Як пошуг маланкі

ГУРТАВАННЕ АДНАДУМЦАЎ

Выгнанне на вуліцу * У Мікасецку * Навучанне ў мядзельскай дзесяцігодцы * "Бог абдарыў яго ўсім!" * Стварэнне падземнай арганізацыі * Улёткі * "Ня бойцеся ахвяраў i пакут!"

Узімку з 1947 на 1948 год у жыцці асірацелай сям'і Лапіцкіх здарылася драматичная падзея. Сельсавецкае начальства літаральна выкінула спадарыню Насту i яе сына Расціслава на снег i мароз — ix дамок спатрэбіўся для закватаравання мясцовага ўчастковага. Давялося перабірацца ў далёкую вёску Miкасецак (Мікасецка), за 25 кіламетраў на ўсход ад Кабыльніка, ажно за раённы цэнтр Мядзел (Мядзіла).

Праз замерзлыя азёры Нарач (Нарочча) i Мястру на санях добрыя людзі перавезлі сям'ю святара Лапіцкага i пасялілі наводшыбе вёскі ў папоўскім доме каля Траецкай царквы. Царква была драўляная, даволі новая, збудаваная ў 1926 годзе, як рэлігійны цэнтр старамядзельскага прыходу. На час прыезду Лапіцкіх у царкве не было нават святара. Таму нейкія царкоўныя абрады даводзілася спраўляць, як псаломшчыку, i спадарыні Настассі i яе сыну. Але па нейкім часе з'явіўся святар з адпаведнай адукацыяй, i Лапіцкія перасяліліся ў маленькую хацінку каля балота.

Жылі страшэнна бедна. Нястача прымусіла Расціслава кінуць навучанне ў Пастаўскай педагагічнай навучальні, i ён пайшоў у восьмы клас Мядзельскай сярэдняй школы. Толькі з кароўкі мелі сякі-такі спажытак ды маці часам зарабляла шытвом. Калі Расціславу латалі ці цыравалі вопратку, сядзеў, загарнуўшыся ў посцілку — не было змены. Добра што сям'ю хоць часам падкормлівалі суседзі.

Сучаснікі ўспамінаюць Расціслава Лапіцкага як надзвычай светлую асобу, надзеленую шматлікімі здольнасцямі i талентамі. Як трапна выказаўся Люцыян Мілька, "Бог абдарыў яго усім!"

Расціслаў вельмі добра вучыўся, асабліва па гуманітарных дысцыплінах. Ягоная настаўніца беларускае мовы Тацяна Байкачова казала, што сачыненні юнак заўсёды пісаў вершамі — i беларускія, i расейскія. Ён дасканала валодаў польскай мовай, а за гады акупацыі падвучыўся i нямецкай.

Ад бацькі атрымаў у спадчыну, як i ўсе іншыя дзеці айца Аляксандра, музычны талент. Іграў на шмат якіх інструментах — на скрыпцы, на фартэпіяна, на гітары, на мандаліне, ведаў нотную грамату, пісаў музыку, цудоўна спяваў. У Мядзельскай школе ён кіраваў вучнёўскім хорам.

Меў арыгінальны мастакоўскі талент. Выдатна маляваў краявіды, партрэты, якія ўражвалі падабенствам вобразаў. А што да малявання i мастацкага афармлення наглядных навучальных дапаможнікаў, дык тут i казаць няма чаго — ён быў першым памачніком настаўнікаў.

Актыўна працавала ў яго i тэхнічная думка. Жывучы ў Мікасецку, з двух калаўротаў зрабіў драўляны ровар, на якім ездзіў у школу за шэсць кіламетраў. Пазней прымайстраваў самаробны рухавік да сапраўднага ровара. Збіраў радыёпрыймальнікі, якімі можна было слухаць БіБіСі ды іншыя "заходнія галасы". Мог адрамантаваць хоць які гадзіннік ("раз-два — i паправіць"). Зрабіў адмысловую электрычную прыладу ("электрамашыну") для лекавання раматусу ды іншых хваробаў — старыя людзі кажуць, што памагала. Займаўся фотасправай, любіў фатаграфаваць.

