджавым голасам зацягнула:

Досто-ойно е-есть, яко воі-ісціну-у...

Хрыеціна з сёстрамі, царкоўны хор і тысячы жанчын толькі чакалі сігналу,— падхапілі песню, і галасы іхнія зліліся ў магутны выбух:

Блажы-ыці ця, багаро-одзіцу!..

І просценькая мелодыя, адшліфаваная сотнямі пакален-няў такіх жа спевакоў, магія незразумелых і старажытных слоў захліснула людское мора.

О, сіла харавога спеву!.. Калі рэлігія — опіум народа, то опіуму гэтага найбольш таіцца ў царкоўнай песні!..

Мелодыя мацнела, дасягнула свайго максімальнага крэшчэндо, і ўжо здавалася, што яна запоўніла неабсяжны акіян глыбокага неба, дасягнула сонца, а ўдзельнікі ўрачыстасці не адчувалі нават пад сабой грунту. Поўныя надзеі і магутнай сілы, якая налівала іхнія душы, яны, даведзеныя да грані мроі і рэчаіенасці, нібы апынуліся ў перагрэтай ласкавымі і шчодрымі промнямі бязбрэжнай высі.

Архірэй ужо без перашкод увайшоў у перапоўненую прахалодай і церпкім пахам бярозавага ліста царкву, прыклаўся вуснамі да Альяшовай іконкі — маці божай з Чэнстаховы, не падаючы і выгляду, што яна каталіцкая. З блюда ўладыка павольнымі рухамі ўзяў крыж, а ў гэты момант бацюшка з Вострава, айцец Якаў, накінуў на яго ліловую мантыю, ды епіскап прыступіў да службы.

Неўзабаве два дзесяткі бацюшак у раззалочаных рызах на чале з архірэем, як належыць, учынілі таінства. Яны гэтак жа ўрачыста, прыгожа, без запіккі, зладжана — нібы ўсім спектак-лем зверху кіраваў нявідны дырыжор — адспявалі, адмаліліся, паволі і велічна абышлі новабудоўлю з крэсным ходам, абкурылі ладанам уквечаныя гірляндамі з дзеразы сцены і, нарэшце, прысвоілі цэркаўцы імя святога Ільі.

Антоній выязджаць з Грыбоўшчыны не спяшаўся, прабыў у вёсачцы некалькі дзён.

Усе царкоўныя хоры былі завалены кужалем ды іншымі непапулярнымі ў гандляроў падарункамі. Архірэй правёў інвентарызацыю, арганізаваў фурманкі і дзесяць кіламетраў кужалю, паўтары тысячы ручнікоў ды пару соцень ваўняных дываноў абозам вялізным адправіў у Гродна.

— Манастыры ўсёй епархіі будуць мець бялізну цяпер надоўга! — аб'явіў ён, узрадаваны, сакратару, не могучы сабе дараваць, што з'явіўся так позна.

Тады ўладыка загадаў парабіць скарбонкі на грошы ды расставіць іх пад святыя іконы і каля ямаў, адкуль пілігрымы набіралі ў хусцінкі святы пясочак.

Архірэй забараніў і блізка падпускаць да царквы крынкаўскіх гандляроў, а ўсё неабходнае, нават свечкі і нафту, паабяцаў выдаваць з кансісторыі.

Абраз маці божай з Чэнстаховы — памяць Юзэфіны — памясціў у самы далёкі куточак.

Побач з цэркаўкай уладыка выбраў месца для філіяла гродзенскага манастыра, і землямер нават паўбіваў ужо кіёчкі.

Затым Антоній прыступіў да прыняцця грыбоўшчынца ў манахі. Пабаяўшыся, што дзядзька выкіне які-небудзь фокус, абрад скарацілі да мінімуму.

Два архімандрыты падвялі да ўладыкі Альяша ў адной бялізне. Падалі паднос з ножніцамі.

— Возьми ножницы и да-аждь ми я-а!..— рэчытатывам загадаў уладыка.

Альяша хоць і вучылі перад гэтым, ён пераблытаў усё і загаду не выканаў. Уладыка сярэбраныя ножніцы сам тры разы кінуў на зямлю, сам іх падняў, падрэзаў дзядзьку лохмы крыжам і даў яму імя — Іаан. Прысутныя бацюшкі праспявалі тры разы — госпадзі, памілуй! — напялілі на старога падраснік, і на гэтым пастрыжэнне скончылася. ,

Службу ў царкве архірэй даручыў весці бацюшку з Вострава — айцу Якаву. Будынак загадаў Альяшу здаць пад распіску протаіерэю крынкаўскага сабора — айцу Савічу.

У памочнікі новаму Іаану ўладыка прыставіў маладога ігумена Серафіма з трыма манахамі, якіх прадбачліва ўзяў з Гродна.

Зрабіўшы ў вёсачцы столькі пературбацыі, уладыка ў апошні дзень прастаяў з раніцы да абеда на паперці, даючы магчымасць бабкам абслюнявіць пацалункамі сваю мясістую і валасатую дзясніцу, цётак блаславіў і тады адправіўся дамоў.

Самае парадаксальнае, што ва ўсім гэтым спектаклі, які выклікаў не то авантурыст, не то фанатык, не то ўпарты самадур ды ўцягнуў у сваю гульню тысячы цёмных і абяздоленых сялян, часамі нават перадавыя людзі бачылі нешта такое, з-за чаго сімпатызавалі грыбоўшчынскаму дзіваку, а сэрцы іхнія пачыналі ў грудзях часцей біцца.

Тлумачыцца ўсё проста.

Пры тым страшэнным беззямеллі, якое цярпелі нашы перанаселеныя вёскі, праваслаўная царква ў Польшчы валодала 142 тысячамі гектараў (стан на 1932 г.)! Бацюшкі паходзілі з багацеяў. Летам, калі мужыкі з жанкамі і дзецьмі надрываліся ў полі ад цямна да цямна, на іхніх вачах матушкі з гладкімі папоўнамі вылежваліся ў цянёчку. Сем'і свяшчэнні-каў харчаваліся кожны дзень так, як сялянскія толькі на вялік-дзень, а іхнія дзеці вучыліся ў гімназіях — разам з дзецьмі багацеяў.

Урад праводзіў палітыку акаталічвання і паланізацыю беларусаў. Варта было яму выказаць пажаданне, і ў цэрквах адразу папы сталі службу весці па-польску; толькі пагроза ўсеагульнага непадпарадкавання прыхаджан прымусіла-такі іх чытаць пропаведзі па-ранейшаму.

Які мог аўтарытэт мець бацюшка ў працавітага, зайздрос-нага, чулага на сацыяльную несправядлівасць і прызвычаенага да самастойнасці мужыка Прынёманшчыны, у галаве якога скрозь пласты містыкі, забабонаў і цемры пачалі ўжо прабівацца першыя расткі класавай свядомасці?

Поп — прадстаўнік труслівага праваслаўя, гісторыя якога амаль не ведае канфлікту паміж уладай свецкай і царквой,— для больш свядомых сялян быў не толькі тым самым папам, але яшчэ і ненавісным прыслужнікам каланізатараў. На вёсцы не было больш высмеянай і заклеймаванай анекдотамі ды прымаўкамі асобы. А на свеце так заведзена — калі твайму смяротнаму ворагу падставіць ножку чалавек і не вельмі блізкі, ты ўзрадуешся яго поспеху, чалавек стане табе мілым.

У Грыбоўшчыне здарылася штосьці падобнае.

...Айцец Серафім з манахамі пасяліўся на вёсачцы і бытта бы стаў дапамагаць Альяшу.

Ад архірэя не адстаў віленскі каталіцкі епіскап — ён для раўнавагі адправіў туды «Жывыя Ружанцы» ⁶.

Вёска, дзе ўчынкі кожнага чалавека на віду, цяпер займела новую тэму для плётак.

Да Чарнецкіх зачасціў вечарамі сам ігумен Серафім — малады і прыстойны мужчына з чорнай густой барадой і з буйнымі белымі зубамі. Часу для размовы з госцем гаспадары надта не мелі, трэба было якраз карміць жывёлу, даіць кароў: ігумен цярпліва гуляў з малымі.

Гуляў айцец Серафім з дзецьмі Чарнецкіх да той пары, покуль не з'яўлялася Зоська з «Жывых Ружанцаў». Апранутая ў кракаўскі кажушок, не ўзнімаючы на мужыкоў вачэй, будучая манахіня пачынала раздаваць малым ласункі, бралася рабіць ляльку з анучак, а Серафіму ў гэты момант прыспічвала якраз адпраўляцца дамоў.

Калі выходзіла потым і Зоська, цётка Насця для цікавасці выглядвала на двор і бачыла заўсёды тое самае. Ля хлява маячыла цень ігумена. Будучая манашка ішла да яго. Абое браліся за рукі і знікалі ў цемры.

— Шчэ з такім фо-окусам! — бурчаў Мікалай і пляваўся: — Бытто не можно сустракацца без пасрэднікаў!.. Ходзяць сюды і час нам толькі аднімаюць!

— Табе шкада, што ходзяць? — бараніла святую пару цётка Насця.— Дзяўчына сваёй начальшцы, мусіць, вытлумачыць, дзе была,— у іх там, бы ў казарме!

— А-а, во чаму яна ў кажушку летам! — здзівіўся Насцін Мікалай.

— Дайшло, дзякуй богаві! — здзекавалася маладзіца з мужа.— Можно падумаць, што ніколі ты не быў маладым!.. Не выдавай іх, глядзі, калі ігуменша заўтра спытае!

— Што ты — я нават рады! Бо не раз думаў — маладая, прыгожая, а карысці — ні людзям, ні сабе!..

Гэтым часам Серафімаў памочнік не менш рамантычна праводзіў час.

Шурка Банадыкоў прыехаў з войска на пабыўку і начаваць напрасіўся ў бацькоў у гумно. Хлапец ужо ляжаў на сене, радаваўся, што ён дома, удыхаў знаёмыя з дзяцінства пахі. Раптам скрыпнулі дзверы, і ён адчуў, што ў гумно ўбеглі двое. Мужчына па-руску нешта трызніў, а жанчына шаптала па-польску...

Калі яшчэ раз скрыпнулі дзверы і наступіла поўная цішыня, Шурка апамятаўся ды вылецеў на пругмень.

— Мабыць, з Альяшовай шайкі айцец Уладзімір з каталічкай зноў марцавалі! — вытлумачыў яму бацька.— Я табе гаварыў — падапры дзверы цэпам!.. О-о, у нас цяпер тут такое, сынок, бывае, што і ў горадзе не пабачыш!..

Трэці манах у вясковай глушы запіў да таго, што пачаў валяцца пад плотам.

Гэтак паводзілі сябе маладыя манахі вечарам. А днём яны абавязак перад кансісторыяй выконвалі акуратна. Усе падарункі, якія народ і далей валок прароку, манахі старанна апрыходавалі ды адпраўлялі ў Гродна. I атрымалася неўзабаве, што Альяш ды яго памочнікі цяпер не мелі нават грошай на соль ды нафту.

Падстрыга спахапіўся, што яго лоўка абдурылі.

Як біблійнага. Адама, да рашучых дзеянняў і Альяша падбіла жанчына.

Выйшла аднойчы Насця Чарнецкая па ваду і каля Клімовічавай хаты ўбачыла маляўыічую карцінку. У цёмным манашаскім клабуку на галаве, у даўзёрным падрасніку, падпяразаным вяроўкай, сам гаспадар у агародчыку касіў буланчыку канюшыну, а яго Тэкля, абхапіўшы рукамі штыкеціны, залівалася горкімі слязамі.

Грыбоўшчынскія жанчыны прынімалі да сэрца перажы-ванні незвычайнай пары, нераўнадушнай да яе была і цётка. Чарнецкая падышла бліжэй ды паслухала.

— Альяшку мой лю-убы, галубок мой ненагля-ад-ны, сірацінка мі-ілая, дзіцятко ро-однае!— спецыяльна, каб чулі суседкі, імітуючы старых, жаласліва выводзіла маладзіца.— Чаму нельга мне нават уха-аджваць за табой, сціраці тваю кашу-ульку, наварыці табе е-ес-ці?!— упірала Тэкля на сваю блізкасць.

— Адстань, не скуголь, як сука! — цыкнуў на яе Альяш.

«Ева» румзаць не пераставала.

