За секунду да выстралу

Мікалай ЧАРГІНЕЦ

ЗА СЕКУНДУ ДА ВЫСТРАЛУ

Раман

Раздзел І

1 Славін

Цягнік, рассякаючы начную імглу, гучна грукаючы коламі, імчаўся наперад. Стары абшарпаны вагон быў поўны людзей. Здавалася, каго тут ні ўбачыш. Дзядок з калматай барадой; побач, ашчаперыўшы рукамі аграмадны вузел, драмала бабулька ў вялікай вязанай хустцы. У куце прымасцілася з грудным дзіцем маладая жанчына. Дзіця часта плакала, і маці даводзілася, чырванеючы, пры ўсіх карміць яго грудзьмі. А тут, як на ліха, амаль насупраць, сядзіць маладзенькі афіцэр — лейтэнант міліцыі. Спачатку ён, разумеючы, што бянтэжыць жанчыну, кожны раз, калі яна рыхтавалася да кармлення, уставаў і сыходзіў у тамбур, але жанчыне, каб дзіця менш турбавала пасажыраў, даводзілася часта супакойваць яго, і хаджэнне афіцэра надакучыла пасажырам. Барадаты стары не вытрымаў і прыкрыкнуў на лейтэнанта, калі той чарговы раз прайшоў міма яго:

— І чаго ты мітусішся, хлопец?

— Дык жанчыну не хачу бянтэжыць, — чырванеючы, напаўголаса адказаў той.

Сярэдніх гадоў мужчына ў шынялі, які сядзеў побач з жанчынай, запытаўся:

— Куды шлях трымаеш, лейтэнант?

— Далёка, — адказаў афіцэр і пачаў глядзець у акно, за якім была адна цемра. Ён з трывогай падумаў: «Дзе гэта Сасноўка? Нават на карце не знайшоў! Не праспаць бы. Праваднік сказаў, што на палове першай...»

Паступова пасажыры засыналі. Яны сядзелі, шчыльна прыціснуўшыся адно да аднаго, пагойдваючыся ў такт руху вагона. Пачаў драмаць і лейтэнант. Нават сон убачыў, але хтосьці крануў яго за плячо і сказаў:

— Таварыш лейтэнант! Праз дзесяць мінут Сасноўка.

Славін намацаў пад сядзеннем фанерны чамадан, падняў яго і асцярожна, стараючыся не турбаваць спячых, пачаў праціскацца ўслед за правадніком да выхаду. У тамбуры шум колаў і ляск буфераў быў чутны мацней, але пасля душнага пракуранага вагона дыхалася лягчэй.

Праваднік вярнуўся ў вагон, а лейтэнант зняў фуражку і прыціснуўся тварам да шкла. «Што чакае мяне ў гэтай Сібіры? Ну што ж рабіць, калі загад ёсць загад».

Уладзімір успомніў, як ён спрабаваў пераканаць начальства накіраваць яго ў Мінск, але ніхто не пагадзіўся з яго довадамі. Начальнік школы так і сказаў:

— Едзь, Славін, у Сібір, ты цяпер там больш патрэбны. Папрацуеш пару гадоў, а потым відаць будзе.

Таварышы жартавалі: «Табе, Славін, як партызану і работу падабралі па характары. Накіроўваюць у лес, глядзі толькі па старой звычцы цягнік пад адхон не пускай!»

Мацней загрукалі буферы, і цягнік пачаў запавольваць ход. Міма вагона павольна праплыў невялікі адзінокі будынак. Праваднік, які зноў з’явіўся ў тамбуры, моўчкі адхіліў Славіна ад дзвярэй і адкрыў іх. Лейтэнант вычакаў, пакуль цягнік спыніцца, і саскочыў на зямлю.

Амаль адразу ж паравоз даў кароткі гудок, і цягнік крануўся. Калі міма пранёсся апошні вагон, Славін накіраваўся да будынка вакзала. Ля ўвахода з лямпай у руцэ стаяў чыгуначнік. Ён заўважыў адзінокую постаць, якая набліжалася да вакзала, і ўважліва ўзіраўся ў яе ў надзеі ўбачыць каго-небудзь са знаёмых.

— Дзень добры! Гляджу, акрамя мяне, ніхто і не сышоў з цягніка.

— Дабры дзень! А я думаю, хто ж гэта начным цягніком да нас завітаў? — сказаў чыгуначнік і, асвятліўшы Славіна лямпай, дадаў: — А тут сама ўлада прыехала.

Славін усміхнуўся:

— А што, да майго прыезду ў вас тут безуладдзе было?

Стары збянтэжыўся:

— Ды не, я не ў тым сэнсе. Вы да нас па службе ці ў госці да каго?

— Служыць сюды прыехаў. Як у Мар’янск мне дабрацца?

Дзяжурны па вакзале замітусіўся:

— Пойдзем хутчэй, таварыш лейтэнант! Тут машына павінна быць, прыязджаў паштар да цягніка. — І ён пашыбаваў вакол будынка. Славін рушыў следам. Яны абышлі будынак і ўбачылі крыты грузавік. У кабіне сядзелі двое. Чыгуначнік падышоў да машыны і адкрыў дзверцы:

— Вы ў Мар’янск?

— Так,— адказаў, прыпальваючы, кіроўца.

— Падкіньце ў міліцыю папаўненне, а то да раніцы транспарту ніякага не будзе.

Вадзіцель паглядзеў у бок лейтэнанта і сказаў:

— А, міліцыя! Вядома, падкінем. — Ён павярнуўся да мужчыны, які сядзеў у кабіне. — Іван, лезь у кузаў.

Той, нічога не кажучы, вылез з кабіны і накіраваўся да задняга борта машыны. Славін падзякаваў дзяжурнаму, сеў у кабіну і паклаў сабе на калені чамадан. Вадзіцель завёў матор, і неўзабаве грузавік, набіраючы хуткасць, панёсся па прасёлкавай дарозе. Лейтэнант спытаў:

— Доўга ехаць?

— Калі матор не забарахліць, за дзве гадзіны даедзем.

Славін хацеў пагаварыць з вадзіцелем, але ў кабіне стаяў такі шум, што цяжка было разабраць словы. Ён уладкаваўся ямчэй і з цікавасцю назіраў, як у святле фар сплывае назад у цемру тайга.

Роўна праз дзве гадзіны машына заехала ў нейкае паселішча. Шафёр з палёгкай пракрычаў:

— Мар’янск!

Неўзабаве ён спыніў машыну і, не выключаючы рухавіка, паказаў рукой на вузенькі завулак справа.

— Вам сюды, тут недалёка, метраў трыста. Бачыце аднапавярховы цагляны дом. Гэта і будзе міліцыя.

Праз дзесяць мінут Славін стукаў у глухія драўляныя дзверы, над якімі пры святле невялікага газавага ліхтара віднелася шыльда «Мар’янскае аддзяленне міліцыі».

За дзвярыма пачуліся крокі, затым ляснула завала, і ў праёме дзвярэй паказаўся міліцыянер.

— Дабрыдзень, таварыш сяржант! Я лейтэнант Славін, прыбыў для далейшага праходжання службы.

Сяржант павітаўся і, прапусціўшы госця ў калідор, зачыніў дзверы.

— А раптам каму дапамога спатрэбіцца? — кіўнуў галавой на завалу лейтэнант.

— Уначы да нас ніхто не звяртаецца. Урэшце пастукае, як вы цяпер.

Яны ўвайшлі ў дзяжурны пакой. За высокім бар’ерам стаяў пісьмовы стол, а ў куце на невялікім тапчане ляжалі матрац, коўдра і падушка. Сяржант дастаў з кішэні грабянец і стаў прычэсваць ускалмачаныя светлыя валасы. Ён быў такі ж высокі і стройны, як Славін, толькі гадоў на пятнаццаць старэйшы. Яго блакітныя вочы добразычліва глядзелі на Уладзіміра.

— Што будзем рабіць, таварыш лейтэнант? Загадаеце начальніку дахаты патэлефанаваць ці падрэмлеце ў суседнім кабінеце? Да світання нядоўга засталося.

— Вядома, няма сэнсу будзіць чалавека.

Сяржант узяў газавую лямпу, што стаяла на паліцы — яе да гэтага ён прынёс з калідора, і пайшоў паперадзе Славіна. Неўзабаве яны апынуліся ў вялікім кабінеце, абстаўленым простай мэбляй. Вялікі двухтумбавы стол быў накрыты зялёным сукном, на ім стаяў старадаўні, зроблены з мармуру і бронзы, чарнільны прыбор. Усе тры акны ў кабінеце былі зацягнуты цёмнымі шторамі. Сяржант дастаў з кішэні запалкі, запаліў лямпу, якая вісела пад столлю, і махнуў рукой на скураную канапу, што стаяла ў куце:

— Вось вам ложак. Цяпер прынясу пасцель.

Славін паставіў чамадан, паклаў на крэсла фуражку і сеў на канапу. Увайшоў сяржант. Ён працягнуў падушку і простую салдацкую коўдру:

— Уладкоўвайцеся і адпачывайце. Начальнік звычайна прыходзіць да васьмі. Вас пабуджу ў сем.

Славін зняў новенькі кіцель, акуратна павесіў яго на спінку крэсла, кінуў на канапу падушку, сцягнуў боты і, не здымаючы галіфэ, лёг. «Трэба спаць, а раніцай будзе відаць, што рабіць далей», — падумаў ён. Застаўшыся адзін, Уладзімір адразу ж успомніў пра сваю дзяўчыну, з якой пазнаёміўся ў Ашхабадзе, дзе была афіцэрская школа. «Цікава, што скажа Рыта, калі я паклічу яе сюды, у гэту глухамань? Тут нават электрычнасці няма. Вось куды закінуў мяне лёс!»

Не прайшло і дзесяці мінут, як Славін спаў ужо моцным сном.

2 Маёр Алтынін

Славіну здалося, што ён толькі што заснуў, а яго ўжо трос за плячо дзяжурны.

— Таварыш лейтэнант, а таварыш лейтэнант! Уставайце, ужо сем пятнаццаць, хутка наш начальнік прыйдзе.

Славін расплюшчыў вочы, наморшчыў лоб, успамінаючы, дзе ён, і, нарэшце ўспомніўшы, пачаў абувацца.

— Кіцель не апранайце, хадзем у двор, памыйцеся.

Лейтэнант моўчкі пайшоў за сяржантам, у якога праз плячо быў перакінуты ручнік. Яны выйшлі ў двор, акружаны высокім дашчаным плотам, і Славін здзіўлена спыніўся. Яркае сонца ўжо прыгрэла зямлю, і кветкі каля плота здаліся яму асабліва стракатымі. Каля невялікага хлява стаялі тры кані, паміж імі, гулліва падкідаючы заднія ногі, бегала жарабя. Убачыўшы людзей, яно падбегла да іх і даверліва ткнулася Славіну ў бок. Сяржант засмяяўся:

— Орлік знаёміцца прыйшоў.

Славін пагладзіў жарабя, і яно паскакала ўздоўж плота.

Уладзімір удыхнуў на поўныя грудзі і падставіў твар яркаму ласкаваму сонцу. Чыстае ранішняе паветра было насычаны пахамі сена і кветак. Усё гэта адразу ж адчуў гараджанін. Стаяла дзіўная цішыня, якая парушалася толькі фырканнем коней ды тупатам ног гарэзлівага жарабяці. На душы стала спакойна і нават неяк радасна.

Славін з задавальненнем памыўся халоднай вадой, якую ліў яму з вядра сяржант, затым вярнуўся ў кабінет і прывёў сябе ў парадак. Праз некалькі мінут Славін разам з дзяжурным пілі чай. Сяржант падсунуў бліжэй слоік з мёдам:

— Ешце, мёд сілу чалавеку надае.

— Дзякуй. А вы даўно тут?

— Я нарадзіўся ў гэтых краях. Працаваў на лесанарыхтоўках, потым на шахце, а за чатыры гады да вайны ў міліцыю прыйшоў. На фронце двойчы быў паранены, але да Прагі дайшоў. Ну а пасля вайны зноў у міліцыі.

Славін падняўся з-за стала.

— Ну, дзякуй вам! Паеў як след. Мабыць, увесь дзень есці не захачу.

— Калі ласка. Мы з вамі, здаецца, своечасова сняданак скончылі. Зірніце ў акно, начальнік ідзе.

Славін убачыў, што да будынка падыходзіць маёр, галаву ён трымаў неяк ненатуральна прама. Твар зарослы: вялікая барада, пышныя вусы.

— Так, немалады ён у вас, — прамармытаў Уладзімір.

— Сёлета шэсцьдзясят споўнілася, але ў адстаўку не сыходзіць, дый начальства лічыцца з ім, не хоча адпускаць. Я вам скажу — мужык ён дзелавы, башкавіты, дый пажартаваць любіць. Ну добра, я пайшоў сустракаць.

Сяржант надзеў фуражку і выйшаў у калідор.

— Таварыш маёр! За час майго дзяжурства здарэнняў не зарэгістравана. У начны час прыбыў для праходжання службы ў нашым аддзяленні лейтэнант Славін. Дакладвае сяржант Сімоха.

Неўзабаве маёр увайшоў у дзяжурны пакой. Лейтэнант, стоячы, прадставіўся і працягнуў яму свае дакументы.

Маёр быў ніжэйшы за Уладзіміра на цэлую галаву. Пакуль Славін дакладваў, ён уважліва аглядаў яго і, відавочна, застаўся задаволены знешнім выглядам свайго новага падначаленага. Вярнуў дакументы і запрасіў у кабінет.

Маёр назваўся Ягорам Ягоравічам Алтыніным і адразу ж пачаў распытваць лейтэнанта, адкуль ён, дзе жыў, чым займаўся. Слухаў уважліва, гледзячы на суразмоўца зусім не міргаючы. Славін упершыню сустрэўся з такой асаблівасцю вачэй чалавека і адчуваў сябе ніякавата.

— А зараз да справы, — сказаў Алтынін. — Мы абслугоўваем вялікую тэрыторыю. Гледзіце, — маёр устаў, падышоў да сцяны і адсунуў фіранку, за якой была карта раёна. — Насельніцтва сканцэнтравана ў пасёлках, невялікіх вёсках і калгасах. Ёсць паляўнічыя, якія жывуць у тайзе. Становішча, можна сказаць, звычайнае. Народ галоўным чынам сумленны, але часам здараюцца крадзяжы, часцей хуліганства, сярод якіх можна вылучыць бытавыя хуліганствы. Не-не, а дзе-небудзь муж жонку паб’е. Сёлета было два забойствы. Абодва ў месцах лесанарыхтовак, дзе народ розны сабраўся: шмат прыезджых, ёсць і асуджаныя. Нярэдка арганізуюцца п’янкі, а гэта — самі ведаеце першы крок да боек і калатнечы. Але людзі тут адзін у аднаго навідавоку. Мы імкнёмся, каб яны самі за парадкам сачылі. У кожным населеным пункце ёсць у нас добраахвотныя памагатыя, якія нярэдка многія канфлікты самі вырашаюць.

Нечакана пачуўся стук у дзверы, і ў кабінет увайшоў мужчына ў цывільным:

— Дазвольце ўвайсці?

— Дык ты ўжо ўвайшоў, — усміхнуўся маёр, — прысаджвайся да нас і знаёмся. Зараз у крымінальным вышуку вас будзе двое, — Алтынін паказаў рукой на лейтэнанта і прадставіў яго, а затым назваў Славіну яго калегу: — оперупаўнаважаны крымінальнага вышуку Лагута Іван Епіфанавіч — граза мясцовых парушальнікаў закона. Працуе ён тут даўно, падчас вайны служыў у Кемераве, а ў сорак трэцім быў пераведзены сюды. — Алтынін павярнуўся да Лагуты. — Бяры Славіна, ведае асаблівасці працы, становішча. У кабінеце ў цябе два сталы стаяць, так што працоўнае месца, будзем лічыць, гатова. — Маёр паглядзеў на Славіна. — Жыць будзеце пакуль тут, у будынку аддзялення. Уваход з тарцовага боку. Там ёсць пакой і невялікая куханька. Затым паглядзім. Без жылля ў нас не застанецеся.

Разам з Лагутам Славін зайшоў у свой кабінет. Ён быў невялікі, але для дваіх месца хапала. Пад столлю вісела вялікая газавая лямпа, якраз як і ў кабінеце начальніка.

— Электрычнасць яшчэ не дайшла да гэтых месцаў?

— Ды не, дайшла. Абяцаюць, што напачатку наступнага месяца будзе свяціць і ў нас. Слупы ўжо на вуліцы стаяць, хіба не бачыў?

— Не, не бачыў, я ж уначы прыехаў. А які-небудзь населены пункт тут ёсць паблізу? Вадзіцель, які мяне падвозіў, сказаў, што прыехалі ў пасёлак, а я, акрамя будынка міліцыі, так нічога і не ўбачыў.

— Канешне. У трохстах метрах ад аддзялення. Ідзём, я пакажу тваё жыллё, ты пераапранешся. І наогул, раю пакуль не апранаць форму: хутчэй пазнаёмішся з людзьмі, становішчам. А потым пройдзем па пасёлку, паглядзім. Як, не пярэчыш?

— Не, што вы, з задавальненнем! Возьмем толькі ў дзяжурным пакоі мой чамадан.

— Добра, там жа і ключ ад тваёй кватэры возьмем. І яшчэ, у мяне да цябе просьба: давай на «ты», нам жа разам працаваць, і значна прыемней, калі не «выкаеш».

— Давай.

Славіну спадабаўся Лагута. Ён быў сярэдняга росту, шыракаплечы, апрануты ў клятчастую кашулю з падкасанымі да локцяў рукавамі і шэрыя штаны, абуты ў светлыя летнія туфлі. Вось толькі ўзрост Славін дакладна вызначыць не мог. Трымаўся Лагута проста, упэўнена.

Яны ўзялі ў дзяжурнага чамадан і ключ і ўвайшлі ў невялікі пакой. У куце стаяў нікеляваны ложак. У процілеглым куце была кушэтка, на ёй — пакрывала. У цэнтры пакоя — стол і чатыры крэслы. Ля сцяны — невялікая шафа, а побач маленькі буфет, за шклянымі дзверцамі якога віднеўся нейкі посуд.

У кухні стаяла акуратная руская печ, якая адным бокам выходзіла ў пакой і ў зімовы час абагравала яго.

