За секунду да выстралу

— Ну і што далей было? — прыспешыў Славін.

— Далей? Далей я зноў сеў за руль і пад’ехаў да чайной. Паставіў сваю машыну ўшчыльную да ЗіСа, што стаяў на станцыі. Затым залез да сябе ў кузаў і, выбраўшы момант, калі ў той машыне нікога не было, перацягнуў на яе кузаў труп, замаскіраваўшы яго саломай, якая ляжала ў кузаве. Думаў, машына тая сыдзе за сотню кіламетраў — і капут. Пасля гэтага я адагнаў сваю машыну ў бок і пайшоў у чайную, вымыў там рукі. Хацеў бутэльку гарэлкі купіць, але буфетчыца сказала, што гарэлка скончылася.

— Але вас жа пачаставалі вадзіцелі, — нагадаў Славін.

Хахлоў адарваў погляд ад зямлі і са здзіўленнем пацвердзіў:

— Так, сапраўды, мне далі нейкія хлопцы паўшклянкі гарэлкі, але адкуль вы ведаеце?

— Ведаем, Хахлоў, усе ведаем. Дык чаму ж вы праехалі цяпер міма мястэчка і не падкінулі да хаты загінуўшага дакументы і грошы?

— Светла было. Вырашыў гэта зрабіць наступным разам.

— А дзе яны?

— Вось, у мяне, — і ён нягнуткімі пальцамі расшпіліў кішэнь брызентавай курткі, дастаў загорнуты ў анучыну скрутак і працягнуў яго Славіну.

Уладзімір звярнуўся да панятых:

— Давайце паглядзім, таварышы, што тут.

Ён разгарнуў скрутак, і ўсе ўбачылі ў ім грошы і дакументы на імя Літвіна.

Славін з участковым усё афіцыйна аформілі. Затым яны пакінулі машыну Хахлова ў пасёлку, а яго самога ўдваіх на леспрамгасаўскай машыне даставілі ў аддзяленне міліцыі.

13 Жовель

Маню Жовель Купрэйчык заспеў за тым жа заняткам, што і напярэдадні. Яна парыла ногі і спрабавала зразаць мазалі. Убачыўшы капітана, які ўвайшоў у пакой, жанчына паморшчылася.

— Ты што, мілок, забыўся што-небудзь у мяне ўчора? — не адказваючы на прывітанне, непрыязна спытала яна.

— Не, Марыя Рыгораўна, нічога я не забыўся. Вырашыў аблегчыць вашы пакуты і прынёс вам вось гэта, — Аляксей працягнуў Жовель невялікі пакуначак.

— Што тут? — гаспадыня ўзяла пакуначак і са здзіўленнем паглядзела на капітана.

— Можа, гэтыя лекі дапамогуць вам змагацца з праклятымі мазалямі, — усміхнуўся Купрэйчык.

Тым часам у пакоі сабралася ўся сям’я Жовель. Не чакаючы запрашэння, капітан сеў на крэсла і спытаў:

— Дзеці хоць накормлены?

— Калі б яны ў мяне галадалі, то не ўсе стаялі б перад табой, а так бачыш — усе сем. — І яна стомленым голасам дадала: — Хутчэй бы выраслі яны, і мне б лягчэй стала.

— Так, гэта правільна, — пагадзіўся Аляксей, не ведаючы, як весці гаворку ў прысутнасці чарады дзятвы. Жовель, нібы разумеючы гэта, працягнула пакуначак старэйшым дачцэ і сыну:

— Наце, вы пісьменныя, разбярыцеся, што мне падыдзе лепш за ўсё. А пакуль усе выйдзіце, нам пагаварыць трэба.

Дзеці паслухмяна выйшлі з пакоя. Наступіла няёмкая паўза. Купрэйчык памятаў учарашнюю няўдачу і не спяшаўся пачынаць размову. Ён глядзеў на гэту жанчыну і думаў, што яна імкнецца здавацца горшай, чым ёсць. «Падчас акупацыі, рызыкуючы не толькі сваім жыццём, але і жыццём дзяцей, выратавала дваіх чалавек ад немінучай смерці. Значыць, мне, афіцэру міліцыі, трэба знайсці ключ да яе сэрца, пераканаць сказаць праўду». Ён разумеў, што так адразу Жовель не раскрыецца, і Аляксей быў гатовы да працяглай і настойлівай работы з гэтай жанчынай, якая пражыла нялёгкае жыццё.

— Марыя Рыгораўна, як жа вы спраўляецеся з дзецьмі?

Яна млява правяла рукой па твары і падняла на Купрэйчыка вочы.

— Ты не глядзі на мяне, як на бандэршу якую-небудзь, сама я ніколі нічога не ўкрала, хоць не буду хлусіць, і цёмную шмотку сяды-тады прынясуць, а я вазьму яе і прадам. А як жа інакш? З чаго мне жыць?

— Ну, а пенсія на дзяцей?

— Якая там пенсія?! — махнула яна рукой. — Калі б мы жылі толькі на яе, даўно б ногі працягнулі.

— Марыя Рыгораўна, а вось дзеці вашы. — Купрэйчык ніяк не мог падабраць словы, каб не пакрыўдзіць жанчыну. Тая, напэўна, здагадалася, што бянтэжыць яго, і нявесела ўсміхнулася:

— Ты хочаш сказаць, як я магла гэтулькі байструкоў напладзіць?

— Не, я хацеў спытаць пра іх бацьку.

— Гэтых бацькоў у мяне трое было. Ад першага двое дзяцей засталося. Знік ён у мяне ў трыццаць пятым.

— Як знік? — не зразумеў Купрэйчык.? — Збег?

— Не, не збег. Проста знік, і ўсё. Аднойчы не прыйшоў з працы дахаты. як у ваду кануў.

Купрэйчык зразумеў, што Жовель штосьці недагаворвае, і не стаў дапытвацца. А яна пасля нядоўгага маўчання зноў загаварыла:

— Напачатку трыццаць шостага выйшла замуж за іншага чалавека. Прыгажун, а не мужчына. Нарадзіла я ад яго траіх дзяцей, а ён злодзеем аказаўся. Пасадзілі, а праз тры месяцы збегчы заманулася, дык яго і падстрэлілі. У канцы трыццаць дзявятага выйшла трэці раз замуж. — Жовель паглядзела ў вочы Купрэйчыку. — Спытаеш, навошта зрабіла гэта? Дзяцей жа карміць трэба было, а Антон чалавек паважаны і талковы быў. Жонка яго першая памерла, а двое дарослых сыноў ужо былі жанатыя, сваіх дзяцей мелі і жылі ў іншым горадзе. Не ведаю, чым я яму спадабалася, але жаніўся ён на мне, не паглядзеў, што пяцёра дзяцей. Хто ведае, чалавек ён мяккі быў, можа, пашкадаваў мяне, таму і жаніўся. Нарадзіла я яму шостага, а калі вайна пачалася, у кастрычніку сарок першага, з’явіўся і сёмы. Муж тады на фронце, вядома, быў. І толькі калі нашы вызвалілі Мінск, даведалася я пра яго лёс. Зайшоў у ліпені сорак чацвёртага да мяне сяржант, які з Антонам ваяваў. Ён расказаў, што сябравалі яны і што Антон загінуў пад Віцебскам. Аддаў ён партсігар, фотакартку Антона, дзе мы з ім яшчэ да вайны ўдваіх сфатаграфаваліся, а сам пайшоў далей ваяваць. А што мне рабіць? Павойкала, паплакала, а жыць жа трэба, паесці сямі ртам — дай некалькі разоў у дзень, апрані ўсіх. Але бачыш, жыву!

Купрэйчык, сам не ведаючы навошта, спытаў:

— Колькі вам гадоў?

— Праз год пяцьдзясят будзе. Што дзівішся? Старой стала? Нялёгка пры такім жыцці маладой выглядаць, такую чараду адной выхоўваць.

Купрэйчык спагадліва маўчаў. А Жовель, як бы спахапіўшыся, спытала:

— А што ты мяне пра Воўку не пытаеш?

— Мне ўчора здалося, што вы не хочаце пра яго гаварыць.

— Так, не хачу. Я наогул ні пра каго не хачу нічога казаць. Але, скажу табе па праўдзе, спадабаўся ты мне, крануў маё сэрца. Значыць, думаеш не толькі пра тое, каб камусьці сонечную камеру падаць. — Яна нечакана засмяялася сваім незвычайным смехам. — Трэба ж такое прыдумаць — лекі прынесці. Ну ты, хлопец, хоць і міліцыянер, але зух, нічога не скажаш! А, добра, — рашуча махнула рукой Жовель, — слухай, усё, што ведаю, скажу! Не думай, што я нічога не разумею. Запомні прозвішча: Драбуш. Жыве па Старавіленскай, завуць Мішкам. Ён і ёсць сябрук гэтага Воўкі. Да вайны сядзеў два ці тры разы. Апошні тэрмін не адседзеў — немцы прыйшлі. Вось ён — хлюст! Не тое што я — Маня, якая сама нічога не выкрала, а калі хто з дзяцей сапрэ булачку ў краме, то гэта не значыць, што яны вырастуць злодзеямі. Яны ў мяне ведаюць, што я ім усё, што магу, аддаю і крый божа ім не паслухацца!

— Марыя Рыгораўна, Драбуш з Каруновым даўно пасябравалі?

— А чорт іх ведае, але знаёмыя даўно.

— Воўка ведае пра прадаўца піва?

— Лёву? А хто не ведае? Вядома, ведае. Я сама ў Лёвы не раз бачыла гэтага Валодзьку.

— Ён жыве ў Драбуша?

— Не. Драбуш не такі дурань, каб зэка ў сябе дома трымаць, ён не фраер. Кажуць, што Воўка жыве ў аднаго з яго сяброў, а вось у каго — хоць забі, не ведаю. — Яна павярнулася да дзвярэй і гучна паклікала: — Толька, а Толька, ідзі сюды!

З суседняга пакоя выйшаў ужо знаёмы Купрэйчыку хлопец. Капітан падумаў: «Дзеці ад розных бацькоў, а як падобныя паміж сабой. Усе ў маці пайшлі».

— Толя, ты Воўку, дружбака Драбуша, ведаеш?

— Таго, што твар у вуграх? Ага, ведаю. Ён раней да Драбуша прыходзіў, але ўжо тыдні два як не з’яўляецца ў яго.

— А ты адкуль ведаеш, з’яўляецца ён ці не з’яўляецца? — спытаў капітан.

Хлопец хмурна зірнуў на Купрэйчыка і сказаў:

— А я ў яго дома часта бываю.

— Навошта?

— У госці хаджу.

Хлопец яшчэ штосьці хацеў сказаць, але яго перабіла маці:

— Ты як размаўляеш з чалавекам?

— Як-як. Звычайна.

— Ідзі прэч адгэтуль, змыйся з маіх вачэй, паршывец!

Хлопец павярнуўся і моўчкі выйшаў.

— Толя сябруе з сынам Драбуша і часта бывае ў іх.

— А ён не скажа гэтаму Драбушу пра нашу гутарку?

— Не турбуйся, магіла. Чаго-чаго, а маўчаць усе мае дзеці ўмеюць.

— Ці працуе Воўка, вы не ведаеце?

— Не, не цікавілася.

— Марыя Рыгораўна, вось вы казалі, што Драбуш не будзе ў сябе дома зэка трымаць. Вы лічыце, што Воўка быў асуджаны?

— Вядома, тут і сумнявацца няма чаго. Я ж кажу, па-мойму, яны разам і тэрмін цягнулі. Яны і падчас вайны адно аднаго трымаліся. Нават калі Чырвоная Армія прыйшла, яны ж і ад фронту разам увільнулі. Праўда, Драбушу гэта было не складана: кульгае на адну нагу, а вось як Воўку ўдалося гэта зрабіць, не ведаю. Вы б яго паслухалі, у яго ж — адзін блатны жаргон.

— Як мне пераканаць Драбуша сказаць, дзе знайсці Воўку? — нібы разважаючы з самім сабой, задуменна прагаварыў Купрэйчык.

— Ох, не ведаю. Яму лягчэй руку аддаць адсекчы, чым блатняка-караша выдаць. Ужо ж вельмі ён за сваю рэпутацыю сярод такіх жа, як сам, баіцца. Да яго з лекамі не падыдзеш і на казе не пад’едзеш. Ты чалавек адукаваны, нябось, спецыяльную там навуку праходзіў, вось і думай зараз. Запомні, Мішка толькі аднаго баіцца: аказацца стукачом сярод блатных.

Неўзабаве Купрэйчык, падзякаваўшы Жовель, развітаўся з ёй і адразу ж накіраваўся ў аддзяленне.

Мачалаў быў на месцы, і капітан расказаў яму аб усім.

Начальнік аддзялення паглядзеў на яго і задуменна пацёр падбародак:

— Учапіліся мы за нітачку, але калі выцягнем Карунова — цяжка ска­заць. А ў мяне, Лёша, сэрца баліць, калі падумаю, што ў любы момант гэта набрыдзь можа новае злачынства здзейсніць, нават забіць каго-небудзь.

— Тут трэба разумна дзейнічаць.

— Так, гэта я разумею. Але ўсё адно, прашу цябе, як мага паскор справу.

— Добра. У мяне да цябе, Пеця, просьба. Падумай, як можна Жовель дапамагчы. Лёс у яе нялёгкі, дый дзяцей шкада.

— Твая праўда. Я разумею, сёння ж пагавару з кім трэба.

— Ну вось і выдатна. — Купрэйчык устаў. — А я пайшоў думаць і шукаць да гэтага Драбуша падыход. Ведаеш, я яго яшчэ ў вочы не бачыў, але адчуваю, што з гэтым гусаком павазіцца прыйдзецца.

Капітан пайшоў шукаць Новікава, якому даручыў выклікаць на наступны дзень прадаўца піва.

Новікаў даставіў Мулера ў аддзяленне і адразу ж запрасіў яго ў кабінет начальніка. Там знаходзіліся Мачалаў і Купрэйчык.

Пётр Пятровіч прапанаваў Мулеру крэсла, назваў сябе і адразу перайшоў да справы:

— Леў Абрамовіч, аднойчы вы ўжо нам дапамаглі, дапамажыце нам яшчэ раз.

— Я гатовы. Я паспрабую.

— Вось і добра. Тады слухайце.

14 Славін

Жыццё ішло сваім парадкам. За восенню прыйшла зіма, снежная, віхурная і злая.

Славін у вольны час доўгімі зімовымі вечарамі шмат чытаў. Але аднойчы ўвечары Уладзімір да кніг нават не дакрануўся. Напаліўшы печ, ён лёг на канапу і некалькі разоў перачытваў лісты ад маці і Рыты. Так ужо атрымалася, што ў адзін дзень ён атрымаў абодва лісты. Маці пісала пра хатнія справы, паведамляла, што яе запрашалі да следчага і яна давала сведчанні пра Латаніну, якую нарэшце затрымалі. Прачытаўшы пра гэта, Славін адарваўся ад ліста і ўсміхнуўся. Ён успомніў, як яго выклікаў да сябе Алтынін і ўрачыста абвясціў, што загадам начальніка абласнога ўпраўлення яму — лейтэнанту міліцыі Славіну — за пільнасць і аператыўную кемлівасць, выяўленыя пры выкрыванні здрадніка Радзімы, актыўнай памагатай гестапа Латанінай, абвешчана падзяка.

Аказалася, што яна, выконваючы заданне гестапаўцаў, па дакументах загінуўшай у канцлагеры Сыраежнай, выдала сябе за медсястру, пракралася ў медсанбат аднаго з савецкіх вайсковых злучэнняў, дзе і пратрымалася да канца вайны. Затым настаў для яе трывожны час, паўстала праблема — што рабіць далей. Ехаць у Мінск нельга, многія людзі пазнаюць у твар. Занадта ўжо адкрыта, асабліва ў першы час, яна дзейнічала. Тады адплаты не мінуць. Латаніна добра памятала і загад свайго шэфа: што б там ні было сысці пасля вайны ў ціхую затоку, жыць далей ад Мінска. Калі спатрэбіцца, яе знойдуць і перададуць прывітанне ад шэфа. Праўда, у тое, што яе знойдуць, яна не верыла, гэтак жа як і не верыла ў тое, што яе былы гестапаўскі шэф выжыве. І вось яна ў Сібіры. Карыстаючыся правамі ўдзельніцы Вялікай Айчыннай вайны, уладкавалася туды, куды ёй захацелася, і лічыла сябе ў поўнай бяспецы.

Уладзімір, адганяючы ад сябе ўспамін пра Латаніну, узяў ліст Рыты і зноў з радасным хваляваннем пачаў чытаць: «Любы, калі б ты ведаў, як я знудзілася! Лічу дні, калі ўбачу цябе. Учора была ў начальніка паліклінікі. Нагадала яму, што ён ужо даўно абяцаў адпусціць мяне. Я нават не вытрымала і запла­кала, начальнік злітасцівіўся нада мной і абяцаў, што хутка да нас у паліклініку прыбудзе папаўненне і ён мяне адразу адпусціць. Так што, дарагі мой, засталося, я думаю, трохі. Вытрымаеш?»

Уладзімір усміхнуўся, уяўляючы, як зменіцца кватэра з прыездам Рыты. Хлопец так аддаўся марам, што не звярнуў увагі на стук у дзверы. Стук паўтарыўся. Уладзімір, накінуўшы футра, выйшаў у сенцы і адчыніў дзверы. Каля іх стаяў дзяжурны:

— Слухай, Уладзімір Міхайлавіч, ізноў твайго падапечнага Мартава даставілі. Можа, пагаворыш з ім, разбярэшся?

Лейтэнант заўважыў, што дзяжурныя, карыстаючыся тым, што ён жыў побач, часта прасілі яго разабрацца з кім-небудзь, хоць маглі і самі прыняць рашэнне. Ён не крыўдзіўся, было нават прыемна, што ў ім маюць патрэбу. Уладзімір спытаў:

— Што ён зноў нарабіў?

— Ды зноў цешчу і жонку ганяў.

— Вось чалавек, абяцаў мне, што і пальцам больш не кране іх! Добра, я зараз прыйду.