Ну i, што было не дзіўным для хлопца ваеннага пакалення, знаўся на вайсковым рыштунку. Мог страляць з розных відаў зброі — ад пісталета i карабіна да мінамёта i гарматы. Умеў зладзіць выбухоўку, каб падарваць у лесе які корч. Выдатна арыентаваўся па тапаграфічных картах.

Маючы адкрыты i шчыры характар, Расціслаў быў душою кожнай кампаніі. На школьных перапынках ля юнака заўсёды раіліся вучні — то ён запусціць паветранага цмока, то нешта пакажа, то пра нешта раскажа, у тым ліку, асцярожна, i пра палітыку. Меншым мог паднесці цяжкія торбы з падручнікамі, дарослым — парадзіць i памагчы ў пільнай патрэбе ("старэйшыя людзі да яго прыслухваліся, прыходзілі на раду"). Ахвотна адгукаўся на кожную просьбу. Людзі гарнуліся да яго. Як сведчыць колішняя мікасецкая суседка Расціслава, гэтага хлопца магла б усынавіць кожная сям'я.

Сын святара, Р. Лапіцкі быў шчырым вернікам. Быў нязломным, прынцыповым у сваіх перакананнях — ці ў рэлігіі, ці ў палітыцы, ці ў дачыненні да Беларусі. Чулы i спагадлівы да сяброў i ўвогуле да ўсяго нашага гаротнага люду, ён быў бескампрамісны да тых, каго лічыў ворагамі Бацькаўшчыны. Адна з колішніх вучаніц Мядзельскай школы Зоя Захарэвіч успамінала па-юнацку максімалісцкае выслоўе Расціслава: "Калі ты ведаеш, што ў гэтай хаце заначуе маскаль — спалі хату, калі хлеб з гэтай нівы пойдзе маскалю — спалі ніву". "Ён заўсёды быў супраць гэтай ўлады, супраць улады камуністаў", — сведчыць яго былы сябар i паплечнік Юзік Качэрга.

Можа, найбольш прачулая характарыстыка Славіка Лапіцкага — ва ўспамінах колішняй вучаніцы кабыльніцкай школы Ліды Каспарэўскай:

"Мы былі вельмі дружныя. Сябравалі з дзяцінства. Ен з братам школу разам канчаў. Яны тут жылі — праз агарод хадзілі... Быў вельмі адораны — ён i на гітары, ён i на мандаліне. Расказваў аднаго разу, што ўначы прысніліся яму нячысцікі — граюць на піяніне. І граюць так прыгожа, беспадобна. Дык ён устаў з пасцелі i ўсё гэта запісаў нотамі. І потым быў канцэрт, але не было канцоўкі. А ён сыграў! Усе гучна пляскалі, былі ў захапленні. Голас у яго быў надта харошы, вельмі прыгожа спяваў, а сам — прыгажэнны! Высокі прыгожы хлопец. Разумнік, i вельмі добры, зычлівы. Я з братам не знаходзіла той размовы, якую знаходзіла з ім. Ён быў вялікі аптыміст. Так блага сябе адчуваў, як быў у нас, ведаў, што над ім навісла небяспека — сапраўдны дамоклаў меч. І ўсё адно ўсім усміхаўся, жартаваў... Не ляжаў раскіслым хворым, a спрабаваў падбадзёрыцца ды іншых падбадзёрваў...

Славік вельмі негатыўна ставіўся да гэтай улады. Ягоны брат сядзеў, i на сям'ю было ганенне. Ён увесь час спрабаваў нешта зрабіць, нешта перарабіць. Але ж ведама: адзін у полі — не воін. Яны там нешта арганізавалі ў школе. Я толькі краем вуха ўсё гэта чула...

Ён адкрыта выступаў, гаварыў адкрытым тэкстам; думаў, што зможа нешта пераламаць. Але нагэтулькі ненавідзеў той рэжым, нагэтулькі не мог цярпець, што яму было ўсё роўна — ці ён прападзе, ці ён што. Але хоць штосьці ўдасца зрабіць. Таму ён па гэтым шляху i ішоў. Ведаў, што загіне, ведаў, што не застанецца сярод жывых. Вось жа арганізаваў, здолеў...