— I чаму ты паддаешса іхняй ула-адзе? Айцу Серафіму так мо-ожно з Зоськай спатыкацца, а мне з табой чаму-у забарон вы-ышаў?! Хібо пара яму каталічка, скажы, хібо так запісано ў святых кніжках?.. Мы з табой нават і ве-еры адной!

— Што табе за дзело да іх?! — зноў кінуў Альяш, толькі касой махаў ужо не так роўна.

Тэкля ўсё адным тонам цягнула сваё:

— А каб таго архірэя параліч разбіў, якую ён на цябе чорную адзяжыну напя-аліў, як ён цябе на смех людзям вы-ыставіў, бы таму Самсону ручанькі і ножанькі твае пазавя-азуваў!.. Абдурылі нас, буржуі, абдуры-ылі, кудры твае ядвабныя пастры-ыглі, крыльцы саколіку яснаму падсе-еклі!..

Як і належыць сапраўднаму мужчыне, Альяш не вытры-ваў. Ён раптам спыніўся, не то Тэклі, не то сялу, не то небу, не то самаму сабе сказаў:

— Што, апранулі мяне, падлы, у гэтыя лахманы і думаюць — купілі ўжэ?! Шчэ і камандуваць будуць?! З кім гаварыць, з кім жыці загадаюць?! Я ўжо нічога не варты?! У сваёй царкве не маю права зайсці за клірас нават?.. Малакасос Серафім будзе мяне павучаць, як з народам гаварыці маю, і грошы мне цыркаць па жменьцы на нафту?! А хто ён такі, адкуль узяўсо?! Дзе гэты цуцык быў, калі ўсё гэто я сваімі мазалямі, гарбом сваім, жыламі сваімі будаваў ды зносіў?! У Гродне высежуваў-со, чаі з коржыкамі смачнымі распіваў сабе, а цяпер панукае шчэ мной!..

Чарнецкая выразна чула — Альяш мацюкнуўся.

— Пачакайце ж, папы-шкурадзёры, устрою ж я вам вяселле, мяне шчэ сам кранштацкі цудатворац вучыў, як не паддавацца вам!..

Альяш стаў выціраць травой касу, але зараз жа раздумаў — шпурнуў яе на канюшыну і порстка памчаў з агародчыка.

Стары прыляцеў да царквы, паслаў дзяцей па манахаў, а старэйшага хлопчыка папрасіў выламаць ляшчынавы кіёк.

— Толькі — ёмкі, глядзі! — загадаў хлопчыку. Калі Серафім з браццямі з'явіўся на цвінтары, а на бясплатнае відовішча збеглася палова вёскі, дзядзька Клімовіч сарваў з сябе падраснік, клабук і патаптаў іх. Здранцвелая цётка Хімка ды іншыя бабкі ад жаху не паспелі нават перахрысціцца, як Альяш ужо схапіў кіёк, пачў лупцаваць манахаў ды прыгаворваць:

— Вон, вон, падлы, каб вашай нагі тут не было больш!.. П'янкі тут, гіцлі, развялі, блуд?! Вы са сваім архірэем ды папамі веру прадалі ды мяне падбіваеце ўжо на гэто?! А дулю бачылі?! Зайдзіце да свайго пузатага ўладыкі ў Гродне ды скажыце — больш я яму не Іаан Клімовіч! Дурня сабе тутака шукае, патураць яго забабонам буду! Бач ты яго, бы кранштацкаго цудатворца, мяне Іаанам назваў і ўжэ думаў, паддамса яму!..

Стары падняў з зямлі парваны падраснік, шпурнуў манахам:

— I лахманы гэтыя валачэце яму!

Ад таго, што іх выкрылі, што разбураюцца ўсе планы, а на ганьбу глядзіць цэлая вёска, служкі божыя разгублена тапталіся, наступаючы сабе на полы даўзёрных падраснікаў.

Уцякаць манахі не спяшалі.

Каб змякчыць наганяй, які іх чакаў у Гродне, маладыя мужчыны ў балахонах, бытта вінаватыя шкаляры, цярпліва зносілі здзек старога самадура ды зыркалі на людзей зацкаванымі вачыма.

— Аддамо, дзядзьку Альяш, аддамо! — прамямліў перапалоханы ігумен і пакорна павалокся за сябрамі па вуліцы.

Разлютаваны прарок пачаў вырываць з зямлі кіёчкі, якімі была разбіта пляцоўка пад манастыр, стаў шпурляць іх за манахамі:

— Вон, гунцвоты!.. Цуцыкі архірэевы!.. Ско-ончыласо ваша панаванне ў Грыбоўшчыне, так і перадайце яму — няма больш тут таўстапузаму нажывы!..

Альяш падбег за імі яшчэ трушком ды патрос кулаком:

— Чучалы!..

Да вечара збегліся з навакольных вёсак багамолы. Усё яшчэ раззлаваны Альяш аб'явіў, што адкрывае новую веру — «ільінцаў».

Паводле яго «новага вучэння» для кантакту чалавечай душы з госпадам богам — мітрапаліты, архірэі, папы і манахі — лішнія дармаеды. Мужыкі і самі могуць даць рады ў храме без пасрэднікаў ды розных кансісторый. Іх жа небыло за Ісусам Хрыстом — гэтыя дармаеды падмазаліся да народа потым!..

— Мужыкі ўсе бедныя? — пытаўся ён сабраных.— Бедныя, гэто праўда! Ну і што?! Затое ўсе роўныя і праведныя, бо не жывуць чыім коштам, не ведаюць распусты, таму вышэйшыя над панамі і бацюшкамі ды бліжэйшыя богаві!

— От праўда, вядомо — бліжэйшыя!..— з радасным гонарам закрычалі бабы ды мужчыны.

— Каму трэ дзіця хрысціць — прынось сюды, ахрысцім!.. I выспаведаем цябе, думаеш — горш за папа?.. Спавядаць будзем кагалам, як гэто рабіў Іаан Кранштацкі — пастануць усе на калені ды каюццо, хто ў чым саграшыў!.. А то гавары аднаму папу на вухо свой грэх, а што ён — бог?.. Не-е, гэтыя кудлы, гэтыя духоўныя дзікуны, прыдумалі так, каб больш грошай выдурыць у людзей!.. А за споведзі такія, за хрысціны, мярліны — ніякіх грошай, ніякай платы зярном ці работай браць не будзем! — абвяшчаў далей сваю радыкальную рэформу прарок.— Хібо што сам чалавек пакладзе на храм колькі захоча, тады — няхай, яго дзело!

— Ой, як добро бу-удзе! — захапіліся бабы.

На гэтым знамянальным сходзе ўзяў слова пазнейшы «міністр прапаганды» грыбоўшчынскай абшчыны Аляксандар Давідзюк.

— Для чаго нам патрэбна вера? — распачаў ён падводзіць тэарэтычную базу пад такое рашэнне прарока.— Для ачышчэння патрэбна нам вера, ісцінно вам гавару! Народы Сярэдняй Азіі для такого ачышчэння прыносілі ў ахвяру агнцаў! Індусы — амываюццо ў Гангу! Плямёны Афрыкі для ачышчэння распалюваюць вогнішча і праходзяць праз агонь! Палякі імкнуцца да Чанстаховы!.. А я з-за гэтаго кінуў гаспадарку ў Камяні ля Гайнаўкі і прыпёрса ў вашу Грыбоўшчыну! Доўгі час на душэ ў мяне было лёгко і файно, бытто нанаво на свет нарадзіўсо ці ў Ерусалім схадзіў. Як паса-дзілі нам на шыю манахаў, як заціснулі айца Ілью, так у мяне і рукі апусціліса. I скажу вам, брацця і сёстры, як на святой споведзі,— пацягнуло нават да выпіўкі, пачаў я лаяцца ды паддавацца ляноце!.. I не мог нічога з сабой параіць, бо пасяліўсо ва мне нячысты, накапіласа і запоўніла мяне погань! А ўсё таму, што не хапіло той улады для мяне прарокавай, якую тут я застаў у першыя дні! Людзі праўду кажуць: «Які поп, такі і прыход!..»

— I нам не хапіло! — уражаныя вучонай шчырасцю аратара, закрычалі багамолы.

— Зап'еш тутака, калі табе не даюць верыць у каго хочаш!

Давідзюк на хвіліну глыбока задумаўся, нібы паглядзеў міма натоўпу, бытта паўзіраўся на далёкую мэту і загаварыў ужо спакайней:

— Таму правільно айцец Ілья, наш прарок, зрабіў, што прапёр манахаў! Як дом стары патрабуе адновы, так і вера нашая за дзве тысячы гадоў надто састарыласа і патрабуе направы! У царквах загняздзіліса клубы змеяў, усю кроў з яе выпілі. Са згрызоты ўся яна счарнела!.. Замест медных званоў — шыны жалезныя на званіцах вісяць! Замест дарагіх і прыгожых ікон — падраныя харугвы дзіркамі свецяць! Хіба нашаму духавенству царква — маці? Нашыя пастыры пасуць самі сабе жываты, статка божае распусцілі! А каму царква не маці, таму бог не бацько, ісцінно вам кажу! I гасподзь бог саслаў нам праз айца Іанна кранштацкага прарока, каб святую веру, якой пакланяліса нашыя дзяды і прадзеды, калі шчэ не было ні папоў, ні архірэяў, ні манахаў, а жылі толькі аратыя ды жывёлаводы — аднавіць, адрамантаваць ды людзям вярнуць яе свежай і магутнай!

— Першыя свяшчэннікі,— з набухшымі жыламі Аляксан-дар пасыпаў зноў вучоныя факты,— не верылі ў прышэсце Хрыста і былі пакараныя шчэ ў старажытным Рыме! Другія свяшчэннікі з архірэем Антоніем танцавалі пад дудку Пілсудскаго, дапамагалі нас прымушаць гаварыць па-польску, дапамагалі панам закрываць святыя храмы, нявечыць праваслаўе, не верылі ў прызначэнне Ільі, таму гасподзь бог таксамо сурово іх карае — аднімае паслушэнство ў паствы. Наш айцец, усемагутны і мудры Ілья і памазаны самім госпадам, цяпер прызывае трэціх свяшчэннікаў — яны, ісцінно вам гавару, будуць усе як адзін людзі з простаго народу, як і сам прарок, як і мы ўсе!

— Больш нікого нам не трэ-э!— дружна падтакнуў натоўп.

— Брацця і сёстры, радуйцеса ды весяліцеса такой падзеі — вера наша ўваскрасае! — урачыста скончыў сваю прамову Давідзюк.— У нашых душах запанавало зноў ачышчэнне, таму павіншуемо адзін аднаго са святам і вазлікуймо!

Мужыкоў агарнуў энтузіязм.

— Здзейсніласо! — закрычалі.

— Выкурым давайце ладанам царкву, каб у ёй і духу папоўскаго не было!

З ап'янелымі ад шчасця, заплаканымі вачыма, узбуджа-ныя, бабкі кінуліся цалавацца. У царкве гулка зачмокалі пацалункі, пачуліся радасныя воклічы:

— Віншуем цябе, сястрыца!

— Віншую, брат мой!

— Дзякуем табе, прасвятая багародзіца, што спаслала на нас сілу і благадаць духа тваго святаго! — пасыпала Руселіха.— О! дзякуй табе, нашая заступніца і маці, прачыстая дзева Марыя! Хрыстос уваскрэс!

— Не грашы, Хрысціна, не вялікдзень гэто!

— I ўваскрэс!.. Вядома, не сын божы, але — наша праўда! — падтрымала дачку старая Маруся.— Усе кажэм — ваісціну васкрэс!

— Ваісціну васкрэс!

Папулярнасць Альяша была ўжо такая вялікая, што кожны яго крок у Грыбоўшчыне па магутным і добра наладжаным бяздротавым тэлеграфе, чым выдатна служылі аднародныя і настроеныя на пэўную хвалю людскія масы, імгненна адбівалася мільённагалосым рэхам у сэрцах непісьменных ды зацюканых сялян.

Учынак Альяша ўразіў багамолаў, у свядомасці якіх лозунг — царква без папоў — выклікаў ужо цэлы пераварот. Людзі месцамі шалелі ад радасці.