У дзяжурным пакоі сядзеў Мартаў. Убачыўшы Славіна, ён ускочыў і скорагаворкай пачаў:

— Уладзімір Міхайлавіч, чэснае слова, я не чапаў іх! Проста так атрымалася, я вам усё растлумачу.

Пасля таго выпадку, калі ў кузаве машыны Мартава выявілі труп, а Славін у кароткі тэрмін адшукаў сапраўднага вінаватага і зняў падазрэнні з Марта­ва, аўтарытэт оперупаўнаважанага ў вачах шафёра прыкметна вырас. І калі аднойчы Славін запрасіў да сябе Мартава, ён у даверлівай гутарцы абяцаў выправіцца і змяніць свае паводзіны. Але вось зноў Мартаў у аддзяленні міліцыі.

— Разумееце, я пасля нашай гутаркі. пасля гэтага выпадку з забітым вырашыў цвёрда: піць буду толькі ў меру і палявання на жонку і цешчу больш наладжваць не стану. І ўсё ішло, як я вырашыў. Нават бабы дзіву даваліся. І вось у мінулую нядзелю я лёг на ложак у сваім пакоі і заснуў. Абудзіў мяне нейкі шум. Прыслухаўся, а гэта да цешчы і жонкі суседка прыйшла. Скажу я вам, паршывая яна баба, да ўсіх са сваімі парадамі лезе. Чую, што цешча і жонка мяне хваліць пачалі: «Крыху лепшым стаў, не б’ецца і выпівае менш». А суседка, зараза старая, кажа: «Бабанькі, я вам даўно хацела даць параду, як зусім вылечыць яго ад п’янства». Тут мае давай прасіць, каб сказала свой рэцэпт. Тая кажа: «Купіце бутэльку гарэлкі, адліце ад яе шклянку, а ў бутэльку сабачай мачы наліце і дайце яму шклянку гэтай сумесі. Гарантую вам: пасля гэтага ён на гарэлку і глядзець не будзе».

Чую, мае зацікавіліся і сталі думаць, дзе ім здабыць сабачай мачы. Я хацеў устаць, узяць гэту суседку за каўнер і вытрасці яе з хаты ды заадно і сваіх пад ложак загнаць. Але раздумаў і вырашыў правучыць баб. З таго моманту стаў я сачыць за цешчай і жонкай. У аўторак цешча ўвечары мне, як бы між іншым, кажа, што купіла корань жэньшэню і настойвае яго ў гарэлцы. Я, вядома, і выгляду не падаў, што ведаю пра іх задуму, якому сабаку гэты корань належыць, а толькі паціху пярэтрус у хаце зрабіў і знайшоў у каморы, пад перавернутым вядром, на падлозе гэтае «зелле». Купіў бутэльку гарэлкі, наліў туды для колеру трошкі чайнай заваркі і падмяніў тую бутэльку, а сам чакаю. І вось сёння прыходжу я з працы, адпусцілі мяне на гадзіну раней, заўтра ў рэйс, а цешча такім ялейным голасам, каб ёй гэты корань папярок горла стаў, кажа: «Зяцёк, выпі шкляначку гарэлачкі, настоенай на жэньшэневым корані. У цябе апетыт будзе лепш». Ну я і кажу: «Калі частуеце ад душы, то не адмоўлюся». Цешча зірнула на жонку і адказвае: «Ад душы, зяцёк, ад душы!» А сама шась у камору і прыносіць бутэльку. Наліла мне шклянку, я выпіў і за суп узяўся, а сам краёчкам вока за імі сачу, а яны на мяне вытарашчваюцца, чакаюць, значыць, што са мной цяпер здарыцца. З’еў я суп, другое да сябе прысунуў, а жонка мне і прапануе: «Можа, яшчэ вып’еш?» — «Не адмоўлюся», — адказваю.

Выпіў я другую шклянку, цешча на жонку, а жонка на цешчу вачамі страляюць. З’еў я другое і, ужо не пытаючы, сам выліў у шклянку астатнюю гарэл­ку і замест кампоту запіў абед. Пасля гэтага выцер вусны і як гаўкнуў на баб. У тых вочы на лоб палезлі, а я думаю: «Цяпер я вам пакажу сабачую мачу!» Устаў на карачкі і давай на іх брахаць. Жонка ўключыла чацвёртую хуткасць і — шась з пакоя. Чую, як дзверы знадворныя грукнулі, значыць, і ў кухні не затрымалася. Гляджу, і цешча бокам уздоўж сценкі хоча да дзвярэй дабрацца, збіраецца дзёру даць. Схапіў я зубамі за ніз яе халата і, стоячы на карачках, пасабачы, пачаў церабіць яго і рыкаць пры гэтым. Цешча мяне амаль праз увесь пакой працягнула, быццам за ёй чэрці гналіся, вырвалася, пакінуўшы ў мяне ў зубах кавалак падола халата, і ўслед за жонкай на вуліцу тарпедай панеслася.

Ну, я сеў сабе на канапу і рагачу, а тут вашы работнікі прыязджаюць, узялі мяне за каўнер і сюды прывезлі. А за што, я вас пытаю? Ну выпіў — гэта факт! Але не біў жа я іх, не біў!

І Мартаў, апусціўшы галаву, гаротна замоўк. Славіна душыў смех, ён не стрымаўся і зарагатаў. Супакоіўшыся, падышоў да Мартава і паклаў на яго плячо руку.

— Ідзі дахаты, Леанід Сцяпанавіч, толькі больш не рві на іх адзежу, хопіць з іх і гэтага. Ну, а што да гарэлкі, то мая парада — адвыкай. Ты ж шафёр і добра павінен ведаць, да чаго можа давесці п’янка.

Мартаў падняўся і, ціха сказаўшы «дзякуй», выйшаў з кабінета.

Прыгоду Мартава Славін сваім сябрам і калегам расказваў як займальны анекдот.

15 Драбуш

На Камароўскім рынку была звычайная нядзельная таўханіна. Хтосьці штосьці прадаваў, хтосьці купляў, а сёй-той проста так, з цікаўнасці, штурхаўся сярод людзей, прыглядаўся да тавару, узіраўся на пакупнікоў, заводзіў ад няма чаго рабіць гаворку пра надвор’е, пра кошт.

Вялікі натоўп сабраўся вакол велізарнага аўтамабіля-самазвала. Гэта быў адзін з аўтамабіляў першай серыі Мінскага аўтазавода. Людзі з цікаўнасцю разглядалі навінку. Краталі свежапафарбаваныя кабіну і крылы, распытвалі маладога вадзіцеля пра магутнасць рухавіка, хуткасць, грузападымальнасць. Вадзіцель, відавочна ўсцешаны ўвагай і павагай, адказваў самавіта, нягучна, прымушаючы прысутных напружваць слых. Нямала людзей тоўпілася і там, дзе была «барахолка». Тут гандлявалі чым заўгодна: ад іржавых насценных, даўно не працуючых гадзіннікаў да гумовых ботаў і вязаных кофт. Вялікае ажыўленне было ў конных радах, дзе гандлявалі і прадуктамі, і жывёлай.

Маладога мужчыну, апранутага ў чорную ватоўку, штаны з «чортавай скуры», запраўленыя ў кірзавыя боты, і цёмную шапку, якая хавала нагала стрыжаную галаву, зацікавіла сцэна, якая разыгрывалася ў конных радах.

Пажылы мужчына ў вялікім кажуху, нядаўна падагрэты віном, бутэлька ад якога валялася на ледзь прыцярушанай снегам зямлі, стаяў на возе на ўвесь рост і, абапёршыся на сагнутую пугу, крычаў:

— А ну, падыходзь, прадаецца свіння, калі прыгледзецца, то не свіння, а каралева, ды і каштуе нядорага.

Жанчына, якая праходзіла тут разам з мужам, гарэзна крыкнула:

— А ты што рабіць будзеш, калі каралеву прадасі? — І, адчуваючы ўхвальную падтрымку людзей, якія тоўпіліся наўкола, дадала: — Ты б менш языком мянціў, а то я ўпэўнена, што калі яшчэ бутэльку апрыходуеш, то сам у такога ж караля ператворышся.

Вакол зарагаталі. Мужчына гнеўна зірнуў на жанчыну і крыкнуў:

— Ну, ты, правальвай! Як я пагляджу, ты свайго каня ўжо прадала, а хвост замест языка сабе пакінула.

Але жанчына, відаць, з баявых трапілася, павярнулася і дзёрзка адказала:

— Не гаруй, мужык, і табе, калі прадасі свінню, хвост застанецца.

Муж падпіхнуў яе ў спіну:

— Ну добра, хопіць! Тупай далей!

Пасаромлены мужчына на возе крыкнуў мужу:

— Ну і жонку ты сабе падабраў, як брытва.

— А што, табе яна не падабаецца? — раззлаваўся муж.

— Хто, твая жонка? Не, чаму ж, — ён шматзначна агледзеў постаць жанчыны і адказаў: — Падабаецца.

— Ну, тады дару! — велікадушна махнуў рукой муж і не абарочваючыся, пад рогат натоўпу, пайшоў прэч ад жонкі. Тая хутка затэпала за ім.

— Ну, што ты, Сцяпан, я ж пажартавала.

Мужчына ў ватоўцы весела смяяўся разам з усімі. Але калі б чалавек назіральны сачыў за ім, то заўважыў бы, што ён неадступна ідзе за мужчынам сярэдніх гадоў, які прыпадае на правую нагу. Нават калі слухаў сварку паміж прадаўцом свінні і вострай на язык жанчынай і смяяўся, яго вочы неадступна сачылі за кульгавым.

Кульгавы таксама з цікавасцю прыслухоўваўся да гаворкі, а затым, прабіраючыся праз натоўп, накіраваўся да выхада з рынку. Мужчына рушыў услед за ім. Ён відавочна чагосьці чакаў. Так яно і было сапраўды. Чалавек, які накульгваў на правую нагу, быў Драбуш, а ішоў за ім Купрэйчык. Аляксей уважліва шукаў вачыма Мулера.

Напярэдадні Купрэйчык прапанаваў свой план Мачалаву, і той, падумаўшы, сказаў: «Рызыкоўна, але сэнс ёсць. Добра!» Днём Аляксей пабываў у цырульні і ўвечары паўстаў стрыжаным нагала перад жонкай. Надзя пляснула рукамі:

— Лёша, што ты нарабіў? Паглядзі ў люстэрка, на каго ты падобны!

— А што, нічога хлопец атрымаўся, — бадзёрыўся ён і, убачыўшы ў вачах Надзі ледзь прыхаваныя іскрынкі смеху, дадаў: — Пагляджу, як мая жонка будзе кахаць такога.

— Жонка-то цябе і такога кахаць будзе, — засмяялася Надзя, — але прашу цябе, не палохай сына. Прынамсі, Лёша, перад сном ты да яго не падыходзь! — Яна хацела зрабіць злосны твар, але гэта ў яе не атрымалася, і разрагатаўшыся, абхапіла мужа за шыю.

І вось недалёка ад выхада з рынку з’явіўся Мулер. Гэта адпавядала плану, і капітан, абагнаўшы Драбуша, на яго вачах схапіў Мулера за каўнер паліто:

— А, трапіўся, падла! Гані даўжок, ці я з цябе яго разам з трыбухамі вытрасу.

Мулер таксама іграў добра. Ён зрабіў спалоханыя вочы і, нібы хочучы паклікаць некага на дапамогу, закруціў галавой. Драбуш тут жа падскочыў да іх і схапіў за руку Купрэйчыка:

— А ну, адвалі ад старога! Чаго прычапіўся?

Купрэйчык павярнуўся да Драбуша і зло кінуў:

— Ты, кораш, не ўмешвайся! Тут у нас свая, «сяброўская», гаворка ідзе, і я не пераношу, калі з’яўляецца трэці.

Левая рука Купрэйчыка пагрозліва апусцілася ў кішэнь штаноў, але яе перахапіў Мулер.

— Кіньце дурэць, хлопцы! І самі не заўважыце, як у міліцыі апынецеся! Не бачылі хіба, колькі на кірмашы мільтонаў? Адыдзем у бок, разбяромся. — Яны выйшлі за вароты і сталі збоку ад дарогі. Мулер павярнуўся да Купрэйчыка:

— Не крыўдзіся, хлопец. Пойдзем са мной, грошы ў мяне ў ларку, там і разлічымся. — Затым стары паглядзеў на Драбуша: — Ты малайчына, Міша, дапамог мне, дзякуй. Разумееш, сустрэліся тры дня назад з гэтым хлопцам тут, на рынку, прапанаваў мне купіць у яго сёе-тое. Я купіў, але не хапіла паўтары тысячы рублёў, і мы дамовіліся, што да вечара сустрэнемся і я вярну даўжок.

— Пачакай, пачакай, — перабіў яго Аляксей і павярнуўся да Драбуша, нібы заклікаючы яго быць суддзём: — Разумееш, ён мне ў заклад гадзіннік пакінуў. Вось паглядзі,— Купрэйчык дастаў з кішэні ватоўкі кішэнны гадзіннік, — сказаў, што ён каштуе прыстойна. Сам жа на сустрэчу не прыйшоў, а калі я спытаў у гадзіннікавага майстра, колькі каштуе гэты гадзіннік, той зарагатаў і сказаў, што гэта звычайная штампоўка. Ведаеш, кораш, якая крыўда ўзяла. Думаю, завошта мяне нейкі стары ў лапці абувае. Я прайшоў агонь, ваду і медныя трубы, а тут на табе, дзед, які ў вырай збіраецца, мяне, як апошняга фраера, з носам пакідае. Вось і пачаў я хадзіць сюды кожны дзень, яго шукаць, і, як бачыш, знайшоў.

— Добра, хлопец, — міралюбна прагаварыў Мулер, — пойдзем да мяне ў ларок, з мяне бутэлька, там і разлічымся.

Пасля гэтага Мулер павярнуўся да Драбуша:

— Міша, пойдзем з намі. Я хачу і цябе пачаставаць.

Па тоне і выразе твару Мулера Драбуш зразумеў, што той баіцца застацца сам-насам з гэтым чалавекам. Апраўдаўся і яшчэ адзін разлік Купрэйчыка. Драбуш відавочна зацікавіўся ім: ён не раз дапытліва аглядаў яго і, вядома, звярнуў увагу і на стрыжаную галаву і на яго «зэкаўскую» адзежу. Драбуш пагадзіўся і хістаючы побач з Купрэйчыкам, спытаў:

— Што, адкінуўся толькі?

Аляксей насцярожана зірнуў на яго:

— А табе што да гэтага?

— Ды ты не бойся, я — свой. Сам не раз сёрбаў поліўку і добра ведаю, што такое параша.

— Бываюць і нашы іхнімі, — хмурна кінуў Аляксей і ступіў у адчыненыя Мулерам дзверы ларка.

Мулер адразу ж зачыніў на кручок дзверы, зайшоў за прылавак і паставіў на яго бутэльку гарэлкі:

— Вось, толькі закусіць у мяне няма чым.

— Нічога, — супакоіў Драбуш і, намякаючы на піва, сказаў: — Прычэпам зап’ём.

Далей усё ішло гэтак жа па плане. Купрэйчык намякнуў, што ён збег з месцаў зняволення, Драбуш паверыў і сам прапанаваў дапамогу.

— Да сябе дахаты ўзяць не магу, — языком, які ўжо заплятаўся, казаў ён, — мільтоны, асабліва ўчастковы, у любы момант заваліць могуць. Але ты не дрэйфі, у мяне ёсць у каго цябе пасяліць. У мяне ведаеш колькі сяброў?

— Адкуль мне ведаць? — п’яна адказаў Купрэйчык і дадаў: — Мне надакучыла па старых скляпах і гарышчах лазіць. Ужо амаль тыдзень як не галіўся, бачыш, уся рожа зарасла.

— Нічога, паголім, — упэўнена заявіў Драбуш, — а жыць цяпер будзеш побач з лазняй, так што і памыешся.

— У лазню мне нельга, небяспечна.

— Ды кінь ты, у мяне там таксама свой чалавек ёсць. Так што і ў лазню сходзім, і наогул ты мне спадабаўся, — Драбуш па-сяброўску пляснуў Купрэйчыка па плячы і тут, успомніўшы, што не ведае яго імя, спытаў: — Дарэчы, як цябе клікаць?

— Лёшкам заві.

— А я — Мішка. Дык вось, значыць, Лёха, раз ты мне спадабаўся, то, значыць, пасябруем і будзем карашамі. Ідзе?

— Ідзе.

Неўзабаве яны, пакінуўшы Мулера ў ларку, выйшлі на вуліцу. Усё вакол змянілася. Снег за паўтары гадзіны засыпаў вуліцы, руіны і дахі хат белай коўдрай.

Ішлі даволі доўга. Спачатку па Савецкай, затым выйшлі на Старажоўскую і, нарэшце, увайшлі ў двор невялікага двухпавярховага дома, размешчанага недалёка ад лазні. Драбуш пастукаў у бруднае акно. З таго боку хтосьці адсунуў фіранку і вызірнуў. Купрэйчык не паспеў разгледзець твар.

У калідоры пачуўся шум, і дзверы расчыніліся. Аляксей убачыў жанчыну. Яна хмурна адказала на прывітанне і моўчкі збочыла, прапускаючы гасцей у кватэру. Аляксей чуў, як зачыніліся дзверы і жанчына засунула завалу.

Яны ўвайшлі ў пакой. Каля печы стаяў мужчына. Купрэйчык зірнуў на яго і ледзь не ўскрыкнуў: перад ім быў Каруноў. Вуграваты твар, злыя, насцярожаныя вочы.

У руках ён трымаў сякеру. Каруноў перавёў цяжкі погляд на Драбуша і глуха спытаў:

— Навошта лягавага прывёў?

16 Лейтэнант Славін

Славін тры дні знаходзіўся на семінары-нарадзе супрацоўнікаў крымінальнага вышуку, які праходзіў у абласным цэнтры.

Начальнік упраўлення, падводзячы вынікі семінару, у ліку лепшых супрацоўнікаў назваў і прозвішча Славіна. А потым яго выклікалі на сцэну, і начальнік упраўлення пад апладысменты ўсёй залы ўручыў яму гадзіннік.