— Ну як? — спытаў Лагута.

— Парадак!

— Рыхтаваць абед можаш улетку на керагазе, а можна паесці і ў сталовай: кормяць нядрэнна.

Славін пераапрануўся, і яны адразу ж накіраваліся ў пасёлак. Аказалася, што гэта даволі вялікае паселішча, дзе былі паліклініка, школа. Па вуліцах часта праязджалі гружаныя лесам машыны. Калі праходзілі міма школы, Славін спытаў:

— Сірот шмат?

— Круглых — толькі адзін Сярожа Мангулаў. І маці, і бацька на фронце загінулі. Цяпер яго выхоўвае бабуля. У васьмярых дзяцей бацькі з вайны не вярнуліся, — Лагута неяк абвяў і з гаркатой прагаварыў: — А вось мяне, колькі ні прасіўся, колькі рапартаў ні пісаў, так на фронт і не пусцілі. Сорамна было ў вочы людзям глядзець. Здаровы мужык, а ў глыбокім тыле з бабамі ды старымі сядзіць!

— Ну, гэты ты дарма. Здаровыя мужыкі і ў тыле былі патрэбны. Бо камусьці і тут парадак падтрымліваць трэба было. А ў гэтай справе адны старыя ды бабы — сіла слабая. Так што не перажывай, і хай як у той песні спяваецца: «И что положено кому, пусть каждый совершит».

— Так, ужо, вядома, нічога не зробіш. Паглядзі, па тым боку ідзе мужчына. Бачыш?

Славін убачыў мужчыну, які перавальваючыся, ішоў ім насустрач.

— Гэта Лёнька Мартаў. Не мірыцца з жонкай і асабліва з цешчай. Як нап’ецца, так і наладжвае канцэрты. Участковы ўжо не ведае, што з ім рабіць. Жонка ў яго дзіўная нейкая: пачынае муж яе лупцаваць — міліцыю кліча, прыбудзе міліцыя — на калені валіцца: не забірайце родненькага. Але ён здольны і на іншае. Асабіста я падазраю яго ў крадзяжы з магазіна. Пяць скрынь гарэлкі ўкралі і каля дзясятка гарнітураў шавіётавых. Вось ужо амаль месяц як рыба аб лёд б’юся, а раскрыць не магу. Глядзі, як Лёнька закруціўся, убачыў нас, значыць.

І сапраўды, Мартаў, пазнаўшы Лагуту, спыніўся і зрабіў выгляд, што зацікавіўся чымсьці ў гародзе за плотам.

— Мартаў, ты што не вітаешся?

Мартаў вымушаны быў падысці.

— А, Іван Епіфанавіч, здравія жадаю! А я загледзеўся на гарод і вас не ўбачыў.

Славін заўважыў, як насцярожана абмацалі яго маленькія вочкі Мартава. «Глядзі, артыст які! — падумаў Уладзімір. — На твары ўсмешка ялейная, а ў вачах насцярожанасць і злосць».

Лагута спытаў:

— А ты чаму не на рабоце?

— Я сёння ўначы працаваў, далі адгул.

— У гонар адгулу жонку не пабіў ці цешчу пад лаўку не загнаў?

— Не, што вы! Я ўжо і забыўся, калі ў нас скандалы былі.

— Гэта таму, што ў цябе памяць слабая, а не то ўспомніў бы, што пасля апошняга скандалу, калі за цешчай з паяльнай лямпай па вуліцы ганяўся, і тыдня не прайшло. Як там яна, апамяталася хоць трохі?

— А што з ёй, з гэтым старым возам будзе? Жыве, здаровая.

— Памірыўся ты з ёй ужо?

— З кім?

— Ды з цешчай. Мог бы яе і маці клікаць. Бо, акрамя тваёй жонкі і цябе, у яе нікога няма.

— Вядома, памірыліся... адразу ж. Самі ведаеце, у каго ў сям’і дробнай спрэчкі не бывае? А цешчай я яе і так не заву.

— А як жа ты яе завеш?

— Яе маці,— сціпла апусціў вочы Мартаў.

— Сам ты «яе маці», хоць бы старую пашкадаваў. Май на ўвазе, яшчэ адзін скандал і — арыштуем, хопіць з табой важдацца. Так я ўчастковаму і сказаў.

Метраў сто Славін з Лагутам ішлі моўчкі, затым Славін спытаў:

— Кім ён працуе?

— Шафёрам. Лес возіць, хітрыць, чорт. Не веру я яму. А вось і сталовая, тут можаш абедаць. Есці не хочаш? А то можам зайсці.

— Не, не, дзякуй. Я добра паснедаў.

Яны прайшлі па пасёлку ў самы канец і павярнулі назад.

У аддзяленні Славін адразу ж стаў знаёміцца са справамі і не заўважыў, як наступіў канец працоўнага дня.

Паступова разыходзіліся супрацоўнікі, сышоў і Лагута. Славін дачытаў матэрыялы крымінальнай справы і пайшоў да сябе. «Ну, што, таварыш оперупаўнаважаны, якія вашы ўражанні пра новае месца службы? — спытаў ён сябе і акінуў позіркам пакой, прывыкаючы да яго абстаноўкі. — Ці спадабаецца тут Рыце? Ці паедзе яна сюды?» Калі расставаліся, абяцала прыехаць да яго хоць на край свету, калі пакліча. «Я дык паклічу, а ці адгукнешся ты?»

Славін усміхнуўся, успомніўшы, як яны пазнаёміліся з Маргарыткай. Спяшаючыся на заняткі, ён неспадзявана пхнуў дзяўчыну, якая ад нечаканасці выпусціла сумачку. Уладзімір хацеў папрасіць прабачэння і зазірнуў ёй у твар. На яго, хітра прыжмурыўшыся, глядзелі вялікія цёмна-карыя вочы. Уладзімір разгубіўся і прамармытаў штосьці няскладнае. Дзяўчына ўсміхнулася і, нагадаўшы, што ён спазняецца на заняткі, пайшла. Славін, вядома, у той дзень спазніўся, але і седзячы на занятках, нічога не чуў і не бачыў. Перад вачыма быў яе твар, у вушах звінеў яе голас. Ён праклінаў сябе за непаваротлівасць і кожны дзень ламаў галаву, як знайсці дзяўчыну. Цэлы тыдзень хадзіў на заняткі гэтай жа дарагой, нават спазняўся, каб абавязкова ў той жа час быць на тым месцы, дзе неспадзявана пхнуў дзяўчыну, але ўсё было безвынікова. І вось аднойчы іх роту строем прывялі ў паліклініку на прышчэпку. Славін баяўся ўколаў і, хвалюючыся, увайшоў у працэдурны кабінет, а там. яна. У Славіна мову адняло, а яна пачырванела і камандуе: «Кашулю зняць!» Уладзімір так засаромеўся, што сеў на крэсла і чамусьці стаў здымаць боты. А дзяўчына засмяялася і кажа:

— Я прышчэпак на нагах рабіць не ўмею, хоць вам і трэба было зрабіць, каб на заняткі не спазняліся.

Зараз Славін зразумеў, чаму дзяўчына ведала тады, пры першай сустрэчы, што ён сапраўды спазніўся на заняткі. Яна працавала ў паліклініцы НКУС і добра ведала, калі пачынаюцца заняткі ў афіцэрскай школе. То чырванеючы, то бляднеючы, ён, пасля таго як дзяўчына зрабіла яму прышчэпку, даведаўся, калі яна заканчвае работу, і, вядома, вечарам сустрэў яе. Пазнаёміліся, пасябравалі і, калі лейтэнант міліцыі Славін з’язджаў з Ашхабада, дамовіліся, што, уладкаваўшыся на новым месцы, ён абавязкова выкліча яе і яны пажэняцца.

«Так, але гэта было там, у вялікім горадзе, а як яна паглядзіць на жыццё тут, дзе вакол тайга?» — сумна падумаў Славін.

Ён так задумаўся, што ажно здрыгануўся, калі нечакана пачуў стук у дзверы. Увайшоў Алтынін.

— Ну, як пачуваецца новае папаўненне? — усміхнуўся ён.

— Звычайна, таварыш маёр. Уладкаваўся добра, паглядзеў на пасёлак.

— Ну, ну, давайце абвыкайце. Заўтра раніцай я вас асабоваму складу прадстаўлю.

3 Маёр Мачалаў

Вузкая вулачка, заціснутая па баках дашчаным плотам, змейкай узбіралася на пагорак.

Па прагнілых дошках драўлянага тратуара, уцягнуўшы галаву ў плечы, стараючыся, каб дождж і халодны вецер не траплялі за каўнер пад адзежу, хутка ішоў чалавек.

Дождж быў такімі густым, што дзень здаваўся вечарам, а скрозь заслону буйных кропель, толькі калі ўжо вельмі ўважліва прыгледзецца, можна было пазнаць у прахожым маёра міліцыі.

Зверху па набраклай, няроўнай дарозе, грукаючы і адчайна ляскаючы старымі, патрапанымі бартамі, пранеслася паўтаратонка. Яна абліла маёра граззю. Ён, абураючыся, паглядзеў услед аўтамашыне і, не разглядзеўшы нумара, пачаў стрэсваць прыліплы да шыняля бруд.

Неўзабаве маёр спыніўся каля глухіх высокіх варот, націснуў на металічную ручку, і брамка тут жа бясшумна адчынілася. Двор быў вузкі і здаваўся няўтульным. У вялікіх чорных лужынах плавала жухлае лісце, агідна паскрыпвала вядро, што вісела над зрубам студні. Невялікі чорны сабака, які звычайна весела бег насустрач жыхарам, забіўся ў драўляную будку, дзе згарнуўся абаранкам, і нават не пацікавіўся, хто гэта спрабуе абысці лужыны і падысці да ганка дома.

Маёр гучна тупнуў нагамі і, пацягнуўшы на сябе дзверы, увайшоў у сенцы, дзе адразу ж зняў фуражку, строс яе і адкрыў наступныя. Невялікі пакой, што быў адначасова і прыхожай, і кухняй, сустрэў яго цяплом, а пабеленая руская печ — вясёлым агнём. Жанчына, якая стаяла каля печы, павярнулася і ўсміхнулася:

— Ага, з’явіўся! А я ўжо вырашыла, што мой муж і ў выхадны дзень раней паўночы дахаты не прыйдзе.

Яна прыставіла вілкі да печы, падышла да мужа і дапамагла яму зняць наскрозь змоклы шынель.

— Ідзі ў пакой, пераапраніся ў сухое, а я цябе гарачым баршчом накармлю.

— На вуліцы чорт ведае што робіцца! Дождж — нібы неба прарвала. А тут яшчэ грузавік абліў мяне з галавы да ног.

— Гэта шафёр пазнаў, што начальнік міліцыі ідзе, вось і вырашыў дадаць яму вадзіцы і ад сябе, — пажартавала гаспадыня і лёгенька падпіхнула мужа ў спіну. — Ну, ідзі, пераапранайся.

Муж выйшаў, а яна спрытна замітусілася каля печы. І калі ён вярнуўся, пераапрануўшыся ў стары цывільны гарнітур, на стале дымілася міска з баршчом, побач — чыгунок з гарачай бульбай. Муж падышоў да рукамыйніка. Высокі, чарнавокі, з прыкметнай сівізной, ён выглядаў старэй сваіх сарака гадоў. Падсаджваючыся да стала, спытаў:

— А дзе дзеці?

— Юля ў суседкі, урокі разам з яе дачкой робяць, а Вані я дазволіла з сябрамі ў кіно схадзіць. Хутка прыйдуць. Ты еш, а то астыне.

Яна села побач і, падпёршы падбародак рукамі, глядзела, як ён есць.

У яе вачах былі сум і неспакой. Пётр яшчэ больш пастарэў. Пастаянна стомлены, не высыпаецца, не ведае адпачынку і ў выхадныя дні. І вось цяпер, гледзячы на яго рана пасівелую галаву, на прыпухлыя ад бяссоння вочы, вострыя скулы, разумела, што думкі яго там, на рабоце.

Таццяна Андрэеўна, дачакаўшыся, калі муж адсуне пустую талерку, не вытрымала, паднялася, лёгка дакранулася да яго валасоў:

— Стаміўся ты, Пецечка?

Ён падняў на яе вочы:

— Трошкі, але ў мяне ж ёсць ты. Вось дакранулася, — ён прыціснуў яе цёплую руку да свайго твару, — і адразу лягчэй.

— Жартуеш...

Таццяна Андрэеўна, усміхнуўшыся, зноў села побач.

А ў Пятра Пятровіча каторы ўжо раз сціснулася сэрца ад вострага болю.

Прайшло шмат часу, каб усё абдумаць, перажыць і ацаніць. Пачуццё віны перад жонкай і дзецьмі прыгнятала яго. Ён увесь час пасля той памятнай сустрэчы на вакзале вінаваціў сябе, што страціў надзею ўбачыць іх. Чым больш Пётр даведваўся пра пакуты, якія прыйшлося перажыць яго жонцы і дзецям, а пра гэта ён даведаўся паступова, бо жонка, засцерагаючы яго, неахвотна расказвала пра перажытае, тым больш пакутлівай ад таго, што некалі так лёгка змог пагадзіцца з думкай аб іх гібелі.

Таццяна Андрэеўна трывожна спытала:

— Ты дрэнна сябе адчуваеш, Пеця?

— Не, не, — нібы ачуўшыся, адказаў Пётр Пятровіч і ўстаў з-за стала. — Я проста задумаўся.

Таццяна Андрэеўна адчула, якія думкі трывожаць мужа, паднялася з зэдліка і ўткнулася тварам у яго грудзі:

— Не трэба, родны... Я і дзеці вельмі любім цябе. Мы шчаслівыя з табой.

У калідоры пачуўся шум, дзверы адчыніліся, і ў кухню ўвайшоў сын, высокі хлопец. Ён лёгка сцягнуў з сябе вялікі брызентавы плашч, на падлогу пасыпаліся буйныя кроплі вады. Вінавата зірнуўшы на Таццяну Андрэеўну, ледзь усміхнуўся чорнымі вачыма, сказаў:

— Я прашу прабачэння. Дожджык на дварэ вырашыў усю зямлю заліць, а мяне ўтапіць. — Перавёўшы погляд на бацьку, працягваў: — Але як бачыце, ваш любімы сын выжыў.

— Ну, ад кіно яшчэ ніхто не паміраў, — заўважыў бацька і незадаволена паглядзеў пад ногі сыну, дзе на падлозе ўтварылася невялікая лужынка.

— Я зараз вытру, — паспешна сказаў сын.

— Добра ўжо, як-небудзь сама ўпраўлюся, — лагодна махнула рукой маці і пачала выціраць падлогу.

Ваня распрануўся і сеў на канапу.

— Вось ты, тата, сядзіш спакойна і не ведаеш, што суседзі зноў ваююць.

— Што ў іх гэтым разам?

— Звычайная гісторыя. Іван Лукіч у хамут стукнуў.

— У што, у што стукнуў? — здзівілася маці.

— Ну. сыходзіць сабраўся, — прастадушна растлумачыў сын.

Маці асуджальна пакруціла галавой:

— Ну і слоўцы ў цябе, Ваня.

— Мам, гэта не мае слоўцы, гэта цётка Вера так сказала. Як убачыла, што я ў двор увайшоў, дык адразу ж праз плот і крычыць: «Глядзі, Ванюша, мой стары зноў у хамут стукнуў. Адпіў мазгі і рэчмяшок пачаў збіраць. Ты папрасі бацьку, можа, ён яго прыструніць».

Пётр Пятровіч незадаволена прабурчаў:

— Сама яна добрая цаца. Напоіць яго, а потым ваююць між сабой.

І нібы ў пацвярджэнне гэтых слоў, за сцяной пачуўся моцны грукат і адчайны жаночы крык. Пётр Пятровіч моўчкі пераглянуўся з жонкай і, асуджальна ўздыхнуўшы, накінуў на сябе мокры плашч сына:

— Пайду мірыць, чорт бы іх пабраў!

— Пачакай, Пеця, — сказала Таццяна Андрэеўна, паспешна пераабуваючыся. — Я пайду з табой, удваіх лягчэй будзе іх супакоіць.

Суседзі, ужо немаладыя людзі, якія жылі ў другой палове дома, часта сварыліся. Мачалавым часам даводзілася ўмешвацца. Скандалы ўзнікалі з-за выпівак, ад якіх ні сусед, ні яго жонка не адмаўляліся.

Жылі яны адны, трое дзяцей адразу ж пасля вайны раз’ехаліся ў розныя канцы рэспублікі. Іван Лукіч пасля цяжкога ранення, якое атрымаў на фронце, стаў нервовым, любіў выпіць. Жонка яго, Вера спасавала перад цяжкасцямі, сама прыахвоцілася да віна. Так і жылі: калі не пілі — было звычайна: і дома спакой, і на працы парадак. Але дастаткова было некаму з іх выпіць, як адразу ж пачыналіся скандалы.

Мачалавы ставіліся да суседзяў са спачуваннем.

Калі яны з’явіліся ў суседзяў, тыя адразу ж пацішэлі, і неўзабаве Мачалавы пайшлі дахаты. Пётр Пятровіч, прыкрыўшы жонку плашчом, дапамагаў ёй пераскокваць праз лужыны ў двары. Дома іх сын сядзеў за сталом і рабіў урокі. Бацькі, каб не замінаць, сышлі ў спальню. І тут Пётр Пятровіч, які даўно хацеў пагаварыць з жонкай, але ніяк не рашаўся, шкадуючы яе спакой, нечакана загаварыў:

— Танечка, я даўно хачу ў цябе спытаць пра аднаго чалавека. Разумею, што табе нялёгка ўспамінаць перажытае, але мяне ўвесь час турбуе гэта.

— Што ты, Пеця. Я ж сама табе шмат разоў расказвала ўсё. Вайна скончылася, і што давялося перажыць, не вернецца. Дык пытай.

— Памятаеш, ты мне расказвала пра паліцая Грышку?

— Ну як жа, Мірэйчык, вядома, памятаю. Яго ж партызаны забілі.

— Так, так, я памятаю гэта. А дзе другі паліцай, Юшэвіч? Ён жа быў тады, калі фашысты спалілі жыхароў нашай вёскі?

— Быў, звер.