Гэтым часам сельскія настаўнікі закідалі пісьмамі ўстановы і рэдакцыі, у якіх апісвалі, як заядлыя «ільінцы» пазабіралі са школ дзяцей ды адправіліся з імі ў Грыбава, як утварыліся дзіцячыя хоры, як школьнікі развучваюць у хорах гімн Альяшу: «Ты лішыўсо ўсяго крова, царкву божую саздаў, і што меў ты дарагого, на алтар святы аддаў! Ты другі Іаан Кранштацкі, цябе любіць наш народ, падаеш ты савет брацкі — усім, хто да цябе прыдзёт!..»

Настаўнікі прапанавалі, каб прарокам занялася паліцыя. Але пранікаць у тайнікі душ сваіх грамадзян, спыняць пажар «новага вучэння» ўрад і не думаў. А пасля «візітацыі» прэзідэнта ў Гродна была надрукавана ў «Газеце беластоцкай» пастанова:

Неўзабаве і праўда Альяшу прыбылі па пошце ордэнская кніжачка ды запрашэнне — выкупіць у дзесяціднёвы тэрмін ордэн вартасцю дваццаці злотых у беластоцкім магазіне рэгалій.

Раздзел шосты

«Новае вучэнне» разрасталася.

Знаходзіліся ўсё новыя фанатыкі, што пакідалі свае сем'і, зракаліся гаспадарак ды прыязджалі ў Грыбоўшчыну, каб служыць прароку. I калі пачатак гэтага руху ўзнімалі галоўным чынам жанчыны, то цяпер хлынулі і мужыкі.

«Новае вучэнне» патрабавала і новай арганізацыі.

У святога неўзабаве з'явілася верная кагорта «трэціх свяшчэннікаў». З іх арганізавалася «святая тройца», «святая пяцёрка», «святая сядміца», «святая дванаццатка»...

На самай справе гэта былі звычайныя дзядзькі з якіх-небудзь Сыраежак, Гнойніцы, Плецяніцы, Ганчароў ці Сабакін-цаў — Васіль, Макар, Базыль... У Грыбоўшчыне гэтыя людзі прысвоілі не толькі сабе старазапаветныя імёны, загадавалі біблійныя бароды. Цяпер кожны з іх трымаў сябе перад людзьмі паводле ступенькі іерархіі, якую дзядзька займеў у абшчыне, падабраў сабе адпаведную інтанацыю ці тэмбр голасу.

Па нейкім законе супрацьлегласці да наогул смірнага і непітушчага дзядзькі Клімовіча пацягнуліся скончаныя алкаго-лікі, буйныя фантазёры і аферысты, таленавітыя валацугі, прыроджаныя спевакі, паэты ды звычайныя графаманы і жулікі. Адчуваючы, што сродкі тут неабмежаваныя і жыць можна прыпяваючы ды цікава, у «штабе» прарока кожны з іх у момант знаходзіў сабе прымяненне ды занятак — толькі крыху трэба было для гэтага праявіць кемлівасці і ініцыятывы.

Былі такія, што зусім не імкнуліся да Альяшовай кампаніі, вялі жыццё самастойнае і незалежнае, спатыкаліся з прарокам адно тады, калі ўздумаецца як, напрыклад,— бас з Ісакійскага сабора ў Пецярбургу, Мікалай Аляксандравіч Рэгіс, пра якога будзе мова асобна.

Покуль у Грыбоўшчыне адны складалі Альяшу гімны ды частушкі, а другія спатыкалі пілігрымаў поўнымі царкоўнай тарабаршчыны ды высакапарнай блытаніны прамовамі, «трэція свяшчэннікі» з грашыма на начлег і харчаваннем у кішэнях рыхтаваліся ісці ў праваслаўную Польшчу прапаведа-ваць «новае вучэнне». Ролю кіраўніка апосталамі-прапаведні-камі ўзяў на сябе міхалоўскі Ломнік.

Гадоў сорак вазіў ён з міхалоўскіх фабрычак на склады ў Беласток сукно, а перад смерцю сваю бываласць балагола ды няздзейсненыя мары прынёс у Грыбоўшчыну. Густым басам, якім столькі гадоў паганяў ламавых коней, мудры стары перад адпраўкай «трэціх свяшчэннікаў» даваў ім настаўленне:

— Адно будзьце там асцярожнымі, лішняго не гаварэце — добра вяроўка доўгая, а рэч — кароткая.

— Спыняйцеса на тым, што зацікавіло вашага слухача, і на пытанне адказвайце словам божым — пачытайце шчэ раз Біблію, там на ўсё знойдзеце адказы.

— Пры размове будзьце ветлівымі, не хвалюйцеса, не абурайцеса з-за быле глупства, з сябе не выходзьце. Калі нават людзі абражаць стануць — карона з галавы не спадзе, губляць не маеце чаго!

— Старайцеса гаварыць шчыро, не панібратнічайце і думайце, дзе памыліліса.

— Не саромейцеса, не падайце духам, калі не ўдаецца,— пераканаць усіх нельга, так рабіў нават сам Хрыстос.

— Ніякіх смешачак, ні жарцікаў — зубаскалаў і нашыя людзі не любяць надто.

— Заўсёды гутарку канчайце малітвай і падарункам — іконак, маліцвеннікаў, крыжыкаў з сабой браць не лянуйцеса!..

— Майце конскую вытрымку, сабачае цярпенне, упар-тасць вала і прыхільную рахманасць ягняці, тады чаго-небудзь даб'ецеса, амін.

— Амін! — пакорна падхоплівалі на кожным такім інструктажы Ломніка «трэція свяшчэннікі» ды ішлі ў народ.

У іншай глухой і лясной вёсачцы, куды навіны даходзілі са спазненнем на цэлы год, такія прапаведнікі замянялі сённяшнія тэлевізары. Даведаўшыся, хто да іх завітаў, бабы зляталіся з часалкамі, калаўроткамі, вязаннем ды шыццём.

Доўгімі зімовымі вечарамі вопытныя жаночыя пальцы механічна скублі кудзелю і вязалі панчохі ды світэры, часалі воўну, абдзіралі крупу, а ўражлівыя душы, бы губка, убіралі апавяданне місіянераў з легендарнага Грыбава аб вісельніках, жыцці святых, заваленых чалавечымі касцямі ямах ды такіх страшных выпадках, ад каторых у цётак на галаве дыбам валасы паўставалі і жанчын разбіралі халодныя дрыжыкі.

— Шчэ, шчэ раскажэце, айцец! — вызваньваючы зубамі, прасілі маладзейшыя.

I апосталы не скупіліся.

Яны апавядалі пра бога і д'ябла, паноў-міраедаў і лютых камуністаў, якія прадаліся чорту ды цэрквы пазакрывалі, пра добрага Альяша і яго вучэнне. Клімовічавы пасланцы плялі маляўніча, на колькі хапала ў іх фантазіі, часта верачы ва ўсё і самі.

— Чуеш, Пятрук, жыды прымаюць праваслаўную веру! — неслі навіну мужыкам бабы.— Крынкаўскія ўжэ прынялі!..

— Бач, недавяркі, калі адумаліса!..

— А ў Саветах у мужыкоў землю ўсю адабралі і голад над-то вялікі! От шчасце, што мы ў бежанстве там не засталіса!..

Іншая прылятала да мужа з сенсацыяй:

— Сядзіш тут у хаце і ніц не ведаеш!.. Выйшаў загад: хто паверыць у Ілью, таго сына да войска не бяруцімуць!.. I падаткі маюць зняць — Альяш егдзіў да самого прэзідэнта ў Варшаву! Той выслухаў яго, даў чаю напіцца дый кажа: «Хопіць з беднаго люду драць!.. Я не ведаў, што такое творыцца, дзякуй табе, што падказаў!..»

Настаў час, калі ў многіх вёсках людзі ўвогуле перасталі хадзіць да царквы. На сходзе ў кансісторыі бацюшкі напалі на свяшчэнніка з Вострава, што царква з яго прыходу бунтуе веруючых. Прыпёрты да сцяны айцец Якаў пахваліўся, што падаў на грыбоўшчынскага мужыка заяву ў крынкаўскі пастарунак і хутка зоймецца ім паліцыя.

Гэтым часам паступова сталі пуставаць праваслаўныя храмы і ў мястэчках. Нарэшце адной нядзелі сарвалася служба і ў нашым прыходзе.

Здарылася гэта ў дзень святога Ільі.

Прозвішча бацюшкі з Гарадка было Вінаградаў. У нашай школе ён вучыў дзяцей рэлігіі, і вучні яго лічылі чалавекам цярпімым. Аднаго разу Нінцы Арсэнікавай бацюшка ўдарыў не па далоні, а трапіў лінейкай у вока, але поп адразу павёў дзяўчынку да доктара ды заплаціў яму пятнаццаць злотых! Аднак званар, які ведаў папа бліжэй, думкі нашай не падзяляў.

Адным словам, бацюшка ў той дзень надзеў перад абедняй рызу, выйшаў з-за кліраса і аслупянеў. У зале тырчалі толькі дзве бабкі ды царкоўны вартаўнік — ён жа і званар — дзядзька Шэрамета.

— А дзе народ?

— Вядомо дзе! — ухмыльнуўся вартаўнік еабе ў вусы.— Дзісь жа фэст у Грыбоўшчыне, айцец Уладзімір!

Вінаградаў са здзіўленнем улавіў у голасе Шэраметы сімпатыю да бунтара і як бы зайздрасць, што не можа паехаць і ён.

— Чаго вы ходзіце к адступніку, божа правы?! — напаў поп на дзядзьку, бытта той быў ва ўсім вінаваты.— Гэты ваш «прарок» увайшоў у змову з д'яблам!

I бацюшка сваім грамавым голасам пачаў бубніць на ўсю царкву пра тое, што даведаўся ў кансісторыі.

— Жулік і шарлатан ваш Клімовіч, няўжо вы не разумееце?! У яго доме — патаемнае акенца, прароблена спецыяльна! Хітрун ваш садзіць побач з сабой падкупленых мужыкоў, тыя ўзіраюцца на дарогу ды падсказваюць, хто ўязджае ў Грыбоўшчыну. «Гэто Макараў Іван са Скраблякоў вязе хворую на сэрца дачку да вас, айцец Ілья, а той — Мікалай Казёл з Меляшкоў — валачэ сына калеку...»

— Ах, бо-жа, што робіцца! — падзівілася бабка.

— Альяш потым і ўражае вас, цёмных ёлупняў, тым, што дакладна ведае пра селяніна, а вы яму і верыце хутчэй! Ён ужо цэлыя мяхі золата мае і гарэм маладых распутніц сабе завёў, бы персідскі шах, даруй мне, госпадзі, што вымаўляю непрыстойнае слова ў тваім доме!

Бабкі ўжо набожна хрысціліся, але непадкуішы Шэрамета толькі хітра ўсміхаўся. Бываў і ён у Грыбоўшчыне! У Альяша жыве празнікаўская баба і гатуе страву — дык Альяш жа ўдавец, што ў гэтым кепскага?.. Затое званар добра ведаў, што цяпер кожны тыдзень у царкоўнай касе не было чаго і падлічваць.

Шэрамета асцярожна запярэчыў:

— Не, айцец Уладзімір, сілу святую Альяш мае, ніц вы не кажэце!.. Бывае, што царква яго закрыта на замок, а ў ёй. — хор псалам спявае!.. Мая Юлька на ўласныя вушы чула, калі ў мінулы фэст начавала ў Грыбоўшчыне! Такія анёльскія галасы гучалі, што бабы і заснуць не маглі, так усю ноч і ўслухаліса!

— Ёлупень, плёткі паўтараеш! — зазлаваў бацюшка.— Цяпер ёсць такія апараты з пласцінкамі! Можаш іх накруціць ды ісці спаць, усё роўна іграць будзе! Прыходзь пасля абедні да мяне ў плябанію, пакажу — грамафонам называецца!

Дзядзька пераканаўся, што з папом спрачацца дарэмна — легкадумны чалавек, хоць і вучаны.

«Хэ, мяхі золата ў Альяша знайшоў, калі Клімовіч нават лазовыя віткі да аглабель сам вяжа, падмёткі сабе прыбівае ды самаробнай дратвай дзіркі ў ботах зашывае — ніколі іх да шаўца нават не насіў!.. Ну, ну, хай ужэ будзем ёлупнямі! — казаў сам сабе дзядзька пераможна ў душы, надта ўзрадаваны, што звычайны мужык з Грыбоўшчыны падставіў ножку нават Вінаградаву, які ні каня сабе не запражэ, ні палена дроў не расколе.— Ха, сярдуеш?.. Як поп на сяло сердзіцца, то сяло на папа п..! Пабачым, паба-а-чым як ты шчэ заспяваеш, якая стане твая матушка, якія будуць папоўны, калі людзі не пойдуць да царквы тваёй гэтак з паўгода! Белых пальчатак летам насіць не будуць!.. А то сядуць за стол да міскі з супам і на хлеб шчэ масло мажуць, каб вы падавіліса, буржуі!.. Грамафонаў не ведаем, думаеш?.. Хайкелеву шафу ў Крынках, што іграе, я круціў, калі ты шчэ пад стол пяшком хадзіў!..»