Шчаслівы і разгублены, Славін вярнуўся на месца. Лагута, які сядзеў побач, штурхнуў сябра локцем:

— Будзеш прастаўляць!

— Цяпер ці можна пазней?

— Да канца нарады патрываю, ну, а пакуль віншую! Рады за цябе!

Лагута не крывіў душой. За кароткі час, які яны працавалі разам, ён адчуў

прыхільнасць да энергічнага і сціплага хлопца. Яго па-сапраўднаму ўсхваляваў лёс Славіна. Хлопцу яшчэ толькі дваццаць два, а пабачыць яму ўжо давялося многае.

Капітан употай ад Славіна некалькі разоў гутарыў з Алтыніным, пераконваючы яго, каб той пахадайнічаў перад начальствам пра перавод лейтэнанта ў Мінск.

Пасля нарады, калі Славін і Лагута ўжо апрануліся і ішлі па калідоры да выхада, ім сустрэўся начальнік упраўлення.

Палкоўнік усміхнуўся:

— Як справы, лейтэнант?

— Звычайна, таварыш палкоўнік, працуем.

— Вось гэта я бачу. У Беларусь не цягне?

— Каго ж дахаты не цягне, таварыш палкоўнік? Цягне, але я ж бачу, што і тут працаваць трэба.

— Так, гэта вы правільна заўважылі, работы і тут хапае. Мы вам сёння накіравалі арыенціроўку. З месцаў пазбаўлення волі збег небяспечны злачынец — Солах Грышка. Усю вайну праседзеў і вось, на табе, разам з сябруком збег.

Лагута схамянуўся:

— Гэта той, што за забойства ў трыццаць дзявятым быў асуджаны, сын кулака?

— Ён самы! Прыедзеце да сябе і бярыцеся за яго сувязі. Тайгу ён, вядома, ведае добра, але, напэўна, да родных месцаў пацягне. Бацька яго жывы, зна­чыць, Грышка і на яго дапамогу разлічвае.

Лагута растлумачыў:

— Мне пра гэту сямейку Ягор Ягоравіч неаднаразова расказваў. Амаль усе іх сваякі ў бандах хадзілі. Праўда, многія так да роднага прытулку і не вярнуліся. — Ён павярнуўся да Славіна і ледзь прыкметна ўсміхнуўся. — Ну вось і спатрэбіцца табе твой партызанскі вопыт, давядзецца нам па тайзе за гэтым шатуном паганяцца. Таварыш палкоўнік, з кім ён збег?

— З Мельнікавым Раманам Сяргеевічам, асуджаным у сорак шостым за саўдзел у забойстве да дваццаці пяці гадоў. У арыенціроўцы ўсе дадзеныя на абодвух маюцца, так што, як прыбудзеце ў Мар’янск, трэба адразу ж на іх вышук пераключыцца. Для вас гэта, мабыць, цяпер самая важная задача. Я тэлефанаваў ранкам Алтыніну і сказаў, што, калі патрэбна будзе дапамога, людзей мы дадзім. З гэтым звяр’ём жартаваць нельга, ім губляць цяпер няма чаго.

З трывогай у душы пакінулі Лагута і Славін Кемерава. Яны спяшаліся ў Мар’янск.

На наступны дзень у аддзяленне паступіў сігнал пра тое, што Солаха і Мельнікава бачылі ў трыццаці кіламетрах ад сяла, дзе жыў стары Солах. Грышку апазнаў адзін з мясцовых жыхароў, які разам з іншымі работнікамі лесанарыхтоўчага ўчастка ехаў на грузавіку па таежнай дарозе. Машыну спынілі двое мужчын і распытвалі шафёра, як дабрацца да сяла Станавое, дзе жыў бацька Грышкі.

Алтынін запрасіў да сябе ў кабінет Лагуту і Славіна.

— Пакуль вы ішлі сюды, я хацеў загадаць, каб абодва адпраўляліся неадкладна ў Станавое і заняліся гэтай справай. Але зараз падумаў, а хто ж тут застанецца? У нас вісіць нераскрытым крадзеж аўтапакрышак на базе, невядома, хто хлопца нажом парнуў на танцах. Адпусціць вас абодвух — значыць, застацца без аператыўніка, які мог бы ўсю паступаючую ў аддзел інфармацыю абагульняць і правяраць.

— А што тут гадаць, я і паеду, — горача заявіў Лагута. Але Славін яго перабіў:

— Ягор Ягоравіч, дазвольце я паеду. Месцы тамашнія я ўжо вывучыў, ну а па лесе яшчэ ў вайну хадзіць навучыўся.

Алтынін нейкі час маўчаў, узважваючы ўсе «за» і «супраць», а затым рашуча пляснуў па стале:

— Добра, паедуць Славін і Сімоха. Вазьміце аўтамат. Прыхапіце харч, ліхтары, патроны і ўсё іншае, увогуле, прадумайце старанна, што вам можа спатрэбіцца. Паедзеце верхам на конях. Гэта, мабыць, цяпер самы лепшы спосаб перасоўвання. Чакаю вас праз гадзіну з прапановамі.

Славін і Лагута накіраваліся да сябе. Па дарозе паклікалі Сімоху, які знаходзіўся ў дзяжурным пакоі. Потым утрох сядзелі ў кабінеце і прадумвалі кожную дробязь.

Праз гадзіну Славін і Сімоха пастукаліся ў кабінет начальніка. Алтынін быў адзін, убачыўшы падначаленых, усміхнуўся:

— Ну што, прадумалі сваю камандзіроўку?

— Так точна, — адказаў Славін і пачаў расказваць, што яны вырашылі.

Алтынін здзівіўся, што хочуць ехаць не верхам, а на звычайных простых санях, запрэжаных парай коней.

Славін растлумачыў:

— Па-першае, гэта дапаможа нам сысці за мясцовых жыхароў, па-другое, аўтамат схаваць ад старонніх вачэй і, па-трэцяе, узяць з сабой усё, што трэба, у санках месца для ўсяго хопіць.

Алтынін слухаў Славіна, паволі цярэбячы рукой бараду, і, калі лейтэнант замоўк, сказаў:

— Так, напэўна, твая праўда. Ну што ж, запрагайце коней і — у шлях. Дарога вам доўгая мае быць. Участковага ў Станавым я папярэдзіў ужо пра злачынцаў. Ён вам дапаможа.

Пасля гэтага маёр уручыў Славіну і Сімоху фатаграфіі злачынцаў і старанна праінструктаваў сваіх падначаленых. Праз гадзіну яны адправіліся ў дарогу.

Калі Славін пераконваў начальніка, каб той дазволіў менавіта яму выехаць у Станавое, то крыху перабольшыў, даказваючы, што ён ужо добра ведае раён. Таму з сабой лейтэнант прыхапіў карту. Сяржант Сімоха смяяўся:

— Ты яе схавай далей, бо я па тамашніх месцах магу з завязанымі вачамі хадзіць.

Славін, не адказваючы, уважліва ўзіраўся ў карту. Ішоў час. Яны паступова паглыбляліся ў лес. Дарога пакуль была ўтрамбаванай і роўнай.

Славін паўляжаў на мяккім сене, ухутаўшыся ў вялікі кажух. Коньмі кіраваў Сімоха. Седзячы наперадзе, не спяшаючыся расказваў сябру, як ён растлумачыў жонцы сваю камандзіроўку:

— Колькі гадоў разам, а жонка ўсё не прывыкла да маіх ад’ездаў. Як прыйшоў з фронту, яна яшчэ больш стала баяцца за мяне. — Ён усміхнуўся, відавочна, уявіўшы твар жонкі, і працягваў: — Як пачула, што з’язджаю, адразу ж вочы круглымі сталі, вусны задрыжалі. Колькі разоў я ёй казаў: «Не бойся, калі мяне на фронце не забілі, дык у мірны час жыць буду». А яна мне ў адказ: «Двойчы і на фронце цябе кулі знаходзілі, і тое, што жывы застаўся, — Божая воля!» Я ёй, вядома, тлумачу, што ніякага Бога няма, а яна ўсё адно ў звышнатуральную сілу верыць. Дзеці над ёй паджартоўваюць. Воўка, старэйшы мой, яму адзінаццаць, прыйшоў неяк са школы і давай хлусіць, што бачыў, як са студні вядро выскачыла і ваду каля зруба выплюхнула. А мая адразу ж на мяне сваімі блакітнымі вачамі ўтаропілася. Ну, я гэтаму падшыванцу па карку, вядома: «Хопіць маці разыгрываць, малы яшчэ!» Не, скажу я табе, Валодзя, добрая ў мяне жонка.

— Гэта я бачу, — усміхнуўся Славін, — не паспелі якіх і пяць кіламетраў ад хаты ад’ехаць, а ты ўжо засумаваў па ёй.

— Пагляджу я на цябе, калі ты ажэнішся, — лагодна адмахнуўся Сімоха, але тэму гаворкі змяніў. — Хутка звернем з гасцінца, там дарога горшай будзе, па ёй толькі лесавозы і трактары ходзяць, каляіна глыбокая, ды і лес больш глухі пойдзе, у тым краі ад жылля да жылля чалавечага можна і за некалькі сутак не дайсці.

— Дзе на начлег спынімся?

— Думаю, на былой стаянцы лесанарыхтоўшчыкаў. Яны гады тры назад сышлі адтуль, але дом і хлеў не разбіралі.

— А не могуць Солах з Мельнікавым там хавацца?

— Могуць, вядома. У тайзе такіх хацін нямала, яны ў любой могуць спыніцца. Вось я ўсё думаю, але ніяк зразумець не магу: у арыенціроўцы сказана, што яны двух вартавых забілі і карабіны забралі, а людзі, у якіх яны дарогу на Станавое пыталі, сцвярджаюць, што без зброі яны былі. І, вядома, мяне цікавіць і іншае: Грышка мясцовы, увесь час па тайзе шнырыць і раптам са шляху збіўся, дарогу да роднай хаты не знайшоў — пацеха!

— Не дзівіся, Андрэй. Пакуль яго не было, многае змянілася. Новыя паселішчы пабудаваны і сотні новых дарог з’явілася, мог і збіцца са шляху Грышка, ну, а што да зброі, то не дурні яны, каб днём на дарогу з карабінамі выходзіць. Напэўна, у кустах пакінулі і да машыны з пустымі рукамі выйшлі. Ты вось лепш як старажыл гэтых месцаў раскажы мне пра Солаха.

— Бацька — буйны кулак, увесь час каламуціў ваду. Усіх траіх сыноў настроіў супраць савецкай улады. Двое старэйшых так і загінулі, нічога на свеце не ўбачыўшы, а гэты на некаторы час прыціх, стаіўся. Але бандыт ёсць бандыт. За два гады да пачатку вайны, гэта ў трыццаць дзявятым было, разам са сваім сябруком забойства здзейсніў.

Коні беглі хутка, і неўзабаве сані павярнулі налева. Ззаду застаўся гасцінец, наперадзе была вузенькая лясная дарога, уся ў калдобінах, якія так і не змог прыкрыць снег.

Дзень ужо хіліўся к вечару, і Славін пачаў турбавацца, ці паспеюць яны дацямна дабрацца да пакінутай стаянкі. Трывожыла думка, што дом маглі знесці, і тады давядзецца начаваць проста ў тайзе на такім марозе. Напэўна, пра гэта ж падумаў і сяржант. Ён усё часцей падганяў коней. Трывожная цішыня стаяла сярод велізарных, засыпаных пухнатым снегам дрэў. Славіну стала не па сабе. Лейтэнант мімаволі дакрануўся локцем да боку, дзе пад паўкажушкам быў схаваны пісталет.

Неўзабаве сцямнела. Славіна ўжо трывожыла, што яны так і не знойдуць стаянку.

— Прыехалі! — нечакана гучна сказаў Сімоха і паказаў рукой у цемру: — Вунь і наша гасцініца.

Уладзімір нічога разгледзець не мог і толькі спытаў:

— А як да яе дабрацца?

— Коні наперадзе, за імі — сані, ну а мы следам у ролі штурхачоў, — весела адказаў Сімоха, саскочыў з саняў і тут жа войкнуў: — Ух, чорт, ногі зацяклі!

Яны прама па цаліку, патанаючы па пояс у снезе, прабраліся да невялікага, складзенага з бярвення дома. Славін асвятліў яго кішэнным ліхтарыкам і ўбачыў, што вокны забіты накрыж тонкімі жэрдкамі, але шыбы цэлыя. Падышлі да дзвярэй. Замка няма, замест яго ў дужцы жалезнай клямкі тырчала трэска.

Перш чым увайсці, Сімоха, падсвечваючы сабе ліхтарыкам пад ногі, абышоў дом.

— Ты чаго кругамі стаў хадзіць ці ногі размінаеш? — спытаў Славін.

— Не, браток, ногі ўжо адышлі ў мяне. Я праверыў, ці няма ля дома слядоў, — адказаў Сімоха і нагой пачаў адграбаць снег ад дзвярэй.

Славін здзівіўся, убачыўшы, што ў вялікім пакоі быў парадак: стол з груба пазбіваных дошак, дзве лавы, у дальнім куце зробленая з жалезнай бочкі печ-«буржуйка», каля яе акуратна складзены дровы. Ля сцен стаялі чатыры самаробныя тапчаны.

Сімоха разгарнуў нейкі скрутак, які знаходзіўся на стале, і Славін здзівіўся; яшчэ больш:

— Што, лямпа? А газа ёсць?

— Вядома. Закон тайгі. Сыходзіш з дома хоць і назаўжды, а пакінь у ім усё, што можа спатрэбіцца чалавеку, які заблудзіўся.

Сяржант чыркнуў запалкай і запаліў лямпу. У пакоі стала весялей. Сімоха сказаў:

— Пойдзем коньмі зоймемся, а затым печ затопім, павячэраем і на бакавую.

Яны выйшлі вонкі. Сімоха, які падчас абыходу дома ўжо сцяміў, як зручней дабрацца да хлява, паклікаў лейтэнанта за сабой. Яны адгрэблі снег ад дзвярэй хлява і адкрылі іх. Усярэдзіне ў куце ляжала капа сена, і Сімоха здаволена заўважыў:

— Ну вось, бачыш? Былыя гаспадары, вядома, і пра коней не забыліся.

Яны распрэглі коней, завялі іх у хлеў, далі аўса. Сані засталіся стаяць

каля дома. Славін і Сімоха забралі з іх кажухі, мяшок з правізіяй, аўтамат і боепрыпасы, прыціснулі сена зверху жэрдкамі, каб вецер не растрапаў яго, і ўвайшлі ў дом.

Сімоха хутка распаліў печ, і неўзабаве ў пакоі стала цёпла і ўтульна. Яны спехам павячэралі і, ашчаджаючы газу, патушылі лямпу.

17 Каруноў

Купрэйчыка прабіў халодны пот. «Няўжо ён ведае мяне? — працяла яго думка, але тут жа загадаў сабе: — Спакойна, трымай сябе ў руках!» Імкнучыся не губляць свайго «п’янага» выгляду, павярнуўся да Драбуша:

— Міша, скажы гэтаму ганчаку, што я такіх жартаў не цярплю.

Драбуш ступіў да Карунова:

— Не балбачы глупства. Гэта Лёшка, свой кораш. Ірвануў з-пад канвою. Дарма ты так на яго, я ж, каго не ведаю, не прывяду.

Але Каруноў працягваў свідраваць Купрэйчыка злымі вузкімі вачыма. І столькі звярынай злосці было ў іх, што Аляксею захацелася скончыць увесь гэты маскарад, выхапіць маўзер, схаваны пад пахай, і загадаць усім легчы на падлогу. Але нельга было рабіць гэтага. Супрацоўнікі крымінальнага вышуку многае яшчэ не ведалі: дзе захоўваецца выкрадзенае і хто саўдзельнікі Карунова. Урэшце, нават прамых і, самае галоўнае, неабвержных доказаў віны самога Карунова не здабыта. Аляксей спытаў у Драбуша:

— Гэта ў яго ты мяне хацеў пасяліць?

— Не, не. Ён сам сюды ў госці заваліў, жыве ён у іншым месцы. Распранайся, Лёха, і не зважай на яго, мужык ён свой, правераны. Вось толькі ў апошні час дрыжаць за сваю шкуру пачаў. — Драбуш зірнуў на Карунова і ўсміхнуўся: — Ты, Воўка, лічыш, што яна з кожным годам даражэй становіцца?

І тут Драбуш раптам змяніўся. Яго вясёлы погляд нечакана стаў злым і калючым, як і ў Карунова. Прыпадаючы на правую нагу, ён яшчэ бліжэй падышоў да Карунова і з пагрозай сказаў:

— Воўка, ты мяне ведаеш не першы год, я не люблю калі са мной так паводзяць сябе. Таму папярэджваю, калі ты хоць раз яшчэ будзеш перад мной так выкабельвацца, то я не ручаюся за сябе і не пагляджу, што ты мне сябар! Зразумеў?

Каруноў апусціў вочы і міралюбна прабурчаў:

— Добра, не заводзься. Сам разумееш, у якім я становішчы. У кожным новенькім канторскага пасла бачу.

Каруноў падышоў да Купрэйчыка і працягнуў руку:

— Давай пазнаёмімся. Я — Уладзімір.

Яны паціснулі адзін аднаму рукі. Гаворка вялася марудна, адчуваліся нацягнутасць і насцярожанасць.

Для Купрэйчыка паступова вымалёўвалася сітуацыя. Драбуш прывёў яго ў кватэру, дзе жылі муж і жонка. Іх кватэра складалася з двух невялікіх пакояў і напаўцёмнай кухні, у якой увесь час завешана акенца. Аказалася, што гаспадар пайшоў у магазін, каб адзначыць прыход Карунова. Ён прыйшоў хутка. На стале з’явіліся дзве бутэлькі гарэлкі, спехам нарэзаная каўбаса, цыбуля, сала.

Гаспадара звалі Іванам. Яго твар зарос рудым шчаціннем, і выглядаў ён старэй сваіх гадоў. Лагодны і гаваркі, ён весела ўсміхаўся ўсім, нават незнаёмаму чалавеку, і запрасіў садзіцца за стол.