— Я хачу высветліць, а раптам ён выжыў і цяпер вольна ходзіць па зямлі? Бо з жыхароў вёскі паведаміць уладам пра яго, лічы, ніхто не змог. Ты з дзецьмі па свеце бадзялася. Дзе цяпер Міша Лукашэвіч, які выратаваўся з вамі, таксама невядома. Цалкам магчыма, што Юшэвіч мог выжыць. Дарэчы, як яго імя, не памятаеш?

— Яшка, Якаў, а па-бацьку — Часлававіч.

— Раскажы мне пра яго яшчэ раз.

Пётр слухаў, і перад яго вачамі зноў праходзілі цяжкія гады вайны, перажытыя жонкай, дзецьмі, той страшны дзень, калі іх жыццё, як кажуць, ліпела на павуцінцы. Калі Таццяна Андрэеўна скончыла свой расказ, яны доўга сядзелі моўчкі. Вывеў са здранцвення прыход Юлі, за якой адразу ж у кухню ўвайшоў лейтэнант міліцыі. Ён казырнуў і далажыў начальніку аддзялення, што здарылася ЧП. Невядомыя напалі на адзінокіх старых, якія пражывалі ў сваім доме, забілі гаспадара і абрабавалі кватэру.

Пётр Пятровіч хутка сабраўся і выйшаў у цемру, дзе хвастаў дождж, дзе было ветрана і холадна.

4 Лейтэнант Славін

Прайшло два месяцы. Славін паступова прывыкаў да работы. Оперупаўнаважаны з раніцы да вечара быў у клопатах. З’ездзіў на далёкія лесараспрацоўкі, пабываў у вёсках, пасёлках, пазнаёміўся з многімі людзьмі. За гэты час яму з дапамогай Лагуты ўдалося раскрыць крадзеж з крамы, чаму Славін быў асабліва рады. Праўда, да крадзяжу, як падазраваў Лагута, Мартаў дачынення не меў. Але дома ён амаль кожны тыдзень скандаліў, нярэдка пускаў у ход і кулакі, прымушаў жонку і цешчу хавацца ад яго ў суседзяў. Славін сам сустрэўся з Мартавым, доўга гутарыў з ім і папярэдзіў, што ніводнай бойкі яму не даруюць, і той пакуль трымаецца, не хуліганіць

Славін сядзеў у сваёй халасцяцкай кватэры і пры святле настольнай лямпы яшчэ і яшчэ раз перачытваў ліст Маргарыты. Дзяўчына абяцала хутка прыехаць да яго.

Уладзімір паклаў ліст на стол і прайшоўся па пакоі. Ён уявіў сабе, як ён зменіцца, калі прыедзе Рыта. «А што, — думаў Уладзімір, — тут у мяне не так ужо і дрэнна. За акном вецер скуголіць, дождж хвошча, а ў пакоі цёпла, чыста, утульна, асабліва зараз, калі з’явілася электрычнасць».

Славін зірнуў на гадзіннік. «Ого, першая ўжо гадзіна, пара спаць». Ён падышоў да ложка, які чамусьці празваў бранякацерам, і пачаў рассцілаць пасцель. Раптам пастукалі ў акно. Славін адсунуў фіранку і пазнаў сяржанта Сімоху: у дні дзяжурства ён часам адвячоркам забягаў выпіць шклянку чаю ці проста пагаварыць. Яны пасябравалі, і Славін заўсёды быў рады яму. Але калі адчыніў дзверы, то зразумеў, што зараз Сімоха прыйшоў не проста так. Ён, не здымаючы плашч-накідкі, заклапочана паведаміў:

— Збірайся. ЧП!

— Што здарылася?

— Патэлефанавалі з трэцяга лесапільнага завода. Туды прыехаў на сваім грузавіку шафёр Мартаў, падагнаў машыну на пагрузку, а ў кузаве — прыкрыты саломай труп.

Славін нацягнуў боты, надзеў ватоўку, сунуў у кішэнь ліхтарык і, сарваўшы з цвіка плашч-накідку, выключыў святло. Яны зайшлі ў дзяжурны пакой, дзе Уладзімір атрымаў зброю. Лейтэнант Хрулеў, які дзяжурыў у гэту ноч, сказаў:

— Начальнік захварэў і паехаць не можа. Сказаў, каб ты заехаў за Лагутам і разам накіроўваліся на месца здарэння. Конь ужо запрэжаны ў двухколку. Калі прыедзеце на месца, патэлефануеце.

Славін моўчкі кіўнуў галавой і выйшаў у двор. Конь паслухмяна рушыў з месца. Лагута жыў у пасёлку, і неўзабаве Уладзімір быў каля яго дома. Доўга стукаў у дзверы. Моцным быў сон у гаспадароў. Нарэшце за дзвярамі пачуўся шум, і Уладзімір пачуў голас Лагуты:

— Хто там?

— Гэта я, Іван Епіфанавіч, Славін.

Дзверы адчыніліся, і перад Славіным у святле ліхтарыка паўстаў Лагута. Ён быў у трусах, майцы і ботах. Лейтэнант сцісла паведаміў яму пра здарэнне, Лагута сказаў:

— Зайдзі, пачакай, пакуль я апрануся.

— Дзякуй, я буду ў двары. Ты збірайся.

Неўзабаве яны, шчыльна ахінуўшыся ў плашч-накідкі, трэсліся ў двухколцы, што павольна рухалася ў цемры па лясной дарозе. Да лесапілкі было чатыры кіламетры, ехалі цэлую гадзіну.

Вялікая тэрыторыя лесапільнага завода асвятлялася трыма цьмянымі электрычнымі лямпачкамі, якія боўталіся на ветры. Ля варот работнікаў міліцыі чакаў дырэктар завода. Ён усхвалявана расказваў:

— Разумееце, усё гэта на маіх вачах было. Прыехаў Мартаў, у яго апошні рэйс застаўся, развярнуўся і падаў машыну пад пагрузку. Залез адзін з рабочых у кузаў, каб дошкі прымаць, ды як закрычыць і на зямлю ледзь не кулём скаціўся. Падскочылі мы да яго, а ён змяніўся з твару, адкрывае рот, хоча штосьці сказаць і не можа, толькі мыкае і паказвае рукой на кузаў. Зірнулі мы туды — чалавек забіты ляжыць, галава пабіта, твар абязвечаны, глядзець жудасна. Аказалася, што ён быў саломай прысыпаны, а рабочы вырашыў гэту салому скінуць.

— Мартаў дзе? — спытаў Славін.

— У канторы. Яго там мае людзі ахоўваюць.

— Што кажа?

— Робіць выгляд, што сам толькі зараз даведаўся пра труп, выкручваецца. Відавочна выкручваецца, п’янтос няшчасны!

Яны ўвайшлі ў невялікі дамок. На крэсле сядзеў Мартаў. Па баках была ахова. Лагута папрасіў ахоўнікаў і дырэктара выйсці. Пасля гэтага супрацоўнікі крымінальнага вышуку прыступілі да гутаркі.

Мартаў, разгублены і падаўлены, камячыў у руках шапку і паўтараў:

— Сам не магу зразумець, як ён апынуўся ў кузаве. Нікога я не падвозіў, ніхто на дарозе мне не галасаваў. Чорт ведае што!

— А калі не толькі чорт тут вінаваты? Магчыма, Леанід, цябе памяць падводзіць? Не мог жа труп сам да цябе ў кузаў залезці.

— Вядома, не мог. — пагадзіўся Мартаў. — А можа, так здарылася: гэты чалавек, калі, вядома, жывы быў, яшчэ дзе-небудзь на пад’ёме ўскочыў да мяне ў кузаў і там канцы аддаў.

— І гэта са знявечанай галавой? — сумна ўсміхнуўся Славін і паглядзеў на Лагуту. — Іван Епіфанавіч, хай ён пакуль падумае, а мы агледзім машыну.

Работнікі крымінальнага вышуку паклікалі з калідора дваіх рабочых, якія ахоўвалі Мартава, а самі разам з дырэктарам выйшлі на вуліцу. Халодны восеньскі дождж узмацніўся. Лагута спытаў:

— У вас тут няма якога-небудзь памяшкання ці хоць бы падстрэшка, дзе машыну Мартава можна ад дажджу схаваць?

— Ёсць падстрэшак, ён у тым канцы, — дырэктар махнуў рукой у процілеглы ад варот бок.

— Добра. Дайце мне вадзіцеля, мы адгонім туды машыну.

Славін крануў Лагуту за рукаў.

— Ты займайся машынай, а я паклапачуся пра каня.

Конь неспакойна таптаўся на месцы, трывожна пафыркваў, а пачуўшы набліжэнне Славіна, паціху заіржаў. Уладзімір адвязаў ад слупа лейцы і, узяўшы каня за аброць, павёў у той бок, дзе знаходзіўся падстрэшак. Зямля на тэрыторыі лесапільнага завода, уезджаная коламі машын, была слізкай і ліпкай. Міма Славіна ціха праехаў злашчасны ЗіС. У святле яго фар непадалёк асвятліўся падстрэшак, там машына і спынілася. Неўзабаве да гэтага месца падышоў і Славін. Адвёў каня ў дальні канец падстрэшка, даў яму аўса. Да падстрэшка разам з дырэктарам падышла група рабочых. Яны ўключылі святло. Лагута сказаў вадзіцелю, які сядзеў за рулём, каб той падагнаў грузавік пад лямпачку, што гарэла ў цэнтры. Той так і зрабіў, неўзабаве кузаў асвятляўся добра, і аператыўнікі сталі аглядаць машыну. Яны адразу ж убачылі, што на забітым не было аднаго чаравіка. Лагута сказаў:

— Падобна на аўтадарожнае здарэнне. Звычайна пры ўдары машынай чалавек губляе абутак.

— Я таксама пра гэта падумаў. Глядзі, вось тут, па-мойму, і след пратэктара маецца.

— Пераварочваць труп не будзем. Патэлефануем у аддзяленне, даложым пра вынікі агляду і папросім выслаць урача-эксперта.

Яны абследавалі кузаў, затым кабіну, капітан нават пад капот зазірнуў, але нічога цікавага для сябе так і не знайшлі.

Мартава Славін заспеў у тым жа пакоі. Уладзімір дастаў з планшэткі, якая вісела на рамяні праз плячо, некалькі лістоў паперы і прыступіў да допыту.

Мартаў стаяў на сваім. Ён то апускаў галаву на далоні, упёршыся локцямі ў калені, то глядзеў прама ў вочы супрацоўніку міліцыі:

— Далібог, хоць забіце, ні ў чым не вінаваты! Я не ведаю, як апынуўся ў мяне ў кузаве забіты чалавек.

— Адкуль вы ехалі?

— Я адвёз на другі лесасклад дошкі і адразу ж вярнуўся назад.

— Колькі туды кіламетраў?

— Сто дзесяць. Я хацеў сёння загрузіць машыну і ехаць да сябе дамоў, пераначаваць, а раніцай выехаць у дарогу.

— З кім вы ехалі назад?

— Адзін. Спадарожнікаў не браў.

— Спыняліся дзе-небудзь?

— Не. Хоць, прабачыце, спыняўся. Паабедаў у чайной на «пупе» і паехаў далей.

— На якім «пупе»? — не зразумеў Славін.

Мартаў упершыню ледзь прыкметна ўсміхнуўся.

— Ах, я ж забыўся, што вы нядаўна ў нашых краях. «Пупам» мы завём скрыжаванне пяці дарог. Тры з іх вядуць прама з лесу, дакладней з лесараспрацовак, і сыходзяцца ў адной кропцы ля вёскі Пасха. Акрамя гэтага адна дарога ідзе ў Кемерава, а другая — сюды, да Мар’янска. Таму месца, дзе сыходзяцца ўсе гэтыя пяць дарог, кіроўцы і назвалі «пупам». «пупам» зямлі.

— А хто вас бачыў у Пасцы?

— На «пупе»? — Мартаў задумаўся. — У чайной, дзе я абедаў, напэўна, чалавек дзесяць было. У твар многіх ведаю, але прозвішчаў яны мне сваіх не называлі. Проста мы часта на «пупе» сустракаемся, перакусім, перакінемся словам-другім і раз’едземся кожны па сваёй дарозе. Хоць не, прабачыце, я бачыў Андрэя Пудоўкіна. Так, так, я ўспомніў, сапраўды, там быў Пудоўкін, ён сядзеў за суседнім столікам.

— Хто такі Пудоўкін?

— Ён раней у нас лес вазіў, а зараз працуе дзесьці ў іншай арганізацыі.

— Машын было шмат каля чайной?

— Напэўна, не больш як дзясятак. Калі я ад’язджаў, то іх было прыблізна гэтулькі ж, колькі і тады, калі я пад’язджаў да чайной. Гэта ж «пуп»: адны прыязджаюць, другія ад’язджаюць.

— З кім вы сядзелі за адным сталом у чайной?

— Дык я ж вам казаў: у твар іх ведаю, а прозвішчы мне невядомыя.

У пакой увайшоў Лагута. Славін скончыў допыт, паклікаў дырэктара і папрасіў пакінуць Мартава ў якім-небудзь свабодным кабінеце і прыставіць да яго ахову.

Мартава павялі, і аператыўнікі засталіся адны. Лагута сказаў:

— Я патэлефанаваў, раней, чым да раніцы, не прыедуць, абяцалі прывезці судмедэксперта. — Памаўчаў трохі, а потым спытаў:— Як ты думаеш, праўду ён кажа?

— Вядома, Мартаў, любіць выпіць, і ад яго што заўгодна можна чакаць. Але давай падумаем, навошта яму спатрэбілася завозіць труп на тэрыторыю завода. Бо нават дурню ясна, што пры пагрузцы дошак рабочыя адразу ж убачаць труп. Мартаў праехаў велізарную адлегласць, і схаваць труп у тайзе для яго было нескладана. Так што тут шмат незразумелага. Я лічу, што галоўнае цяпер устанавіць асобу загінуўшага.

— Так, — пагадзіўся Лагута. — Я агледзеў яго адзежу, але, акрамя вось гэтай накладной, у кішэнях больш нічога не было.

Ён паклаў на стол накладную, але што ў ёй напісана, разабраць было амаль немагчыма. Гэта быў другі асобнік дакумента, забруджаны і змоклы. Праўда, на накладной даволі выразна праглядаліся частка назвы арганізацыі і які выпісаны тавар. Ясна былі надрукаваны словы «валёнкі» і «гумовыя боты». Гэтага было досыць, каб устанавіць арганізацыю, якая выдала накладную.

Перш чым размясціцца на адпачынак у невялікім дамку, які служыў адначасова і інтэрнатам для мясцовых работнікаў, і гасцініцай для прыезджых, міліцыянеры яшчэ раз патэлефанавалі ў аддзяленне і папрасілі дзяжурнага даць тэлефанаграму ва ўсе гаспадаркі з просьбай не адкладаючы паведаміць у аддзяленне міліцыі пра ўсіх зніклых мужчын.

5 Капітан Купрэйчык

Справа па раскрыцці нападу на адзінокіх састарэлых рухалася павольна. Бабулька, што засталася жывой, нічога растлумачыць не магла.

У той вечар яна была ў кухні. Раптам адчынілася дзверы, і ў кухню адзін за адным убеглі людзі ў масках. Яны нават не далі ёй ускрыкнуць, заткнулі рот кляпам, звязалі рукі, нічога не кажучы, вывелі старую ў сенцы і замкнулі ў халоднай і цёмнай каморы. Крыху пазней бабулька чула незразумелы шум і крыкі мужа, што даносіліся з пакоя. Гэта працягвалася не меней за паўгадзіны, а затым усё змоўкла. А яшчэ праз паўгадзіны ў сенцах пачуліся крокі, грукнулі ўваходныя дзверы, і наступіла цішыня.

Бабулька зразумела, што бандыты сышлі, і пачала ламацца ў дзверы. Яна ведала, што спадзявацца няма на каго, суседзі да іх прыходзілі рэдка, а муж, калі жывы, напэўна, сам мае патрэбу ў дапамозе, і ёй трэба выбірацца з камо­ры самой. І бабулька, сабраўшыся з сіламі, пачала нагамі выбіваць дзверы. Клямка не вытрымала і адскочыла. Жанчына са звязанымі рукамі і кляпам у роце выскачыла на вуліцу. Прахожыя дапамаглі ёй вызваліцца, і яна кінулася ў дом: муж ляжаў на падлозе і быў мёртвы.

Супрацоўнікі міліцыі, якія неўзабаве прыбылі на месца здарэння, убачылі страшную карціну. Усё ў хаце было перавернута, у пакоях лётала пер’е ад распоратых нажамі пярын і падушак, ляжалі перакуленыя крэслы, старая скураная канапа была разрэзана.

Пачалася карпатлівая, неспакойная і напружаная праца па раскрыцці злачынства.

Прайшло больш як тыдзень. У раёне, які абслугоўвала аддзяленне міліцыі, дзе начальнікам быў маёр Мачалаў, здарылася тры аналагічныя напады, пры якіх адзін чалавек быў забіты і двое паранена. Ва ўсіх выпадках злачынцы былі ў масках, зробленых з процівагазаў.

Справа пагаршалася яшчэ і тым, што ў раёне пачасціліся крадзяжы з дамоў, а суткі назад быў абкрадзены хлебны магазін. Злодзеі ўзялі буйную суму грошай, а магазін падпалілі.

У Мачалава супрацоўнікаў было няшмат, і ён вельмі ўзрадаваўся, калі ў кабінет увайшоў дзяжурны і далажыў, што ім на дапамогу прыбылі шасцёра супрацоўнікаў. Маёр загадаў дзяжурнаму запрасіць іх у кабінет.

Праз хвіліну ў кабінет адзін за адным увайшлі шасцёра маладых людзей у цывільным. Адзін з іх быў стрыечны брат Мачалава — Купрэйчык Аляксей. Яны радасна прывіталіся, але размаўляць не сталі, хоць і не бачыліся ўжо месяцы тры. Пётр Пятровіч запрасіў у кабінет сваіх супрацоўнікаў крымінальнага вышуку і адразу ж прыступіў да справы. Ён стварыў тры групы. Адна з іх, якую ўзначаліў Купрэйчык, павінна была заняцца рабаўнікамі ў процівагазах, другая — тымі, хто абкрадаў кватэры, а трэцяя — шукаць зладзеяў, якія абакралі і падпалілі краму.

Калі нарада скончылася, Пётр Пятровіч папрасіў Купрэйчыка затрымацца, а астатніх адпусціў.