Вартаўнік ужо смакаваў прыемнасць. Вечарам збягуцца прагныя да навін мужчыны з Гарадка — ото ж будзе ім пра што апавядаць, ото ж нарагочуцца з Вінаградава.

Паступова пачалі гэтак жа пуставаць храмы ў Крынках, Бераставіцы, Саколцы, Свіслачы, Ваўкавыску...

Толькі ў вялікіх гарадах ідэі «новага вучэння» покуль што ніякага поспеху не мелі. Але Альяша гэта зусім не хвалявала.

Прарок на сходы абшчыны болей не пайшоў, пакінуў усё вырашаць Ломніку. Дзядзька Клімовіч быў занадта абмежава-ны і бездапаможны, каб уплываць на спантанны выбух людской самадзейнасці, якая разыгралася вакол яго асобы.

Покуль «трэція свяшчэннікі» на чале з міхалоўскім балаголам падтрымлівалі ажыятаж вакол яго імя, Альяш з захапленнем гаспадарыў.

Дзядзька ўспомніў каляровыя вітражы на вокнах андрэеўскага сабора ў Кранштаце. Стары разведаў, што дакладна такія самыя робяць у Вільні, і фурманкай адправіўся аж туды ды заказаў вітражы для сваёй царквы.

Паскідаў з даху цяжкую чарапіцу, пакрыў яго цынкава-най бляхай — лёгкай і бліскучай на сонцы.

Вычытаўшы ў Евангеллі ад Лукі ўпамінанне пра гасцініцу, сабраўся пабудаваць яе для пілігрымаў, а пры гасцініцы — стойлы ды калодзежы для коней.

Выбраў месца для ветрака.

Альяшу нават стукнула ў галаву дзёрзкая ідэя — будаваць сабор, і не малы, а гэтакі — як Андрэеўскі! Ён паслаў рабочых у поле капаць ямкі ды прабаваць, дзе лепш закласці фундамент, каб будынак прастаяў вечнасць...

Заняты справамі, Клімовіч нязграбна ўзбіраўся на той самы вазок з дзеравянымі восямі, падкладваў пад сябе конскую торбу з грашыма ды адпраўляўся ў Студзянскае лясніцтва, крынкаўскую цагельню ці краму.

Затое Альяшовых актывістаў аж падмывала дабрацца да вялікага горада, узбунтаваць народ, адкрыць людзям вочы, прышчапіць «новае вучэнне» і там.

Перад сёмухай пятнаццаць жанчын з Тэкляй і зусім старэнькай, але яшчэ жвавай Піліпіхай згаварыліся заваёўваць непакорнае Гродна.

Тэкля павесіла сабе на ланцужку медны цяжкі крыж з эмалевым медальёнчыкам пасярэдзіне, раздала бабам партрэты Альяша на кіёчках. Піліпіха ўзяла іконку, на якой прарок намаляваны быў з залатым венчыкам над галавой, а нашай Хімцы Давідзюк удружыў кіпу лістовак з «залатымі словамі прарока Ільі...». Стаяла сухое надвор'е. Каб не было горача, жанчыны ў дарогу адправіліся на ноч.

У гродзенскім саборы святой Пакровы (на вуліцы, Ажэшкі) у першы дзень сёмухі грымела набажэнства. Сабор напаўнялі былыя царскія адвакаты, чыноўнікі, мяшчане. Людзям гэтым жылося добра, Польшча патрабавала спецыялістаў, гэтыя асобы былі свабодных прафесій і грошай бралі ў кліентаў колькі хацелі.

Яшчэ знаходзіліся ў саборы рускія памешчыкі, або тыя, хто з Расіі вывез золата і брыльянты...

Аднак усе яны адчувалі, што дабрабыт іхні існуе адно датуль у гэтым ціхім гарадку над Нёманам, покуль Пілсудскі не вырасціў нацыянальныя кадры, не адабраў зямлю для асаднікаў, не разышлося золата і брыльянты. Царква для гэтых людзей была як бы клубам, у якім яны дадавалі адны адным бадзёрасці, надзеі, дзе паспытвалі «пачуццё локця» сваёй вузенькай не то кампаніі, не то калоніі.

Апранутыя ў габардзіны і шоўк, усе яны ўзнёсла і задумёна глядзелі на асветлены сотнямі рознакаляровых лямпачак алтар, на бліскучую рызу бацюшкі Майсеева.

Настала хвіліна ва ўрачыстай абедні, калі пачцівы Майсееў зычным, маладжавым і добра пастаўленым ды трэніраваным голасам зацягнуў:

У гэты якраз момант, з узнятымі на кіёчках партрэтамі дзеда, і ўваліліся ў сабор бязладным натоўпам грыбоўшчынскія бабы. Тэкля потым прызнавалася, што надта ж разгубілася, толькі адступаць было позна.

Маладзіца апынулася перад рускай дваранкай у шляпцы — жонкай палкоўніка Сямёнава. Тэкля ўзяла ў Хімкі лістоўкі, стала іх піхаць мадам Сямёнавай ды гаварыць:

— Сястра, сястра ва Хрысце, на, гэто — са святой вёсачкі Грыбоўшчыны, з таго Грыбава, дзе святы прарок абітае!.. Ідзі туды, чаго тут выстойваць будзеш з імі!.. Папы — ашуканцы, хіба ты не ведаеш? На небе адзін усявышні, а на зямлі — прарок ды намеснік яго, грыбоўшчынскі Саваоф Ілья!

Здавалася, загаварыла Тэкля, і надта голасна, але ў вялізным саборы з купалам, як неба, свой голас яна ледзь пачула.

— Сястра, пачытай, тут пра ўсё надто разумно напісано!..

Пышная дваранка, мадам Сямёнава, муж якой і на службе польскага ўрада атрымліваў за два месяцы службы столькі, колькі варта была ўся гаспадарка Тэклінага бацькі, нават галавы не павярнула да басаногай сялянкі.

Гэтаксама важна, напышчана ды з узнёслай і маўклівай пачцівасцю да моманту літургіі стаяла ўся публіка.

Як нічога не бывала, з-за клірасаў і аднекуль з гары грымеў славуты ва ўсёй акрузе, магутны чатырохгалосы саборны хор:

Цёткі дзеўкамі працавалі ў горадзе служанкамі. Калі збіраліся ў дарогу, у іх падсвядома ажылі старыя крыўды. Некаторым жанчынам раптам захацелаея адпомсціць сваім эксплуататарам за страчаную прыгажосць, каб гэтыя паны, паўпанкі з жанкамі мелі чыстыя кашулі, спакойныя нервы, напоўненыя страўнікі, каб былі гэтаксама дагледжаныя і чыстыя іхнія барчукі і барышні, іхнія балонкі, фокстэр'еры і бульдогі, сіямскія Ваські і сібірскія Муркі.

Для Тэклі ж — гальштукі, бабачкі ды белыя кашулі муж-чын напомнілі і тыя часы, калі п'яныя афіцэры, запусціўшы на грамафоне «Карабейнікі», прапанавалі ёй танцаваць на стале, а самі з рогатам лічылі на яе целе радзімкі.

Але штосьці атрымалася не так, як бабы запланавалі.

У велічным багацці храма, сярод анёльскіх гукаў зладжанага хору, які грымеў не то зверху, не то знізу, не то злева, не то справа і зусім побач, сярод згуртаванай ды чужой публікі, варожай панскай сілы і напышанасці, дзе з-за іх прыходу ніхто не ўздрыгануў, не азірнуўся нават, бабы і Тэкля са сваёй выхадкай і «новым вучэннем» здаліся самі сабе надта смешныя, нічога не вартыя — бы тая сучкастая падлога іхняй царквы на фоне бліскучай і чыстай, як у аптэцы, мятлахскай пліткі, выкладзенай у сіметрычныя ўзоры, як гугнявы голас Давідзюка з яго гудносай капелай у параўнанні з анёльскімі гукамі ў гэтым саборы! Хіба ім парушыць гэтае раскошнае і пышнае ды ўпэўненае павскае хараство і моц?

Тэклю агарнуў адчай. Вернуцца ў вёску, там узнімуць іх на смех! Як паглядзець людзям у вочы, паказацца Альяшу? Яна нават крыж яго ўзяла!

Маладзіцы захацелася хоць насаліць як-небудзь панам. Яна ўжо забылася, хто цяпер яна ў Грыбоўшчыне. Агорнутая нейкім бяздумным буйствам, Тэкля стала падрыгваць усім целам, прытупваць ды з адчайным віскам спяваць добра вядомую песню:

Недарэмна жанчыны думалі, што іх ніхто не заўважае. Майсееў быў вопытны бацюшка. Ён адчуваў, калі нават хто паварушыцца ў зале. Свяшчэннік і баб адразу заўважыў. Толькі ён таксама разгубіўся і нейкі час не ведаў, што рабіць. «Правакацыя католікаў? — стараўся зразумець і ламаў галаву ён.— Аднак крычаць, здаецца, не па-польску?.. Хуліганы?.. Тады былі б мужчыны!.. Вар'яткі вырваліся з псіхіятрычкі ў Хварошчы?.. Замнога!.. А мо сектанты?.. Мабыць, яны!.. Папя-рэджвалі ў кансісторыі, а я не верыў!»

Калі прыкідвацца далей, бытта нічога не здарылася, было немагчыма, бацюшка змоўк, даў знак дырыгенту і абарваў хор.

У саборы наступіла раптоўная цішыня. Тэкля спалохалася яшчэ больш ды змоўкла на паўслове.

Майсееў з гневам павярнуўся да бунтарак. Як па каман-дзе, павярнулі да цётак галовы адвакаты, інжынеры, памеш-чыкі ды расфуфыраныя дамы.

— Что за безобразие? — пачуўся зычны і абураны голас яго.— Как вы посмели ворваться сюда?! Кто вас сюда впустил?! Марш отсюда, богохульщицы!.. Выходите немедленно, сейчас же убирайтесь вон из храма!

За ўсё існаванне сабора ўпершыню ў ім гучала такая свецкая прамова. Баб ужо свідравалі сотні абураных вачэй. Да іх скалілі залатыя зубы, ненавісныя фізіяноміі паны і паўпанкі, а на ласчоных тварах застылі цікаўныя і паблажлівыя ўсмешкі. Жанчынам зрабілася надта сорамна за свае босыя ногі, прапахлую кужэльную вопратку, растрапаныя валасы і хусцінкі. Нібы іх голымі выставілі перад народам.

— Староста, сейчас же выведите их нз храма!— каманда-ваў Майсееў.— Выбросьте эту сквернь немедленно прочь!

Да цётак падляцелі паслугачы.

— Буржуі, а от мы вас зусім не баімсо!— распачліва віскнула Тэкля.— Усё роўно прарок Альяш—адзіны бог на зямлі і Саваоф!.. Настане, не думайце сабе, настане от ужэ хутко той час, прызнаеце яго і вы!.. Прызнаеце, акаянныя!

— I вы дачакаецеса пагібелі!— паспела закрычаць худая і касцістая Палагея Субета з Плянтаў ды стала адбівацца.— Каб на вас пранцы напалі!.. Каб вас сіфіліс згнаіў!..

— Не лезь, адстань, халуй паршывы!.. Не цапай мяне запэцканымі лапамі, не купіў! — цвярдзіла разлютаваная Тэкля.

Нейкі мужык хапіў цётку Хімку.

— Ма-анечка, сыно-очак, дзе-еткі вы мае, рату-уйце сваю матку! — вырывалася з крыкам цётка і выпусціла лістоўкі. Паперкі белымі галубамі разляцеліся па саборы, і толькі цяпер стала ўсім відаць, як іх многа.

Мужчына ад разгубленасці Хімку выпусціў.

Найбольш лямантавала Піліпіха. Бабка ўпала на падлогу, накрылася з галавой цёплай хусткай ды енчыла:

— Караву-ул, забіва-аюць, людке-е!.. Ой, рату-унку, кара-ву-ул!..