Выпілі па паўшклянкі гарэлкі. Купрэйчыку, якому сёння даводзілася піць ужо другі раз, было не па сабе. «Як бы не ап’янець, — трывожна думаў ён, выпіваючы гарэлку, — трэба трымацца. Можа, ім толькі і трэба, каб напаіць мяне». Аляксей накінуўся на ежу. Неўзабаве Іван зноў напоўніў шклянкі, і Купрэйчыку зноў прыйшлося піць «за знаёмства» і «за сяброўства». Нервовае напружанне адбівалася, і капітан пакуль не ап’янеў. Праўда, ён як бы між іншым сказаў, што яны з Драбушам ужо выпілі, і рабіў выгляд, што хутка п’янее. Каруноў сядзеў насупраць. Ён быў па-ранейшаму хмурны і не гаманлівы. Глядзеў насцярожана. Пасля чарговай чаркі ён упершыню звярнуўся да Купрэйчыка:

— Адкуль ірвануў?

— З этапу. У вагоне падлогу разабралі, а калі са станцыі састаў пачаў рухацца, мы трое і рванулі, астатнія пабаяліся.

— За што тэрмін атрымаў?

— За многае... — Аляксей вычакаў трохі і толькі пасля гэтага растлумачыў: — Пару магазінаў узялі, каля дзясятка кватэр, з дзясятак гоп-стопаў, у тым ліку афіцэра нейкага шылам злёгку зачапілі.

Аляксей па тварах слухачоў бачыў, што яго словы зрабілі ўражанне. Праўда, у Карунова быў ранейшы выраз твару, але тое, што ён працягваў задаваць пытанні ў больш паважлівай форме, гаварыла пра многае. Ён спытаў:

— А дзе тыя двое, што рванулі з табой?

— Адзін адразу рушыў на поўдзень, а другі са мной у Мінск прыехаў. Тут у яго павінны быць даваенныя знаёмыя. Мы разышліся, але дамовіліся, што будзем падвальваць з васьмі да дзевяці вечара на вакзал па аўторках, чацвяргах і суботах.

— Сёння субота, чаго ты не пайшоў?

— Яшчэ рана, калі захачу, то, можа, і пайду.

— А ты сам адкуль?

— Як адкуль? — перапытаў Аляксей.

— Нарадзіўся дзе?

— На Украіне, у Харкаве. — І Купрэйчык сам нечакана спытаў: — А ты адкуль?

— Я?— здзівіўся Каруноў. — А навошта гэта табе?

— Ды каб ведаць, дзе такія прыдуркі нараджаюцца, і гэтую мясцовасць бокам абыходзіць.

— Гэта навошта ж гэту мясцовасць бокам абыходзіць? — пырснуў Каруноў. — Можа, таму, што могуць распазнаць, які чалавек сустрэўся?

— Не, толькі таму, што з іх добрыя следчыя атрымліваюцца. Я ж на сваім веку шмат такіх сустракаў. Яны таксама, як ты цяпер, насупраць мяне праз стол, толькі без закускі і вадзяры, сядзелі і пытаннейкі навадныя «хто?», «адкуль?», «што здзейснілі?» задавалі.

У сварку ўмяшаўся Драбуш:

— Добра, хлопцы, завязвайце. Давайце лепт вып’ем...

— І закурым, — падтрымаў гаспадар і працягнуў Купрэйчыку пачак з папяросамі:— Запальвай, Лёха.

Купрэйчык моўчкі ўзяў папяросу, расцёр яе і тут убачыў, што Каруноў працягвае падпаленую запалку:

— Запальвай і не заводзься. Сам павінен разумець, у нашай справе асцярожнасць патрэбна, як той пападдзі, калі з манахам бацюшку здраджвала.

— Ты асцярожнічай, але мой гонар не заплямвай, — з гарачнасцю і, робячы выгляд, што ап’янеў, гучна сказаў Купрэйчык. І тут жа зразумеў, што патрапіў у кропку. Усе адразу, нават жонка гаспадара, зашумелі і пачалі лаяць Карунова. Той замоўк. Гаспадар кватэры, Прутаў, падняў напоўненую шклянку:

— Я прапаную выпіць за наша сяброўства!

Купрэйчыку давялося зноў піць. Але іншага выйсця не было, трэба было трымацца да канца.

Нарэшце ўсе выйшлі з-за стала. Да Купрэйчыка падышоў Драбуш:

— Ты, Лёха, не крыўдзіся на Воўку. Я яго ведаю даўно, ён чалавек надзейны! Зразумей яго, ён ужо які год па лязе брытвы ходзіць, у любы момант пагарэць можа. У любога на яго месцы, пры выглядзе новага чалавека, ачко зайграла б. Драбуш паклікаў Карунова: — Воўка, а Воўка, ідзі сюды.

Падышоў хмурны Каруноў.

— Чаго табе?

— Не, ты не дрэйфі. Лёшка чалавек што трэба, ён свой, далібог, свой. Я ўпэўнены, калі вы пасябруеце, то карысць вялікая будзе, на любую справу разам можна пайсці.

— Ды я што. — прамармытаў Каруноў, — я ж проста так, хачу бліжэй пазнаёміцца, — і ён нечакана працягнуў руку Купрэйчыку. — Не крыўдуй, давай будзем карашамі.

Купрэйчык зрабіў выгляд, што ён таксама некалькі збянтэжаны.

— Ды я не крыўджуся, — і ён паціснуў працягнутую руку.

Мір быў адноўлены, і неўзабаве Аляксей і Каруноў вялі спакойную гаворку. Каруноў абяцаў свайму новаму знаёмаму дапамагчы прыжыцца ў горадзе і ўзяць яго на «справу». Але ён тут жа намякнуў, што, толькі паглядзеўшы на Аляксея ў «рабоце», будзе давяраць яму.

Прайшла яшчэ гадзіна. На дварэ было цёмна. Драбуш і Каруноў сышлі разам. Жонка гаспадара прыгатавала пасцель Аляксею ў суседнім пакоі. Купрэйчык прычыніў шчыльней дзверы і лёг. Наступіў момант, калі можна было прааналізаваць падзеі мінулага дня. Аляксей доўга ляжаў у цемры, успамінаючы ўсё, што прыйшлося перажыць за дзень. «Як быццам пакуль усё ідзе звычайна, накладак не было, — але тут жа ўспомніў абяцанне Карунова ўзяць яго на «справу». — Што ж ён можа мне прапанаваць?»

Аляксей, засынаючы, ужо каторы раз за гэты час падумаў: што чакае яго сярод гэтых незнаёмых, варожых яму людзей.

А на вуліцы скуголіў вецер, ішоў снег. У горад прыйшла сапраўдная зіма.

18 Рыта Алешына

Рыта Алешына была вясёлай і сімпатычнай дзяўчынай. Яна жыла ў інтэрнаце, разам з ёй у пакоі жылі яшчэ пяць дзяўчат. Усе яны працавалі ў паліклініцы, але не толькі гэта аб’ядноўвала і нават радніла іх. Так ужо здарылася, што ні ў адной з іх не было бацькоў, і, можа, таму дзяўчаты ставіліся адна да адной з пяшчотай і любоўю.

У гэты вечар разам з Рытай у пакоі знаходзілася Валя Цярохіна. Рыта, седзячы ля стала, які стаяў пасярэдзіне пакоя, пісала ліст Славіну. Цярохіна чытала.

Рыта напісала ў лісце чым займалася ў апошнія дні, і задумалася. Цяпер ёй трэба зрабіць галоўнае — паведаміць Уладзіміру, што яна не зможа выехаць да яго ў маі.

Сёння ёй сказалі, што афіцэрская школа пашыраецца і раней ліпеня яе наўрад ці адпусцяць. Па дарозе ў інтэрнат Рыта нават паплакала ад крыўды, але ў пакой увайшла толькі тады, калі супакоілася. Дзяўчаты збіраліся на танцы, але Рыту нават не сталі запрашаць. Пасля таго, як з’ехаў былы курсант Славін, яна на танцы не хадзіла.

Рыта, так і не прыдумаўшы, як ёй напісаць пра непрыемную навіну, уста­ла з крэсла і падышла да вялікага квадратнага люстэрка, якое вісела на сцяне. На яе сумна глядзела высокая цёмнавокая дзяўчына. Доўгія каштанавыя валасы спадалі на плечы.

Цярохіна адарвалася ад кнігі і, гледзячы на Алешыну, сказала:

— Рыта, а табе ніхто не казаў, што вы са Славіным падобныя? Абодва высокія, стройныя, цёмнавокія і цёмнавалосыя. — Дзяўчына нечакана засмяялася. — Ой, Рытка, у цябе цяпер нават выраз твару, як у твайго Вовы, вось выдатна!

— Прыдумала таксама! — адмахнулася Рыта і, збянтэжыўшыся, вярнулася да стала.— Вось пішу яму, а сама не ведаю, як сказаць, што да мая не прыеду?

— Баішся, што разлюбіць, іншую знойдзе?

— Ды ну цябе! — зноў махнула рукой Рыта. — Ведаю, што не разлюбіць. Ён у мяне сур’ёзны і, здаецца, адналюб. Мне проста не хочацца яго засмучаць. Ведаеш, якая там у Сібіры работа. Вось сядзім мы цяпер з табой у цяпле, а ён, можа, у гэту самую хвіліну на саракаградусным марозе ў тайзе знаходзіцца. — Дзяўчына памаўчала нейкі час, а затым, адважыўшыся, сказала: — Але напісаць праўду я абавязана!

І яна схілілася над лістом паперы.

А Славін тым часам сапраўды знаходзіўся ў марознай і снежнай тайзе...

19 Капітан міліцыі Буравін

У Станавое Славін і Сімоха дабраліся толькі ўвечары наступнага дня.

Спыніліся на ўзлеску недалёка ад сяла і пачалі раіцца, ці ехаць на конях адразу ў сяло ці спачатку сустрэцца з участковым упаўнаважаным і высветліць становішча.

Славін застаўся з коньмі, а Сімоха рушыў у сяло. Лейтэнант, баючыся, што яго ўбачыць выпадковы прахожы, штораз запрагаў і распрагаў коней. Гэтай работай яму прыйшлося займацца не меней як паўгадзіны, перш чым вярнуўся Сімоха. Ён прыйшоў у суправаджэнні немаладога, апранутага ў доўгае футра і салдацкую зімовую шапку мужчыны. Гэта і быў участковы ўпаўнаважаны.

Ён паціснуў азяблую руку Славіна і прадставіўся:

— Капітан міліцыі Буравін. Я ўжо вырашыў, што, калі вы не з’явіцеся да раніцы, рушу вам насустрач.

— А куды нам дзецца, Міхаіл Якаўлевіч? Дарогу ж ведаем, — усміхнуўся Сімоха.

Але Буравін крыху буркатліва адказаў:

— Куды-куды, а хто яго ведае куды! Тайга ж, а ў ёй варта толькі са шляху збіцца, а там і месяц можаш блудзіць і не дабярэшся куды трэба. Ведаю я нямала такіх выпадкаў. Бывала, і мясцовыя жыхары дахаты не вярталіся. А тут завея, бачыш, вось-вось пачнецца.

Славін здзіўлена падумаў: «На небе зоркі можна лічыць, дрэвы не зварухнуцца, а ён пра завею кажа, напэўна, хоча прыстрашыць».

Сімоха спытаў:

— Як, будзем у сяло заязджаць? Можа, ты, Міхаіл Якаўлевіч, садзіся ў сані і едзь дахаты, а мы паволі следам, каб не так заўважа было?

— Каб не так заўважна было, вы садзіцеся ў сані, а я на перадок, так і заедзем да мяне. Час цяпер позні, прахожых мала. Для нас галоўнае бабцы Насці на вочы не трапіцца. Вось тая, ужо дакладна, сваім языком да раніцы па ўсім сяле разнясе, што да ўчастковага нейкія двое прыбылі.

Славін сказаў:

— Вам відней, таварыш капітан, паехалі!

Яны ўтрох селі ў сані. Коні, пачуўшы, што блізка жыллё, даволі жвава панеслі іх да сяла.

У доме пры святле газавай лямпы Славін змог разгледзець участковага. Сярэдняга росту, дужы, нават каржакаваты, ён выглядаў гадоў на пяцьдзясят. Буйны маршчыністы твар, цёмныя вочы, вялікі мясісты нос і ледзь выпуклы лоб. Рухі Буравіна, яго хада былі спакойныя і ўпэўненыя. Казаў ён таксама спакойна, але голасам чалавека, які прывык, што да яго меркавання заўсёды прыслухоўваюцца.

Ён пачакаў, пакуль госці знімуць паўкажушкі, і запрасіў у пакой. Пакой быў вялікі і, як здалося Славіну, вельмі ўтульны. З бакавых дзвярэй выйшла гаспадыня. Яна ветла прывіталася, і гаспадар, запрашаючы гасцей садзіцца, сказаў:

— Я пайду коней распрагу, заганю іх у хлеў. — Ён зірнуў на жонку: — А ты, Варвара Васільеўна, рыхтуй вячэру. Госці з дарогі далёкай і прагаладаліся, і прамерзлі, так што не скупіся і ў буфет свой запаветны зазірні, дзе сёе-тое сагравальнае трымаеш. — І ён весела, ледзь прыкметна падміргнуў гасцям.

Сімоха прапанаваў:

— Я таксама пайду дапамагу.

Але гаспадар рашуча запярэчыў:

— Не трэба. Я вазьму ў памагатыя сына. — Ён павярнуўся да дзвярэй, з якіх нядаўна выйшла гаспадыня, і гучна паклікаў: — Воўка! Накінь штонебудзь на сябе, пойдзем са мной у двор.

З пакоя выйшаў гадоў трынаццаці хлопец, прывітаўся і сказаў:

— А я так зачытаўся, што нават не пачуў, што ў нас госці. — Хлопец чамусьці ўвесь час глядзеў на Славіна. Напэўна, узрост маладога аператыўніка прыцягнуў яго ўвагу. Ён, не бянтэжачыся, падышоў і спытаў:

— А якое ў вас званне?

— Лейтэнант, — ледзь усміхнуўся Славін.

— А пісталет які?

— Табельны, — унікліва адказаў Уладзімір і прысеў на драўляную лаўку.

— Слухайце, пакажыце, а?! — папрасіў хлопец і зрабіў спробу ўсесціся побач.

Бацька пляснуў яго па патыліцы:

— А ну адстань ад чалавека, збройнік знайшоўся! Пайшлі ў двор.

Гаспадыня, зазірнуўшы ў бакавыя дзверы, паклікала малодшага сына і пятнаццацігадовую дачку.

Яны ўтрох пачалі завіхацца ля стала, а Сімоха раптам успомніў:

— Ой, я ж у сене аўтамат забыўся, пайду забяру. — І ён накіраваўся да дзвярэй, а яму насустрач з аўтаматам наперавес ішоў Воўка.

— Вось гэта зброя! Вось гэта я разумею! З такой штукай і зграя ваўкоў не страшная, ураз усіх пакладзеш.

Сімоха ўзяў з яго рук аўтамат.

— А дзе дыск?

— Так ужо і дасць баця з дыскам, — унурыў галаву хлопец, — сам прынясе. Дзядзька, а ў вас запасныя дыскі ёсць?

Сімоха не зразумеў, куды хіліць хлопец, і прастадушна прызнаўся:

— Вядома, ёсць, і не адзін.

— Вось выдатна! Значыць, заўтра дасце пастраляць! — узрадаваўся Воўка і рукой пагладзіў прыклад аўтамата.

У першым пакоі пачуліся крокі, і праз незачыненыя дзверы Славін убачыў, што прыйшоў гаспадар. Ён трымаў кажухі і два рэчмяшкі прыезджых.

Пасля вячэры мужчыны адасобіліся ў дальнім пакоі і павялі дзелавую гаворку. Участковы ўпаўнаважаны ўводзіў Славіна і Солахава ў курс справы:

— Сяло наша не вельмі вялікае, але старадаўняе. Заснавана даўно. Роўна сто хат налічваецца. Людзі галоўным чынам добрыя, але бывае, у сям’і хтонебудзь паскандаліць ці самагонаварэннем зоймецца.

— Я бачыў на карце, што недалёка паселішча нейкае знаходзіцца, колькі да яго кіламетраў? — спытаў Славін.

— А, гэта Светлае. Да яго сем кіламетраў. Там хат сорак, не больш.

— Гэта таксама ваш участак?

— Так, гэта мая тэрыторыя.

— Раскажыце пра сям’ю Солахаў.

— Іх дом у цэнтры сяла, калі ісці ад майго, то па правым баку, з блакітнымі аканіцамі. Цяпер у ім жыве адзін стары Солах. Увесну мінулага года памерла жонка.

— Маці Рыгора-малодшага?

— Не, яго маці памерла яшчэ ў трыццаць сёмым. Біў яе да паўсмерці муж, вось яна і да пяцідзесяці не дажыла. У трыццаць восьмым ён ажаніўся на ўдаве ляснічага, якога ў тайзе мядзведзь задраў. Вось так і жылі да мінулай вясны.

— Колькі пакояў у Солаха ў хаце?

Буравін задумаўся на хвіліну, прыкідваючы размяшчэнне пакояў.

— Калі не лічыць прыхожую, дзе печ стаіць, то пяць.

— Як вы думаеце, уцекачы прыйдуць да яго?

— Упэўнены на ўсе сто. Калі ўжо Грышка абвясціўся ў гэтых месцах, значыць, напэўна, будзе шукаць сустрэчы са старым. Жыць, як мне здаецца, у яго ён не застанецца, не дурань жа, разумее, што да бацькі ў першую чаргу прый­дуць. Тым больш... — Буравін запнуўся, — разумееце, калі старога Солаха раскулачылі, то пагаворвалі, што ў яго, акрамя выяўленых двух дзясяткаў залатых манет, яшчэ не меней як сотня схавана. Але знайсці іх у яго так і не змаглі. Вось і атрымліваецца, што сын яго, напэўна, ведаючы пра гэта, разлічвае і на тое золата, бо не стагоддзе ж стары жыць будзе, а таямніцу з сабой у магілу несці таксама не захоча.

