Як пошуг маланкі

СУДОВАЯ РАСПРАВА

Ведалі, але не данеслі * Расправа над патрыётамі * Падсудныя трымаліся годна * Апошняе слова Расціслава Лапіцкага * Бальшыні — па 25 гадоў, кіраўнікам — расстрэл

Першымі намерыліся судзіць, пры гэтым не ваенным трыбуналам, a Маладзечанскім абласным судом, дзвюх смаргонскіх школьніц, якія ведалі пра існаванне падземнай арганізацыі, але не данеслі ў адпаведныя органы, не сталі "стукачамі". Гэта былі непаўналетняя вучаніца 9-га класа Часлава Ашукоўская з Смаргоні i вучаніца 10-га класа Марыя Барташэвіч з невялікай вёсачкі Кунцаўшчына пад Крэвам. Сама судовая справа гэтых дзвюх дзяўчынак, як i ўсіх мядзельска-смаргонскіх падземнікаў, захоўваецца ў архіве КГБ у Горадні. Прысуды Ваеннага трыбунала Беларускай вайсковай акругі не падлягалі абскарджанню, акрамя смяротных прысудаў. А вось пасля абласнога суда можна было апеляваць у Вярхоўны суд БССР. Таму ў Маладзечанскім рэгіянальным архіве захоўваецца адказ з Вярхоўнага суда, а з ім i копія прысуду. У ім чытаем, што судовай калегіяй Маладзечанскага абласнога суда 8 траўня 1950 года было ўстаноўлена наступнае:

Ошуковская Чеслава Брониславовна и Бартошевич Мария Александровна, проживая в гор. Сморгонь и обучаясь в Сморгонской средней школе, зная о том, что осенью 1949 года на территории города Сморгонь из числа молодежи, враждебно настроенной по отношению Советской власти, была создана антисоветская подпольная группа, возглавляемая сыном священника Лапицким (арестован), которая ставила перед собой задачу — ведения вооруженной борьбы против Советской власти, с целью реставрации в СССР капиталистического строя, рассчитывая на поддержку со стороны Англии и Америки, которая занималась сбором оружия, и взрывчатых веществ, боеприпасов, и распространением среди населения города Сморгонь антисоветских листовок, в которых возводилась клевета на Советскую действительность, содержались призывы к свержению Советской власти, и к саботажу мероприятий партии и Советского правительства, обе подсудимые скрыли от органов Советской власти о наличии контрреволюционной группы и ее практической деятельности и тем самым дали возможность этой группе продолжать свою враждебную деятельность.

Изложенные обстоятельства нашли полное подтверждение в суде в показаниях допрошенных свидетелей, и в личном признании вины подсудимой Ошуковской.

На основании изложенного, коллегия нашла установленной виновность Барташевич и Ошуковской в пр. пр. ст. 73 УК БССР.

Определяя меру наказания каждой из подсудимых, Коллегия принимает во внимание все обстоятельства настоящего дела, личности подсудимых и возраст подсудимой Ошуковской.

В силу изложенного и руководствуясь ст.ст. 319 и 320 УПК БССР Коллегия по уголовным делам Молодечненского областного суда

ПРИГОВОРИЛА

Ошуковскую Чеславу Брониславовну и Бартошевич Марию Александровну на основании санкции ст. 73 УК БССР лишить свободы с отбытием в исправительно-трудовых лагерях сроком:

Бартошевич Марию Александровну на (10) десять лет;

Ошуковскую Чеславу Брониславовну на (8) восемь лет;

С последующим поражением Бартошевич Марию Александровну в избирательных правах на (5) пять лет.

Самых падземнікаў судзіў Ваенны трыбунал Беларускай вайсковай акругі. Суд праходзіў у Маладзечне ў будынку колішняга польскага афіцэрскага казіно. Зараз ён даволі моцна перабудаваны, знаходзіцца каля гарадскога парку. Слуханні, калі ix можна так назваць, адбываліся ад 17 да 20 ліпеня 1950 года. Арыштаваных, як заўсёды з завязанымі чырвонымі павязкамі вачыма i скручанымі рукамі, прывезлі да будынка, увялі ў залу. Затым знялі павязкі, развязалі рукі, пасадзілі на лавы. Навокал была ўзброеная ахова з аўчаркамі. За сталом сядзеў "трыбунал", што прыехаў з Менска — тры мужчыны ў форме з пагонамі. Не памятаюць падсудныя i "гледачоў" у зале. Аднак напэўна ж яны там недзе прысутнічалі.

Фактычна на судзе не было ніякіх дыскусій ці спрэчак. Не прысутнічаў ні пракурор, ні адвакаты. Толькі аднаго разу, калі Кастусь Іваноўскі паскардзіўся, што яго паказанні выбітыя на следстве, выклікалі следчага. Той, вядома ж, заявіў, што i пальцам не крануў гэтага хлопца.