— Ну, як Надзя? Яе я, мабыць, больш як паўгода не бачыў.

— Звычайна. Працуе ўсё там жа, у шпіталі.

— Сыну ўжо хутка два гады?

— Праз чатыры месяца. А як у цябе справы, Пётр? Як Таня, дзеці?

— Таксама ўсё звычайна. Юля ўжо, лічы, нявеста — сямнаццаць. Ваня — таксама хлопец сталы, абодва вучацца нядрэнна. Таня ў мяне ў начальства выбілася, нядаўна завучам школы прызначылі.

Аляксей нечакана спахапіўся:

— Слухай, Пеця, ты даўно быў у Славіных?

— На мінулым месяцы разам з Таняй хадзілі да іх у госці.

— Ну і як яны?

— Нічога. Жывуць у невялікай двухпакаёвай кватэрцы, але ты пра гэта і сам ведаеш. Абедзве працуюць. Анастасія Георгіеўна — на аўтамабільным заводзе. Жэня — у трамвайным парку. Валодзя ім піша часта.

— Я чуў, што яго пасля заканчэння школы ў Сібір працаваць накіравалі.

— Так, у крымінальным вышуку працуе. Справы ў яго нядрэнна ідуць.

— Сюды перабрацца не хоча?

— Чаму ж не хоча? Хоча. Напэўна чакае не дачакаецца.

У кабінет зазірнуў дзяжурны:

— Дазвольце, таварыш маёр?

— Так, слухаю.

— Ізноў напад на адзінокіх старых.

Мачалаў ускочыў з канапы.

— Гэта ўжо чацвёрты выпадак. — Ён тут жа загадаў дзяжурнаму: — Спыніце першую ж машыну, што будзе праязджаць міма аддзялення, хай даставіць нас да месца здарэння. — Затым ён зірнуў на стрыечнага брата: — Ну што, Лёша, паехалі?

— Вядома. Дапамажы маю групу сабраць. Знаёміцца буду з кожным.

Праз некалькі хвілін Мачалаў, Купрэйчык і яшчэ шэсць аператыўных работнікаў крымінальнага вышуку трэсліся ў кузаве грузавіка. Ехаць было недалёка, і неўзабаве яны спыніліся ля невялікага драўлянага дамка, які стаяў у самым канцы доўгай небрукаванай вуліцы.

За гародам віднелася пакрытае восеньскай травой поле, удалечыні — лес. Ля варот пафырквала двое міліцэйскіх коней. У двары да Мачалава падышоў участковы ўпаўнаважаны старшы лейтэнант Ляхавец.

— У гэтым доме, таварыш маёр, жывуць адзінокія старыя. Гаспадару каля васьмідзесяці, яго жонцы — семдзесят пяць. Каля дзвюх гадзін назад прыйшлі трое мужчын. Гаспадыня заўважыла іх праз акно, калі яны ішлі па двары. У калідоры мужчыны трохі затрымаліся, а калі ўвайшлі ў дом, то бабулька ледзь не ўпала ў непрытомнасці. Ва ўсіх траіх на тварах былі маскі. Я ўдакладніў у яе. Відавочна, гэта былі зноў процівагазы.

— Гаспадары жывыя?

— Так точна. Злачынцы звязалі іх і наладзілі ў доме сапраўдны пагром.

— Пойдзем паглядзім, — перапыніў участковага Мачалаў і ступіў міма міліцыянера, які стаяў па стойцы «смірна».

У пакоі было змрочна. На доўгай драўлянай лаве сядзелі да смерці перапуджаныя гаспадары. Перш чым пачаць гутарку з імі, Мачалаў распарадзіўся застацца на месцы Купрэйчыку і яшчэ аднаму супрацоўніку, а астатнім загадаў апытаць суседзяў. Маёр сеў побач са старым. Той паціраў нядаўна развязаныя рукі і ледзь чутна енчыў.

— Яны білі вас? — спагадліва спытаў Мачалаў.

— Білі, рукі выкручвалі, за горла душылі.

— Грошы патрабавалі?

— Вядома, — неяк паспешна адказала бабулька. Мачалаву здалося, што яна імкнецца апярэдзіць старога.

Гэта адчуў і Купрэйчык. Ён, звяртаючыся да Мачалава, прапанаваў:

— Пётр Пятровіч, можа, пакуль ты з гаспадыняй пагутарыш, а я з гаспадаром?

— Добра. Але дзе?

— А мы ў кухні.

У кухні стары асцярожна апусціўся на крэсла і рукой дакрануўся да правага боку.

— Усё баліць. Яны ж мяне нагамі, як немцы ў вайну, білі.

Капітан акінуў поглядам кухню: куды б прысесці? Падышоў да лаўкі, на якой стаяла вядро з вадой, паставіў яго на падлогу і сеў на лаўку.

— Як вас завуць?

— Троцак. Міхаіл Міхайлавіч Троцак.

— Вы мне, Міхаіл Міхайлавіч, раскажыце ўсё па парадку.

— А што тут расказваць. — Дзед замоўк на імгненне і абыякава скончыў. — Усё адно нікога не знойдзеце.

— Гэта чаму ж?

— Морды мы іх не бачылі, нават апратку не запомнілі, разгледзець не паспелі.

— Ну, а голас ні ў каго з іх не здаўся вам знаёмым?

— Голас не. — І стары неяк дзіўна абсекся. Купрэйчыку зноў здалося, што ён хацеў штосьці дадаць, але стрымаўся.

Капітан, уважліва гледзячы на гаспадара, ціха сказаў:

— Міхаіл Міхайлавіч, па-мойму, вы штосьці недагаворваеце, я ж бачу. Скажыце, што вас бянтэжыць, не саромейцеся.

Яны памаўчалі. Затым Купрэйчык працягваў:

— Я ж адчуваю, што вы не ўсё сказалі. Мы сыдзем, а вы будзеце мучыцца, перажываць, што ўтаілі ад нас штосьці. Не забывайце, Міхаіл Міхайлавіч, што гэтыя злачынцы вельмі небяспечныя і ў любы момант могуць напасці на іншых людзей. Майце на ўвазе яшчэ і тое, што могуць зноў завітаць і да вас. Што тады? — Голас у Купрэйчыка стаў больш настойлівым. — Вырашайце, Міхаіл Міхайлавіч. Самі ж потым будзеце шкадаваць, што не ўсё сказалі. Вы што, баіцеся жонкі? Вас штосьці бянтэжыць?

— А чаго мне яе баяцца? Калі спатрэбіцца, то знайду на яе ўправу.

Стары падняўся і рашуча накіраваўся ў пакой. Купрэйчык пайшоў следам.

Дзед рыўком адчыніў дзверы і гучна сказаў:

— А ну, старая, выкладвай начыстую пра крыж, а то сам скажу! Чаго нам баяцца? Мы ж з табой не кралі яго!

Старая ад здзіўлення ледзь прыўстала і чамусьці засталася ў такім нязручным становішчы.

— Ты што, здурнеў на старасці? Чаго языком менціш?

— Расказвай, кажу, Міхееўна, а то сам пачну. — Ён раптам злосна тупнуў нагой і грозна загадаў: — Ты што, чалавечай мовы не разумееш?

Гаспадар, прыстрашваючы, нават кулакі сціснуў, а Міхееўна нечакана выпрасталася і сунула старому проста пад нос кукіш:

— А дулю табе праз замочную свідравіну не хочацца?

Работнікі міліцыі, не вытрымаўшы, гучна разрагаталіся.

Стары сказаў жонцы «дурніца» і павярнуўся да Купрэйчыка:

— Здурнела баба. Відаць, мала выхоўваў у маладыя гады. Сам раскажу. — Ён вычакаў трохі, затым нядбайна адхіліў старую ад лавы і сеў: — Яшчэ задоўга да вайны падарыла мне маці залаты крыж. Ён ёй па спадчыне дастаўся. Быў у нас калісьці ў родзе поп. Схавалі мы гэты крыж, вырашылі на чорны дзень прызапасіць. А тут вайна пачалася, неўзабаве немец прыйшоў. Вырашылі мы крыж трымаць на выпад ак, калі немцы нас арыштоўваць будуць, каб адкупіцца. Але Бог мілаваў, нас не кранулі. У сорак другім у нас на кватэры стаў жыць Воўка Каруноў. Ці то з палону збег, ці то з турмы немцы яго выпусцілі, мы так і не даведаліся, замоўчваў ён пра гэта. Аднойчы яму нейкім чынам удалося падслухаць нашу гаворку са старой пра крыж. Пасля гэтага пачаў я заўважаць, што ў нашых рэчах хтосьці ўвесь час капаецца. Чыя гэта работа, гадаць не трэба было: Каруноў, і мы прапанавалі яму сысці ад нас. Воўка перабраўся на іншую кватэру, і пасля гэтага мы яго не бачылі. Аднойчы — гэта было ўжо ў сорак чацвёртым, калі нашы прыйшлі, — вярнуліся мы са старой з рынку дахаты, а там — сапраўдны пагром: усё перавернута, пераварушана. Дзіву даліся, каму спатрэбілася такі пагром рабіць. Стаім і галовы ламаем. А тут суседка прыходзіць і кажа: «Бачыла я, як ад вашай хаты гародамі сыходзіў ваш былы кватарант Воўка». Тут нам адразу ўсё стала ясна: Воўка гэты крыж шукаў.

— У міліцыю паведамлялі? — спытаў Купрэйчык.

— Не, баяліся пра крыж казаць. — Стары паглядзеў на жонку і дадаў: — А далей ты расказвай. — І ён ізноў прытупнуў нагой. — І не ламайся мне тут, як тады, калі замуж выходзіла, кажы!

Гаспадыня збянтэжана маўчала. Стары не вытрымаў:

— Кажы. Не даводзь мяне да граху сваімі выкрутасамі. Тут людзі на служ­бе знаходзяцца, дзеля цябе, старой дурніцы, сюды прыйшлі, а ты яшчэ з сябе фігалку-пігалку робіш. Кажы!

Гаспадыня злосна паглядзела на старога і, цяжка ўздыхнуўшы, загаварыла:

— Тры дні таму стары да шаўца пайшоў, а я ўспомніла, што ў нас газа скончылася. Узяла слоік і пайшла ў газавую краму. Прыходжу туды, а Грышка Пултас — ён газай гандлюе і жыве недалёка ад нас — кажа мне: «Слухай, Міхееўна, тут толькі што табой і тваім старым нейкі мужык цікавіўся. Я яго дзесьці раней бачыў, твар знаёмы, але ўспомніць так і не магу. Пытаў, ці жывяце вы адны ці кватарантаў трымаеце. З паўгадзіны як сышоў».

Купіла я газы і дахаты пайшла. Зірк, а недалёка ад нашай хаты, па другім боку вуліцы, наш былы кватарант у брызентавым плашчы мне насустрач ідзе. Убачыў мяне, каптур амаль на вочы апусціў і пайшоў далей, нібы мяне не пазнаў. Ёкнула ў мяне тады сэрца. Я хутчэй дахаты кінулася. Але дома ўсё ў парадку, неўзабаве і стары прыйшоў. Расказала я яму, а ён тады адразу ж і сказаў, што Воўка, напэўна, на наш крыж нацэліўся, і на ўсякі выпадак перахаваў яго з дома ў хлеў.

— А вы ў прадаўца газы не пыталі, як быў апрануты той мужчына? — спытаў Мачалаў

— Не. Не падумала я тады пра гэта.

Мачалаў зірнуў на гаспадара:

— Ну, і што далей?

Дзед хмурна прагаварыў:

— Ну, а далей, калі сёння ўварваліся ў хату гэтыя супастаты, то адразу ж і катаваць пачалі: «Дзе крыж?»

— А вы што сказалі?

— Сказаў, што калі Чырвоная Армія прыйшла, то з радасці здалі яго дзяржаве.

— І яны паверылі вам?

— Так, мы ж са старым пачулі бяду і ўмовіліся паміж сабой так казаць, — растлумачыла Міхееўна і дадала: — Яны ж нас па розных пакоях адразу расцягнулі, а мы, атрымалася, у адзін голас сказалі. Вось яны пашукалі, пашукалі і, нічагуткі не знайшоўшы, сышлі.

— Ну а вашага былога кватаранта сярод іх не было?

— А хто яго ведае? На мордах маскі напяты, паспрабуй разгледзь.

Купрэйчык спытаў у гаспадара:

— Міхаіл Міхайлавіч, а вы сярод гэтых траіх, калі яны размаўлялі з вамі і патрабавалі аддаць крыж, голасу знаёмага не чулі?

— У тым і справа: мне прычулася, што той, хто стараўся казаць менш за іншых, быў Воўка.

Мачалаў пакінуў сваіх супрацоўнікаў працягваць аглядаць месца здарэння і дапытваць пацярпелых, а сам разам з Купрэйчыкам выйшаў у двор.

— Слухай, Лёша, — прапанаваў ён, — давай пагаворым з прадаўцом газы.

— Я таксама хацеў табе пра гэта сказаць, пайшлі.

Яны выйшлі на вуліцу і неўзабаве былі каля газавай крамы. Яна размяшчалася ў адноўленай цаглянай будцы, якая, відавочна, да вайны была невялікай падстанцыяй. Усярэдзіне было брудна, холадна і пахла газай.

У куце на самаробнай лаўцы сядзеў дзядок. Ён падлічваў выручку. Убачыўшы ўвайшоўшых, сказаў:

— Зачынена. Газы ўжо няма.

Мачалаў прывітаўся і весела спытаў:

— І для міліцыі нічога не засталося?

— А што міліцыя? Газа не гарэлка, няма чаго пакідаць.

Мачалаў усміхнуўся Купрэйчыку:

— Бачыш, які ядавіты гаспадар? Нават на міліцыю злуецца.

— Ды я не злуюся, газы сапраўды ў мяне няма.

Ён падняўся з лаўкі, і работнікі міліцыі ўбачылі, што Пултас вельмі нізенькага росту, у велізарных ватовых портках і валёнках. Сівыя касмылі валасоў смешна тырчалі ў розныя бакі.

Мачалаў спытаў старога:

— Ці не ўспомніце вы, як некалькі дзён назад сюды прыходзіў мужчына і цікавіўся, хто са старонніх жыве ў Троцакаў?

Стары спачатку здзіўлена паглядзеў на іх, затым некаторы час моўчкі разважаў і толькі пасля гэтага адказаў:

— Так, памятаю. Але я ж пра гэта Міхееўне казаў.

— Правільна, а яна нам расказала. Скажыце, а раней гэтага чалавека вы нідзе не бачылі?

— Вы ведаеце, твар мне яго знаёмы, а вось дзе я яго бачыў — не магу ўспомніць.

— А як ён быў апрануты?

— Вось гэта я памятаю. У плашчы ён быў. брызентавым плашчы, з каптуром на спіне.

Маёр хацеў нагадаць Пултасу пра кватаранта, але своечасова спахапіўся: «Не трэба спяшацца. Калі знойдзем Карунова, то, можа быць, яго давядзецца старому на апазнанне прад’яўляць».

Неўзабаве ён, крочачы па мокрай ад дажджу і снегу дарозе, сказаў Купрэйчыку:

— Нітачка ёсць. Так што давай, Лёша, размотвай клубок далей.

6 Лейтэнант Славін

Вось ужо чацвёртыя суткі Славін матаецца па таежных дарогах. Дзе на спадарожнай машыне, дзе на калёсах, а дзе і проста пешшу, ён дабіраўся ад аднаго паселішча да другога, пабываў у дзясятках арганізацый, але наблізіцца да раскрыцця злачынства пакуль не змог.

Андрэя Пудоўкіна ён дачакаўся на «пупе». Гэта быў пажылы, нізкага росту, круглатвары чалавек. Пудоўкін адразу ж успомніў той вечар, калі ён бачыў у чайной Мартава. Акрамя гэтага, ён назваў яшчэ пяцярых вадзіцеляў, якія тады прыязджалі на «пуп».

Оперупаўнаважаны знайшоў іх. Падчас допытаў пашырэў круг тых, хто спыняўся ў той вечар у чайной.

Зараз лейтэнант вяртаўся на «пуп», сёння туды павінны прыехаць трое патрэбных яму вадзіцеляў. Буфетчыца цётка Маша, убачыўшы Славіна, ветліва ўсміхнулася. Уладзімір ведаў, што яе клічуць Лізавета Мікіцічна. А цёткай Машай клікаць яе сталі пасля таго, як яе так назваў адзін з жартаўнікоў-вадзіцеляў. І Лізавета Мікіцічна змірылася: «Цётка Маша дык цётка Маша, абы план ішоў». Ахвотна адгукалася на сваё новае імя.

Лейтэнант ужо некалькі разоў размаўляў з ёй і, дзякуючы гэтай жанчыне, даведаўся пра звычкі мясцовых вадзіцеляў. Уладзімір папрасіў шклянку чаю і, выбраўшы момант, калі ля прылаўка нікога не было, спытаў:

— Ну як справы, Лізавета Нікіцічна?

— Для мяне справы, дарагі, — гэта план. На гэта не скарджуся, а вось вашы справы такія: я даведалася, што, акрамя нашых машын, ну тых, якія звычайна тут стаяць, у той вечар была яшчэ адна. Нумары яе ніхто, вядома, не памятае. Шафёр — малады, здаровы хлопец. Я зараз успомніла, што ў яго на правай руцэ татуіроўка. Ён прыехаў крыху пазней гэтага, як яго.

— Мартава, — падказаў Славін.

— Так, так, Мартава, а з’ехаў пазней яго. Ён увесь час прасіў у мяне бутэльку гарэлкі, але гарэлкі ў буфеце ўжо не было, і яго пачаставалі кіроўцы, сярод якіх быў Лукін. Я вам яго называла. Ён павінен сёння тут з’явіцца.

— А гаворкі не было, адкуль той новенькі ехаў ці куды?

— Са мной ён, вядома, пра гэта не гаварыў. Можа, Лукін што ўспомніць?

Да прылаўка падышоў адзін з наведвальнікаў і весела папрасіў:

— Цётка Маша, дай мне з сабой адну сургучную.

— Хопіць табе, Міша, глядзі, ужо вочы касыя, а ты яшчэ гарэлкі хочаш.

— Ды ты не бойся, цётка Маша, гэта на ўсякі выпадак, раптам матор у дарозе забарахліць, а надвор’е, сама бачыш, калі не змерзнеш, то запаленне лёгкіх лёгка можна падхапіць, а вось яна, галубачка, можа мяне выратаваць ад небяспечных наступстваў.