Дужым мужыкам было не да бабкі, яны атакавалі маладзейшых. Тэкля рванула ланцужок, адбівалася крыжам. Іншыя пусцілі ў ход партрэты, кіпцюры. Адступаючы да дзвярэй, Хімка палка хрысцілася ды цвярдзіла:

— Дзеткі мае, вы адно гляньце, паглядзеце, што ро-обіцца тутака!.. Ах, Я-ашачка, ах, сыно-ок!.. Ах, Ма-анечка, чаму вы не ідзе-еце?!

Ля ўвахода стаяў ларок. Уся гэтая калатнеча з імпэтам наляцела на яго, перакуліла масіўныя камоды. Пакаціліся свечкі, металёвыя распяцці, паляцелі са звонам грошы на падлогу, а пад ботамі раз'юшаных мужыкоў захрумсцелі іконкі.

Праз хвіліну бабы апынуліся на бруку.

Выбраўшыся на Індурскую шашу, жанчыны, каб перавес-ці дых, завярнулі да Нёмана.

Піліпіха адразу паставіла пад куст іконку, укленчыла на траву ды пачала біць паклоны і маліцца. Бабы прыклалі адна адной кампрэсы да сінякоў. Памыліся ў рэчцы і прычасаліся. Уклалі свежыя косы. Затым паселі на мурог, узяліся за вузлы і торбы.

Паступова развязаліся языкі.

Ужо закусваючы сітнім хлебам з ліманадам, жанчыны ўспаміналі выпадак ды здаволена рагаталі, бытта вяртаючыся з гулянкі.

— Ну ж і крычаў, ну ж і перапалохаўся бацюшко! — пераможна смяялася касцістая Палося.

Рыжая і маленькая таўстуха Тамарка — яе браціха — дадала:

— I паноў — аж халера брала!

— А гэты халуй як хопіць мяне на рукі!..— успомніла Палося.— Але я паўпанка, каб на яго пранцы, добро сперазала кіёчкам ад патрэта, аж увагнуўсо мой кавалер!.. Кофту, заменак, распаласаваў!.. У каго аграфка е, бабы, трэбо скалоць!.. Ох, і тут шчэ сіняк, прымочкі пакладзіце!.. А пяку-уць як!..

Увесь у кропінках, бы вераб'інае яечка, курносы тварык Тамаркі ды зялёныя вочкі аж свяціліся ад спазнанай досыта асалоды ад перамогі. Яна пахвалілася:

— А я сваяму ўхажору праехаласа кіпцюрамі па мордзе — як бараной!

— Мяне, ля, хапіў паўпол і папё-ор, папё-ор некуды мужык!— жалілася Хімка.— Як вырвусо, як пабягу, то аж ля аптэкі апынуласа! Азіраюсо — і вы бяжыце!

— Нават ланцужок парвала ад крыжа!.. I эмаль патрэскаласа!.. Ой, жанчыны, дасць мне Альяш, дальбо!.. Хоць ланцужок счапіць як-небудзь!.. Папрашу каго з мужыкоў на вёсцы...

— I краму ім перакулілі!.. — не ўнімалася Тамарка.— Дабра столькі ім напсавалі — на злотых дзесяць, а мо і больш!.. I добро ім так! Бо дзе гэто бачыў хто, у царкве — гандаль! Альяш ніколі не дапусціў бы да такого!..

— Аднак сарвалі мы ім, бабы, свято, папсавалі ўсю музыку! — падсумавала Палося.— Мне ніколі не было так страшна, а хай на яго! Думала — паліцыю выклічуць!

— I паклікалі б, каб не ўцяклі! — разважыла Хімка.

— Затое памятаць нас будуць доўго! — уздыхнула Палося.

— Адну цётку Піліпіху не крануў ні адзін кавалер!— пырспула Тамарка.— Але ж вы, цётко, і нарабілі енку — на цэлую іхнюю царкву!

Бабка старанна біла паклоны ў пясок перад малюнкам Альяша ў глыбокай, бы скрыначка ад расады, рамцы і нават не павярнула да іх галавы.

— Рыхтык, засмяецца яна табе!.. От заядлая ў сваёй веры! — з пашанай і захапленнем заявіла ўжо прыціхлая Тамарка.

Хвіліну бабы памаўчалі, паўзіраліся на бліскучы плёс ракі, на жоўтыя пляжы ды замглёную сцяну лесу.

— Як тут файно!..— здзівілася Палося і сама сабе адказала: — Але ж ці табе гэто хараство? Праўду мой мужык чытаў у газеце:

Усе ўздыхнулі.

Праз хвіліну худая маладзіца ўсхапілася:

— Ох, божа, чаго тут выседжваю, як тая пані, мяне ж дзеці чакаюць дома!..

Устаючы, Палося яшчэ раз уздыхнула:

— Мужык прыб'е, дальбо!.. Ён у мяне ў гэто нічого не верыць і адразу скача з кулакамі да морды!.. Ці прыдумаю гладко?.. А сінякі куды мне дзяваць? Выручайце, бабы, калі біцца надто будзе!..

Пра свае сем'і ды гаспадаркі раптам успомнілі і астатнія жанчыны. Усе яны пасур'ёзнелі ды пачалі збірацца ў дарогу. Тэкля іх павучала:

— Трэ нам цяпер трымацца разам на вёсцы!..

Інцыдэнт у гродзенскім саборы настолькі быў нязначным, што, напэўна, не кожны гараджанін, хто ў першы дзень сёмухі вярнуўся з літургии, палічыў патрэбным расказаць пра гэта дома. Затое ў Грыбоўшчыне баб спаткалі, як гераінь.

Праз дзень-другі выпадак аброс неверагоднымі падрабяз-насцямі і разляцеўся па вёсках сенсацыяй.

— Чулі, што ў Гродна грыбоўшчынскія бабы натварылі? — пыталі адна ў адной страшаўскія цёткі.— Кажуць, увесь горад перавярнулі ўверх дном!

— I не кажы! — пацвердзіла аўтарытэтна Кірыліха ды стала маляваць падзеі, бытта сама там прысутнічала: — Ішоў якраз малебень. Тэкля з бабамі ўнесла патрэт Ільі на паперць сабора і пачала казаць слово божае, якое Альяш атрымаў. Бацюшко хацеў яе спыніць, дак Альяшоў патрэт як засвееціц-ца, заблішчы-ыць, бацюшко як схо-опіцца!.. З кадзілам і ў рызе на званіцу пабег!

Бліскаючы ад унутранага агню вачыма, Кірыліха натхнёным позіркам абвяла слухачоў:

— Ісціны крэст! А народ, які ў саборы ў той час быў, давай бабам у ногі кланяцца ды гаварыць: «Мы даўно ведалі пра вашаго Ілью, але нас папы не падпускалі да яго новаго вучэння! Мілыя сёстры, дзякуем вам, што свет нам адкрылі!..» I людзі раз-два павыкідвалі свае іконы з прытвора, памясцілі ўсюды Альяша!

— Уся вуліца, кажуць, завалена абразамі архімандрытаў, уладык розных і мітрапалітаў! — уставіў Рыгарулька.

Кірыліха сыпала падрабязнасці, нібы з мяшка:

— А потым народ як разбушаваў па горадзе!.. Прыбягаў нават архірэй — тая кансісторыя яго адтуль зусім блізко,— а людзі яшчэ больш сваё! Тады ўладыка давай сунуць бабам золато поўнымі жменямі, каб толькі яны адсталі ад царквы, а бабы яму: «А як жа, так мы табе і прадамосо, якраз на такіх трапіў!..»

Пабачыў уладыка, што аніяк на сваю руку іх не перацяг-не, пачухаў сваю патыліцу, узяў полы ў рукі і паджгаў у староство, каб гаварыць па ціліфоні з сваім маршалкам, хай той дае войско!..

— Во, прыпяклі!..— захапіўся Рыгарулька.

— Хай і Пілсудскі цяпер свае вусы папакруціць у Варшаве той, хай ведае нашых! — уключыўся ў размову і Клемусаў Сцяпан.— А што ён сабе думае — заваяваў нас ад Расеі і так яму гэто пройдзе? Па курортах сабе будзе толькі егдзіць?!

— Ну!— цётка перайшла на шэпт і даверыла таямніцу: — I на ўсмірэнне выклікалі войско!

— Учора наш Іван вазіў у Гродно бульбу, то ўласнымі вачыма бачыў — каля сабора салдат! — спахапілася Сахары-ха.— I каля іншых цэркваў круцяцца яны!.. Але ўсё з дзеўкамі пад ручку сноўдаюць!..

— Баяцца, каб і туды не дабраліса нашыя, а дзевак бяруць для блізіру — няўжо не здагадаешся чаму? — падказаў Рыгарулька.

— Баб у турму пабралі?

— Мусяць выпусціць, калі народ разбушаваў! — разважыла Сахарыха.

Кірыліха і на гэта мела што сказаць:

— Падумайце, якая Тэкля малайчына! У Гродне да яе падляцеў малады і надто файны афіцэр. Падскочыў так, тымі шпорамі залачонымі ды шабляй — дзвэн! дзвэн! — і гаворыць: «Ты, паненка, гэтакая пекная, бы князёўна, дазволь, мілая, я цябе выратую ад астрога!» А яна: «Э, нічого, паночку, я не баюсо, бо веру ў Ілью! Хай бяруць мяне, халера іх бяры, у турму, але хай ведаюць, што ў іх нічого не выйдзе!»

...Хоць з такімі ж уяўнымі рэзультатамі прапагандысты «новага вучэння» вярталіся з Беластока, Брэста, Вільні і Баранавіч, падобныя байкі, народжаныя фантазіяй прагнага да жыцця, таленавітага на выдумку, поўнага аптымізму ды невычэрпнай энергии народа, па закону ўсё таго ж «псіхалагічнага рэха» ляцелі па вёсках і мястэчках. Магутных і жывых пагалосак — гэтага эліксіру прыгнечаных — ніхто не мог бы спыніць ніякімі бар'ерамі.

Раздзел сёмы

Яшчэ адну спробу аб'яднацца з прарокам зрабіў гродзенскі ўладыка. З такой мэтай ён і адправіўся ў Грыбоўшчыну. Для большай упэўненасці па дарозе захапіў крынкаўскага протаіерэя — аўтарытэтнага Савіча.

На гэты раз уладыку Антонія мужыкі ўжо не спатыкалі. I малыя дзяўчынкі дарогу пялёсткамі не ўсцілалі. На святым узгорку было і зусім мала народу — не больш сотні. Не кінуў сваіх пільшчыкаў і цесляў, не пайшоў сустракаць высокапа-стаўленую духоўную асобу і дзядзька Альяш.

Архірэй і віду не падаў, што халодны прыём яго ўразіў.

«Хрыстлер» зараз жа завуркатаў маторам і, падымаючы за сабой жывую істужку пылу, памчаў у Вострава, прывёз яшчэ адтуль бацюшку. З айцом Якавам уладыка прыступіў да літургии, адклаўшы размову з упартым адступнікам на пасля — яны меліся паклікаць Альяша на трапезу.

У рытуале архірэйскай службы ў час абедні наступае момант, калі ўладыка павінен мыць рукі, а потым выціраць іх ручніком. «Трэція свяшчэннікі» падсунулі пусты посуд, і ўладыка Антоній, бы нейкі артыст на сцэне, разыгрываў амавенне насуха.

Госць да правакацыі быў падрыхтаваны і не падаў выгляду, бытта нешта здарылася. Іпадыяканы ў белых сціхарах склалі над ім пазалочаныя рапіды. Уладыка Антоній скорагаворкай прачытаў пару абзацаў з Евангелля, сваё немаладое цела грузна павярнуў да народу ды паспрабаваў людзей узяць словам.

— Праваслаўныя брацця і сёстры! — звярнуўся ён з прамовай.— Што б ні было паміж намі, аднак усе мы застаёмся авечкамі аднаго вялізнага гурту — усе мы асобы той самай веры. Што такое вера? Пра яе цяпер пытаюцца гэтак, як Понці Пілат некалі — пра інсціну!

Разгледзеўшы застылыя твары і насцярожаныя позіркі мужыкоў, духоўны саноўнік свайму голасу прыдаў яшчэ сардэчную цеплыню і душэўную даверлівасць.