Нехта з трыбунальцаў доўга зачытваў абвінавачанні на кожнага прысутнага, з такім жа доўгім пералікам розных артьгкулаў. І ў канцы падсуднага пыталіся, ці згодны ён з абвінавачаннямі. Потым такую ж працэдуру праводзілі з наступным. І так цягнулася амаль чатыры дні, бо абвінавачаных сядзела ажно сямнаццаць, i за папярэднія месяцы следчыя панапісвалі шмат. Апраўдвацца ці там нешта аспрэчваць амаль не давалі.

Аднаму Расціславу Лапіцкаму, як арганізатару i кіраўніку падземнай арганізацыі, дазволілі выказацца. Ён гаварыў, як сведчаць, амаль дзень. Падсудны не апраўдваўся, яго прамова была абвінавачаннем камуністычнаму рэжыму. Расціслаў гаварыў пра сябе i сваю сям'ю, як з ix здзекаваліся, як пасадзілі старэйшага брата Алега, a ў зімовую сцюжу выкінулі з хаты на вуліцу, не пакідалі ў спакоі за тое, што ён вернік. Гаварыў пра самаволю чынавенства, непасільныя падаткі, прымусовае зганянне сялян у калгасы, ад чаго некаторыя гаспадары вешаюцца. Не абышоў увагай распачатую камуністамі русіфікацыю ўсіх бакоў грамадскага жыцця ў Беларусі. Вінаваціў рэжым за пераслед вернікаў, закрыццё бажніц. "Адчыніце наноў усе цэрквы i касцёлы, — казаў юнак, — i я стану першым сярод камуністаў". Лапіцкі ўсю віну браў на сябе: гэта ён вынес з клуба машынку, сам пісаў i друкаваў улёткі, рабіў гэта ў лесе ў лазні Ахрамовічаў, без ведама гаспадароў, сам закопваў машынку. У сваёй крытыцы Лапіцкі пачаў з мясцовых партыйных i савецкіх чыноўнікаў i ўрэшце перайшоў да самога "вялікага Сталіна".

У сваім апошнім слове Расціслаў Лапіцкі не пакаяўся ні ў чым. Адзінае, ён папрасіў даравання ў сваіх сяброў, што, даверыўшыся яму i ўступіўшы ў падземную арганізацыю, гэтак шмат нацярпеліся i нацерпяцца яшчэ больш у зняволенні. Адказнасць за лёс тых, што табе паверыў i пайшоў за табой — найвялікшая маральная адказнасць лідэраў i ix найглыбейшая драма. Маці Тамары i Тані Юшкевіч пад сценамі маладзечанскай вязніцы кляла маці Расціслава, што той звёў смаргонскую моладзь на такую пагібельную справу, як барацьба супраць савецкай ўлады. Можна толькі здагадвацца, колькі пакут сумлення прыносіла Расціславу, шчыраму верніку, разумение гэтай адказнасці. Можа, гэта i сталася адной з прычын таго, што ён адмовіўся ад літасці i пайшоў на смерць?

Леакадзія Цыбоўская ўспамінае: «Апошнія словы Славіка былі такія, што колькі буду жыць, не забудуся: "Дзе ні буду, нават у найменшым краі зямнога шару, — усюды буду весці барацьбу супраць савецкай улады. Мой шлях правільны — за мной увесь народ"».

Вярнуўшыся з таго суда, мой сусед па вёсцы мядзельскі міліцыянер Генадзь Чарняўскі потым дзівіўся, як смела i мужна трымаўся Расціслаў Лапіцкі. Пра гэта ж казалі i шмат іншых людзей.