Буфетчыца зірнула на работніка міліцыі і з паказным нежаданнем прадала бутэльку гарэлкі. Славін сеў за бліжэйшы столік і пачаў піць чай, які ўжо астыў. Сёння яму трэба было рушыць па трэцяй дарозе, што вядзе ў тайгу. Тактыка яго была простая: не праязджаць міма ніводнай вёскі ці пасёлка, ніводнай дзялянкі, дзе працавалі людзі. У што б там ні было трэба ўстанавіць асобу загінуўшага. Новы вадзіцель, пра які сказала буфетчыца, таксама ўяўляў цікавасць. Славін яшчэ не ведаў, нават не здагадваўся, што невядомы вадзіцель можа даць следству, а ўжо ў нейкай ступені разлічваў на яго. У маладым супрацоўніку міліцыі пачынала выяўляцца вельмі неабходная кожнаму аператыўніку рыса — нюх.

Тым часам у зале з’явіўся сяржант Сімоха. Ён быў апрануты ў цывільны гарнітур. Лавіруючы паміж сталамі, сяржант падышоў да Славіна. І толькі калі Сімоха адсунуў крэсла і сеў, Славін убачыў яго.

— Андрэй, адкуль ты? Слова гонару, з неба зваліўся!

— Не з неба, а з кузава грузавіка. А прыехаў я, вядома, з Мар’янска і прывёз табе прывітанні ад Алтыніна, у якога, дарэчы, запаленне лёгкіх, і Лагуты. Ён зараз не старшы оперупаўнаважаны, а в. а. начальніка міліцыі. Акрамя таго, я магу сказаць табе, хто загінуўшы.

— Устанавілі, хто ён? — узрадаваўся Славін.

— Натуральна, — аўтарытэтна пацвердзіў Сімоха. — Але спачатку напаі мяне чаем, у цябе ж тут, напэўна, знаёмая ў буфеце.

— Вядома, — Славін павярнуўся да прылаўка. — Цётка Маша, дайце, калі ласка, яшчэ шклянку чаю.

Гэта просьба выклікала ажыўленне сярод чатырох мужчын, якія сядзелі за столікам. Адзін з іх не вытрымаў і гучна сказаў:

— Трэба ж, якія кліенты ў цёткі Машы пайшлі. Шклянку чаю патрабуюць, як бутэльку гарэлкі!

Мужчыны засмяяліся. Славіну ж успомнілася вайна і той вечар у партызанскай зямлянцы, калі камандзіры Тамкоў і Лапко прымушалі яго выпіць спірт, каб ён не захварэў. У памяці ўсплыў і той момант, калі яму, цяжкапараненаму, доктар даў самагонкі. Але ён тут жа адагнаў ад сябе ўспамін і, усміхаючыся, паглядзеў на тых, што смяяліся.

Цётка Маша прынесла чай. Сімоха выпіў яго і пачаў расказваць:

— Учора ўвечары патэлефанавалі з пасёлка Лябяжага. У іх знік загадчык склада леспрамгаса Літвін Мікалай Елізаравіч. Прыметы цалкам супадаюць з прыметамі загінуўшага. Дарэчы, урачы пацвердзілі, што ён загінуў у выніку аўтанаезду.

Славін выцягнуў з планшэткі карту раёна.

— Кажаш — пасёлак Лябяжы? Так, дзе гэта ён?.. Ага, вось! Я якраз сёння збіраўся ехаць па гэтай дарозе. Адгэтуль кіламетраў сорак будзе. Дачакаюся шафёраў і паеду туды. А як пачуваецца Ягор Ягоравіч?

— У бальніцу адвезлі.

— Слухай, хачу спытаць і забываю, чаму ён такія вусы і бараду адпусціў?

— А ты не ведаеш?

— Не. Таму і пытаю.

— Мы ўсё ведаем. Гэта было ў дзевятнаццатым. Алтынін старшынёй рэўкама тады быў. Бандыты падпільнавалі, калі ў мястэчку засталося мала чырвонаармейцаў, і наляцелі. Знялі ахову, а Алтыніна, цяжкапараненага, у палон захапілі. І як толькі не катавалі яго: і агнём, і нажамі, і палкамі, але нічога ён не сказаў. Павялі яго на абрыў, да ракі, расстрэльваць, а ён як быў са звязанымі рукамі, так і сігануў у ваду. Бандыты сталі па краі абрыву і глядзяць уніз, думаюць, што калі вынырне, то даб’юць. А ў гэты момант нашы падаспелі і ўдарылі па іх. А Алтынін сапраўды вынырнуў. Ён добрым плывуном быў, нездарма на Волзе нарадзіўся. Твар яму катаваннямі знявечылі, вось і адпусціў бараду і вусы.

— Ясна. Адчуваецца, што чалавек сапраўдны. — Пасля невялікай паўзы Славін спытаў: — Ты куды цяпер?

— Назад у Мар’янск. Знайду спадарожную машыну і — у аддзяленне.

Сімоха з’ехаў, а Славін працягваў чакаць. Першым прыехаў вадзіцель па

імені Сяргей. Высокі і худы, ён, калі ўваходзіў у дзверы, сагнуўся, здавалася, удвая.

— Цётка Маша, — крыкнуў ён з парога, — давай есці! Я галодны, як воўк.

Паспешна падышоўшы да прылаўка і ўзяўшы талеркі з ежай, ён сеў за столік Славіна і стаў есці. Уладзімір моўчкі чакаў. Нарэшце Сяргей упершыню зірнуў на Славіна. Уладзімір не стаў губляць ні хвіліны. Ён прад’явіў яму чырвоную кніжачку, прадставіўся і спытаў:

— Не памятаеце, трынаццатага верасня вы былі тут?

— Трынаццатага? — перапытаў вадзіцель і задумаўся, вылічваючы ў дум­ках графік свайго руху. — Так, быў.

— А гэтага чалавека вы ведаеце? — аператыўнік прад’явіў фота Мартава.

Суразмоўца паглядзеў на фота і ўпэўнена сказаў:

— Вядома, ведаю. Гэта ж Леанід. Я яго тут на «пупе» часта сустракаю.

— Ці бачылі вы яго ў той вечар?

Вадзіцель зноў на імгненне задумаўся, а затым упэўнена адказаў:

— Так, бачыў, у той вечар я яго апошні раз бачыў і пасля гэтага не сустракаў.

— Ён быў адзін ці са спадарожнікам?

— Па-мойму, адзін. так, сапраўды адзін. Я ўспомніў, калі ён з’язджаў, то я па патрэбе ў двары быў і бачыў, як Леанід са сваім ЗіСам важдаўся і мацюкамі на ўсю акругу крыў. Рухавік ніяк не хацеў заводзіцца, а рукаяткай пакруціць — не кашу манную есці. Я памятаю, падышоў і крутнуў, а ён капот адкрыў і на газ націскаў.

— У кабіне нікога не было?

— Не, нікога. Калі матор завёўся, ён сеў за руль, я падышоў да кабіны, і мы развіталіся, паціснуўшы адзін аднаму рукі.

Застаўшыся адзін, Славін задумаўся: «Атрымліваецца дзіўна: маршрут Мартава праходзіў зусім па іншай дарозе, і з пасёлка Лябяжага на яе не патрапіць.

Можна выказаць здагадку, што Літвін дабраўся да «пупа» на спадарожнай машыне, мог сустрэцца з Мартавым і разам з ім з’ехаць. Бо ніхто не бачыў Літвіна. Хто-хто, а буфетчыца адразу б заўважыла незнаёмага чалавека».

Нарэшце з’явіліся другі, а праз хвіліну і трэці патрэбныя яму вадзіцелі. Оперупаўнаважаны не стаў чакаць, пакуль яны паабедаюць, прадставіўся і папрасіў разам выйсці з чайной. Яны таксама пацвердзілі, што бачылі ў той дзень у чайной Мартава. Калі Славін пачаў удакладняць, якімі маршрутамі яны ехалі трынаццатага верасня, то аказалася, што адзін з іх — Лунін — праязджаў міма Лябяжага. Славін ажывіўся:

— У якой гадзіне ў той дзень вы прыехалі на «пуп»?

— Не памятаю, але гэта было пад вечар.

— А калі праязджалі міма Лябяжага, па дарозе вам ніхто не галасаваў?

— Не, дарога наогул была бязлюднай.

— Машын не было?

— І машын не бачыў. Хоць пастойце. За Лябяжым, дзесьці ў кіламетры ў бок ад «пупа», я аб’язджаў ЗіС-5, які стаяў на абочыне.

— Вадзіцеля не бачылі?

— Бачыў. Малады, здаровы мужык. Я яшчэ хацеў спыніцца, думаў, машына зламалася, можа, чалавеку дапамога патрэбна, але вадзіцель махнуў мне рукой: праязджай, маўляў. Ну я і не затармазіў. А потым мінут праз дваццаць пасля таго, як я прыехаў на «пуп» і прыйшоў у чайную, гляджу, гэты вадзіцель таксама заходзіць туды. Ён да мяне за столік прысеў. Прасіў ён у цёткі Машы бутэльку гарэлкі, але яна растлумачыла, што гарэлка скончылася. А на нашым століку стаяла бутэлька, мы яго і пачаставалі.

— Што ён расказаў пра сябе?

— А мы нічога не распытвалі. Хоць не, я спытаў, куды ён едзе, ён адказаў, што ў Кемерава.

— А хто раней з’ехаў: Мартаў ці гэты вадзіцель?

Лунін задумаўся, а затым упэўнена сказаў:

— Спачатку Мартаў з’ехаў, ён калі сыходзіў, то мяне па плячы пляснуў і сказаў: «Пакуль!»

— Скажыце, а гэтага вадзіцеля, які ў Кемерава ехаў, раней вы ніколі не сустракалі?

— Не, бачыў упершыню.

— Нічога падазронага ў яго паводзінах не заўважылі?

— Быў не гаманлівы, але, можа, чалавек адчуваў сябе ніякавата сярод незнаёмых людзей, а так нічога растлумачыць не магу.

— Абмалюйце мне яго.

— Вышэй сярэдняга росту, малады, моцны.

— Татуіроўкі не было?

— Татуіроўкі? — перапытаў вадзіцель. — Пастойце, была, так, была. на правай руцэ ў яго штосьці было намалявана, а вось што, не памятаю. Ды яшчэ на носе ў яго шрам невялікі.

— Вы памятаеце тое месца, дзе вы аб’язджалі яго машыну недалёка ад Лябяжага?

— Памятаю.

— Тады зробім так: вы ідзіце паабедайце, а затым давайце з’ездзім туды. А адзнаку ў пуцявым лісце я зраблю.

— Я зараз перахаплю што-небудзь і паедзем.

Лунін хуткім крокам накіраваўся да дзвярэй чайной, а Славін нецярпліва пачаў хадзіць па двары: «Агледжу і зафіксую месца, дзе стаяла аўтамашына, затым пабываю ў Лябяжым. Трэба здабыць фота Літвіна, ну а потым, напэўна, прыйдзецца ехаць у Кемерава. Але як жа ўсё-такі забіты апынуўся ў кузаве машыны Мартава?»

У думках Уладзімір ужо лічыў, што Мартаў не мае дачынення да забойства. Сапраўды, навошта Мартаву трэба было везці труп на лесапільны завод?.. Хаця цалкам давяраць Мартаву нельга было, але ў гэтай сітуацыі Славін верыў яму.

Лунін з’явіўся хвілін праз дзесяць. Яны селі ў кабіну старога «студэбекера», і той, распырскваючы ваду і гразь у вялікіх лужынах, рушыў па лясной дарозе. У кабіне было вельмі шумна ад матора, ехалі моўчкі. Прайшло больш за гадзіну, калі вадзіцель зменшыў хуткасць і пракрычаў:

— Дзесьці тут! Давайце праедзем да Лябяжага, а затым развернемся, бачыце, якая дарога, нават развярнуцца нельга.

Славін разумеў, што вадзіцелю так будзе лягчэй аднавіць у памяці месца, дзе стаяў грузавік з Кемерава. Праз некалькі хвілін яны пад’язджалі да Лябяжага. Тут Славін яшчэ ні разу не быў і з цікавасцю глядзеў на вялікі пасёлак. Удалечыні за дыхтоўнымі драўлянымі дамамі ўзвышаліся двух, трох і нават чатырохпавярховыя цагляныя будынкі.

Неўзабаве яны развярнуліся на невялікай плошчы і паехалі назад. Лунін увесь напружыўся, баючыся прапусціць патрэбнае месца. Славін таксама напружана чакаў. Але вось Лунін спыніў машыну і ўпэўнена сказаў:

— Тут стаяла тая машына. Калі я аб’язджаў яе, то прыйшлося выбірацца з каляіны. Вось гляньце, нават цяпер бачны след майго грузавіка.

Славін выйшаў з машыны і пачаў уважліва аглядаць месца, дзе стаяў ЗіС. Раптам ён спыніўся і не паверыў сваім вачам: у жухлай траве ляжаў. чаравік. Якраз такі чаравік Славін бачыў на назе загінуўшага. Славін падняў знаходку і з падзякай сказаў Луніну:

— Вы не ўяўляеце, якую дапамогу аказалі мне.

Аператыўнік даследаваў прыдарожную траву, але больш нічога не выявіў. Ён склаў акт аб тым, што выявіў чаравік, накрэсліў схему, на якой адзначыў месца, дзе, па словах Луніна, стаяў ЗіС, і, падзякаваўшы шафёру, адпусціў яго. Той здзіўлена спытаў:

— А вы як жа? Застанецеся тут адзін?

— Не хвалюйцеся, я прайду пешшу да Лябяжага і там застануся на начлег. Дарэчы, у кузаве таго грузавіка бярвення не было?

— Не.

Лунін развітаўся і з’ехаў. Славін стаяў у глухім лесе, што адразу стаў ціхім, чужым, і думаў: «Хутчэй за ўсё Літвін у гэтым месцы патрапіў пад машыну. Вадзіцель не стаў хаваць яго тут, таму што міма праехала машына Луніна і ён мог запомніць нумар. Таму злачынец мог забраць загінуўшага з сабой. Але чаму труп апынуўся ў кузаве машыны Мартава?»

Уладзімір ведаў, што ў пасёлку пражывае ўчастковы ўпаўнаважаны. Ён нават успомніў высокага рудога малодшага лейтэнанта, твар якога амаль цалкам быў пакрыты вяснушкамі. Яго ў аддзяленні так і клікалі — Руды. Славін некалькі разоў сустракаўся з участковым на нарадах, але прозвішча яго цяпер успомніць не мог. Звечарэла, і Уладзімір мімаволі паскорыў крок. У пасёлку ён спытаў, дзе жыве ўчастковы ўпаўнаважаны, і неўзабаве стаяў каля моцных дубовых варот. Адкрыў брамку і апынуўся ў прасторным двары. Яго сустрэла мілавідная жанчына. Уладзімір прадставіўся і спытаў, дзе гаспадар. Жанчына ўсміхнулася госцю і сказала:

— Ды вы праходзіце, муж дома.

Славіну было няёмка за свой выгляд: мокрая плашч-накідка, боты ў гразі ды яшчэ ў руках брудны чаравік. На шум галасоў выйшаў з пакоя гаспадар. Не прайшло і пятнаццаці хвілін, як Уладзімір, памыты, у вялікіх валёнках — іх прымусіў яго абуць гаспадар, які турбаваўся, што госць на халодным ветры мог застудзіцца, — сядзеў за сталом і вячэраў. Тым часам гаспадыня адвяла спаць дзяцей. Славін здзівіўся, што ў такой маладой жанчыны іх ужо шасцёра.

Уладзімір увёў у курс справы ўчастковага, а той, у сваю чаргу, сказаў, што гэта ён паведаміў у аддзяленне міліцыі пра тое, што прапаў загадчык склада.

— У яго ёсць сям’я? — спытаў Славін.

— Так, трое дзетак, — глуха адказаў участковы і спытаў: — А можа, ён не загінуў?

— Дай бы Бог! Але чуе маё сэрца, што бяда з ім здарылася. Як вы думаеце, адкуль магла ісці кемераўская машына?

— Тут паламаць галаву трэба. Адно тое, што, як вам сказаў Лунін, у яго ў кузаве не было бярвення, кажа, што гэта не лесавоз. Дарога ж тут ідзе толькі да лесараспрацовак, далей у такую пару на машыне не праедзеш. Я заўтра з раніцы пачну правяраць, можа, ён да нас у пасёлак прыязджаў.

— Я і хацеў пра гэта вас прасіць. Машына не іголка, яе павінен быў хтосьці бачыць. Але спачатку схадзі да Літвіна, прад’явім чаравік на апазнанне, папросім яго фатаграфію. Калі пацвердзіцца, што гэта ён, вам трэба будзе дапамагчы сваякам з’ездзіць у Мар’янск.

7 Маёр Мачалаў

Пётр Пятровіч пачуў лёгкі шум і адразу ж прачнуўся. Таццяна Андрэеўна ўжо важдалася ля печы. Яна заўсёды ўставала раней усіх, каб паспець прыгатаваць сняданак і самой не спазніцца на работу.

Як правіла, разам з ёй уставала і Юля, якую бацька за гэта называў ранняй пташкай. Вось і цяпер маці і дачка, ціха перагаворваючыся, завіхаліся на кухні.

Пётр Пятровіч зірнуў на гадзіннік — пяць мінут сёмай. Звычайна ён уставаў у шэсць трыццаць. Пётр Пятровіч успомніў учарашнюю гутарку і падумаў: «Юля праўду кажа, ёй ужо сямнаццаць. А вучыцца яна ў сёмым класе разам з дзецьмі маладзейшымі за яе». Увечары Юля сказала, што пойдзе працаваць і будзе вучыцца ў вячэрняй школе. Маці спачатку разгубілася, але бацька падтрымаў дачку, на тым і спыніліся.

Пётр Пятровіч задумаўся і не заўважыў, як у пакой увайшла жонка.

— Пеця, пара.

— Я не сплю, Танюша.

Яна села да яго на пасцель і ціха сказала:

— Ты не заўважыў, як нашы дзеці выраслі? Юля ідзе працаваць. Ванюша хутка бацьку дагоніць. — Яна правяла рукой па шчацэ мужа. — Як жыццё ідзе, гады нібы на паравозе імчацца.