Яны былі такія маладыя, такія юныя. Арганізм яшчэ не ўмацаваўся. Але ж гінулі за ідэю..." [14]

Амаль адразу ж па з'яўленні ў Мядзельскай школе Расціслаў пачаў шукаць аднадумцаў, гатовых аб'яднацца дзеля антыкамуністычнага супраціву. Пазнаёміўся найперш з Факусем Несцяровічам i Генікам Нафрановічам з Юшкавічаў, а таксама Альфонам Кундрам з Крапіўна, якія кватаравалі непадалёку ад школы ў доме Звяругаў ("Звяружкаў"). Увесну 1948 года падземная група, арганізатарам i ідэйным натхняльнікам якой стаў Расціслаў Лапіцкі, ужо сфармавалася.

Неўзабаве сярод падземнікаў з'явіўся i вучань 6-га класа Юзік Качэрга з Качарог, які даводзіўся далёкім родзічам Факусю Несцяровічу. Той i запрасіў хлопца пасля ўрокаў зазірнуць "да Звяружкі". Калі Юзік зайшоў у хату, Лапіцкі павярнуўся да яго i сказаў: "Без віны вінаватыя!" Качэрга тады не ведаў яшчэ, што гэта пароль i адказам мусіла быць: "Ліш бы не свінаватыя!"

Найбліжэйшым памачніком кіраўніка падземнай арганізацыі быў Факунда Несцяровіч, вучань 7-га класа. Улетку таго ж года ён паступіў у Менскі палітэхнікум, аднак сувязяў з мядзельскімі сябрамі не перапыняў.

Юзаф Качэрга сцвярджае, што акрамя ўспомненых вышэй асобаў у групу ўваходзілі i іншыя — вучні Ірына Паўлючонак з Юшкавічаў i Браніслаў Пісарчык з Пярэграддзя, Іван Грачанік з вёскі Ўнукі на паўднёвым узбярэжжы воз. Мядзела, малады кухар з мястэчка (яго прозвішча Качэрга не памятае). Спачувалі падземнікам i некаторыя іншыя вучні i проста жыхары Мядзела i навакольных вёсак. Не падаю тут гэтыя прозвішчы, бо ix не было на судзе ў Маладзечне. Некаторых удалося прыкрыць на допытах, а сёй-той пачаў актыўна супрацоўнічаць з следчымі а потым i з спецслужбами Яны не праходзілі па судовай справе як абвінавачаныя. У далейшым нехта з ix закончыў навучальню МГБ, нехта працаваў на партыйнай рабоце, а нехта за невялікую паслугу на следстве i атрымліваў найменш — можа, пасаду якога калгаснага брыгадзіра. Некаторыя з'ехалі з Беларусі ў далёкія краі.

Па нейкім часе, калі Несцяровіч быў ужо ў Менску, вучні з Юшкавічаў перабраліся на іншую кватэру — да Манькі Пяркоўскай. Тут працягвалі збірацца i падземнікі. Часам такія сустрэчы адбываліся i ў Мікасецку ў Лапіцкага. Мікасецкія старэйшыя людзі ўспамінаюць, што найчасцей у вёсцы бачылі разам траіх — Слаўку, Юзіка i Факуся або Геніка. Часам да ix далучаўся хто-небудзь з маладых мікасецкіх мужчын. Асабліва Расціслаў сябраваў з Іванам Чарняўскім. Абодва мелі цудоўныя галасы i зладжана спявалі розныя беларускія песні. Любімай для ix была:

Я малым дзівіўся, адкуль у нашага добрага i працавітага суседа Івана, па мянушцы Круглюта, такая высокая нацыянальная свядомасць i адкуль у яго гэтыя патрыятычныя заходнебеларускія песні? A калі даведаўся — адкуль, было ўжо позна пытацца пра сяброўства з Расціславам — дзядзька Іван памёр гадоў пятнаццаць таму.