— І так, паразважаем, чаму злачынцы абавязкова прыйдуць да Сола­ха? — сказаў Славін, на хвіліну змоўк, затым працягваў: — Першае: іх бачылі недалёка ад сяла. Другое: Грышка без дакументаў нікуды не сунецца, значыць, ён будзе пакуль адседжвацца ў зацішным месцы і шукаць дакументы. Гэта небяспечна, злачынцы могуць пайсці на забойства, каб здабыць дакументы. Нам трэба папярэдзіць насельніцтва, і асабліва тых людзей, якія працуюць у тайзе. Трэцяе, стары, вядома, акажа поўную падтрымку свайму сынку. Ён мясцовы, добра ведае тайгу і зацішныя месцы ў ёй. З гэтага вынікае, што ён можа схаваць уцекачоў у якой-небудзь таежнай хаціне ў глыбіні тайгі і ўпотай перыядычна наведваць іх. У іх зброя, а гэта значыць, дзічыны яны сабе заўсёды здабудуць, а астатняе стары даставіць. Шкада толькі, што мы не ведаем, колькі ў іх патронаў, у арыенціроўцы пра гэта чамусьці нічога не сказана. Дарэчы, у старога стрэльба ёсць?

— Вядома, ёсць, прычым дзве ці тры. У мясцовых жыхароў у кожнага ёсць ружжо.

Сімоха, які да гэтага маўчаў, заўважыў:

— Значыць, ён ім можа і сваю стрэльбу даць.

— І гэта можа быць, — пагадзіўся Славін. — Чацвёртае — гэта золата, пра якое вы, Міхаіл Якаўлевіч, казалі. Так што, як бачым, каб застацца ў гэтых краях у бандытаў ёсць шмат прычын, ці, скажам так, «за». Зараз давайце паглядзім, што «супраць». Першае і, мабыць, самае галоўнае — гэта тое, што Грышку мы будзем шукаць у бацькі. Што яшчэ?

Буравін дадаў:

— Другое, Грышку ў твар ведаюць многія мясцовыя жыхары, а гэта для яго небяспечна.

— Правільна. Але ўсё адно, у яго больш шанцаў быць нязлоўленым і здабыць дакументы, пакуль ён будзе хавацца ў гэтай мясцовасці. З гэтага робіцца выснова, што нам трэба прадумаць, як узяць пад назіранне дом старога Солаха.

— А я думаю, — задуменна прагаварыў капітан, — што Грышка ў дом да бацькі наўрад ці прыйдзе.

— Гэта чаму ж? — спытаў Славін.

— Хоць бы таму, што ў доме можа быць засада. Акрамя таго, у старога ён даўно не быў, таму будзе спрабаваць спачатку выведаць усё, а затым ужо ісці на кантакт з бацькам.

— Сабака ў Солаха ёсць?

— Тры здаравенныя і злыя, як пантэры. У двор не дадуць і ступіць. Гэта, дарэчы, у шкоду Грышку і яго сябруку.

— Міхаіл Якаўлевіч, як вы лічыце, як Грышка можа паспрабаваць сустрэцца з бацькам?

Буравін не спяшаўся з адказам. Ён задуменна сядзеў на табурэтцы і глядзеў у падлогу.

Славіну нават здалося, што капітан не пачуў пытання, і вырашыў паўтарыць яго, але Буравін загаварыў:

— Я думаю, што Грышка паспрабуе сустрэць ці нават зайсці да кагонебудзь са сваякоў.

— Ой, браткі, — прастадушна прызнаўся Славін, — а я і забыўся пра іх. Колькі іх у яго і дзе яны жывуць?

— Сваякоў у Солаха засталося мала, але яны ёсць. Праз два дамы ад майго жыве яго стрыечны брат Дзенкін Андрэй Аляксеевіч. Разам з ім жывуць жонка і старэйшая дачка з мужам і двума дзецьмі. Ёсць у Андрэя яшчэ двое сыноў, але яны пасля вайны — абодва былі на фронце — засталіся жыць у Новасібірску. Я думаю, што яны не будуць дапамагаць бандытам. Сам Анд­рэй, гэтак жа як і сыны, на фронце з першых дзён да перамогі ваяваў, тры ордэны і шмат медалёў мае. Яго брыгада ў калгасе перадавая, ён — член партыі. Я памятаю, калі старэйшы Солах з бандытамі вадзіўся, то Дзенкін дапамагаў нам. А вось крыху бліжэй да цэнтра жыве старая Любка, прозвішча яе Беркут. Яна — далёкая сваячка Солаха-старэйшага. Нам трэба памятаць, што і муж і двое сыноў яе былі актыўнымі ўдзельнікамі банды. Усе яны загінулі ў перастрэлцы, калі ліквідавалі банду. З тых часоў Беркут жыве адна, прычым не хавае сваёй нянавісці да савецкай улады. Але што возьмеш са старога чалавека? Памяркоўная, шкоды ад яе, акрамя зласлівай балбатні, няма. Людзі проста на яе ўвагі не звяртаюць. Вось да яе Грышка і можа завітаць, гэта факт! Ёсць яшчэ ў Солаха сваяк — Дрозд яго прозвішча, завуць яго Міхаіл Андрэевіч. Жыве ў Светлым з жонкай, сын дзесьці ва Украіне. Міхаіл два гады назад з месцаў пазбаўлення волі вярнуўся.

— За што быў асуджаны?

— За дэзерцірства, вызвалілі па амністыі. Да яго пакуль у мяне няма прэтэнзій, працуе ў калгасе быццам бы нядрэнна. Калі сын Солаха быў маладым, то сябраваў з сынам Дразда. Карацей кажучы, мы не павінны скідваць з рахунку і гэту сям’ю.

Славін спытаў:

— Дык што ж, нам пачынаць?

Буравін усміхнуўся, але з адказам не спяшаўся.

— А што тут гадаць, — горача заявіў Сімоха. — Стары жыве адзін, перабяромся да яго ў дом і будзем чакаць.

— Не, гэта не падыходзіць, — перабіў яго Славін, — так бандытаў мы не дачакаемся. Напэўна, яны да яго без адпаведнай разведкі не сунуцца. І вось, уяві сабе, што Грышка Солах падашле гэту старую ці Дразда ў дом. Што мы зробім? Нічога. Ну, а вы што думаеце, Міхаіл Якаўлевіч?

Святло газавай лямпы, якая вісела пад столлю, асвятляла ўчастковага ўпаўнаважанага зверху, і ад гэтага яго твар здаваўся яшчэ больш маршчыністым, выглядаў ён вельмі стомленым.

— Маё меркаванне такое. Па магчымасці арганізаваць назіранне за Любкай Беркут, Мішкам Драздом і, вядома, за Солахам.

— Ну, а як гэта зрабіць? — прыгнечана спытаў Славін. — Сіл у нас не хопіць, а прасіць Алтыніна без упэўненасці, што злачынцы сапраўды з’явяцца тут, няёмка.

— Як гэта зрабіць, пытаеце? — Буравін прыжмурыў вочы. — Я ўжо вам казаў, што людзі на маім участку за рэдкім выключэннем жывуць добрыя, сумленныя. Дык чаму ж нам цурацца іх? Ёсць у мяне нямала надзейных памочнікаў, правераных на справе. Я лічу, што дзясятка паўтара можна адабраць і сустрэцца з імі. Раскажам ім, што за птушак у нашы краі занесла, і папросім дапамагчы нам. Дастаткова вам ці мне лішні раз трапіцца на вочы Солаха, Дразда ці нават Любкі, як яны пачуюць штосьці падазронае, а вось калі нашых памагатых убачаць, то нічога ў гэтым няма.

— Яны ўсе надзейныя людзі?

— За тых, каго падбяру, галавой адказваю. Вы яшчэ не забывайце, што яны добрыя паляўнічыя, трапныя стралкі. Пра гэта трэба памятаць, калі спра­ву з узброенымі бандытамі маеш.

— Дзе мы іх збяром?

— Думаю, што лепш за ўсё ў канторы калгаса. Папрашу старшыню сельсавета, мужык ён разумны, таксама франтавік, зробіць як мага лепш.

— Дарэчы, там тэлефон ёсць? — спытаў Славін.

— А як жа! Інакш са мной Алтынін не звязаўся б.

— А калі людзей збяром?

— Заўтра. Адкладаць нельга.

Гасцінныя гаспадары размясцілі гасцей у вялікім цёплым пакоі, дзе стаялі два драўляныя ложкі.

Славін яшчэ доўга ляжаў з адкрытымі вачыма на шырокім і зручным ложку, думаючы пра будучую аперацыю, пакуль непрыкметна не заснуў. Ён ні разу ў жыцці не бачыў мора, а ў гэту ноч яно яму снілася: мора моцна штарміла. Сярод хваль у маленькай лодачцы плыў яго стрыечны брат Аляксей. Хвалі захліствалі лодку, але Аляксей чамусьці весела рагатаў. Ад гэтага рогату і прачнуўся Славін. Прыслухаўся і зразумеў, што за акном хаты не на жарт разгулялася віхура, якую яшчэ ўвечары, пры сустрэчы, прадказваў Буравін. «Дзіўна, — падумаў Уладзімір, — чаму мне прысніўся Аляксей? Як яму служыцца? Цікава, чым ён цяпер займаецца?»

З гэтымі думкамі Славін зноў заснуў. Ён не падазраваў, што за многія сотні кіламетраў, у далёкім Мінску, па вуліцах гуляе завея. Не падазраваў, што ў гэты час яго стрыечны брат уладкоўваецца на начлег у чужой хаце, таксама не падазраваў, што таго чакаюць цяжкія дні барацьбы з небяспечнымі злачынцамі, як, зрэшты, чакаюць яны і яго самога, оперупаўнаважанага крымінальнага вышуку лейтэнанта міліцыі Славіна.

20 Маёр Мачалаў

Ішлі дні. Да вялікай радасці Мачалава Каруноў і яго банда новых дзеянняў не прадпрымалі. Гэта дазволіла надаць больш увагі раскрыццю іншых злачынстваў. Удалося раскрыць крадзеж з магазіна. Высветлілася, што гэта зрабілі трое ўжо немаладых мужчын, адзін з якіх раней працаваў там. Яны ж і спалілі драўляны будынак магазіна.

Пётр Пятровіч нават змог два дні таму разам з жонкай пабываць у Славіных. Як узрадавалася Анастасія Георгіеўна і Жэня, убачыўшы гасцей! Увесь вечар прайшоў ва ўспамінах. Анастасія Георгіеўна не хавала сваёй радасці, што сын — афіцэр міліцыі.

Мачалаў па просьбе Анастасіі Георгіеўны даведаўся, як адшукалі Латаніну, і пры сустрэчы сказаў, што здрадніцу апазнаў Уладзімір. Анастасія Георгіеўна заплакала. Яна была ўпэўнена, што Міхаіл Іванавіч быў схоплены па даносе Латанінай, і цешылася, што яе сын хоць у нейкай меры адпомсціў здрадніцы...

Пётр Пятровіч сядзеў у сваім кабінеце і прадумваў план сустрэчы на чыгуначным вакзале з Купрэйчыкам. Пра гэта яны дамовіліся яшчэ тады, калі Аляксей рызыкнуў паспрабаваць праз Драбуша выйсці на Карунова. Вырашыўшы, што лепш на сустрэчу ісці яму аднаму, Пётр Пятровіч паглядзеў на гадзіннік. У яго распараджэнні было яшчэ больш як дзве гадзіны. Ён дастаў з сейфа і паклаў перад сабой тоненькую папку, на якой прачытаў ненавіснае прозвішча «Юшэвіч». Учора Пётр Пятровіч атрымаў два адказы. Асаблівую цікавасць уяўляў для маёра той, у якім паведамлялася, што сям’я Юшэвічаў яшчэ ў сорак чацвёртым годзе выехала са сваёй вёскі ў невядомым кірунку. Адзін з далёкіх сваякоў паведамляў, што маці Юшэвіча ён выпадкова сустрэў напачатку сорак шостага года ў Мінску і яна яму казала, што жывуць яны ў горадзе. Мачалаў запытаў адраснае бюро, але сям’я Юшэвічаў прапісанай у горадзе не значылася. З гэтага можна было зрабіць выснову, што Юшэвічы або ніколі не пражывалі ў Мінску і маці Якава ашукала свайго сваяка, ці жывуць яны без прапіскі. Мачалаў цалкам дапускаў і першае, і другое.

Мачалаў уявіў сабе Юшэвіча. Памятаў яго ён добра, як-ніяк жылі ў адной вёсцы. Ужо тады, у мірны час, тагачаснаму ўчастковаму ўпаўнаважанаму даводзілася не раз займацца Грышкам Мірэйчыкам і яго сябруком Яшам Юшэвічам.

Ледзь чутна зазвінеў стары «рагаты» тэлефонны апарат, які захаваўся з часоў рэвалюцыі. Начальнік міліцыі падняў трубку і пачуў голас дзяжурнага:

— Таварыш маёр! Толькі што паведамілі, што на вуліцы Усходняй выяўлены труп гаспадыні.

— Хто паведаміў?

— Суседка прыбегла.

— Дзе яна?

— Тут, у мяне.

— Правядзіце жанчыну да мяне, а самі збірайце групу. Накіруйце яе да месца здарэння, я выеду адразу ж, як толькі пагавару з гэтай жанчынай.

Дзяжурны выйшаў, а Мачалаў, прыбіраючы са стала папку з матэрыяламі на Юшэвіча, раздражнёна падумаў: «Трэба ж, толькі падумаў пра тое, што Каруноў не дае пра сябе знаць, як на табе. Хаця рана рабіць вывад, а раптам тут зусім іншае».

У пакой увайшла жанчына. Відавочна, яна вельмі спяшалася і яшчэ не адсаплася. Твар яе быў потны, паліто — расшпілена. Маёр запрасіў яе сесці і адкрыў свой нататнік, у які заносіў усе звесткі пра нераскрытыя справы. Ён запісаў яе прозвішча і адрас і толькі пасля гэтага спытаў:

— Вы самі бачылі забітую?

— Так, канешне. Нашы дамы стаяць побач. Я прыйшла да Леакадзіі, гэта яе так завуць, сланечнікавага алею пазычыць, а яна, бедная, каля ложка ляжыць, уся ў крыві, вочы адкрыты, і не дыхае!

— Хто-небудзь выходзіў з яе дома?

— Не, я нікога не бачыла.

— Хто яшчэ пражывае ў яе доме?

— Адна яна жыла. Муж на фронце загінуў. Пры немцах пакутавала і існавала толькі за кошт сваіх кватарантаў. Аб смерці мужа даведалася ў канцы сарок чацвёртага.

Мачалаў зразумеў, што жанчына не паведаміць яму нічога, што прымусіць яго прымаць меры прама тут, у аддзяленні, і пачаў апранацца...

Гутарка заняла ўсяго некалькі мінут, і аператыўная група паехаць яшчэ не паспела. Жанчыну пасадзілі ў кабіну, а самі залезлі ў кузаў. Палутарка, прыбуксоўваючы коламі па снезе, кранулася з месца. Кузаў быў выпацканы машынным маслам, у ім валяліся трэскі. Усім пяцярым супрацоўнікам давялося стаяць. Трымаліся хто за кабіну, а хто за брудныя дрыготкія барты. «Вярнуся ў аддзел, — злосна падумаў маёр, — старшыну і шафёра прабяру як след. Зусім за машынай не сочаць!»

Ён адварочваў твар ад сустрэчнага ветру, але вочы хутка напаўняліся слязамі, вецер залазіў пад старэнькае восеньскае паліто, спецыяльна надзетае для сустрэчы з Купрэйчыкам. Нягледзячы на тое, што ехалі нядоўга, Мачалаў адубеў. Ён цяжка саскочыў на зямлю і першым увайшоў у брамку. Лёгкі сняжок замёў сляды, і толькі ледзь прыкметныя іх абрысы сведчылі пра тое, што па двары хтосьці прайшоў.

Мачалаў увайшоў у цёмны калідор, намацаў дзверы і адчыніў іх. Прайшоў першы пакой і адчыніў пафарбаваныя белай фарбай дзверы. У пакоі была бязладзіца. У Мачалава непрыемна засмактала пад лыжачкай. Хто-хто, а ён разумеў, што гэта характэрна для налётчыкаў, якія ў пошуках каштоўнасцей і грошай пераварочваюць у доме ўсё. Але вось на стале ўбачыў дзве пустыя бутэлькі з-пад гарэлкі, на разасланай газеце валяліся рэшткі ежы. Недалёка ад стала, каля ложка, які стаяў ля далёкай сцяны, ляжала жанчына. Яна была ў камбінацыі. Коўдра спаўзла з ложка і затуляла яе ногі. Жанчына ляжала тварам угару. Вочы былі шырока раскрыты, на твары — кроў. Аднаго позірку было дастаткова, каб пераканацца: удар быў нанесены па галаве, спераду. Недалёка валяўся малаток. У пакоі было змрочна, і Мачалаў загадаў:

— Новікаў, уключы святло.

Новікаў стаяў недалёка ад дзвярэй і, не сыходзячы з месца, працягнуў руку і пстрыкнуў выключальнікам. Затым участковы інспектар прывёў панятых, і опергрупа прыступіла да агляду.

Мачалаў агледзеў газету, разасланую на стале. Гэта была «Советская Белоруссия». Ён адразу ж звярнуў увагу, што на ёй алоўкам было напісана: «Мог. 43». Ціха сказаў следчаму, які пісаў пратакол агляду месца здарэння:

— Іваныч, не забудзься адзначыць у пратаколе запіс на газеце. — І, пачуўшы адказ следчага «ўгу», дадаў: — І вось гэтыя шлейкі не забудзь. Рэч мужчынская, а на спінцы ложка жанчыны боўтаецца.

Сапраўды, на нікеляванай спінцы ложка віселі звычайныя мужчынскія шлейкі.

Бутэлькі з-пад гарэлкі, рэшткі ежы, дзве пустыя шклянкі на стале і гэтыя шлейкі падказвалі Мачалаву, што ў дадзеным выпадку можа быць замешаны чалавек, які гасцяваў у гаспадыні.