— Што зробіш, жыццё ёсць жыццё, і мае яно сваю пастаянную заканамернасць — праходзіць, — сумна ўсміхнуўся Пётр Пятровіч і прытуліў да сябе жонку. — Але ты не гаруй, у нас яшчэ з табой шмат часу наперадзе.

— Ой, пусці, Пець! Зараз Юля ўвойдзе!

— Добра, добра, устаю. Учора я атрымаў адказ пра паліцая Юшэвіча. Ён, аказваецца, у бягах, і яго шукаюць. І яшчэ. — Пётр Пятровіч зрабіў паўзу, абдумваючы, казаць ці не жонцы яшчэ пра адну навіну, але потым адважыўся: — Я атрымаў ліст, ад каго ты думаеш?

Жонка моўчкі паціснула плячамі.

— Ад Мішы Лукашэвіча.

— Што ты кажаш? — схамянулася Таццяна Андрэеўна. — Ну і як ён? Дзе жыве?

— Я прынёс ліст дахаты, вазьмі ў бакавой кішэні, у кіцелі, прачытай.

Таццяна Андрэеўна з лістом у руках выйшла ў залу, дзе ўключыла святло, і, ледзь хаваючы хваляванне, якое ахапіла яе, стала чытаць: «Дабрыдзень, дарагі Пётр Пятровіч! Вы не ўяўляеце, як я ўзрадаваўся, атрымаўшы Ваш ліст. Мне вельмі хочацца даведацца, як склаўся далейшы лёс цёткі Тані, Юлі і Вані. Пасля таго, як мы цудам выратаваліся ад смерці і рассталіся ў лесе, я нічога пра іх, дый пра вас, не чуў. Зараз ведаю, што ўсё вы жывыя, і вельмі рады. А я пасля тых страшных падзей некаторы час жыў у сваіх сваякоў, а затым патрапіў у партызанскі атрад. Калі прыйшлі нашы, я папрасіўся на фронт. Мне спачатку адмовілі, але калі я расказаў камандзіру дывізіі пра тое, як немцы спалілі маіх бацькоў і дзвюх сястрычак, як я выратаваўся ад смерці і што мне проста неабходна адпомсціць фашыстам за іх, то ён узяў мяне да сябе ў дывізію. Ваяваў, быў лёгка паранены. Маю тры медалі, у тым ліку «За адвагу». Цяпер я застаўся ў войску, вучуся. Хачу паступіць у ваеннае вучылішча. Зараз пра тое, пра што вы пытаеце мяне. На жаль, я не ведаю, дзе цяпер знаходзіцца паліцай Юшэвіч. Я памятаю, што ў нашай вёсцы практычна засталося толькі дзве хаты, не кранутыя немцамі, — гэта хаты Мірэйчыка і Юшэвіча.

Пасля вайны, па-мойму, у канцы сорак пятага года, мне пісалі мае сваякі, што Юшэвіч ці то сышоў з немцамі, ці то дзесьці хаваецца ў лясах, а яго сям’я, гэтак жа як і бацькі Грышкі Мірэйчыка, пераехала жыць у іншую мясцовасць. Дзе яны цяпер — не ведаю. Вось усё, што магу паведаміць, адказваючы на Ваш ліст. Калі я што-небудзь даведаюся, то абавязкова напішу.

Ну, а як Вы? Вядома, працуеце ў міліцыі? Як Таццяна Андрэеўна, Ваня, Юля? Я Вас вельмі прашу, хоць зрэдку пішыце мне. Чэснае слова, мне гэта вельмі трэба. Я б вельмі папрасіў Таццяну Андрэеўну, Ваню, Юлю таксама пісаць мне. Як-ніяк, мы з імі пабывалі ў кіпцюрах у смерці. Калі мне даводзіцца часам расказваць пра той дзень, то многія глядзяць на мяне з недаверам. Дзякуй богу, што гэта ўсё ззаду. Але, чэснае слова, я заўсёды буду памятаць той жудасны момант, я буду заўсёды памятаць майго сябра Толю Лазебнага. Бо гэта ён там, у палаючым хляве, паклікаў нас на вуліцу, спадзеючыся, што хоць хто-небудзь пад агнём нямецкіх аўтаматаў выжыве. Я часта думаю пра гэта.»

Дачытаўшы ліст, Таццяна Андрэеўна асцярожна склала яго і павярнулася да мужа, які ўвайшоў у пакой:

— Ты ведаеш, Пеця, я, гэтак жа як і Міша, часта ўспамінаю Толю Лазебнага. Як ён, гэты чатырнаццацігадовы хлопец, лепш за усіх нас зарыентаваўся ў той страшнай абстаноўцы і паклікаў людзей пад агонь аўтаматчыкаў з надзеяй, што раптам хоць хто-небудзь выратуецца. Кожны ішоў на немінучую смерць дзеля таго, каб хоць хто-небудзь выратаваўся. І вось вынік — чатыры чалавечыя жыцці выратаваны.

Вочы Таццяны Андрэеўны былі поўныя слёз. Пётр Пятровіч абняў яе за плечы і ціха сказаў:

— Супакойся, родная! Табе трэба менш думаць пра гэта.

— Так, так, я ўсё разумею. Пеця, а можна я дам гэты ліст прачытаць дзецям? Сёння ж мы напішам Мішы ліст.

— Добра, добра. Ты толькі супакойся.

Пакуль у аддзяленні Мачалаў разбіраўся з матэрыяламі, што паступілі, даваў указанні па расследванні злачынстваў, у аддзеле з’явіўся Купрэйчык. Ён зайшоў у кабінет і сказаў:

— Пашанцавала мне ўчора. Ішоў міма газавай крамы, гляджу — дзверы адчыненыя. Дай, думаю, зайду да Пултаса, можа, яшчэ што-небудзь паведаміць. І паведаміў. Па-першае, ён успомніў, што той, хто цікавіўся старымі Троцакамі, і ёсць іх былы кватарант. Па-другое, гэты, наскрозь прамочаны газай, стары сказаў, што ён бачыў Карунова ля піўнушкі, і ўпэўнены, што прадавец піва, — Купрэйчык зазірнуў у лісток паперы, — Мулер Леў Абрамавіч ведае яго, таму што аднойчы заўважыў іх разам побач з піўнушкай. Мулер і Каруноў пра нешта размаўлялі. Неўзабаве да іх падышла нейкая старая, і Каруноў сышоў з ёй.

— Ну, што ж, Лёша, давай дзейнічай далей. Дапамагай, браток, бачыш сам, колькі спраў на маю галаву звалілася.

— Не турбуйся, Пеця, буду даводзіць да канца.

Мачалаў даўно ведаў звычку Аляксея рэзка мяняць тэму гаворкі. Вось і цяпер ён сеў на крэсла каля Пятра і спытаў:

— Пеця, памятаеш, ты мне расказваў пра ўрача, пра Васілеўскую?

— Пра Вольгу Ільінічну? — Мачалаў здзіўлена падняў на яго вочы. — Вядома, памятаю.

— Дзе яна цяпер?

— Не ведаю, Лёша. Пасля таго як мы з ёй прыехалі ў мае родныя мясціны, каб пакланіцца магіле маёй жонкі і дзяцей, і, на шчасце, аказалася, што яны жывыя, Оля адразу ж сышла. Я шукаў яе тады на чыгуначнай станцыі і даведаўся, што яна з’ехала на нейкім ваенным грузавіку. Вось так і рассталіся мы з ёй не развітаўшыся.

Мачалаў замоўк на хвіліну, а потым, нібы апраўдваючыся, сказаў:

— Не яе віна і не мая, што так усё склалася. У Вольгі ж усе загінулі. Цяжкі ў яе лёс.

Купрэйчык дакрануўся рукой да пляча стрыечнага брата:

— Прабач, Пётр. Можа, я недарэчы з гэтай гаворкай. Але з тваіх расказаў я зразумеў, што Васілеўская кахала цябе. І вось чамусьці сёння ўсё гэта ўспомнілася. Славін казаў, што яна добры чалавек. Магчыма, яшчэ калі-небудзь ты і сустрэнешся з ёй. У жыцці ўсё бывае.

— А навошта, Лёша?

— Проста для таго, каб даведацца, як склаўся яе лёс.

Мачалаў паціснуў плячамі:

— Напэўна, гэта не трэба зараз ні ёй, ні мне. Мне б вельмі хацелася, каб яна была шчаслівая.

А Купрэйчык ізноў змяніў тэму:

— Добра, я пайшоў піць піва і знаёміцца з Мулерам,— і ён рашуча накіраваўся да дзвярэй.

8 Оперупаўнаважаны крымінальнага вышуку Славін

Гора прыйшло ў сям’ю Літвіных. Жонка Літвіна пакуль не ведала гэтага. Здзіўленая прыходам работнікаў міліцыі і дырэктара леспрамгаса, яна мітусілася, запрашаючы ўсіх садзіцца.

Мелася быць цяжкая гаворка, і ніхто не адважваўся пачаць яе першым. Але трэба было пачынаць, і Славін папрасіў паказаць фатаграфію Мікалая Елізаравіча. Г аспадыня дастала з альбома фота мужа і, працягваючы яго Славіну, спытала:

— Скажыце, што здарылася? Я ўжо змарнавалася за гэтыя дні!

Не адказваючы, Славін глядзеў на фатаграфію мужчыны гадоў пяцідзесяці, з ледзь прыжмуранымі вачамі. Падабенства было, аднак сцвярджаць, што гэта яго знайшлі ў кузаве грузавіка, Славін не мог. Твар забітага быў поўнасцю знявечаны. Уладзімір спытаў, куды ён павінен быў ехаць трынаццатага верасня.

— У чацвёртую брыгаду, гэта кіламетраў дваццаць адгэтуль. Ён хацеў даведацца, што з цёплай адзежы трэба людзям, хутка ж маразы...

Уладзімір павярнуўся да дырэктара:

— У якім баку тая брыгада працуе?

— Недалёка ад вёскі Пасха.

Славін разгарнуў скрутак і паказаў гаспадыні чаравік.

— Зірніце, гэта выпадкова не яго абутак?

Жанчына ўзяла чаравік, і рукі яе адразу задрыжалі.

— Яго, вядома, яго! З ім няшчасце?

Дырэктар падышоў да яе і, узяўшы за плечы, пасадзіў на канапу:

— Мацуйся, Ліда! З Мікалаем сапраўды здарылася няшчасце. На яго наехала машына.

— Машына? Якая машына? Дзе ён, скажыце, дзе ён? — Жанчына ўскочыла з канапы і падбегла да Славіна: — Вы ведаеце, дзе ён? Скажыце мне, малю! Скажыце мне, жывы ён?

Славін апусціў галаву і ледзь чутна сказаў:

— Ён... загінуў.

— А... а... — гучна закрычала жанчына і, ломячы рукі, кінулася да дзвярэй, але яе спыніў дырэктар:

— Ліда, Ліда, спыніся, мілая! Ідзі вось сюды, сядзь на канапу.

Яна паспрабавала вырвацца, але дырэктар абняў яе за плечы і сілай пасадзіў на канапу.

Неўзабаве зайшоў брат гаспадыні. Участковы, калі яны праходзілі міма яго дома, забег і папрасіў яго прыйсці. Славін растлумачыў яму, што здарылася, і сказаў, што дырэктар леспрамгаса дасць машыну, на якой трэба паехаць па цела Літвіна. Пасля гэтага асцярожна крануў за рукаў участковага: «Пойдзем!.. Праводзьце мяне да дарогі, вы ў форме, вам лягчэй будзе спыніць машыну».

Калі яны падыходзілі да ўскраіны пасёлка, убачылі палутарку. У кабіне быў толькі вадзіцель. Па знаку работніка міліцыі машына спынілася, і неўзабаве Славін ехаў у кабіне старога, дабітага грузавіка.

Буфетчыца, як заўсёды, была на сваім пасту. Уладзімір прывітаўся і папрасіў накарміць яго. Цётка Маша хутка прынесла міску капусты, шніцаль з макаронамі і села насупраць.

— Ну, як у вас справы?

— Ды вось блукаю, — няпэўна адказаў Уладзімір. — Як вы думаеце, я на Кемерава знайду спадарожную машыну?

— Рэдка яны ходзяць, але, магчыма, знойдзеце. Вам трэба выйсці на дарогу, якая вядзе ў Кемерава, таму што некаторыя вадзіцелі, не спыняючыся тут, едуць далей.

Славін разлічыўся за абед і выйшаў з чайной. Стаяць на дарозе прыйшлося доўга, і толькі пад вечар, моцна змерзшы, ён сеў у кабіну ЗіСа, што ехаў у Кемерава. Вадзіцель, малады хлопец, аднагодак Уладзіміра, сказаў, што ехаць прыйдзецца амаль усю ноч. Шлях няблізкі, і Славін, уладкаваўшыся ямчэй, падрыхтаваўся да працяглай трасяніны па няроўнай дарозе.

Вадзіцель, які назваўся Аляксандрам, аказаўся гаваркім, ён расказаў, што родам з Кемерава і ўжо шмат разоў ездзіў па гэтых дарогах.

Уладзімір спытаў:

— Саша, а чаму ты на «пупе» не спыніўся? Там жа чайная, і амаль ніхто не праскоквае міма яе.

— А ў мяне ёсць свой «пуп», — усміхнуўся хлопец, — вось праз пяць гадзін убачыш.

— А што толку, праз пяць гадзін? — Уладзімір зірнуў на гадзіннік, — ужо будзе каля адзінаццаці, і нават чаю не вып’еш.

— Памыляешся. Там нядрэнная сталовая, і працуе яна круглыя суткі. Калі б ты ні прыехаў, заўсёды можна паесці гарачага.

Нягледзячы на тое, што дарога была ў калдобінах, яны ажыўлена размаўлялі, і пяць гадзін прайшлі неўзаметку. Калі даехалі да месца, пра якое казаў вадзіцель, Славін ужо многае даведаўся і пра Кемерава, і пра звычкі тутэйшых вадзіцеляў.

Аляксандр загнаў машыну ў двор чайной, і яны ўвайшлі ў чыстую невялікую залу, дзе сядзелі тры чалавекі. За стойкай стаяла маладая прыгожая жанчына, зірнуўшы на яе, Славін ледзь не ўскрыкнуў. Перад ім была Латаніна, якая падчас вайны даносіла гестапа на падпольшчыкаў і патрыётаў.

Уладзімір стаяў як скамянелы і глядзеў на буфетчыцу. Не, памыліцца ён не мог — гэта была Латаніна Светка, здрадніца, якая, напэўна, апынулася тут, у глухамані, каб згубіцца сярод людзей, схавацца, быць далей ад тых, хто яе добра ведаў, і такім чынам уцячы ад адплаты!

— Ну, ты што, прырос? Праходзь, — крануў Уладзіміра за плячо вадзіцель.

Славін сеў за бліжэйшы столік і неадрыўна глядзеў на буфетчыцу. Да іх падышла пажылая афіцыянтка:

— Ну, што, хлопчыкі, будзем заказваць?

— Нам чаго-небудзь гарачанькага, — папрасіў Аляксандр.

— Ёсць толькі суп гарохавы, а на другое — катлеты з тушанай капустай.

Вадзіцель ткнуў Славіна ў бок:

— Ну, што бяром? Табе можна і сто грамаў для апетыту, не за рулём жа.

— Што вам на трэцяе? Кампот ці чай? — нецярпліва спытала афіцыянтка. — Гарэлку калі захочаце, то ў буфеце возьмеце.

— Давайце чай, — махнуў рукой Славін і, пачакаўшы, пакуль афіцыянтка адыдзе ад стала, спытаў у вадзіцеля:

— Саша, гэта буфетчыца даўно тут працуе? Вадзіцель паглядзеў у бок буфета і, усміхнуўшыся, сказаў:

— Што, спадабалася? Яна ўжо больш як год тут. сімпатычная жанчына, толькі старэйшая яна за нас з табой.

— Яна замужам?

— Не ведаю. Хочаш, спытаю?

— Не, што ты! Проста мне здалося, што раней яна ў Мар’янаўску працавала.

Раптам ён адважыўся:

— Ведаеш, мабыць, я вазьму сабе сто грамаў, каб не застудзіцца, а то на дарозе амаль паўдня пратырчаў на ветры ў чаканні машыны.

Славін устаў і падышоў да прылаўка. Ён не баяўся, што Латаніна яго пазнае, ці наўрад яна памятала суседскага хлопца.

Жанчына кінула пусты погляд на хлопца і абыякавым тонам спытала:

— Што?

— Сто грамаў.

«Так, гэта яна!» — Славін зараз быў цвёрда ўпэўнены ў гэтым.

Буфетчыца наліла ў гранёную шклянку гарэлкі і, падсунуўшы бліжэй да Славіна, прамармытала:

— Хлопец здаровы, малады, і ад поўнай шклянкі нічога не стала б.

— У наступны раз, — пажартаваў Уладзімір і хацеў адысці ад буфета, але раздумаўся і сказаў: — Добра тут у вас, чыста, акуратна, колькі езджу па гэтай дарозе і заўсёды з вялікім задавальненнем заязджаю да вас.

— Узяў бы тады і падзяку напісаў, калі падабаецца.

Славін і сам хіліўся да гэтага. Ці пад сваім прозвішчам працуе тут Латаніна? Уладзімір адказаў:

— А што? І напішу, вось толькі аловак дайце, а то не маю з сабой.

У кішэні пінжака Уладзіміра ляжала добрая аўтаручка, якую падарыла Рыта яшчэ летась, але ён не хацеў рабіць хоць бы малога кроку, які мог бы насцярожыць буфетчыцу. Хай ён застаецца проста тым, за каго яна яго прымае. Латаніна падала яму кнігу скарг і прапаноў. Гэта быў звычайны журнал, да якога быў прывязаны аловак.

Славін спытаў:

— Як ваша прозвішча?

— Сыраежная.

— Імя?

— Любоў Сяргееўна.

— А афіцыянткі?

— А навошта табе і афіцыянтцы пісаць? Хопіць, што мне напішаш.