— Ні на мінуту не забываючы тут, на зямлі, госпада нашага нябеснага,— працягваў ён, перадыхнуўшы,— мы пры дапамозе божай благадаці, якая жыве ў нас, імкнёмся к духоўнаму і маральнаму ўдасканаленню, што накрэсліў нам пастыр наш і начальнік — гасподзь і спасіцель! Святло яго на працягу двух тысяч гадоў гарэла перад чалавекам, і ён, азароны ім, вучыўся славіць веру святую і айца нашага, іжэ есі на небясі, да свяціцца імя яго! Для нас, праваслаўных, вера — аграмадны дар вялікага госпада бога грэшнаму чалавеку, упэўненасць у тым, чаго не можам бачыць і чуць. Калі яна дадзена каму памерам толькі з гарчычнае зерне, той можа перастаўляць з месца на месца горы, а хто ёю валодае поўнасцю, пра гэтага гавораць: «Вы богі есць!» I славяць самого госпада: «Вся возможна верующему!»

У доўгім і раззалочаным адзенні прамоўца цяпер нічога не бачыў. Аслеплены ад плыні замыславата-напышаных фраз, ён цэлымі патокамі ўжо кідаў іх у здранцвелыя мужыцкія твары.

— Праз гэтую веру мы ўсе ведаем, што з намі выдарыцца і што быць павінна. Праз яе мы ведаем, куды ідзе памёршы. Адкуль гэта нам вядома?.. Усё гэта абгрунтоўваюць аўтарытэтам людзей, якія неапісаным цярпеннем, энергіяй ды з дысцыплінаванасцю сцвердзілі рацыю нашай праваслаўнай веры. Вы іх не шукайце ў сваёй вёсачцы, дзе жывуць звычайныя аратыя,— прамоўца асцярожна падышоў да самага галоўнага, з-за чаго прыехаў.— Такія людзі, якіх і ўвесь свет не варты быў, якіх шануе ўся Усяленная, а супроць ісціны, што яны прапаведавалі, не магла выстаяць ні адна варожая сіла!.. Мы не раздзяляем думкі з католікамі аб звышчалавечых якасцях дзевы Марыі, як гэта робяць з-за цемнаты сваёй некаторыя з вас!.. Праваслаўная царква дае сваім членам шырокі прастор, але ў сваім вучэнні яна дае багаслову пункт апоры і маштаб, з якім і рэкамендуе саразмерыць уеякае рэлігійнае разважанне, каб пазбегнуць супярэчлівасці з догмамі ды вераю царквы! Праваслаўе ніколі не забараняла прыхаджанам чытаць Біблію, каб чарпаць з яе больш патрэбныя звесткі аб веры, як гэта робяць католікі! Аднак праваслаўе прызнае неабходнасць пры гэтым кіравацца талкаваннямі святых айцоў царквы, а не давярацца непісьменным разважанням аддзельных сялян, як легкадумна давяраюць у вас многія сумленныя аратыя і хлебаробы...

На яго здзіўленне намёк на Альяша ў мужыкоў ніякай рэакцыі не выклікаў, і ўладыка ўжо быў упэўнены ў поспеху сваёй місіі.

— Няма, брацця і сёстры, сумнення ні ў кога, што праваслаўе — тая анёльская гіпотэза, якая ахоплівае ўсе выпадкі нашых паводзін! Мае дарагія сябры, сёстры і брацця,— мінуць, пройдуць, у Лету кануць стагоддзі, зменяцца пакаленні, а вучэнне праваслаўнай царквы...

Мажліва, з пункту гледжання царкоўнай рыторыкі прамова гродзенскага архірэя была «на вышыні», але мужыкі слухалі яе, бы турэцкае казанне. Мажны ж саноўнік да таго захапіўся, што нават не адчуў — людзі толькі чакаюць моманту.

Нарэшце адпаведны момант наступіў.

Калі ўладыка Антоній з глыбіні свайго балахона пачаў даставаць хустачку, каб выцерці ўспатнелы лоб, нехта закрычаў:

— Мужыкі, што тут ён нам усё трэліць? Сколькі нагаварыў, а пра што, каб яго спытаць?!.

— Туману нам пускае!..

— Не бойса, ён ведае, што кажа! — прагрымеў голас Ломніка ад дзвярэй.— У Бібліі, бачыш, мы не можам самі разабрацца! I дзеве Марыі зашмат пакланяемса!.. Ашчэ — Альяша занадто слухаем!.. Ён ведае, што казаць!

У храме адразу загуло. З усіх бакоў пасыпаліся выкрыкі:

— Дурня знайшоў!

— Братоў і сясцёр тут шукае! — Бач, сваячок знайшоўсо!..

— А язык у яго як падвешаны!..

— Матавіло!..

— Пазайздросціў, што дзеву Марыю славім? — віскнула Хрысціна і з узнятымі кулакамі кінулася ў яго бок.— Ты бы столькі перацярпеў, падло!

— Не чапай, паліцыю шчэ навядзе сюды! — стрымліваў цётку Ломнік.— А табе, архірэй, будзе нам зубы загаворуваць!

У зале забушавала яшчэ больш.

— Цэрквы ў Гродне папрадаваў і нас падбіваць прыехаў! Унь якое пузо наеў нашым гарбом!

— I сыпле — вокам не міргне!

— Школу спецыяльную канчаў, каб людзей простых ашукуваць!

— Чаго прыпёрса, кудла ?!

I ў віднага саноўніка праваслаўнай царквы з-за спінаў пярэдніх мужыкоў паляцелі гнілыя памідоры ды яблыкі — дакладна гэтак, як ляцелі мінулым годам у Крынках, калі забаставалі гарбары, а рабочыя праганялі з трыбуны нежаданага аратара з прадажнага фабрыкантам прафсаюза, пана Капітулку.

Айцец Якаў з Савічам кінуліся ўладыку ратаваць.

Вярнуўшыся ў Гродна, архірэй паспешліва сабраў у кансісторыю свяшчэннікаў, служачых ды старастаў храмаў.

Калі ўсе сышліся і з'ехаліся, узбуджаны саноўнік пачаў даваць разгон падуладным звычайнымі свецкімі словамі. Сарамаціў іх доўга, не хаваючы сваёй горычы.

— Цёмныя мужыкі, нейкія сектанты, а як дзейнічаюць, бачыце?! Госпадзі, як яны народ паднялі!.. Якія папулярныя, як людзі ім вераць! Чаму не вераць гэтак нам — адукаваным?! Бо яны дружна ды ўпарта блюдуць сваю лінію! А мы свой ісцінны шлях не беражом, мы — хто ў лес, хто па дровы!..

Разам з матэрыяльным дабрабытам прысутныя ўжо набылі характэрныя рысы чыноўнічага саслоўя —кар'ерызм, саперніцтва, інтрыганства, нізкапаклонства перад начальст-вам ды іншыя неабходныя якасці, для таго, каб лічыцца чыноўнікам добрай закваскі, быць на віду і ў фаворы маючых уладу. Агледзеўшы гладкія твары, уладыка Антоній ужо з абурэннем касціў падуладных:

— Ваш галоўны абавязак — сеяць мір і згоду, даваць маральную падтрымку і духоўную сілу міранам, а вы чым займаліся ўвесь час?! Колькі я мусіў патраціць сілы на такое глупства, каб памірыць стары архірэйскі хор з новым саборным?! А колькі трачу часу, каб стрымліваць ашалелых нахабнікаў?! Які-небудзь непісьменны, але пранырлівы бацюшка бязлітасна спіхвае з цёпленькага месца людзей з вышэйшай адукацыяй — свяшчэннікаў са шматлікай сям'ёй — і адбірае ў іх апошні кавалак хлеба!.. А хто пазаймаў у нас пасады царкоўных старастаў?.. Былыя ротмістры жандар-мерыі ды майстры вінакурань!.. Чаго тут дзівіцца, што ў нас шырыцца сектанцтва і з'явіўся «прарок» Ілья — які поп, такі прыход?!. Зрэшты, пра Альяша ў нас з вамі будзе размова аддзельна! — саноўнік разлютаваўся не на жарты.— Вы мяне ў зман увялі!

Уладыка Антоній быў чалавекам рашучым, нават крутога нораву, таму сабраныя ў зале ўгіналіся, хавалі вочы — кожны баяўся, каб уладыка яго не крануў.

— Вы супакойвалі мяне, што «прарок» — лакальная з'ява!.. Хіба адтаго, што прамаўчым, закрыем на яе вочы, не стане праблемы?! Так толькі могуць дзейнічаць платныя слугі, якім няма справы да поспеху нашай місіі!.. Я навяду ў сваёй епархіі парадак!.. I вас працаваць прымушу!..

Да Альяша ў наступны дзень памчалі кансісторскія паны ў капелюшах. Толькі Клімовіч да іх нават не выйшаў.

Тады архірэй выклікаў з Крынак бацюшку Савіча. Адводзячы ад протаіерэя вочы, саромеючыся аголенага ў сваіх словах намеру, уладыка Антоній заявіў:

— У святой царквы павінны быць у Грыбаве свае вушы. Падбярыце там бабак, якія за плату згодзяцца дакладваць пра кожны крок Альяша. На грошы не скупіцца!

...Хто ведае, што яшчэ прыдумаў бы ініцыятыўны архірэй Гродзенскай епархіі, каб абмежаваць уплыў грыбоўшчынскіх мужыкоў на праваслаўных прыхаджан і іх прыручыць, калі б далі размахнуцца.

Сам таго не разумеючы, дзядзька Альяш даўно стаў аб'ектам, з-за якога ішла барацьба паміж каталіцызмам і праваслаўем. За дзейнасцю Антонія з насцярожанай увагай сачыў віленскі каталіцкі епіскап — Рамуальд Ялбжыхоўскі. За плячыма віднага каталіцкага дзеяча і ўплывовага чалавека стаяла магутная арганізацыя з тысячагадовым вопытам барацьбы з ідэйнымі праціўнікамі.

Калі стала відочна, што гродзенскі ўладыка становіцца папярок дарогі каталіцкім вярхам, «біскуп» націснуў адпаведны гузічак, і добра наладжаны механізм адразу здзейнічаў.

У каталіцкай газеце нечакана для ўсіх, з'явіўся хлёсткі фельетон аб непрыстойных паводзінах архірэя Гродзенскай епархіі. Са спасылкай на шматлікіх сведак, з пералікам пікантных падрабязнасцей, журналісты размалявалі епіскапа Антонія гомасексуалістам.

Зганьбаваны ўладыка сеў у свой «хрыстлер» і памчаў у Варшаву. Па дарозе ў польскую сталіцу Антонію было пра што думаць. Ён аж кіпеў ад абурэння і ні на момант не сумняваўся, што мітрапаліт яго абароніць. Іначай і быць не магло!

Грыбоўшчынская абшчына знаходзілася пад кантролем кансісторыі ўсяго пару месяцаў, а ў цэлай епархіі вырашыліся адразу ўсе эканамічныя праблемы. Гэта не нова! Некалі за ахвяры паломнікаў да іконкі маці божай на грушы пад Слонімам быў пабудаваны Успенскі сабор у Журовічах ды яшчэ тры храмы, а журовічскія епіскапы валодалі такой маёмасцю, што па багаццю маглі пацягацца з Хадкевічамі, Сапегамі ды Радзівіламі!..

Неабходна толькі знайсці ключы да грыбоўшчынскай стыхіі і падпарадкаваць мужыка Клімовіча з яго кампаніяй. I не паддавацца католікам! Таксама і на Журовічы касцёл потым наклаў лапу!.. У 1726 г. рашэннем папскай капітулы Журовіц-кая маці божая на грушы была каранавана. У свой час нават праваслаўнага младзенца Гаўрыіла з Заблудава католікі нахаб-на сабе прысвоілі і трымалі гадоў сто!.. Няўжо паддацца, каб яны і Клімовіча перацягнулі на свой бок?! Мітрапаліт Дзіянісій напэўна дапаможа!..

Прыбыўшы ў прадмесце польскай сталіцы, Прагу, машына ўладыкі накіравалася на вуліцу Зігмунтоўскую да царквы святой Магдалены, дзе памяшчалася дыяцэзія. З-за сваіх заслуг Антоній без даклада ўварваўся да галавы праваслаўнай царквы ў Польшчы:

— Ваша высокапрасвяшчэнства, зноў козні католікаў! Я цярпеў, але болей не магу!..