Уважліва аглядаючы месца здарэння, маёр не забываў і пра тое, што сёння ў яго сустрэча з Купрэйчыкам. Прызначыўшы за сябе старшага і загадаўшы асцярожна спакаваць бутэлькі і шклянкі, якія стаялі на стале, Мачалаў накіраваўся да машыны. Яго праводзіў Новікаў, і Пётр Пятровіч, перш чым сесці ў кабіну, яшчэ раз нагадаў:

— Іван Іванавіч, не забудзься арганізаваць стараннае апытанне ўсіх суседзяў, можа, хто-небудзь бачыў забойцу. І яшчэ, пацікаўцеся, хто з мужчын наведваў яе.

Новікаў адказаў «ёсць!», і маёр сеў у кабіну. Заклапочана паглядзеў на гадзіннік і загадаў шафёру:

— Давай хутчэй да вакзала. — Мачалаў, вычакаўшы, пакуль машына набярэ хуткасць і шум матора стане цішэйшым, дадаў: — Заўтра нагадай мне, каб табе і старшыне, адказнаму за гаспадарку, дыхту даў добрага. Зусім за машынай не сочыце. Хоць бы шанавалі, што з усіх аддзяленняў горада толькі нам далі машыну, а вы яе дабіваеце.

Маладзенькі сяржант маўчаў. Ён спрытна кіраваў палутаркай і рабіў выгляд, што словы начальніка да яго адносін не маюць.

Гэта не спадабалася Мачалаву, і ён спытаў:

— Ты зразумеў мяне ці не?

— Вядома, зразумеў.

— А чаго тады маўчыш?

— А хто радуецца абяцанаму дыхту? Асабіста я цешуся пасля яго. — І, памаўчаўшы трохі, дадаў: — Мы ж сёння дровы ў аддзяленне вазілі.

— А іх што, маслам машынным змазвалі?

— Ды каністра дзіравая трапілася. Я яе паклаў плазам, а ў яе каля гарлавіны дзірка аказалася.

— Глядзець трэба, — кінуў нязлосна Пётр Пятровіч і замоўк. Маўчаў і шафёр. Відавочна, ён быў рады, што непрыемная гутарка скончылася.

Неўзабаве наперадзе паказалася прывакзальная плошча. Мачалаў загадаў спыніцца. Ён вырашыў машыну не трымаць і сказаў:

— Вяртайся на месца здарэння і перадай Новікаву, няхай пацікавіцца, хто са сваякоў ёсць у забітай, і хай абавязкова высветліць прозвішчы кватарантаў, якія пражывалі ў яе, у тым ліку і тых, хто кватараваў падчас вайны.

Затым Пётр Пятровіч саскочыў з падножкі і пашыбаваў да вакзала. Ён некалькі разоў азірнуўся, уважліва аглядаючы пешаходаў: ці не зацікавіўся хто-небудзь ім. Не, быццам бы ўсё ішло звычайна, і Пётр Пятровіч перасек плошчу. Неўзабаве ён убачыў Купрэйчыка. Прайшоў недалёка ад яго і, пераканаўшыся, што Аляксей яго заўважыў, накіраваўся да невялікага сквера, затым перасек вуліцу і неўзабаве апынуўся каля паўразбуранага дома. Праз правал у сцяне насцярожана глядзеў на вуліцу, па якой да дома набліжаўся Купрэйчык. За капітанам ніхто не сачыў.

Аляксей, усміхаючыся, сказаў:

— Злодзей, рабаўнік, рэцыдывіст і бандыт Лёха па вашым загадзе прыбыў.

З усмешкай гледзячы на Купрэйчыка, Мачалаў адказаў:

— Як дзве кроплі вады бандыт, далібог! Лёша, можа, ты ўжо з імі на «справу» хадзіў?

— Не, пакуль толькі п’ю і планы строю.

— Бачыў Карунова?

— Кожны дзень сустракаюся. — І Аляксей падрабязна расказаў пра сваё знаёмства з Каруновым і яго сябрамі. — Ведаеш, Пётр, Каруноў сустрэў мяне насцярожана і нават цяпер, на словах паверыўшы мне, паводзіць сябе асцярожна. Але нічога, яго язык паступова развязваецца, патроху пра сваіх сяброў расказвае. Атрымліваецца, што група ў іх з пяці чалавек. Акрамя Карунова, у яе ўваходзіць мой гаспадар — Прутаў, адна жанчына па мянушцы Магіла, але яе і астатніх дваіх я яшчэ не бачыў, ведаю толькі, што адзін з іх працуе ў лазні.

— А Драбуш?

— Як ні дзіўна, Драбуш — сябар Карунова, дапамагае яму, але на «спра­ву» з ім не ходзіць.

— А дзе сёння днём былі Каруноў і яго сябрукі?

— Гадзін у дзесяць Каруноў прыйшоў да Прутава і п’юць да гэтага часу. Дзякуй богу, што мне ўдаецца выкручвацца і не піць, а то перад табой цяпер стаяў бы стопрацэнтны алкаш Купрэйчык.

— Разумееш, Лёша, сёння днём зноў забілі жанчыну.

Мачалаў паведаміў усё, што яму было вядома пра гэты выпадак, і спытаў:

— Значыць, не яны?

Купрэйчык ціха, нібы разважаючы ўслых, прагаварыў:

— Каруноў і Прутаў адпадаюць. Але, разумееш, сёння, калі Каруноў добра выпіў, ён, як бы між іншым, сказаў, што Магіла і два карашы пайшлі на «работу». Можа, ён гэта забойства меў на ўвазе? — Купрэйчык з трывогай паглядзеў на Мачалава.

— Паспрабуй праверыць.

— Добра.

— І яшчэ, Лёша, нам удалося ўстанавіць цікавую дэталь: у пяці дамах, на гаспадароў якіх былі здзейснены напады, у розны час на кватэры жыў Каруноў.

— Вось яно што. — працяжна сказаў Купрэйчык, — значыць, праводзіў разведку. А ў жанчыны, якая забіта сёння?

— Яшчэ не высветлілі.

— Надзя не тэлефанавала?

— Як жа! Кожны дзень тэлефануе, усё пытаецца, калі мужа вярну. Выкручваюся як магу.

— Скажы, хай не хвалюецца, хутка буду дома.

— Добра, скажу. Не забудзься пра гэтую Магілу высветліць, чым чорт не жартуе.

— Не забудуся. Калі сустрэнемся?

— Калі не патэлефануеш, то ў сераду, тут, у шаснаццаць.

Яны паціснулі адзін аднаму рукі і разышліся. Першым сышоў у бок вакзала Купрэйчык. Вычакаўшы трохі, Мачалаў пайшоў у бок універсітэта. Неўзабаве ён сеў у трамвай, але праз два прыпынкі выйшаў з вагона і зайшоў у будынак электрастанцыі, размешчаны каля парку імя Горкага. Пётр Пятровіч вырашыў патэлефанаваць у аддзяленне міліцыі і высветліць, як ідуць справы па раскрыцці забойства. Яму пашанцавала, у дзяжурным пакоі, куды ён датэлефанаваўся, быў Новікаў. Ён далажыў пра вынікі агляду месца здарэння і апытання суседзяў загінулай. Маёр спытаў:

— Не высветлілі, Каруноў не пражываў у яе на кватэры?

— Суседка, якая паведаміла ў аддзяленне пра тое, што здарылася, кажа, што жылі на кватэры некалькі мужчын, але іх імёнаў і прозвішчаў яна не ведае. Вось калі б фота Карунова ёй паказаць, тады, магчыма, яна б і пазнала яго, калі ён жыў па суседстве.

— Ясна. Можа, твая праўда. Трэба паспрабаваць знайсці фотакартку яго. А цяпер ты, Ваня, схадзі на пошту і спытай, што можа азначаць надпіс на газеце, а я, мабыць, прайдуся крыху, штосьці галава баліць. Сустрэнемся ў аддзяленні гадзіны праз паўтары.

Мачалаў выйшаў на вуліцу Савецкую, перасек яе і па вузкай сцяжынцы пайшоў уздоўж ракі.

Працоўны дзень у супрацоўнікаў міліцыі быў не нармаваны, і працаваць даводзілася па дванаццаць—чатырнаццаць гадзін у суткі, а нярэдка і ночы напралёт. Мачалаў крочыў уздоўж ракі, стараўся не думаць пра працу, але гэта атрымлівалася з цяжкасцю. На плечы былога камбата, затым начальніка аддзела барацьбы з бандытызмам лёг цяжкі груз барацьбы са злачыннасцю і яшчэ дзясяткі вялікіх і малых праблем. Людзей не ставала, а тыя, што былі, жылі, дзе давядзецца: у маленькіх халупах, збудаваных сярод развалін, на кватэрах, туліліся з сем’ямі ў катухах-пакойчыках інтэрнатаў. Некаторыя спалі проста ў кабінетах аддзялення. Цяжка было і з харчаваннем у супрацоўнікаў, асабліва сямейных, тых, у каго былі маленькія дзеці. Да трывог і клопатаў сённяшняга дня дадалося пачуццё нездаволенасці тым, што ён ніяк не можа напасці на след Юшэвіча.

Мачалаў так задумаўся, што да яго свядомасці не адразу данёсся нягучны дзіцячы крык: «Дапамажыце, тану! Дапамажыце!»

Маёр рвануўся на строму, якая аддзяляла яго ад ракі. Крык даносіўся адтуль. Правальваючыся па пояс у снезе, ён узлез на невялікую строму і ахнуў. Амаль на сярэдзіне ракі ў палонцы боўтаўся хлопчык гадоў сямі. Ён спрабаваў учапіцца за лёд і ўзлезці на яго, але лёд крышыўся, хлопчык зрываўся і з галавой акунаўся ў ваду.

Мачалаў разумеў, што лёд яшчэ слабы, асабліва тут, дзе ў раку з трубы ішла цёплая вада ад прадпрыемстваў. Пётр Пятровіч азірнуўся. «Дошку б знайсці! — падумаў ён, аглядаючы засыпаную снегам мясцовасць. — Але дзе тут яе знойдзеш! Наперад, маёр!» — загадаў ён сабе і кінуўся да ракі.

— Трымайся, хлопец. Я іду да цябе на дапамогу!

Мачалаў зняў з сябе паліто, падбег да ракі, лёг на лёд і папоўз, пхаючы перад сабой паліто. Ён разумеў, што секунда прамаруджвання можа стаць для хлопчыка фатальнай. У любы момант стомленасць і холад могуць зрабіць сваю страшную справу. Каб падбадзёрыць яго, Пётр Пятровіч, працягваючы паўзці, спытаў:

— Як жа ты тут апынуўся?

— Хацеў перайсці праз раку, — ледзь раскрываючы ссінелыя вусны, адказаў хлопчык і, губляючы сілы, дадаў: — Ой, дзядзечка, міленькі, хутчэй, я зараз патану!

Мачалаў, не зважаючы, што пад ім трашчыць лёд, папоўз яшчэ хутчэй. Калі да палонкі засталося не больш за два метры, Пётр Пятровіч прасунуўся яшчэ на паўметра і моцна пхнуў ад сябе паліто.

— Хапайся за крысо!

Сам Мачалаў моцна трымаў паліто за рукаў. Хлопчык ухапіўся за адзежыну і паспрабаваў вылезці на лёд. У гэты момант Мачалаў адчуў, як прагінаецца лёд пад ім. Ён хацеў, не выпускаючы паліто, перакаціцца на іншае месца, але пачуўся трэск, і маёр апынуўся ў вадзе. Здаецца, што ўсё цела наскрозь працялі тысячы іголак. Пётр Пятровіч падумаў пра хлопчыка: «Госпадзі, як жа ён трымаецца гэтулькі ў такой вадзе?» — і бадзёра крыкнуў: — Вось бачыш, і я выкупаўся! — Маёр разумеў, што ў гэтыя хвіліны жыццё хлопчыка і яго ўласнае жыццё былі ў яго руках. А холад смяротнай хваткай сціскаў цела, намоклая вопратка цягнула на дно.

Ён упёрся грудзьмі ў беражок лёду і загадаў хлопчыку:

— Трымайся за паліто і лезь на лёд, дапамагай сабе нагамі!

Але хлопчык ледзь чутна сказаў:

— Не магу, дзядзечка, тану. — І, адпусціўшы паліто, пачаў апускацца ў ваду. Мачалаў ірвануўся да яго, паспеў схапіць яго за валасы, прыпадняць галаву над вадой.— Трымайся, сябручок, мы ці выратуемся разам, ці сыдзем разам на дно!

Ён падцягнуў да сябе хлопчыка і, падтрымліваючы яго галаву, паплыў да берага. Праз некалькі метраў яны апынуліся ля ўскрайку лёду. Ён паспрабаваў выцягнуць хлопчыка на лёд і раптам адчуў, што сілы пакідаюць яго.

«Трымайся, маёр, — са злосцю загадаў сабе Мачалаў, — на фронце выжыў і не маеш правы тут гінуць!»

З вялікім намаганнем ён усё-такі выпхнуў хлапчука на лёд:

— Паўзі, родны! Паўзі!

Хлопчык хоць і выяўляў прыкметы жыцця, але не рухаўся. Губляючы рэшткі сіл, Пётр Пятровіч усё ж ссунуў хлопчыка з месца, а сам ад штуршка з галавой акунуўся ў ваду. Мачалаў адчуваў, што яшчэ крыху і сілы яго вычарпаюцца. Ён вынырнуў і падумаў: «Няўжо смерць? Не, трэба сабраць усе сілы, трэба пхаць хлапчука наперад, інакш ён прымерзне да лёду, і канец!» Пётр Пятровіч упёрся рукамі ў хлопчыка і сутаргава запрацаваў непаслухмянымі нагамі. Адчуў, як зрушыўся з месца хлопчык, наваліўся грудзьмі на лёд. Лёд трэснуў, і Мачалаў трошкі прасунуўся наперад. Зноў пхнуў наперад хлопчыка і зноў налёг на лёд. Потым так зноў і зноў, да берага заставалася не больш за два метры, ён чарговы раз пхнуў хлопчыка, зноў акунуўся ў ваду і адразу ж адчуў пад нагамі дно. Дрэнна цямячы, ён, выбіваючыся з апошніх сіл ламаў лёд. Праз два крокі лёд ужо ўтрымліваў іх. Пётр Пятровіч папоўз да берага, падцягваючы за сабой хлопчыка. Вось ён, такі жаданы бераг! Мачалаў устаў на ногі, па калена патанаючы ў снезе. Сіл, здавалася, не было зусім, але ён нагнуўся і з велізарным напружаннем узяў хлопчыка на рукі. Зараз трэба было падняцца на строму. Пётр Пятровіч павольна рушыў угару. Глыбокі снег замінаў ісці, затое не слізгалі ногі. Вось і груд. Не пераводзячы дыхання, Мачалаў пачаў спускацца ўніз, туды, дзе віднелася сцяжынка. Пётр Пятровіч разумеў, што зроблена толькі палова справы. Цяпер яму, знясіленаму, трэба было данесці выратаванага хлопчыка да сцяжынкі, а затым па ёй дабрацца да Савецкай вуліцы, дзе былі людзі, дзе стаяў цёплы будынак электрастанцыі. І Мачалаў ішоў. У абледзянелай адзежы, аслаблымі рукамі ён прыціскаў да грудзей хлопчыка. Вочы закрывалі склееныя лёдам валасы, у свядомасці цяплілася адзіная думка: дайсці да людзей, яны выратуюць хлопчыка. Ён нават не чуў звычайнага вулічнага шуму, калі выйшаў на Савецкую. Мачалаў, нібы ў сне, не бачачы здзіўленых поглядаў прахожых, перайшоў вуліцу і ўвайшоў у будынак электрастанцыі. Да яго кінуліся людзі, і маёр, як яму здалося, гучна пракрычаў:

— Тэрмінова «хуткую»! Трэба ратаваць хлопчыка!

Але яго голасу ніхто не чуў, таму што маёр толькі слаба паварушыў вуснамі. Людзі і так усё зразумелі. Хлопчыка паклалі на пісьмовы стол і сталі здымаць з яго адзежу. Двое мужчын заняліся Мачалавым.

Неўзабаве прыехала «хуткая дапамога». Урачы завіхаліся адразу над абодвума, а затым іх, захутаных у нечыя футры і паліто, вынеслі на насілках і пагрузілі ў машыну.

«Хуткая дапамога», завываючы сірэнай, імчалася па вуліцах горада, а ў салоне, на насілках, ляжалі дарослы і дзіця. Мачалаў страціў прытомнасць і не бачыў, што хлопчык па-над футрам з галавой быў накрыты белай прасціной. Ён быў мёртвы. Жанчына-ўрач, не хаваючы слёз, плакала, нібы яна была вінаватая ў смерці незнаёмага ёй сямігадовага хлопчыка.

21 Участковы ўпаўнаважаны Буравін

Прайшоў тыдзень як Славін і Сімоха ўладкаваліся ў Станавым. Разам з мясцовымі актывістамі яны назіралі за дамамі, у якіх маглі з’явіцца небяспечныя злачынцы. Па прапанове Буравіна група паляўнічых-добраахвотнікаў прачэсвала і аглядала бліжэйшыя лясы. Вопытныя стралкі шукалі сляды ўцекачоў, але нічога выявіць пакуль не ўдалося.

У нядзелю пасля сняданка Славін размаўляў з сынам гаспадара Воўкам, які атрымаў тройку па алгебры і тлумачыў гэта «нешанцаваннем». Сімоха дапамагаў гаспадару ў двары.

Нечакана ў пакой увайшоў Буравін. Твар яго было заклапочаны.

— Здарылася што-небудзь, Міхаіл Якаўлевіч? — спытаў Славін, устаючы з лавы і падыходзячы да Буравіна.

— Такога яшчэ не было, свінню выкралі ў аднаго з жыхароў Светлага.

— Свінню, кажаце. Цікава. А раптам гэта работа Солаха і Мельнікава, жэрці ж трэба штосьці?

— Вось пра гэта я таксама падумаў. Паеду пагляджу.

— Я таксама з вамі, — заявіў Славін і рашуча пацягнуўся да свайго паўкажушка, які вісеў на вешалцы.

— Не, таварыш лейтэнант, я думаю, што гэтага рабіць не трэба. Вас людзі не ведаюць і, убачыўшы са мной, насцярожацца. Я конна хутка злятаю, а затым падумаем, што трэба рабіць.