Пачалі агалошваць прысуды. Тым, хто ведаў пра існаванне падземнай арганізацыі, давалі па 10 гадоў: Кастусю Іваноўскаму (хоць той абсалютна ўсё адмаўляў), Збігневу Пашкевічу (ведаў, але не данёс; да таго ж брат быў у Арміі Краёвай). Тадэвуш Хацілоўскі таксама не быў сябрам арганізацыі i не займаўся ўлёткамі, але атрымаў 25 гадоў, бо меў цвёрды i няўступлівы характар, мог паставіць на месца асабліва нахабнага следчага, ён нават не ўстаў, калі зачытвалі прысуд. Эдуарду Сташкевічу далі 25 гадоў (рэдагаваў стыль некаторых улётак); Восіпу Блізнюку — 25 гадоў (галоўная віна, што прынёс бікфордавыя шнуры для падрыву друкарні); Анатолю Карнею — 25 гадоў (распаўсюджваў па вёсках улёткі); Аўгусціну Ахрамовічу — 25 гадоў (дазволіў друкаваць у сваёй лазні ўлёткі i нават свяціў газоўкай, каб лепей ішла праца) [21]; Ганне Ахрамовіч — 25 гадоў (карміла хлопцаў, якія друкавалі ўлёткі); Леакадзіі Цыбоўскай — 25 гадоў (знаходзілася ў цэнтры працы арганізацыі); Чаславу Цыбоўскаму — 25 гадоў (друкаваў разам з Лапіцкім улёткі, распаўсюджваў ix); Зянону Ахрамовічу — 25 гадоў (удзельнічаў у распаўсюдзе ўлётак); Зосі Лапыцьцы — 25 гадоў (распаўсюджвала ўлёткі); Тамары Юшкевіч — 25 гадоў (актыўны ўдзел у распаўсюдзе ўлётак); Тацяне Юшкевіч — 10 гадоў (за распаўсюд улётак, але ўлічана яе непаўналецце); Юзафу Качэргу — 25 гадоў (блізкі паплечнік Лапіцкага, друкаваў i распаўсюджваў улёткі, хаваў зброю). Тут адзначаныя толькі галоўныя абвінавачанні падсудным, a ў цэлым кожнаму з ix пералічвалі значна болыл "правінаў". Перш, чым аб'явіць "25 гадоў", суддзя кожны раз зачытваў: «с применением Указа Президиума Верховного Совета СССР от 26 мая 1947 года "Об отмене смертной казни"». Павучальна, што свае "дваццацьпяткі" атрымалі i тыя, хто спрабаваў супраціўляцца следству, i тыя, хто з ім супрацоўнічаў.

Чытанне прысудаў Несцяровічу i Лапіцкаму было вылучанае ў асобную i адмысловуго працэдуру.

Факунда Несцяровіч кваліфікаваўся следствам як намеснік Расцілава Лапіцкага ў мядзельска-смаргонскім падзем'і. Пасля адыходу кіраўніка ў Смаргонь ён павінен быў кіраваць Мядзельскай арганізацыяй. Акрамя таго Факусь, навучаючыся ў Менскім палітэхнікуме, мог стварыць нелегальную структуру i ў сталіцы. Ён жа трымаў сувязь i з Смаргонскай арганізацыяй, прыязджаў у горад, забіраў частку ўлётак і, мабыць, распаўсюджваў яе ў Менску. Напэўна ж былі й іншыя сур'ёзныя абвінавачанні, напрыклад, вінтоўка з школьнага кабінета. З гэтай прычыны Факунда Несцяровіч без спасылак на "отмену смертной казни" быў засуджаны на расстрэл.

Апошнім зачыталі — гэта павінна было стаць фіналам драматычнай дзеі — прысуд Расціславу Лапіцкаму. Ён быў несумнеўным натхняльнікам i арганізатарам падземнага руху ў Мядзеле i Смаргоні, распрацоўваў планы дзеянняў, пісаў улёткі i ўдзельнічаў у ix памнажэнні i распаўсюдзе, збіраў зброю. Ён быў душой, мозгам i рухавіком арганізацыі. Дарэчы, яшчэ перад арыштам Лапіцкі папярэджваў сваіх сяброў, што ў выпадку выкрыцця арганізацыі ўсё возьме на сябе: "Вы нічога не пісалі i не друкавалі. Усё рабіў я, Лапіцкі, i гэтыя ўлёткі даваў вам я". І на судовым працэсе Расціслаў, стараючыся аблегчыць становішча сяброў, усю віну браў на сябе.

У прысудзе зачыталі цэлы набор абвінавачанняў: арганізацыя... агітацыя супраць калгасаў, камуністычнай партыі i савецкага ўраду... паклёп... прапаганда... спробы рэстаўрацыі... спадзяванні на англа-амэрыканскі імперыялізм, назапашванне зброі, падрыхтоўка тэрарыстычных актаў i г.д. i да т.п.

І па сукупнасці за ўсе гэтыя думкі, памкненні i дзеянні прысудзілі Расціславу Лапіцкаму расстрэл. Зразумела ж, як i ўсім астатнім, з канфіскацыяй маёмасці. Што меліся канфіскаваць? Старое бацькава паліто, у якім арыштавалі?

Дарэчы, большасць абвінавачаных трымалася на судзе вельмі годна. Амаль ніхто не прасіў ласкі.

Прысуд ваеннага трыбуналу не падлягаў абскарджанню. Вынятак быў для засуджаных на смяротную кару. Лапіцкі катэгарычна адмовіўся пісаць прашэнне аб літасці. Яму зноў звязалі рукі i вывелі з судовай залы.