Мажны і энергічны мужчына з малочна-белай мітрай на галаве і посахам у руках як бы даўно чакаў госця з Гродна. Мітрапаліт адразу стаў яго папракаць:

— Што вы нарабілі!.. Я вас, Сяргей Іванавіч, папярэджваў — не задзірайцеся! Папярэджваў, калі вы да мяне прыязджалі, наказваў праз давераных!.. Я маліў вас адумацца, умерыць сваю энергіго, калі заязджаў у Гродна!..

Мітраналіт спахапіўся, што гаворыць неасцярожна, і загадаў свайму калейніку-манаху прасачыць, каб ніхто іх не падслухаў з прыёмнай. Тады саноўнік перайшоў на свецкі тон.

— З кім ты, Сяргей Іванавіч, ваяваць уздумаў?.. Нават бабак падкупіў у нейкай там вёсачцы!..

— А-а, праінфармавалі ўжо! — сумеўся архірэй ды выбухнуў: — У мяне ўсе прыходы аголеныя з-за гэтага мужыка! Я вымушаны штосьці рабіць!..

Пастукваючы посахам, гаспадар захадзіў па пакоі:

— Бачыш, як справу палякі арганізавалі!.. Зразумей, Сяргей Іванавіч, у той вёсачцы — усяго адчайная спроба ўратавання вясковых традыцый, нарушэнне якіх для адсталых і прымітыўных сялян — раўназначна канцу свету. Мужыкі з вартай лепшага прымянення ўпартасцю і адчаем асуджаных насякомых спрабуюць агрызнуцца! Імпульс гэты ў іх стыхійны, бяздумны, хоць і гэтак бурлівы! Выступаць супроць натураль-нага працэса на вёсцы — неразумна! Пройдзе ў людзей само, як праходзіць катар, трэба толькі цярпенне!

Мітрапаліт уздыхнуў і на хвіліну спыніўся. Сонца кланіла к захаду і асвятляла саноўніка праз акно. Ён напружана думаў, як бы зачэрпваў важную ісціну з глыбіні свайго нутра, а расшыты брыльянтамі крыжык на белай яго мітры гарэў далікатнымі іскрынкамі.

Праз хвіліну ён ужо выкладваў новыя аргументы:

— Гэта — форма распачлівай барацьбы за існаванне этнічнай групы! Яна перад пагрозай пагалоўнай паланізацыі аб'ядналася вакол рэлігійных эксесуараў культа — выдуманага куміра, грыбоўшчынскай царк-вы, харугваў, ікон і званоў! Але пры чым тут мы?! Нам трэба сваёй справы трымацца!

Калі Дзіянісій быў нікому не вядомым вікарыем на Валыні, уладыка служыў ужо архірэем у Пецярбургу. Цяпер гэты шляхцюк браўся павучаць яго, пецярбургскага воўка. Антоній ледзь сябе стрымліваў.

— Як ты так можаш!.. Пад адным Хэлмнам палякі разбурылі нам паўтысячы храмаў!.. З іншых цэркваў павыносілі бацюшак і пакідалі ў сметнікі!.. Ужо і ў Гродне тры царквы пайшлі на злом!.. Прыхаджане не даюць мне праходу, вытыкаюць імі, а праваслаўны мітрапаліт спакойна пра гэта разважае!

Дзіянісій энергічна стукнуў інкруставаным посахам у персідскі дыван:

— Каго ты, Сяргей Іванавіч, папракаеш у недахопе адданасці да святой царквы?! Свяшчэннік Смарагд, страляючы ў айца Георгія⁷, царства яму нябеснае, цэліў і ў мяне, і я толькі цудам уратаваўся тады ад кулі раскольніка!.. Між іншым, а чаго гэты поп дабіўся?.. Азлобіў урад і насцярожыў прыхільных нам сяброў-палякаў. Потым трэба бы-ло пакласці столькі старанняў, каб насцярожанасць развеяць!

— Так. што, па-твойму, паддацца ім?! — выбухнуў Антоній.— Сёння палякі палец адхапілі, заўтра — паадсякаюць нам і голавы!

— Не ўпадай у крайнасці! Трэба і нам паводзіць сябе разумна. Увайдзі, Сяргей Іванавіч, у душы і палякам! Паўтараста гадоў былі яны ў няволі, і касцёл цярпеў ціск ад нашых губернатараў ды архірэяў! Тыя дяцьсот цэркваў былі ў свой час пераробленыя ўніятамі з касцёлаў, католікі проста вярнулі сваё!.. У Гродне разбурылі царкву, пабудаваную ў памяць Мураўёва, таму не дзіва, што яе і разбурылі!.. I гісторыю сабора, з якога зрабілі касцёл, ведаеш дасканала — ён у свой час быў нашымі перароблены з касцёла, пабудавана-га яшчэ князем Вітаўтам у падарунак сваёй жонцы!..

Крыху астылы Антоній уздыхнуў:

— Ага, прызнаеш і сам!.. Цёмныя мужыкі няхай гэтага не разумеюць, але мы павінны глядзець праўдзе ў вочы! Пры ўсім пры тым свяцільнікі нашай веры — праваслаўныя храмы — у асноўным стаяць непарушна! Свяшчэннікаў Хэлмшчыны на работу я ўладкаваў!.. Такім чынам, нашае ядро захавалася непарушным! Цяжкія дні перажываем, дарагі сябра, што зробіш!.. Цяжкія.

Мітрапаліт быў яшчэ і рэктарам духоўнай акадэміі. Пахаджваючы, як перад студэнтамі, трымаў ён прамову зноў:

— Бачылі мы ўсякае!.. Наша царква перацярпела татарскае іга. Перажылі мы, дзякуй богу, без вялікіх страт і ганенне Пятра Першага. А чаму? Бо не давала ўладзе царква прычыны для непакою палітычнага характару! Пара нам урэшце вучыцца на прыкладах гісторыі! Пілсудскі нам перашкаджае, бо загадаў польскую мову ўвесці. Цэзар Юліян быў няверуючым, аднак салдаты-хрысціяне ахвотна служылі ў яго арміі! Калі патрабаваў ад іх малітвы язычаскім балванам, яны выбіралі бога, аднак, калі загадваў ім — у атаку! — адразу былі яму паслухмяныя!..

Упарты мітрапаліт Нікан хіба лепш зрабіў, што супраціў-ляўся Аляксею Міхайлавічу?.. Цар-бацюшка ўсё роўна яго зламаў і свабоду царквы разбурыў. Дзвесце гадоў потым праваслаўе не магло падняцца на ногі...

Савецкая Расія вось-вось рассыплецца. Перад намі тады стануць грандыёзныя задачы, якіх не спатыкала аўтакефаль-ная царква з часоў Кірыла і Мефодзія! Трэба дачакацца святога дня ўваскрасення праваслаўя поўнымі сілы і энергіі! У імя гэтага я не маю права рызыкаваць ядром добра сыгранага апарата дзеля ўратавання адзінкі, нават — мне блізкай і дарагой! Прабач, Сяргей Іванавіч, але і ты на маім месцы зрабіў бы гэтаксама. Тым больш што твае ворагі сведкаў падрыхтавалі надзейных!

— Што праўда, то праўда, падрыхтава-алі!.. — усміхнуўся госць з горкім сарказмам. Зусім зламаны Антоній праз хвіліну ўзмаліўся:—Што за езуіцтва, Аляксей Мікалаевіч!.. Які з мяне гомасексуаліст, падумай толькі, што за абсурд!.. Я — стары чалавек!..

— Разумею цябе, дарагі! Прысядзь, калі ласка!.. О! Сюды і слухай!.. Цярпі, скора настане наш час. У Расіі страшэнны голад — духоўны і маральны. Там стаміліся, нас чакаючы! Калі цябе стануць зноў у Піцеры насіць на руках, павер, не будзе мець значэння, што палякі табе аднойчы падставілі ножку і быў ты некалькі месяцаў ў загоне! Наадварот, тваёй біяграфіі такая дэталь надасць пікантнасці!..

Гаспадар і сам апусціўся на мітрапаліцкае крэсла ды ўгаворваў ужо сябра, нібы паслухмянага пакорлівага школьніка:

— Покуль што, Сяргей Іванавіч, паедзеш у Пачаева. Хацеў цябе паслаць у Журовіцкі манастыр на адпачынак. Там вельмі рамантычнае месца, цудоўная манастырская пасека, чаплі гняздзяцца над возерам ля сабора... Эдэмскі куточак!.. Але віленскі «біскуп» еў бы цябе поедам і там, а ты чалавек гарачы, клюнеш на правакацыю раз-два. Пабудзь далей ад граха. Пасядзі покуль што ў Пачаеве, зводдаль ад Ялбжыхоўскага, ці-шэй вады, ніжэй травы, я ж буду пра цябе заўсёды памятаць і маліцца... Што зробіш, кожная ўлада даецца нам ад усявышняга!..— уздыхнуў мітрапаліт, думаючы ўжо пра другое.

...Цяпер архірэем Гродзенскай епархіі стаў айцец Савва. Новы епіскап пачаў раз'язджаць на тым самым «хрыстлеры» з тонкімі, нібы аблітымі смятанай, спіцамі, але дарогу ў Грыбоўшчыну свайму шафёру загадаў назаўсёды забыць.

Акордам да легенды пра разгром духавенства альяшоўца-мі прагучала ў нашай хаце апавяданне Хімкі.

Цётка з'явілаея ў Страшаве, каб даведацца, ці не прыйшло ад дзяцей пісьмо. Збегліся суседкі, засыпалі Хімку пытаннямі, адно гаварыць яна не вельмі спяшалася. Поўная шчодрай дабраты, унутранага здавальнення і радасці, наша цётка сядзела на лаве з заціснутай моцна ў кулаку ўсё той жа карункавай хусцінкай ды таямніча ўсміхалася.

Хімку ўвогуле нельга было пазнаць! Некуды падзяваліся згорбленасць і гатоўнасць усім паслужыць. Яна сядзела з пачуццём уласнай годнасці, твар і рукі зрабіліся ў яе белымі, нібы ўвесь свой век жыла яна ў горадзе і ў дастатку. Нават адзенне на ёй было ахайнае і адпрасаванае.

— А-а, паявіласа-такі? — увайшоў у хату бацька.— Ну, здраствуй!.. То і ты, кажуць, праславіласа ў вайне з кудламі?! — не без гонару заўважыў ён, дараваўшы ўжо сястры нават тое, што яна вазіла прэзідэнту кужаль.— Малайчы-ына!.. Я з панамі ваюю, а ты — з папамі ды архірэямі! Ото ж узяліса мы з табой парадкі наводзіць! А-а, і не ведаў, і не думаў, што такая ты ў нас нарадзіласа заядлая!

— Якая ўжэ е,— сціпла развяла рукі сястра.

Адпусціўшы Хімцы пару шпілек за тое, што яна вось ужо цэлы год прымушае брата абрабляць яе землю, робіць яго сваім арандатарам, бацька пахваліў зноў:

— Так кудлатых разагнаць, такую ганьбу на іх наклікаць, хто б падумаў!.. Ведаеш, на вёсцы пра гэто цяпер толькі і гавораць! А-а, малайчыны!

Бацька прайшоўся сюды-туды па хаце. Вакол сядзелі бабы, і мужчынская годнасць не дазваляла з сястрой уступаць у інтымную размову — адклаў на пасля.

— Інцярэсно, а што далей думаеце вы рабіць? — зацікавіўся ён.— Папы ў спакоі не пакіну-уць вас!

— На ўсё воля божая.

— Ну, ну, надзейса на яго! Зрэшты, кажуць, у вас там цудаў многа бывае?

— Чаму не, здараюццо.

— То звадзіла б туды і мяне, паказала б! Дальбо, столькі пражыу на свеце, вайну праваяваў, а ніводнага шчэ не бачыў!

— Каб заслужыць цуд, трэ быць чыстым і дастойным. А ты? Калі свой лоб перажагнаў? Як мама цябе лупцавалі!.. Да споведзі і да прычасця калі хадзіў? Перад жаніцьбай, бо бацюшко шлюбу не даў бы!.. Ты ні ва што не верыш, нічого і не ўбачыш, нават каб туды і прыйшоў! Думаеш — не? Бачыла, прыходзяць туды такія!..

— А як паверу?

— Бог шчодры, хапае ў яго святых дароў іншым, то хопіць і табе.

— Эт, такія казкі я ўжо не раз чуў ад вашаго брата, багамола! Але ты зрабі мне такі цуд, каб яго ўгледзеў кожны!