Неяк дзіўна выглядалі адносіны, якія склаліся паміж Славіным і Буравіным. Оперупаўнаважаны быў старшым групы, але часцей за ўсё прымалася рашэнне, якое прапаноўваў участковы. Вось і цяпер, падумаўшы, Славін павесіў на кручок свой паўкажушак.

Буравін неўзабаве ўжо быў у Светлым. Пацярпелая, пажылая жанчына Анфіса, нават паплакала, убачыўшы капітана:

— Што ж гэта робіцца, Міхаіл Якаўлевіч? У нас у сяле, ужо як у Крыме, красці пачынаюць, ды яшчэ свіней! Дзе ж гэта відана?

Буравін усміхнуўся. Ён успомніў, як у саракавым годзе Анфіса як перадавая калгасніца была прэміравана бясплатнай пуцёўкай на курорт, а там на вакзале ў яе ўкралі чамадан. Анфіса нікуды не паведамляла пра гэта, а, калі пасля адпачынку вярнулася ў свой калгас, прыйшла да ўчастковага і ледзь ці не з кулакамі накінулася на яго, патрабуючы, каб ён неадкладна прыняў меры і знайшоў чамадан.

— Пакажы мне спачатку, дзе твая свіння знаходзілася.

Гаспадыня пайшла наперадзе, галосячы:

— Такая была свіння, такая была свіння. чысценькая, гладзенькая! Я ж так за ёй глядзела. — І раптам яна на паўдарозе спынілася, якраз на сярэдзіне двара, усім сваім грузным целам павярнулася да ўчастковага і рушыла на яго. — Але ты, Міхаіл Якаўлевіч, у мяне зараз не выкруцішся, як тады, у саракавым! Ты павінен знайсці маю свінню, а не знойдзеш, начальству твайму скаргу на дзесяці лістах напішу.

— Дык ты ж, Анфіса, непісьменная, як жа ты скаргу пісаць будзеш? — пажартаваў капітан і пашкадаваў. У гаспадыні тут жа высахлі слёзы, і яна пайшла ў наступленне.

— Нічога, дарагі Мішанька, я на цябе ўправу знайду, сама паеду ў раён і раскажу, як ты хлеб казённы адпрацоўваеш. І скажу я табе так: не знойдзеш свінню — сваю аддасі! І кропка на гэтым.

Гаспадыня пры гэтых словах нават прытупнула, павярнулася і пайшла да хлява. Буравін, усміхаючыся, пайшоў за ёй. У душы ён спадзяваўся яшчэ на тое, што свіння сама ўцякла, але, зірнуўшы на дзверы, зразумеў, што тут сапраўды злачынства. На дзвярах бездапаможна боўтаўся замок, выдраны разам з дужкай з дзвярной каробкі. Буравін выйшаў у двор і за вуглом, ля сцяны хлява, убачыў некалькі слядоў, занесеных завеяй. Ён паклікаў гаспадыню:

— Анфіса, гэта не твае сляды?

— Не, я туды не хадзіла. Я глядзела ў гародзе і за хлявом, але не з гэтага боку.

Буравін паспрабаваў вызначыць хоць бы прыблізна памер абутку, але зрабіць гэта было цяжка. Капітан не спяшаючыся рушыў да плота. Там яго чакала яшчэ адна непрыемная неспадзеўка. У плоце, з боку лесу, было выламана чатыры дошкі. На ніжняй жэрдцы ён выявіў жмут светлай цвёрдай поўсці.

Буравін вярнуўся да хаты. Спытаў у гаспадыні:

— Сабакі ў цябе няма?

— Не, не люблю я сабак, толькі аб’ядаюць яны, лепш ужо кабанчыка трымаць.

— Якога колеру твая свіння?

— Светлая, такая беленькая.

— Я паеду ў лесе сляды пашукаю, а заяву мы з табой крыху пазней складзём.

Ён проста па друзлым снезе, праз поле накіраваў каня да ўзлеску. Буравін ведаў, што ў лесе вецер трохі меншы, і спадзяваўся выявіць сляды выкрадальнікаў. І на ўзлеску ён знайшоў усё-такі сляды. Яны належалі траім невядомым. Сляды вялі ў глыб тайгі, і капітан, трымаючы каня за аброць, пайшоў побач. Метраў праз трыста ён убачыў прыпарушаны зверху, шчыльна ўтаптаны ля кустоў снег. Конь неспакойна фыркнуў. Буравін разгроб свежы полаг снегу і ўбачыў кроў. «Так. Значыць, тут яны і закалолі свінню». Ён яшчэ раз абышоў гэта месца і заўважыў рэшткі слядоў палазоў. Па памеры каляіны вызначыў, што гэта былі санкі. След яшчэ праглядаўся на снезе, і ўчастковы рушыў далей. Праз пяцьсот метраў ён выйшаў на лясную дарогу. Тут вецер быў мацнейшы і сляды замяло.

У трывожным роздуме вярнуўся Буравін у сяло, напісаў ад імя пацярпелай заяву і ткнуў пальцам, дзе трэба распісацца.

Увечар Буравін расказаў Славіну і Сімоху пра вынікі сваёй паездкі. Славін спытаў:

— Лічыце, што гэта іх работа?

— Так, больш няма каму такое зрабіць. Вакол у тайзе чалавека са свечкаю не знойдзеш, ну, а мясцовыя красці не будуць, за гэта я галавой ручаюся.

— Няхай сабе злодзеі Солах і Мельнікаў, то як растлумачыць, што сляды ў лесе належаць траім чалавекам. Значыць, трэцім мог быць толькі мясцовы жыхар.

— Гэта вы, Уладзімір Міхайлавіч, правільна заўважылі наконт трэцяга. Так, там быў мясцовы жыхар. Але я меў на ўвазе сумленных вяскоўцаў і ўпэўнены, што з імі быў хтосьці з тых, каго мы трымаем пад кантролем.

— Што ж атрымліваецца? — заўважыў Сімоха, — мы за імі сочым, а яны калі хочуць, тады сыходзяць...

— Не здзіўляйся, Андрэй, — перабіў яго Славін, — завейнай ноччу можна выйсці з дому непрыкметна. Нам трэба прымаць больш рашучыя меры. Уначы будзем тэлефанаваць Алтыніну.

22 Маёр міліцыі Алтынін

Маёр Алтынін турбаваўся за лёс сваіх супрацоўнікаў. Яны знаходзіліся далёка ад раённага цэнтра і павінны былі разлічваць толькі на ўласныя сілы. Алтынін разумеў, што калі ён накіруе ў Станавое дадатковыя сілы, то пра гэта, напэўна, стане вядома злачынцам і яны проста сыдуць з гэтых месцаў. Знаходжанне ж бандытаў там, дзе яны цяпер былі, хоць і ўяўляла вялікую небяспеку, але нашмат аблягчала магчымасць злавіць іх...

Разважаючы над гэтым, Алтынін штохвіліны паглядаў на чорны стары тэлефон. Ён чакаў, калі яго злучаць з Кемерава. Нарэшце раздаўся рэзкі тэлефонны званок.

Маёр падняў трубку, пачуў голас начальніка ўпраўлення і стаў дакладваць:

— Здравія жадаю, таварыш палкоўнік. Я вырашыў патурбаваць вас па справе Солаха. Учора ўначы мне тэлефанаваў Славін. Хутчэй за ўсё ўцекачы там.

Алтынін расказаў і пра крадзеж свінні, і пра сляды ў лесе, якія выявіў участковы ўпаўнаважаны Буравін.

Палкоўнік моўчкі, не перабіваючы, слухаў. Алтыніну нават здалося, што сувязь перапынілася, і ён трывожна спытаў:

— Ало, вы мяне чуеце, таварыш палкоўнік?

— Так, так, я слухаю. Што ж вы прапануеце?

— Я хачу вас папрасіць узмацніць кантроль за дарогамі, якія выходзяць з раёна, і даць мне дадаткова людзей, каб блакіраваць участак тайгі, дзе павінны знаходзіцца злачынцы.

— У Станавое, лічыце, яшчэ супрацоўнікаў не трэба накіроўваць?

— Я думаю, што не трэба. Славіну і Сімоху пакуль удаецца знаходзіцца там неапазнанымі. Пра іх прысутнасць ведае толькі невялікая колькасць актывістаў, адабраных для кантролю за бацькам Солаха і яго сваякамі.

— Так і быць, мы ўзмоцнім кантроль за дарогамі і заўтра ж накіруем вам у дапамогу невялікі атрад супрацоўнікаў, якія добра арыентуюцца ў тайзе. Выкарыстоўвайце іх для пошуку логава злачынцаў. Мяне турбуе, што Славін і Сімоха адарваны ад аддзялення. Падумайце, можа, недалёка ад Станавога арганізаваць «стаянку лесарубаў». Размясціўшы там з дзясятак супрацоўнікаў, вы зможаце аператыўна ўмяшацца, калі спатрэбіцца, дый сувязь надзейную падтрымліваць са Славіным. Ну, як Славін, не рвецца ў Беларусь?

— Напэўна, рвецца, таварыш палкоўнік, але ён чалавек стрыманы. У яго ж там маці, сястра. Перажывае ён і за лёс бацькі. Хлопец яшчэ малады, а перажыў колькі! Асабіста я перавёў бы яго ў Беларусь. Сам ён прасіцца не будзе. Яму патрэбна дапамога, а дакладней, ваша дапамога, таварыш палкоўнік.

— Добра, добра, я падумаю, але пакуль хай працуе.

23 Лейтэнант Новікаў

На пошце Новікаву сказалі, што надпіс на газеце «Мог. 43», напэўна, зрабіў паштальён.

Пажылы начальнік паштовага аддзялення хрыплым прастуджаным голасам казаў:

— «Мог.»— гэта скарочаная назва вуліцы, а лічба 43 пазначае нумар дома. — Начальнік пошты пацягнуўся па тоненькую папку. — Тут у мяне пералік вуліц горада. Давайце паглядзім, якія вуліцы вам могуць падысці.

Праз некалькі хвілін Новікаў зразумеў, што яму трэба ехаць на вуліцу Магілёўскую. Ён высветліў, якое паштовае аддзяленне абслугоўвае гэту вуліцу, і паехаў туды.

Паштовае аддзяленне размяшчалася ў маленькай драўляным дамку. Усярэдзіне — цесна, няўтульна і холадна. Начальніка на месцы не было. Маладзенькая дзяўчына, якая сядзела за фанернай перагародкай, сказала, што ў дом нумар сарок тры па вуліцы Магілёўскай сапраўды дастаўляецца газета «Советская Белоруссия». Падпісчыкам яе з’яўляецца Гарбылеўскі Мікалай Стэфанавіч.

— Дзе ён працуе? — спытаў оперупаўнаважаны.

Дзяўчына ўсміхнулася:

— Пошта не міліцыя і такіх звестак не ведае.

— А асабіста пра сябе якія звесткі маеце?

— А што вас цікавіць?

— Ну, напрыклад, вольныя вы сёння вечарам? — Новікаву спадабалася гэта сімпатычная дзяўчына, і калі б Мачалаў цяпер і пачуў такое пытанне, то, напэўна, не зразумеў бы свайго падначаленага. Новікаў быў халасты, і яго жаданне пазнаёміцца з дзяўчынай было натуральным.

Дзяўчына хацела штосьці адказаць, але раптам перастала ўсміхацца і зрабілася строгай і афіцыйнай. Лейтэнант азірнуўся і ўбачыў, што ў памяшканне ўвайшоў малады чалавек. Ён стаў побач з Новікавым і паглядзеў на дзяўчыну:

— Тася, ты хутка?

— Ты ж ведаеш, Вася, праз дваццаць мінут.

— Добра, я пачакаю.

У руках Вася трымаў сетку-авоську і бітон з малаком.

Новікаву ўсё стала ясна. Ён павярнуўся і выйшаў. «Чорт бы іх пабраў, гэтых прыгажунь, яшчэ малако маці на вуснах не обсохла, а яна ўжо замужам», — думаў ён, крочачы да дома нумар сарок тры. Дом быў невялікім, і ў ім, хутчэй за ўсё, пражывала не больш за адну сям’ю. Памеркаваўшы, Новікаў вырашыў не спяшацца заходзіць у гэты дом, а накіраваўся ў суседні.

Па суседстве жыла гаманкая бабулька, якая, відавочна, сумавала і была рада магчымасці пагаварыць з чалавекам. Дзякуючы ёй, Новікаў неўзабаве даведаўся, што ў суседнім доме пражывае з жонкай і двума дзецьмі начальнік аўтагаража Гарбылеўскі.

— Чалавек ён паважны, ветлівы, — характарызавала Гарбылеўскага бабулька, — пры сустрэчы заўсёды пагаворыць са мной, пра здароўе спытае. Не, што і казаць, цяпер такіх мужчын рэдка сустрэнеш.

— У камандзіроўкі ён часта ездзіць?

— Хто яго ведае. Бачу яго не кожны ж дзень, можа, і ездзіць.

— Ну, а сябруе з кім?

— Прыходзяць да іх у дом людзі, але я іх не ведаю.

— А вы самі, бабуля, часта ў іх бываеце?

— Я зусім туды не хаджу.

— Гэта чаму ж?

— А я з Любкай, яго жонкай, не ў ладах.

— А што такое?

— Ды так.

Бабулька збянтэжылася, і Новікаў зразумеў, што яна не хоча пра гэта казаць, і настойваць не стаў. Але гаспадыня пасля невялікай паўзы сказала:

— Муж яе, Мікалай Стэфанавіч, аднойчы прыйшоў раней часу дахаты, ну і заспеў яе з палюбоўнікам. Скандал у іх быў. Ён разводзіцца хацеў, але Любка перад ім проста ў двары на каленах поўзала, прабачэння прасіла, вось ён і застаўся з ёй. Я думаю, што з-за дзяцей гэта зрабіў. Сыну ўжо чатырнаццаць, а дачцэ дзесяць.

— А чаму вы з Любай не размаўляеце?

— Дык яна ж вырашыла, што гэта я яе мужа паклікала, калі да яе палюбоўнік прыйшоў.

— Ясна. — Новікаву хацелася яшчэ спытаць бабульку пра Г арбылеўскага, але ён разумеў, што гэтым можа выклікаць у яе падазрэнне, і таму ён пачаў цікавіцца іншымі суседзямі.

Пасля гэтага Новікаў накіраваўся ў дом Гарбылеўскага. Увайшоў у напаўцёмны калідор, старанна атрос ад снегу шапку і паліто, пастукаўся ў абабітыя брызентам дзверы. Адказу не пачуў і пацягнуў за ручку. Дзверы адкрыліся, і лейтэнант апынуўся ў невялікім пярэднім пакоі. З дзвярэй, якія вядуць у пакой, здзіўлена выглянула жанчына.

— Дабрыдзень! Дазвольце ўвайсці?

— Дабрыдзень, праходзьце, калі ласка.

Нягледзячы на ветлівае «калі ласка», жанчына холадна і насцярожана глядзела на незнаёмца.

— Мне патрэбен Мікалай Стэфанавіч.

— Ён на рабоце, але хутка павінен быць. Калі хочаце, пачакайце яго.

Новікаў улавіў у яе словах некаторую зацікаўленасць. Відавочна, малады ўзрост наведвальніка выклікаў цікавасць.

«Напэўна, дзівіцца, што можа звязваць мяне з яе мужам? — думаў лейтэнант, здымаючы паліто і вешаючы яго ў пярэднім пакоі на ўбіты ў сцяну цвік. — Скарыстаюся тым, што яна адна, і не буду хаваць, хто я».

Ён прайшоў у пакой і, перш чым сесці на прапанаванае крэсла, прадставіўся:

— Я — оперупаўнаважаны крымінальнага вышуку, вось, паглядзіце маё пасведчанне.

Гаспадыня мімаходам зірнула на чырвоную кніжку і расхвалявалася:

— А што здарылася?

— Нічога, проста мне трэба з вашым мужам пагаварыць.

Але жанчына не супакойвалася:

— Вы праўду кажаце? Можа, з сынам што здарылася? Ён чамусьці дома не начаваў, я ўжо ўся змарнавалася, перажываю за яго.

— Не, не, мне проста трэба сёе-тое высветліць у вашага мужа. Дарэчы, ён у гэтыя дні нікуды не выязджаў?

— Выязджаў. Ён быў цэлы тыдзень у камандзіроўцы і прыехаў толькі ўчора ўвечары.

— Куды ён ездзіў?

— У Гомель. Вы мне скажыце, што здарылася?

— Я ж вам ужо сказаў: мне трэба пагаварыць з ім.

— Не, ён, напэўна, штосьці ў камандзіроўцы ўпароў.

Новікаў паціснуў плячамі:

— Дзіўны вы чалавек. Я вам кажу адно, вы мне — другое. Мне сапраўды трэба з ім пагаварыць.

Лейтэнант ужо быў не рады, што застаўся чакаць у доме, але ў гэты момант у калідоры пачуўся тупат, і ў дзвярах з’явіўся мужчына. Выглядаў ён гадоў пад пяцьдзясят, быў высокі, хударлявы. Цёмныя вочы запытальна глядзелі на незнаёмага чалавека.

«Яшчэ, чаго добрага, вырашыць, што чарговага палюбоўніка жонкі заспеў дома», — падумаў лейтэнант і сказаў:

— Мікалай Стэфанавіч, я — з міліцыі. Можа, вам лепш не распранацца, а прайсці са мной. Нам трэба пагаварыць па адным пытанні.

Гарбылеўскі пабляднеў. Ён паспрабаваў зноў зашпіліць гузікі, але рукі не слухаліся і моцна дрыжалі.

Гэта не выслізнула з-пад увагі оперупаўнаважанага.

Заўважыла гэта і гаспадыня. Яна падышла да мужа і спытала:

— Коля, што здарылася?

— Нічога, я хутка прыйду.

— Я пайду з табой!

— Не, не трэба. Ты пабудзь дома, я хутка.

Гарбылеўскі так разгубіўся, што нават стаў заікацца. Ён павярнуўся і выйшаў. Новікаву прыйшлося паспешна апранаць шапку і паліто.