Славін ледзь стрымліваў сябе, каб не схапіць яе за руку і прама праз прылавак выцягнуць у залу, кінуць у машыну і даставіць у бліжэйшае аддзяленне міліцыі. Але ён ведаў, што перш, чым затрымаць злачынцу, трэба прад’явіць ёй абвінавачванне. Славін сеў за стол і стаў пісаць, а перад вачамі ў яго ста­яла выява бацькі. Магчыма, менавіта Латаніна і данесла фашыстам пра яго. Успомніў яе ўсмешлівую на Камароўскім рынку, абкружаную гестапаўскімі афіцэрамі, як паказвае рукой на нейкага мужчыну, якога тут жа схапілі. Яго не збянтэжыла тое, што гэта жанчына назвалася іншым прозвішчам, не, ён не пераблытаў, гэта была яна — Светка Латаніна!

Уладзімір напісаў некалькі слоў падзякі, указаўшы ў ёй прозвішча Сыраежнай. Есці ён не стаў. Выпіў гарэлку і пачаў прыспешваць вадзіцеля. Той здзіўлена паглядзеў на яго.

— І чаго ты так спяшацца стаў? То падзяку пішаш, то нават ад ежы адмаўляешся.

— Не бурчы, сябра, зрабі для мяне добрую справу, паехалі хутчэй!..

9 Купрэйчык

У піўнушцы народу было шмат. Купрэйчык і оперупаўнаважаны крымінальнага вышуку Новікаў, якога ён узяў сабе ў памагатыя, заказалі па куфлю піва і, стоячы недалёка ад піўной бочкі, асцярожна разглядалі прадаўца.

Яму было не менш за семдзесят. Сярэдняга росту, з рэдкімі сівымі валасамі. Ён працаваў спрытна. Хуткім рухам падносіў пусты куфаль да крана, адкрываў яго, пры гэтым весела перагаворваўся са знаёмымі, якія, як паспелі заўважыць аператыўнікі, даволі часта з’яўляліся тут.

У кожны куфаль Мулер відавочна не даліваў піва, не зважаючы на тое, што амаль палова куфля запоўнена пенай, працягваў яго кліенту. Адзін з наведвальнікаў абурыўся:

— Ты б, дзед, не даліваў, але по-боску. Паглядзі на сябе: ты ж жыццё ўжо пражыў, а ўсю драбязу збіраеш. Багацце на пене назапасіў, нябось, ужо і сам не ведаеш колькі.

— А ты не пі, тады таксама багатым будзеш, — спакойна і зусім бяскрыўдна адказаў Мулер.

Мужчына, які знаходзіўся непадалёку, сказаў незадаволенаму:

— Не псуй сабе нервы, мужык. Хіба доймеш гэтага скнару словамі. Вось калі б яму ў морду ўрэзаць, то тады, можа, і дайшло б, але нельга — стары ж. Хоць што да яго ўзросту, то не турбуйся, ён нас перажыве і хварэць не будзе, і сумленне яго грызці не стане.

Дзед не даў яму скончыць і абыякава адказаў:

— Лепш быць багатым і здаровым, чым бедным і хворым.

Купрэйчык нахіліўся да Новікава:

— Слухай, Ваня, а што, калі нам скарыстацца гэтым шумам і запрасіць Мулера для тлумачэнняў у аддзяленне, заадно там і пра Карунова высветлім?

— Давай, — згадзіўся Новікаў і, паставіўшы на невялікі, заліты півам прылавак куфаль, паказаў Мулеру пасведчанне. — Канчайце гандаль і збірайцеся. У аддзяленні разбяромся, ці доўга вы яшчэ ашукваць будзеце.

Мулер нават вокам не міргнуў і тым жа спакойным тонам адказаў:

— Ізноў, напэўна, міліцыі піва не спадабалася. Добра, зараз збяруся.

У аддзяленні Купрэйчык адчыніў выдзелены для яго групы кабінет і запрасіў Мулера сесці. Працягваючы заставацца спакойным, той сказаў:

— Я думаю, што з-за піўной пены садзіцца не варта.

— Гэта чаму ж? — заўважыў Новікаў. — Вы людзей ашукваеце і лічыце, што за гэта перад законам адказваць не трэба?

— Э, малады чалавек, я не ашукваю.

— Як гэта не ашукваеце? — здзівіўся Новікаў. — Адкажыце мне тады, чаму вы не даліваеце пакупнікам піва?

— Я стары чалавек і дрэнна бачу.

— А чаму, у такім разе, не пераліваеце?

— О, я яшчэ не настолькі аслеп. — Мулер хітра і ледзь прыкметна ўсміхнуўся.

Чым даўжэй Купрэйчык слухаў Мулера, тым больш пераконваўся, што ён не такі просты, як здалося. Капітан некалькі разоў улавіў не па ўзросце хуткі і ўважлівы погляд, якім абмацаў яго стары. У вачах свяцілася хутчэй пытанне, чым спалох ці разгубленасць.

«Здагадваецца стары, што не з-за піва мы яго сюды прывялі. Напэўна, хадзіць вакол ды каля няварта. Ён не дурны, а з такім лепш адносіны на даверы будаваць».

— Леў Абрамовіч, а кім вы працавалі да вайны?

— У які час?

— Ну хаця б у перадваенныя гады.

— О, тады я быў ужо на пенсіі.

— Ну а на пенсію калі пайшлі?

Мулер тым жа роўным голасам нечакана сказаў:

— Вы мяне выбачайце, але я пражыў на свеце, як той казаў, дай Бог кожнаму, і ўпэўнены, што вы не горш за мяне ведаеце, кім я працаваў і калі на пенсію сышоў. Я ў гэтым упэўнены на ўсе пяць тысяч рублёў, гэтак жа як і ў тым, што не з-за пены я тут. Вам штосьці ад мяне трэба. Пытайце і паверце, Лёва Мулер і ў маладыя гады не крывіў душой перад уладай. Скажыце, які мне сэнс хлусіць цяпер, на схіле жыцця, калі хочацца аднаго: трошкі цяпла, выгоды і чыстай ніжняй бялізны?

— Хочаце сказаць, што ведзяце аскетычны лад жыцця? — усміхнуўся Новікаў.

— Ведаеце, шаноўны грамадзянін-таварыш, я не ведаю такіх мудрагелістых слоў, але ўпэўнены, што жыву звычайна.

— Ну, не зусім звычайна, калі ўлічыць, што, не даліваючы ў кожны куфаль піва, вы маеце нядрэнны прыбытак? — заўважыў Купрэйчык, працягваючы прыглядацца да Мулера і думаць, якім чынам прыступіць да галоўнага. Капітану не спадабалася, што старшы лейтэнант Новікаў некалькі бесцырымонна абыходзіцца з пажылым чалавекам. Але гаворка ўжо вялася, і трэба было накіроўваць яе ў патрэбнае рэчышча. Купрэйчык мякка сказаў:

— Не крыўдзіцеся, Леў Абрамовіч, старшы лейтэнант меў на ўвазе, што вы ведзяце сціплы лад жыцця.

— А як жа інакш. Паглядзіце мой дом, самі ўбачыце, што жыву я не так ужо шыкоўна. Паверце, да вайны я жыў лепш.

— Нічога, Леў Абрамавіч, пройдзе трохі часу, і зноў усё наладзіцца, вось толькі акрыяем ад вайны. Але цяпер гаворка пра іншае. Успомніце сярод сваіх знаёмых аднаго чалавека.

Купрэйчык расказаў пра прыкметы Карунова і пра тую сустрэчу, пра якую гаварыў Пултас.

Мулер доўга думаў, некалькі разоў удакладняў прыкметы, а затым, адкінуўшыся на спінку крэсла, сказаў:

— Адразу і сказалі б, што вам патрэбен гэты чалавек. Я яго сапраўды ведаю, але толькі, як той казаў, у твар.

— Ну, а старую?

— Вось ужо старую я ведаю выдатна. Гэта — Жовель Маня. Яна са Старажоўкі. Яе там кожны ведае: спытаеце, дзе Маня Жовель жыве, і вас любы малец да яе адвядзе.

— Чым знакамітая гэтая Маня?

— Ну, па-першае, у яе сямёра дзяцей, якія знаходзяцца на падножным корме: хто што дастане, тое і з’есць. Па-другое, яна заўсёды ў курсе ўсіх спраў і не любіць пра гэта балбатаць. Па-трэцяе, яна старажыл і карыстаецца вялікім аўтарытэтам у тых, хто любіць, як той казаў, лап-царап.

Купрэйчык спытаў:

— А вы ведаеце гэтага мужчыну?

— На гэта пытанне мне цяжка адказаць. І не падумайце, шаноўныя, што не жадаю. Проста ён адзін з многіх кліентаў, якія прыходзяць да мяне часта, не бяруць рэшту, напэўна, таму, што яна ўжо вельмі ў кішэні бразгае, і ніколі не паднімаюць шуму з-за нейкай пены. Цікава, што б мне сказалі наведвальнікі, калі б я раптам стаў прадаваць піва без пены. Хацеў бы ўбачыць выраз іх вачэй. Яны б мяне адразу ж абвінавацілі ў тым, што я разводжу піва вадой. Але я не з такіх, я занадта паважаю сваю прафесію, каб падмочваць яе.

— Калі ж вы пазнаёміліся з Жовель?

— З Маняй? Я яе ўжо ведаю гадоў дваццаць, не менш. Да вайны я таксама жыў на Старажоўцы, і, скажу вам прама, мы з ёй нядрэнна сябравалі.

— Скажыце, а гэты мужчына можа ў яе жыць?

— Асабіста я сумняваюся.

— Гэта чаму ж?

— У яе дома сапраўдны гармідар. Шум стаіць, як у лазні. Не, я не думаю, што хто-небудзь адважыцца жыць у такім кутку, дзе нават свае ўласныя порткі раніцай можаш не знайсці.

У гэты дзень Мулер расказаў работнікам міліцыі ўсё, што ведаў. Купрэйчык адчуваў, што ён кажа праўдзіва і шчыра. Дамовіліся, што калі Каруноў зойдзе ў піўную, то Мулер абавязкова паведаміць пра гэта капітану.

Некаторы час аператыўнікі маўчалі. Але вось Купрэйчык усміхнуўся і паглядзеў на Новікава:

— Ну, што, Ваня, — на Старажоўку?

— Наперад! Назавём аперацыю «Дзе ты, Маня?» — і Новікаў весела засмяяўся.

10 Славін

Як ні прыспешваў вадзіцеля Славін, у Кемерава яны прыехалі пазней, чым разлічвалі. Ім прыйшлося двойчы мяняць кола, прычым другі раз трэба было клеіць прабітую камеру.

У Кемерава пачаўся ўжо новы працоўны дзень. Брудныя, стомленыя пасля бяссоннай ночы, заехалі яны ў горад. Славін выйшаў недалёка ад цэнтра і ў першага ж сустрэчнага міліцыянера спытаў, як дабрацца ва ўпраўленне. На шчасце, яно аказалася недалёка, і неўзабаве лейтэнант дакладваў пажылому палкоўніку пра мэту свайго прыбыцця ў Кемерава. Палкоўнік адразу ж зрабіў неабходныя даручэнні, сутнасць якіх зводзілася да таго, каб сіламі работнікаў міліцыі праверыць усе арганізацыі і ўстановы, якія маюць аўтатранспарт. Затым паглядзеў на стомленага лейтэнанта і сказаў:

— Вы едзьце ў наш інтэрнат — там ёсць пакоі для камандзіраваных — і адпачніце. Машыну вам дасць дзяжурны. Прыходзьце сюды к вечару, падвядзём вынікі і падумаем, што рабіць далей.

— Таварыш палкоўнік, у мяне яшчэ адно пытанне. — І Славін расказаў пра буфетчыцу Сыраежную.

— Вы не памыліліся, лейтэнант?

— Ніяк не, таварыш палкоўнік. Яна ж была маёй суседкай, жыла праз вуліцу, амаль насупраць. Гэта мяне яна не запомніла, падлеткам быў. А я яе, гадзіну, на ўсё жыццё запомніў!

— Так, гэта сур’ёзна. Добра, вось вам папера, напішыце рапарт і едзьце адпачываць. Сустрэнемся ў шаснаццаць гадзін.

Славін напісаў рапарт. Пакінуў яго палкоўніку, а сам на дзяжурнай «эмцы» паехаў у інтэрнат.

А ў горадзе ішоў напружаны пошук. Адна за другой правяраліся аўтагаспадаркі, установы і прадпрыемствы. Работнікі міліцыі старанна правяралі дакументы, ішоў пошук аўтамашыны, якая ездзіла ў Мар’янскі раён у першай палове верасня. Калі знаходзілася такая машына, то адразу ж супастаўляліся прыкметы яе вадзіцеля з тымі, пра якія паведаміў Славін.

Калі Славін увайшоў у кабінет начальніка, той сказаў яму, што ўжо праверана вялікая частка аўтамашын горада. Палкоўнік запрасіў лейтэнанта сесці, а сам стаў размаўляць з кімсьці па тэлефоне. Славін зразумеў, што гаворка ідзе пра Латаніну-Сыраежную. Нябачны суразмоўца паведамляў, што робіцца для яе праверкі.

— Па дакументах, якія маюцца ў аддзеле кадраў, Сыраежная Любоў Сяргееўна значыцца як былая медсястра, якая знаходзілася на фронце ў складзе Першага Беларускага фронту. Цяжка пакуль сказаць, ці пацвердзяцца вашы падазрэнні, але адна акалічнасць мяне ўжо збянтэжыла. Мяркуючы па дакументах, Сыраежная да і падчас вайны працавала медсястрой, а тут, дзе да зарэзу патрэбны медыкі, стаіць за прылаўкам.

— А адкуль яна прыехала?

— З Беларусі.

— Дык можна ж запытаць!..

— Ужо зроблена, — усміхнуўся палкоўнік і дадаў? — Да нас падключыўся ўжо прадстаўнік органаў дзяржаўнай бяспекі. Так што, калі вы не памыліліся, то нікуды яна не дзенецца.

— Я не памыляюся, гэта Латаніна, дарэчы, мне мама, калі я знаходзіўся яшчэ ў Баранавічах, пісала, што яе ўзмоцнена шукаюць як здрадніцу.

У дзверы пастукалі. У кабінеце з’явіўся капітан, ён працягнуў палкоўніку тэлеграму:

— Толькі што прыбыла.

Начальнік зірнуў на яе і ўсміхнуўся.

— Табе, у першую чаргу, трэба было даць яе гэтаму маладому чалавеку. — Ён працягнуў бланк Славіну. — Прачытайце.

Славін прачытаў і ўскочыў з крэсла:

— Вось малайчына ўчастковы ўпаўнаважаны! Вось малайчына, устанавіў!

У тэлеграме паведамляліся прозвішча вадзіцеля і нумар аўтамашыны, якая прывозіла розныя прылады на адну з лесараспрацовак і з’ехала адтуль трынаццатага верасня. У канцы тэлеграмы было два словы: «Прыкметы супадаюць».

Палкоўнік загадаў дзяжурнаму даць адбой тым, хто быў заняты вышукам машыны, і запрасіць да яго старшага лейтэнанта Папова. Калі дзяжурны выйшаў, палкоўнік пачаў распытваць Славіна, адкуль ён родам, дзе родныя, як працуецца на новым месцы.

У кабінет увайшоў афіцэр, далажыў:

— Таварыш палкоўнік! Старшы лейтэнант Папоў прыбыў па вашым загадзе!

— Добра, Алег Іванавіч. Пазнаёмцеся, лейтэнант Славін. Вам неабходна разам з ім паехаць у трэцюю аўтабазу і затрымаць вадзіцеля Хахлова, — палкоўнік зазірнуў у тэлеграму, — Андрэя Савельевіча, ён падазраецца ў здзяйсненні наезду на грамадзяніна. Па дарозе Славін увядзе вас у курс справы, а цяпер бярыце маю машыну і едзьце, а то працоўны дзень заканчваецца, баюся, як бы вы не спазніліся.

Славін і Папоў накіраваліся да выхаду, але палкоўнік спыніў іх:

— Ледзь не забыўся. Дамоўцеся з кіраўніцтвам аўтабазы, каб паставіць гэту машыну ў асобны бокс, яе прыйдзецца аглядаць.

Пакуль ехалі ў машыне, Славін і Папоў пазнаёміліся бліжэй. Аказалася, што яны заканчвалі адну і тую ж афіцэрскую школу, толькі Папоў скончыў яе на год раней.

Неўзабаве яны былі на аўтабазе. Знайшлі галоўнага інжынера, ён, па сло­вах вартаўніка, які сустрэў іх ля варот, выконваў абавязкі дырэктара аўтабазы. Галоўны інжынер — нізенькі, поўны, гадоў пяцідзесяці мужчына, які пакутуе задышкай — вельмі ўважліва чытаў пасведчанні Папова і Славіна і толькі пасля гэтага запрасіў іх да сябе ў кабінет. Доўга ішлі па тэрыторыі аўтабазы, затым — па вузкім, прапахлым маслам і бензінам калідоры, падняліся на другі паверх і апынуліся ў маленькім пакоі.

— Дождж кожны дзень, машыны суткамі ў гразі сядзяць, велізарны перарасход гаручага. Хутчэй бы снег выпаў, — адразу ж пачаў наракаць на надвор’е галоўны інжынер.

— Ваш вадзіцель Хахлоў на месцы?— перабіў яго Папоў.

— Хахлоў? Зараз высветлім.

Ён патэлефанаваў:

— Хто? Слухай, ты правер, дзе цяпер вадзіцель Хахлоў знаходзіцца. Што? Добра. Чакаю.

У кабінеце наступіла цішыня. Усё чакалі. Нарэшце галоўны інжынер ажывіўся, выслухаўшы таго, хто размаўляў на другім канцы дроту.

— Яго цяпер няма, з учарашняга дня знаходзіцца ў камандзіроўцы і прыедзе, па нашым разлікам, дні праз два.

— Куды ён паехаў? — спытаў Славін.

— Не ведаю, не спытаў.

— Хто можа сказаць?

— Дыспетчар, гэта я з ім размаўляў, калі хочаце, яшчэ раз патэлефаную.

— Дзякуй, давайце лепш пройдзем да дыспетчара, нам трэба высветліць, дзе Хахлоў быў трынаццатага верасня.

Яны зноў пайшлі праз усю тэрыторыю аўтабазы і неўзабаве апынуліся ў невялікім аднапавярховым цагляным будынку.

У горача напаленым пакоі сядзела некалькі чалавек. Галоўны інжынер звярнуўся да мужчыны, які сядзеў за першым сталом:

— Слухай, Марынічаў, паглядзі, куды Хахлоў накіраваны.