— Усе не могуць быць дастойнымі ў бога.

— А ты ж толькі што гаварыла, што ён шчодры і міласці ў яго — мяшкамі, і ўсім хопіць!

— Я пра адно кажу, а ты — пра другое.

— А-а, як ты выкручвацца навучыласа! Бачу, недармо яны цябе там трымалі, недарма хлеб у іх ела!

— Ела, што бог паслаў.

— I Евангелля начыталася, бачу, а разумееш ты ў ім много? От, паўтараеш завучанае, як папугай, бы тую малітву!

— Евангелля — кніжка царкоўная, яе мудрасць святым духам запячатана, кожнаму яе нельга разумець.

— Толькі —твайму Альяшу!

— Ілье — адкрыто.

Бацька раптам адумаўся, што спрачацца з такімі — дарэмная трата часу.

— Ат, чорт вас, дуралеяў, разбярэ! — нецярпліва махнуў ён рукой і пайшоў.

На гэты раз Хімка і брывом не павяла, што ўгнявіла брата.

Бабы засталіся самі.

— Залвіца, то як ты жывеш там? — пацікавілася мама, шукаючы ў Валодзькавай галаве.— Гэто ж — ні дзень, ні два і ні тры! Столькі сядзець у той Грыбоўшчыне, столькі выцерпець там!.. Чым займаласа там цэлы год, расказвай!

— Чым усе жоны-міраносіцы,— сціпла адказала Хімка.

Жанчыны памаўчалі.

— Мая меляшкоўская пляменніца апавядала, што моляцца яны ўсе там, у царкве прыслужваюць ды людзей прымаюць! — каб разварушыць сяброўку, уставіла Сахарыха.

— А пэўна ж! Столькі народу валіць кожны дзень, клопат з імі велькі, мабыць? — не адставала цягнуць за язык залвіцу мама.— То расказвай, не маўчы ўжо, мы тут свае ўсе, смяяцца не будзем, як брат твой! Надта разумны.

— Нам званы прывезлі да пачапілі,— загаварыла нарэшце Хімка, і вочы ў яе ўжо загарэліся.— Альяш высвянціў іх, прачытаў малітву такую: «...Госпадзі, як прагучаць гэтыя званы, няхай адступіць змрок і цемра, зло і няшчасце, маланкі і громы, засуха і голад ды знішчальная сіла града...» Далей я забылася... I цяпер, як удараць, як удараць дружно на «Верую», то такая ўрачыстасць — бы на небе, калі часамі прысніцца!.. Бягуць людзі адусюль паглядзець і паслухаць, а радуюццо, а гамоняць, бы дзеці!.. Ні бацюшкі, ні архірэі, ні хто другі, а — самі сабе іх купілі, самі і ўстанавілі! Белавежскі Антанюк з мужчынамі ўзвалакаў іх вяроўкамі!.. Ах, колькі канапляных вяровак парвалі!.. I цяпер яны — бом! бом! бом!.. Адзін тоўсто так, як чмель, а тыя ўсё танчэй, танчэй ды гудуць, бы Яшкаў самалёт у нябеснай высі!.. I, паверце, бабанькі, наўслухаюсо, намалюсо за дзяцей, выплачусо салёнымі слязьмі — выйдзе з мяне гэты ўрэдны сок, ды та-ак мне на душы стане лёгко, та-ак файно, што больш нічого, здаецца, і не трэ!

— Ох, і мне часамі так хочацца некуды пайсці ды адвесці душу! — пазайздросціла ўжо мама ды цяжка ўздыхнула.— Але твой брат ні ва што не верыць, узніме сварку ды не адпусціць!.. А тут шчэ і часу шкода!.. Свіней кормім на праданне... Унь Ігнаты купілі малатарню, трэ і нам падумаць аб ёй...

— Кі-іньце вы, Манька, за Ігнатамі ганяцца!

Хімка хапіла яе ўжо за руку і стала пераконваць:

— У нас прытчу апавядалі, паслухайце адно! Імчаў па дарозе на чацвёрцы коней адзін багаты купец. За ім выехаў купец на тройцы. Едзе сабе і думае: у мяне ж толькі на аднаго каня меней, чаму я павінен адставаць? I не адстае. Тады выягджае купец ужэ толькі парай. Гэты бачыць тройку сівых і думае: у яго ж болей на аднаго каня, чаго я павінен адставаць? Выягджае двуколка, купец у ёй бачыць наперадзе пару ды разважае гэтаксамо: у мяне толькі на аднаго каня меней, усё роўна не адстану!.. I конь яго ад натугі здох, гаспадар зруінаваўсо — вядомо, усяго і было таго багацтва!.. А той, што на чацвёрцы, яшчэ і дзісь егдзіць недзе!.. Падумайце добро, Манька, так і вам — не ўгнацца, мусі, за братам Рыжаго Ігната!

— Мо і праўду ты кажаш...

Мама аж разгубілася і на тую залвіцу, якую калісьці лічыла занішто, нават на вы ніколі не назвала, цяпер паўзіралася з пашанай.

Жанчыны загаварылі пра дзяцей.

Сахарышынага Ёзіка і Кірылішынага Валодзьку якраз трымалі ў турме. Бабы пачалі Хімцы зайздросціць, што яна ў лепшым становішчы, бо хто ведае, мо Яшка яе ў Саветах ужо і ў камісарах ходзіць, і волю людскую мае, а іхнія хлопцы — гніюць на цэментавых падлогах ваўкавыскай турмы. А калі нават і вернуцца, то што іх у гэтым Страшаве добрага чакае? У турме яны, кажуць, не марнуюць час, адны адных нечаму вучаць хоць...

— На тыдзень па два разы хаджу ў пракляты Ваўкавыск! — паскардзілася Кірыліха.— Ногі да каленяў стаптала, толькі да сына не дапускаюць. Камендант турмы кажа:

«Не дуры, бабо, нам галавы, ён шчэ пад следствам ўсё, і ні з кім бачыцца яму не дазволено!.. Не трэба было дазваляць, каб выступаў супроць уласці!..»

Так ні разу і не паказалі, ні пісьма не перадалі!.. Ці хоць ведае мой Валодзька, што гэтак для яго стараюсо?..

— А маго Ёзіка, кажуць, надто білі! — заплакала Сахарыха.— Паб'юць, паб'юць, а тады шчэ й вады ў нос наліваюць!.. Пальцы прышчымляюць у дзвярах!.. Здаецца, каб можно было, увесь гэты збытак на сябе ўзяла б, хай бы яму палегчало б — кожную жылачку яму з сябе выпарала б!.. Толькі што ты, цёмная баба, можаш! Ноччу не магу спаці, хоць ты што хочаш!.. I ў рот нічого не лезе!.. Калі ўсе палягуць, стану на калені перад іконай мацеры божай і малюсо, малюсо, малюсо ды плачу...

Хімка ўздыхнула:

— Доля мацярынская — не дай бог! Недарма моляцца дзве Марыі!.. У нас пра мацярок вельмі добро гаварыў прапаведнік з Ліды,— сабралася яна расказваць зноў.— У нейкім там царстве пасадзілі ў цямніцу хлапца. Маці пайшла таксама па начальству, а самы галоўны ёй і кажа:

«Не хадзі, не дуры нам галавы, бо ніц не дапаможа! Выйшаў царскі ўказ, заўтра ў дванаццаць гадзін ударыць вялікі звон і сына тваго на пляцу смерцю пакараюць!»

Маці гэтаксама, як вы, плакала, убіваласа, ноччу галавы да падушкі не прытуліла, а раніцой падумала так — уратаваць зусім яго не магу, але хоць пару хвілінак сыну дарую. Узабралася бедная на званіцу, прытаілася ды чакае. Калі кат занёс сякеру над галавой асуджанага і званар ужэ тузануў за вяроўку, каб падаць знак, яна падставіла рукі пад звон. Язык жалезны ўдарыў у мяккое, і звон той, вядомо, не прагучаў. Так маці і трымала рукі, покуль іх не адбіло!..

— Дзіво што рукі падставіла пад тое жалезо! — скрозь слёзы загаварыла цётка Сахарыха.— Тваё дзіця задаволено, яму добро, то і ўсе мацерыны радасці, ўсё шчасце!

Бабы ўсхліпнулі пачырванелымі насамі, пачалі выцірацца ражкамі хусцінак.

Для мяне і брата цётка Хімка была за няньку. Адчуваючы, у якой яна цяпер пашане, я цётку сваю слухаў, напаўняўся гонарам і быў з Хімкай сэрцам. Толькі хлапечае самалюбства мне не дазволіла выказаць сваю любоў Хімцы ўголас — мне ішоў ужо адзінаццаты год. Затое нецярплівы і маладзейшы на тры гады мой брат дачакаўся, калі цётка змоўкне, вырваў сваю галаву з маміных рук і спытаў:

— Цёцю, а вы, праўда, больш у Грыбоўшчыну не вернецеса?

— Пайду, Валодзечка, пайду, дзетка! — паспачувала яму Хімка і прыгарнула пляменніка.

— А-ай, не трэ-эбо больш, я з вамі зноў спаць буду! — узмаліўся ён.

— Дурненькі. Я там у іх — міраносіца. Без мяне ім ніяк не абысціса.

— А што вы там носіце?

Бабы рассмяяліся.

— Так богавы служкі называюццо! — прыняла ўсур'ёз братава пытанне цётка.

— А-а!..— са шкадаваннем працягнуў Валодзька.

— Мушу туды ісці, сынок, бо мне сон такі прысніўса і бог загадвае, каб я служыла дзядзьку Альяшу.

Хімка ўздыхнула з забабоннай пакорнасцю ды зноў звярнулася да сябровак:

— Ах, і сніцца мне, бабы, бытто я анынуласа ў аблаках, але не магу аглянуцца, бо вішу, і баюсо, каб не праваліцца ў бездань. Гляджу — перада мной на хмары якіясь людзі вылежваюццо. Бы на беразе разлягліса і грэюццо на сонейку!..

«Дайце руку, каб я ступіла на цвёрдае!» — прашу іх.

«Не можам,— кажуць.— Пачакай, хутко будзе ісці той, хто падасць!»

I во, а людцы вы мае, бачу нейкую ўжэ цень і чую за сабой пах. Але такі дзіўны арамат, такі дзіўны, што за ім, здаецца, пайшла б на край свету! I цень гэтая і пах блі-ізяцца да мяне памаленьку, блі-ізяцца!.. Хтось падае руку, але не-е, не ба-ачу яго, а чу-ую толькі ўсё той пах, а бачу адну цепь!.. Хтось той сціскае мне моцно руку, сцягувае на хмару, а рука такая сі-ільная, цё-оплая і таксамо пахучая, паху-учая!.. Тады той нехто кажа:

«Ідзі за мной, адно не азірайса ні налево, ні направо, ні назад!»

I мы некуды крочым. Збоч сцежачкі анёлы з залатымі дзідамі стаяць і нам кланяюццо, ластаўкі снуюць. стрыжы вішчаць, буслы лётаюць...

I тут ён раптам мяне пытае:

«Ці памятаеш сваё прозвішча?»

Я думаю, думаю і ніяк не ўспомню прозвішча, нават — дзявочаго. Тады нехто той падводзіць да варот гэтакіх, бы ў Казані былі ля той гімназіі, дзе мой Яшка з вашым Ёзікам вучыўсо, але куды большых, ды з такімі бліскучкамі, як агонь жывы, з вісюлькамі рознымі, і кажа: «Чытай!»

I я чытаю... Толькі адно слово там: «Светач». Першы раз такое слово чую і бачу, дальбо, напісаным... Я адразу прачнуласа, упала на калені і давай бясконца маліцца!

Хімка ў заканчэнне аб'явіла зачараваным малым:

— Сам гасподзь бог, Валодзечка, паказвае мне быць светачам: хадзіць па людзях, насіць ім праўду пра вучэнне прарока, пра грыбоўшчынскаго дзеда Альяша! А мо і ты, калі вырасцеш, станеш некалі такім...

Сахарыха ўздыхнула з зайздрасцю:

— Якая ты, Хімачко, шчаслівая!.. А так табе было цяжко, так трудно, так ты тут кукавала, і так мы цябе шкадавалі ўсе — аж страх і ўспомніць!

Хімка згадзілася:

— Было! Праўду людзі гавораць, што, пазачыняўшы ўсенькія дзверы, усявышні хоць вакенцо для ратунку чалавеку пакіне!