Гарбылеўскага Новікаў дагнаў ужо за брамкай. Той спытаў:

— Куды мы пойдзем?

— У міліцыю, там і пагаворым.

У душы Новікаў праклінаў сябе за тое, што не папрасіў машыну. Гэтыя хвіліны былі самымі прыдатныя для гутаркі з Гарбылеўскім. Ён разгублены, і лёгка можна распазнаць, калі ён будзе казаць праўду, а калі маніць,

«Пакуль будзем дабірацца да аддзялення, — думаў лейтэнант, — ён, напэўна, супакоіцца і падрыхтуецца да допыту».

Так яно і здарылася. Калі Новікаў увёў Гарбылеўскага ў кабінет следчага, той ужо ўзяў сябе ў рукі. Ён з найгранай самаўпэўненасцю сказаў:

— Не разумею, навошта я спатрэбіўся вам? Жыву не ў гэтым раёне, і дзеля чаго мяне цягнуць з аднаго канца горада ў другі?

Следчы Весялуха быў вопытным работнікам. Ён зразумеў стан Гарбылеўскага, спакойна адказаў:

— Не мы вінаватыя ў тым, што вы тут апынуліся.

— Ну і не я ж.

Новікаў паклаў перад следчым лісток паперы, на якім напісаў дадзеныя Гарбылеўскага, і Весялуха, зазірнуўшы ў яго, прадоўжыў:

— Менавіта вы, Мікалай Стэфанавіч, прымусілі нас гэта зрабіць, і каб не марнаваць дарма час, папрашу растлумачыць, ці ведаеце вы Леакадзію Іванаўну Бузанінаву, адміністратара гасцініцы?

Гарбылеўскі паспешна адказаў:

— Не, не ведаю і ўпершыню чую пра такую.

— Ці так? — іранічна ўсміхнуўся следчы і павярнуўся да Новікава: — Іван Іванавіч, вы не пыталі ў таварыша Гарбылеўскага, дзе ён учора знаходзіўся?

— Не, я думаў, што ў гэтым няма неабходнасці, лічачы, што ён сам усё добра памятае і раскажа.

Весялуха зноў звярнуўся да Гарбылеўскага:

— Так што не трэба спяшацца з адказам. Думайце, перш чым гаварыць, Мікалай Стэфанавіч.

Следчы дастаў чысты бланк пастановы, хутка запоўніў яго і сказаў Новікаву:

— Іван Іванавіч, я вынес пастанову пра дактыласкапіраванне таварыша Гарбылеўскага і пакуль буду дапытваць яго, вы з’ездзіце з дактакартай да экспертаў. Думаю, што нам іх заключэнне спатрэбіцца.

Хвілін праз дзесяць Новікаў, выпрасіўшы ў дзяжурнага палутарку, хвалюючыся, ехаў з дактакартай Гарбылеўскага да экспертаў. А хвалявацца было ад чаго. На ўзятых з месца здарэння бутэльках з-пад гарэлкі былі выяўлены сляды пальцаў рук. Некаторыя з іх належалі забітай, але меліся і сляды, пакінутыя рукамі іншай асобы..

Прайшла яшчэ гадзіна, і Новікаў з кабінета экспертаў патэлефанаваў дзяжурнаму аддзялення міліцыі. Яму адказаў старшына Сафонаў. Лейтэнант папрасіў:

— Слухай, Сафонаў, зрабі добрую справу. Падыдзі да Весялухі і папрасі яго да тэлефона, а сам пакуль пабудзь у яго кабінеце.

Праз некалькі хвілін у трубцы пачуўся голас следчага:

— Весялуха слухае!

— Андрэй Яўгенавіч, гэта Новікаў. Ну як Гарбылеўскі, кажа праўду?

— Не. Стаіць на тым, што не ведае яе, і ўсё тут.

— Нічога, цяпер перадумае, гэта ён пакінуў на бутэльках сляды пальцаў рук.

— Што ты кажаш! Вось выдатна! Заключэнне гатова?

— Хвілін праз пяток скончаць пісаць.

— Добра. Прывозь яго, а я цяпер пайду працягваць допыт.

Неўзабаве Новікаў быў у аддзяленні. Ён адразу ж накіраваўся ў кабінет Весялухі. Той якраз скончыў допыт.

— Прачытайце і падпішыце кожны ліст пратаколу допыту.

Гарбылеўскі пачаў чытаць, а Новікаў, перавёўшы дух, зняў паліто, шапку, павесіў іх на вешалку і прысеў на крэсла, якое стаяла ўзбоч ад Весялухі, які моўчкі назіраў за аператыўнікам, даючы таму права ўзяць ініцыятыву на сябе.

Новікаў пачакаў, пакуль Г арбылеўскі дачытае пратакол, і, калі той пацягнуўся па ручку, каб распісацца, спакойна сказаў:

— Не спяшаецеся, Мікалай Стэфанавіч. Прачытайце спачатку гэта. — Лейтэнант працягнуў Гарбылеўскаму заключэнне эксперта і патлумачыў: — У кватэры Бузанінавай, знаёмства з якой вы адмаўляеце, мы выявілі на стале дзве пустыя бутэлькі з-пад гарэлкі, на якіх маюцца сляды пальцаў і часткі далоняў вашых рук.

Весялуха таксама далучыўся да гутаркі:

— Да гэтага трэба дадаць, што ў той жа кватэры на стале мы знайшлі газе­ту «Советская Белоруссия», на якой быў напісаны ваш адрас. Не сумняваюся, што пры допыце паштальён пацвердзіць, што гэтую газету ён даставіў своечасова да вас дамоў, а вось якім чынам яна патрапіла ў кватэру Бузанінавай — тлумачыць вам. І яшчэ, на спінцы ложка Леакадзіі Іванаўны мы выявілі вось гэту штучку. — Весялуха ўстаў і, падышоўшы да сейфа, дастаў з яго шлейкі.

Новікаў ледзь прыкметна падміргнуў Весялуху.

— Андрэй Яўгенавіч, можа, пакуль вы будзеце заканчваць допыт, я з’езджу хуценька дамоў да Мікалая Стэфанавіча, прад’яўлю жонцы газету, а заадно і шлейкі, а раптам яна апазнае, каму яны належаць.

Твар Г арбылеўскага пабарвавеў, ён паклаў на стол пратакол допыту і глуха сказаў:

— Не трэба нікуды ездзіць. Я сам усё раскажу. — Ён памаўчаў, сабраўся з думкамі, а затым нечакана стукнуў кулаком па стале. — Чорт бы пабраў гэтую бабу! Звалілася мне як снег на галаву. Уліп у гісторыю, а зараз хоць вешайся!

— Навошта вешацца? — спакойна заўважыў Весялуха. — Калі чалавек трапіў у цяжкае становішча, ён павінен шукаць з яго выйсце.

— Так, гэта так. Дык вось, слухайце... Пазнаёміўся я з Леакадзіяй Іванаўнай год назад. Пасябравалі, мне нават здавалася, што я пакахаў яе. У самога з жонкай жыцця не атрымалася. Жывём пад адным дахам як чужыя, дзяцей шкада. Пачалі мы сустракацца з Леакадзіяй, я дапамог ёй уладкавацца ў гасцініцу адміністратарам. Праўда, не падабалася мне, што ўжо занадта шмат у яе сябровак і знаёмых завялося. То нумар камусьці патрэбен, то пагаварыць у яе на кватэры трэба, а то проста ў каханне пагуляць... Не па душы мне ўсё гэта было. Спрабаваў я казаць ёй — не разумела, жартамі адказвала, смяялася. Але аднойчы, гэта было месяцы два назад, яна сама пачала турбавацца, чагосьці перажываць, утойваць ад мяне. Неяк намякнула, што яна баіцца нейкіх людзей, але, калі я пачаў высвятляць прычыну, Леакадзія нічога не сказала. І вось учора здарылася тое, чаго яна баялася. Я прыехаў з камандзіроўкі на дзень раней і вырашыў правесці яго разам з Леакадзіяй. Купіў дзве бутэлькі гарэлкі і пайшоў да яе дамоў. Леакадзія ведала, што я прыйду. У яе быў выходны дзень, яна чакала мяне. Мы выпілі... Раптам пачуўся стук ва ўваходныя дзверы. Я вызірнуў і ледзь не самлеў. На ганку стаяла жанчына, апранутая ў чорнае трусінае футра. Твару яе я не бачыў, бо жанчына стаяла да мяне бокам. Мая жонка таксама носіць чорнае футра, і я чамусьці вырашыў, што гэта яна, і, скажу вам шчыра, вельмі спалохаўся і разгубіўся. Думаю, што рабіць? Раз жонка прыйшла сюды, то, напэўна, ёй хтосьці падказаў, а гэта значыць, што яна будзе стукаць, пакуль ёй не адкрыюць. Ды і вокны можа палкай пабіць. Увогуле, схапіў я ў бярэмя свае рэчы і кажу Леакадзіі: «Я на гарышчы схаваюся, а ты ўпусці яе, скажаш, што спала, таму і не адкрывала. Мяне ты ніколі не бачыла».

Леакадзія ляжыць у пасцелі, на мяне вачамі зіркае і ніяк зразумець не можа, чаго я так перапалохаўся. Выйшаў я ў калідор, падняўся на гарышча і паціху, без шуму, лесвіцу за сабой увалок, каб жонка не ўлезла, і пачаў хутка апранацца. Чую, Леакадзія выйшла ў калідор. Я паволі праз лаз стаў назіраць. Адкрыла яна дзверы, а ў калідор уваходзіць незнаёмая жанчына. Аказалася, што я з перапуду памыліўся. Ну, што рабіць, не палезеш жа ўніз. Яна прывіталася з Леакадзіяй і пытае: «Чаго гэты ты ў камбінацыі?» А тая адказвае, што спала. Увайшлі яны ў пакой, а я сяджу на бэльцы перакрыцця. Хвілін праз пяць пачуўся нейкі шум, нават крыкі. Я вырашыў, што жанчыны пра нешта спрачаюцца. Потым стала ціха. Я сядзеў і думаў, што рабіць далей. Нарэшце, дзесьці праз паўгадзіны, сышла гэта жанчына. Я спусціўся ўніз, увайшоў у пакой і тое, што я ўбачыў, не забуду ніколі. Леакадзія ляжала мёртвая, уся ў крыві. Жах!

— Жанчыну не спрабавалі дагнаць? — спытаў Весялуха.

— Я так разгубіўся, што нават у той момант і не падумаў пра гэта.

— Напэўна, баяліся, каб на вас не падумалі?

— Калі адкрыта казаць — так. Я адразу ж сышоў, вырашыўшы зрабіць выгляд, што нічога не ведаю.

— Чаму ж вы ў міліцыю не паведамілі? — спытаў Новікаў. — Маглі ж патэлефанаваць. Нават гэтага не зрабілі.

— Спалохаўся я.

Весялуха ўзяў бланк пратаколу допыту.

— Ну што ж, працягнем запісваць вашы сведчанні.

— Я прашу прабачэння, Андрэй Яўгенавіч, — прагаварыў Новікаў, — але ў мяне яшчэ пара пытанняў.

І лейтэнант звярнуўся да Гарбылеўскага.

— Як выглядала гэта жанчына?

— Я яе дрэнна разгледзеў.

— Але ўсё-такі.

— Г адоў трыццаць пяць—сорак ёй. У чорным трусіным футры, белая, памойму, вязаная хустка. Вось, мабыць, і ўсё, што прыкмеціў.

— Раней вы не бачылі яе?

— Не, ніколі.

— А Бузанінава не расказвала пра сварку з якой-небудзь жанчынай?

— Не. хоць, ведаеце, месяцы два назад яна, смеючыся, намякнула, што баіцца нейкай жанчыны. А потым тут жа стала запэўніваць, што пажартавала. Яна нават імя жанчыны называла, але я не памятаю.

— А вы ўспомніце. Штосьці вас то баязлівасць даймае, то разгубленасць, а зараз ужо і памяць падводзіць. Так што пасядзіце і ўспомніце.

— Добра, я падумаю.

Новікаў ужо каторы раз глядзеў на гадзіннік. Яму трэба было ісці на сустрэчу з Купрэйчыкам. Аляксей яшчэ раніцай патэлефанаваў дзяжурнаму і папрасіў даслаць да яго каго-небудзь з аператыўных работнікаў. Лейтэнант зірнуў на Весялуху:

— Андрэй Яўгенавіч, вы працягвайце допыт, а я хуценька вярнуся.

Неўзабаве Новікаў ехаў у трамваі ў бок чыгуначнага вакзала.

Купрэйчыка ён адшукаў у натоўпе адразу ж. Аляксей убачыў яго і ледзь прыкметна кіўнуў галавой, а сам праз плошчу накіраваўся да развалін дома, дзе суткі назад была сустрэча з Мачалавым. Новікаў пайшоў следам.

Паціснуўшы лейтэнанту руку, Купрэйчык сказаў:

— Ваня, часу ў мяне няма, трэба як мага хутчэй быць дома. — Ён працягнуў лейтэнанту папяросу. — У ёй прозвішча Магілы — пра яе ведае Мачалаў, — а таксама баншчыка і яшчэ аднаго злачынцы. Банда сапраўды сур’ёзная і небяспечная. Пра наступную сустрэчу я паведамлю пазней. Дарэчы, чаму Мачалаў не прыйшоў?

Новікаў не хацеў хваляваць капітана і адказаў паспешліва:

— Захварэў ён.

— Што з ім?

— Прастудзіўся.

— Ясна. Перадай прывітанне. Хай папраўляецца.

— Пачакай, Аляксей Васільевіч. Вазьмі фотаапарат, паспрабуй іх сфатаграфаваць.

— Плёнку хоць адчувальную зарадзілі?

— Так, можна нават пры слабым святле фатаграфаваць.

— Добра. Паспрабую зрабіць. Будзь здаровы, я пабег.

І Купрэйчык сышоў. Новікаў вычакаў трохі і таксама накіраваўся ў зваротны шлях.

24 Участковы ўпаўнаважаны Буравін

Прайшло яшчэ два дні. Распагодзілася: вецер аціх, віхура спынілася. Славін і Сімоха ночы напралёт праводзілі з людзьмі, якія сачылі за старым Солахам і яго сваякамі. І вось сённяшняй ноччу ўпершыню ўдалося ўбачыць, як бацька Грышкі выходзіць з дому. Стары хутка прайшоў праз гарод і, часта аглядаючыся, накіраваўся да недалёкага лесу. Следам, арыентуючыся па шуме крокаў і слядах старога, ішлі Славін і двое мясцовых паляўнічых. Але калі Солах увайшоў у лес, Славін спыніў сваіх памочнікаў, і яны недалёка ад дома старога сталі чакаць, калі ён вернецца.

Адсутнічаў стары роўна гадзіну. Калі ён увайшоў у дом, Славін, імкнучыся ісці ў тым жа тэмпе, як нядаўна ішоў стары, прайшоў да лесу і назад да дома Солаха. Атрымалася, што ў абодва канца было патрачана паўгадзіны.

І вось цяпер, седзячы ў доме ўчастковага, яны ўтрох абмяркоўвалі план.

— Глядзіце, што атрымліваецца, — казаў Славін, — стары знаходзіўся ў лесе паўгадзіны. Значыць, Грышка чакаў яго недалёка ад узлеску. Я прапаную зрабіць засаду ў лесе па шляху, якім ходзіць стары. Зараз мы ўжо ведаем, у якім месцы ён уваходзіць у лес, і, дачакаўшыся яго, зможам засекчы момант яго сустрэчы з уцекачамі.

Падумаўшы, Буравін і Сімоха пагадзіліся з ім, і гаспадар прапанаваў:

— Ну калі план гатовы, давайце чай піць.

Ён зняў з сябе цёплы шарсцяны світар і застаўся ў клятчастай кашулі. Славін звярнуў увагу на вялізны рубец, які праходзіў па шыі капітана, і спытаў:

— Міхаіл Якаўлевіч, гэта ў вас след вайны?

— Так, драпнула мяне дурная кулька, калі ішлі ў атаку пад Гродна.

— Дык вы ваявалі ў Беларусі? — Славін ледзь не ўскочыў з табурэткі.

— Так, давялося паваяваць. Я ж на фронце са жніўня сорак першага і да перамогі быў. Двойчы давялося ў шпіталі адлежвацца вось з гэтай ранай, — Буравін ткнуў пальцам у шрам на шыі. — Урачы ўсё запэўнівалі мяне, што я ў кашулі нарадзіўся. Ну нічога, выжыў і яшчэ, напэўна, пажыву на белым свеце.

Славін хацеў расказаць гэтаму спакойнаму і мудраму чалавеку і пра сваё раненне, і пра тое, што ён таксама ваяваў, але ў пакой увайшоў Воўка і знарок злосным голасам сказаў:

— Вы тут усё сакрэтнічаеце, а я ўжо трэці раз вугольчыкі ў самавар падкідваю.

Хлопец ужо даўно не прасіў у дарослых пастраляць з аўтамата. Бацька вельмі строга сказаў яму нікому пра гасцей не расказваць, і ён выконваў гэты загад.

Усе ўсталі і накіраваліся ў суседні пакой. У гэты момант хтосьці гучна пастукаў у акно кухні.

Буравін ціха прагаварыў:

— І каго гэта нялёгкая нясе. Няйначай, як хтосьці з маіх хлопцаў. Можа, зноў стары на прагулку ў тайгу падаўся? — Ён павярнуўся да Славіна і Сімохі. — Вы, на ўсякі выпадак, пабудзьце ў другім пакоі, раптам хто старонні.

Славін і Сімоха вярнуліся ў свой пакой. Лейтэнант, як бы прадчуваючы штосьці, падышоў да лямпы і патушыў яе, а сяржант кінуў неспакойны позірк у кут, дзе за спінкай ложка стаяў аўтамат.

25 Старшы оперупаўнаважаны Лагута

Лагута ў кабінеце быў адзін. Ён нядаўна скончыў допыт сведкі па справе крадзяжу аўтапакрышак і застаўся задаволены сваёй работай. Старшы оперупаўнаважаны быў упэўнены, што ў бліжэйшыя дні ён выявіць злодзеяў.