— У Мар’янскі раён, павёз рухавік для выпрацоўкі электрычнасці і розныя інструменты.

Славін папрасіў:

— Паглядзіце, калі ласка, дзе ён быў трынаццатага верасня.

Марынічаў ізноў схіліўся над паперамі і праз хвіліну ўпэўнена адказаў:

— Там жа быў. Знаходзіўся ў камандзіроўцы з дзясятага па пятнаццатае верасня.

Уладзімір радасна зірнуў на Папова, і яны тут жа пайшлі. Па дарозе да машыны Папоў спытаў у Славіна:

— Ну, што рабіць будзем?

— Паедзем ва ўпраўленне, даложым начальніку, і я буду прасіць, каб ён мне дазволіў перахапіць Хахлова ў дарозе, калі той будзе вяртацца.

Праз паўгадзіны яны ўжо знаходзіліся ў кабінеце начальніка. Славін далажыў пра тое, што ім удалося высветліць, і спытаў:

— Таварыш палкоўнік, дазвольце я сёння выеду ў пасёлак Лябяжы і там разам з мясцовым участковым упаўнаважаным, якраз з тым, які ўстанавіў прозвішча Хахлова, і давядзём справу да канца.

— А можа, тут дачакаецеся Хахлова, вам нашы таварышы дапамогуць?

— А раптам хто-небудзь паспее папярэдзіць Хахлова і той зможа падрыхтавацца да сустрэчы з намі? У нас жа ніякіх доказаў яго віны няма.

— Так. — пацёр рукой падбародак палкоўнік, — а ведаеце, можа быць, ваша праўда! Добра, едзьце. — Ён перавёў позірк на старшага лейтэнанта: — Вы, таварыш Папоў, на маёй машыне падкіньце Славіна да выезду з горада і дапамажыце яму сесці на спадарожную машыну.

Афіцэры вырашылі, што ім можна ісці, і падняліся са сваіх крэслаў. Але палкоўнік папрасіў Славіна застацца.

— Мне тэлефанаваў гадзіну назад Алтынін. Дамовіліся, што ён ізноў у восем гадзін вечара патэлефануе. Ён яшчэ хварэе. Мы казалі пра вас, і я падумаў, што вас трэба было б накіраваць на работу проста сюды, ва ўпраўленне. Можа, цяпер вас перавесці?

— Дзякую, таварыш палкоўнік, але калі можна, я застануся ў Мар’янску. Я думаю, што калі ўжо мяне і трэба пераводзіць адтуль, то ў Мінск. Там у мяне мама, сястра. і яшчэ я павінен высветліць пра бацьку.

— Так, так, мне пра ваш цяжкі лёс расказаў Ягор Ягоравіч. Ну што ж, дзякуй за шчырасць. Працуйце пакуль там, але я буду мець на ўвазе, і калі з’явіцца магчымасць, будзем вырашаць пытанне пра ваш перавод у Мінск.

Расчулены гэтай гутаркай, Славін выйшаў з упраўлення і не заўважыў Папова, які стаяў каля машыны. Уладзімір спыніўся ля выхада, і той яго паклікаў.

— А, ты тут? — нібы ачнуўся Славін. — Ну паехалі.

Выехаўшы з горада, яны спынілі першы ж ЗіС, высветлілася, што ён ідзе да скрыжавання дарог. Уладзімір развітаўся са сваім новым таварышам, сеў у кабіну, і машына панеслася па дарозе, якая к вечару пачала трохі падмярзаць. Наперадзе была бяссонная ноч, але гэта было нішто ў параўнанні з думкай, якая хвалявала лейтэнанта: «Ці на правільным я шляху? Што прынясе сустрэча з Хахловым?»

11 Капітан Купрэйчык

Калі капітан Купрэйчык увайшоў у доўгі і цёмны калідор, з дзвярэй кутняга пакоя даносіліся рэзкія ўсхліпы. «Як я недарэчы, — падумаў ён, асцярожна прабіраючыся міма расстаўленых на падлозе бляшаных тазоў, вёдраў, паламаных табурэтак,— няўжо няшчасце здарылася?»

Неўзабаве Аляксей дабраўся да пакоя. Ён быў метраў дванаццаць, не больш, злева віднеліся дзверы, што вялі ў другі пакой. Капітан раней не бачыў такой запушчанай кватэры: на падлозе, якая ўжо даўно не прыбіралася, шалупінне ад семак, смецце і бруд. Уздоўж сцен стаялі тры непрыбраныя ложкі з нямытай бялізнай. Справа ад увахода — вялікі прамавугольны стол. На ім — брудныя талеркі, рэшткі ежы, абрыўкі паперы.

У пакоі было шасцёра дзяцей, усе дрэнна апранутыя, нямытыя. Ля сцяны сядзела жанчына на павернутай бокам табурэтцы. Яна трымала ногі ў бляшаным тазе з вадой. На жанчыне была старая ватовая паддзёўка і чорная спадніца. Яе доўгія валасы былі раскіданы па плячах, закрывалі хударлявы твар. Аказалася, што гэтыя дзіўныя гукі, рэзкія ўсхліпы, якія ён пачуў, як толькі ўвайшоў у калідор, зыходзілі ад яе. Маня Жовель смяялася. Смех яе быў не падобны на звычайны і хутчэй нагадваў плач чалавека, у якога ад гора перахапіла дыханне і гукі з цяжкасцю вырываліся з грудзей.

— Іх... іх... іх... — рагатала Жовель, нізка нахіляючы галаву да калень.

Ля тазіка на кукішках сядзелі дзве дзяўчынкі. Адна — гадоў дзесяці, дру­гая — крыху старэйшая за яе. Яны таксама смяяліся, але, убачыўшы незнаёмага чалавека, змоўклі і са здзіўленнем глядзелі на яго.

Дзяўчынка старэйшая дакранулася рукой да пляча маці:

— Ну хопіць! Паглядзі, чалавек прыйшоў.

Жовель падняла галаву і зірнула на Купрэйчыка.

Аляксей прывітаўся і спытаў:

— Напэўна, дзеці рассмяшылі?

Жанчына, стаўшы сур’ёзнай, адказала:

— А каму ж яшчэ засталося смяшыць мяне?

Яна злёгку пхнула дочак:

— Ну, чаго чакаеце, падайце чалавеку крэсла.

Пакуль Купрэйчык уладкоўваўся на старым, расхістаным крэсле, у пакой увайшоў хлопец гадоў пятнаццаці. Ён незычліва прывітаўся і моўчкі прысеў на ложку, што стаяў воддаль. Аляксей адчуў, як Жовель глядзіць вывучаючы яго. Капітан сустрэў яе погляд і ціха сказаў:

— Марыя Рыгораўна, я хацеў бы з вамі пагаварыць.

Жовель хутка па чарзе паглядзела на дзяцей:

— А ну, уцякайце адсюль!

Дзеці моўчкі, адно за адным, пачалі выходзіць. Тры дзяўчынкі пайшлі ў суседні пакой, чацвёра хлопчыкаў — у калідор. Было бачна, што яны рады лішні раз вырвацца з дому.

Купрэйчык, перш чым прыйсці сюды, да Жовель, тройчы сустракаўся з прадаўцом піва Мулерам, які параіў, як трэба сябе трымаць з Маняй. Капітан памятаў пра гэта і не спяшаўся казаць пра галоўнае. Ён прадставіўся ёй і пачаў гаворку здалёк:

— Вы даўно тут жывяце?

— А ты што, хлопец, не з нашага аддзялення?

— Я — навічок. Нядаўна перавялі сюды.

— Ясна. А то я здзівілася, што мільтон. ох, прашу прабачэння, міліцыянер і — раптам нічога пра Маню не ведае.

— Ну чаму ж, — усміхнуўся Купрэйчык, — сёе-тое я ўжо ведаю.

— І што ж?

— Ну, напрыклад, што ў вас сямёра дзяцей, што вы — старажоўская знакамітасць, што нават немцы не адважваліся з вамі звязвацца, — пахваліў Маню Аляксей, — баяліся, што не выйдуць з вашай кватэры.

— Так, гэта праўда, фрыцы і паліцаі стараліся маю хату бокам абыходзіць. Але ты не турбуйся, я таксама гэтым карысталася і дваіх яўрэяў, лічы, ад смерці ратавала: амаль два гады хавала ў сябе.

«Вось яно што. — падумаў Аляксей, — Мулер жа казаў мне між іншым, што Жовель ён многім абавязаны. Ці не яго яна хавала?» Ён сказаў:

— Вось пра гэта я і не ведаў. І што, удалося вам выратаваць гэтых яўрэяў? Хто яны?

— Адзін, які маладзейшы, пасля таго як прыйшла Чырвоная Армія, на фронт пайшоў. Загінуў, небарака. Добры чалавек быў, музыка.

— А другі хто? — не вытрымаўшы спытаў капітан.

— Другі? Ён жывы-здаровы, але сквапнюга страшэнны. Спачатку газіроўку прадаваў, на вадзе і дом сабе пабудаваў, зараз ужо года паўтара як півам гандлюе на Камароўцы. Лёвам яго завуць, а прозвішча Мулер. Можа, чуў?

— Так, яго я ўжо ведаю.

— Ён стары нядрэнны, — сказала Жовель і, павярнуўшыся да дзвярэй, уладарна крыкнула: — Ірка, ці хто там, падліце мне вады гарачэйшай! — Павярнулася да Купрэйчыка і ўжо іншым, жаласным голасам растлумачыла: — Мазалі зусім мяне замучылі, хадзіць няма сіл. — І скончыла раней выказаную думку: — Я б не сказала, што Лёва дрэнны чалавек: і разважлівы, і параду добрую даць можа, але прагны, ох які скупы! Вось прыйду часам да яго і папрашу піўка папіць. Налье паўкубка — і ўсё.

Купрэйчыку падалося, што цяпер зручны момант, каб паспрабаваць высветліць пра Карунова. Ён, як бы ўспамінаючы, сказаў:

— Ага, і Воўка Каруноў жаліўся на гэтага Лёву, памятаеце Карунова?

І тут жа Купрэйчык зразумеў, што ён паспяшаўся і гэтым пытаннем сапсаваў справу. Жанчына кінула на яго імклівы погляд і, пагладжваючы ногі, млявым голасам сказала;

— Не ведаю ніякага Воўкі Карунова. Ох, як баляць мае ножкі. — І яна павярнулася да дзвярэй: — Ірка, хутка ты там ваду прынясеш?

Купрэйчык зразумеў, што далей гутарыць бескарысна, і вырашыў часова адступіць.

Ён сказаў некалькі слоў, якія, на яго думку, павінны былі падбадзёрыць Маню, нібы сапраўды разумеў, паспачуваў ёй і развітаўся.

На вуліцы пад халодным дажджом аблаяў сябе: «Ідыёт! Навошта было спяшацца! Усю справу сапсаваў! Не, у разведцы было прасцей: наблізіўся да праціўніка — і хапай яго. А тут паспрабуй дабярыся да гэтага Карунова. Жовель і тая патрабуе свайго падыходу. Але нічога, усё адно я цябе адшукаю, Каруноў! Вось толькі ключык да Мані падбяру!»

Ён ішоў, ужо не заўважаючы ні дажджу, ні ветру. Капітан ламаў галаву, як угаварыць Жовель, каб яна расказала яму ўсё, што ведала пра Карунова. І раптам павярнуўся і ледзь не бягом накіраваўся ў зваротны бок. Аляксей памятаў, што некалькі мінут назад праходзіў міма аптэкі, і цяпер спяшаўся да яе.

Наведвальнікаў у аптэцы не было. Купрэйчык папрасіў пажылую жанчыну, якая сумавала без работы:

— Дайце мне, калі ласка, якіх-небудзь лекаў ад мазалёў.

Жанчына здзіўлена паглядзела на яго і з усмешкай спытала:

— А якія лекі вы хочаце?

— Дайце ўсё, што ёсць.

Некаторы час Купрэйчык ужо ішоў да аддзялення міліцыі і ўсміхаўся: «Нічога, заўтра пачну новае наступленне на Маню Жовель.»

12 Лейтэнант Славін

У Лябяжы Славін дабраўся толькі к абеду наступнага дня.

Там ля варот свайго дома яго чакаў участковы ўпаўнаважаны. Прывіталіся, і ўчастковы сказаў, што яго папярэдзілі пра прыезд Славіна.

— Я чакаю вас з нецярпеннем. Хахлоў ізноў прыехаў сюды. Я дамовіўся з мясцовымі таварышамі, каб яны знайшлі зручную прычыну затрымаць яго выезд да вашага прыбыцця.

— Малайчына! — пахваліў участковага Славін. — Давайце зробім так: скажыце, каб Хахлова адпраўлялі, а самі бярыце двух чалавек панятых, апранайце форму і пойдзем на дарогу, там яго і сустрэнем.

Хутка яны наблізіліся да таго месца, дзе Славін знайшоў чаравік Літвіна. Спыніліся на абочыне і сталі чакаць. Зрэдку міма праходзілі грузавікі, але, ведаючы нумар машыны Хахлова, чакалі толькі яе. Прайшла гадзіна, другая, а патрэбнага аўтамабіля ўсё не было. Славін ужо хацеў паслаць участковага на нарыхтоўчы ўчастак, каб высветліць прычыну затрымкі, але ўдалечыні паказалася машына. Яна яшчэ была далёка, а Славін чамусьці вырашыў, што менавіта яе яны чакаюць. Гэта быў звычайны ЗіС-5, і, як высветлілася пазней, за рулём яго быў сапраўды Хахлоў. Участковы ўпаўнаважаны падняў руку, і грузавік стаў амаль там, дзе і хацеў Славін. З кабіны выйшаў малады, здаровы хлопец. Славін прадставіўся і папрасіў прад’явіць дакументы, а сам уважліва глядзеў на вадзіцеля. Светла-русы, на носе шрам, на руцэ — татуіроўка. Усё так, як казалі яму буфетчыца з чайной на «пупе» і вадзіцель, які бачыў Хахлова тут, на гэтым месцы. Славін узяў пасведчанне вадзіцеля, пуцявы ліст на аўтамашыну і, гледзячы прама ў вочы Хахлову, спытаў:

— Андрэй Савельевіч, вы трынаццатага верасня ў гэтым месцы збілі чалавека?

Пытанне было нечаканым. Хахлоў пабляднеў, рукі, якія яшчэ цягнуліся да дакументаў, задрыжалі. Ён паспрабаваў зрабіць здзіўлены твар і спытаў:

— Якога чалавека?

Але Славін, які ўважліва назіраў за рэакцыяй вадзіцеля, быў упэўнены ўжо, што гэта ён.

— Не трэба рабіць выгляд, што вы нічога не разумееце, Андрэй Савельевіч, мы ж нездарма вас чакаем і спынілі менавіта ў гэтым месцы. Думаю, не трэба вам нагадваць, як усё гэта было. Мы хочам, каб вы самі ўсе адкрыта расказалі, тым больш, вы самі разумееце, што ў падобных выпадках прызнанне вінаватага выконвае для яго немалую ролю.

Участковы інспектар паспеў за гэтыя хвіліны пабываць у кузаве машыны, агледзець яе перадок. А потым, знаходзячыся ў кабіне, гучна паклікаў:

— Таварыш лейтэнант, паглядзіце!

Славін стаў на падножку і залез у кабіну. Участковы адсунуў сядзенне і паказаў на яго край, які звычайна засоўваецца пад спінку. Там былі засохлыя бурыя плямы!

— Так... ясна. — Славін вылез з кабіны.

— Ну што, будзеце казаць праўду?

— А, чорт! — нечакана махнуў рукой кіроўца. — Усё адно ўжо якую ноч спаць не магу, кашмары сняцца, есці не магу, усё гэтага мужыка бачу. Так, я збіў яго, але, далібог, не хацеў я гэтага рабіць, не хацеў, паверце мне!

— Раскажыце, як гэта было.

Вадзіцель сеў на брудную падножку і ціха стаў расказваць:

— Гэта было трынаццатага верасня. Я ехаў па гэтай жа дарозе. Гразішча, колы ўвесь час прабуксоўваюць, еду і малю Бога, каб не затрымацца проці ночы. Бачу, ля абочыны, у самай каляіны, стаіць мужчына, руку падняў. Я вырашыў не спыняцца, пасігналіў яму і еду далей. Калі да яго, можа, якіхнебудзь метраў пяць-шэсць засталося, ён хацеў зрабіць крок назад, але, паслізнуўшыся, уляцеў у каляіну, бачыце, якая яна глыбокая? Я, вядома, — на тармазы, але было позна. Мужчына паспеў прыпадняцца, і яго стукнула пра­вым крылом. Я выскачыў, выцягнуў яго з-пад машыны, ён яшчэ дыхаў. Але не прайшло і некалькі мінут, як ён памёр. Стаю я, думаю, што рабіць. Каму хочацца ў турму садзіцца? Ну і вырашыў: адцягну яго далей у лес — дый годзе. Усё адно яму ўжо нічым не дапаможаш. І раптам, гляджу, ззаду машына набліжаецца. Я загінуўшага за свой ЗіС схаваў, а сам да кабіны падышоў. Бачу, што вадзіцель гэтай машыны ўжо прытарможвае, ну я яму махнуў рукой, — праязджай, маўляў, твая дапамога не патрэбна. І машына пайшла далей, а я падышоў да мужчыны, ён ляжаў на зямлі, і раптам здалося мне, што ён дыхае. І тады я вырашыў узяць яго ў кабіну. Зацягнуў, але паглядзеўшы на яго ўважліва, зразумеў, што ён усё-такі мёртвы. Ой, крый божа! Я нікому не жадаю таго, што перажыў тады! Ляжыць мёртвы ў кабіне, а я стаю і галаву ламаю, што рабіць? Хацеў яго ў лес панесці, але ўспомніў пра тое, што мяне ў гэтым месцы бачыў вадзіцель машыны, якая праехала міма. Тады я сеў за руль і паехаў. Прыехаў да чайной у сарака кіламетрах адгэтуль, і там у мяне нарадзілася думка. Ужо быў амаль вечар. Я на ўзлеску лесу спыніўся, не даязджаючы да чайной, зацягнуў забітага ў кузаў машыны, забраў яго кашалёк з дакументамі, там яшчэ было каля трохсот рублёў. Але іх я захоўваю, ведаю, што гэты чалавек з Лябяжага, і вырашыў выбраць момант і падкінуць кашалёк да яго дома.