Асноўная гаворка на таемных сходах была пра тое, як камуністы душаць народ падаткамі, судамі i высылкамі, як прымусам заганяюць у калгасы, як пераследуюць святароў i зачыняюць цэрквы i касцёлы. Гаварылі таксама, што абвастрылася супрацьстаянне паміж камуністамі i дэмакратычным Захадам, i што неўзабаве будзе вайна, у якой Савецкі Саюз непазбежна пацерпіць паразу. І вось да гэтай вайны яны павінны быць гатовыя, каб выступіць на баку дэмакратыі.

Той жа вясной 1948 года сярод мядзельскіх падземнікаў узнікла ідэя разгарнуць антыкамуністычную прапаганду з дапамогай улётак. Тады гэта была найбольш эфектыўная форма ўздзеяння на людскую свядомасць. У адрозненне ад вуснай яна давала магчымасць ахапіць значна большае кола людзей, з'яўлялася дэманстрацыяй прысутнасці арганізаванага i актыўнага супраціву. І ў той жа час была ананімнай, забяспечвала аўтарам i распаўсюднікам улётак адносную бяспеку.

У Юзіка Качэргі была друкавальная машынка. Ягоная цётка ў маладосці, калі знаходзілася на заробках у Францыі, выйграла яе па латарэі. A калі вярталася на бацькаўшчыну, пашкадавала выкідаць выйгрыш i забрала яго з сабой. (І навошта ён быў сялянцы з-пад Мядзела, такі экзатычны набытак?) Ляжала гэтая друкарка недзе на гарышчы вясковай хаты без справы не адно дзесяцігоддзе. Але вось нарэшце спатрэбілася.

Шрыфт у той французскай машынцы, зразумела, быў лацінскі. Таму Кундра прапанаваў друкаваць улёткі па-польску. Маўляў, жыхары Мядзельшчыны будуць ахвотней ix чытаць. Аднак Расціслаў, для якога беларускасць была святой справай, катэгарычна не пагадзіўся. І ўсе ўлёткі былі на беларускай мове.

Тэксты пісаўсам Расціслаў Лапіцкі. Яны былі эмацыйныя i лаканічныя. Клікалі на бескампрамісную барацьбу, у тым ліку i збройную, супраць камунізму. Вось, да прыкладу, змест адной з улётак:

Смерць вырадкам роду чалавечага!

Партызаны!

Падпольшчыкі!

Стойце на абароне сваёй справы! Беражыце ў сабе святую нянавісць да камунізму, які нявечыць i разбэшчвае чалавецтва. Біце сталінскіх шакалаў!

Моладзь!

Не губляй сумлення, змагайся супраць тых, хто слепа верыць у падман камунізму, узначаленага хрыстапрадаўцамі - Юдамі. Яны хочуць усіх нас распяць на пяціканцовай звяздзе.

Да зброі! Не бойцеся ахвяраў i пакут!

Уперад да светлай будучыні!

Вашыя браты. [15]

Друкавальная стужка ў машынцы высахла дазвання, таму яе насычалі тушшу. Паперу куплялі ў краме.

Спачатку машынку Лапіцкі забраў у Мікасецак i выдрукаваўза тры разы каля паўсотні асобнікаў улёткі. Але там займацца вырабам агітацыйнай прадукцыі было небяспечна, бо моцны стук клавішаў маглі пачуць суседзі. Прадоўжыць справу пастанавілі на сядзібе Юзіка Качэргі. Тут друкаваў сам Юзік — на гарышчы хаты або ў свіронку. Займаўся гэтым, калі бацькі былі на працы ў полі. Вераніка Качэрга (Мелец) зараз успамінае, што яе брат "любіў сядзець на гарышчы".

У Качаргах выдрукавалі два варыянты ўлётак, кожнага па 50 асобнікаў. Іх раздавалі сябрам арганізацыі, каб расклейваць ці раскідваць у мястэчку i навакольных вёсках. Сам Юзаф сёння прыгадвае выпадак, як ён наклеіў адну з ix у сваёй вёсцы на доме Часлава Качэргі. Дом стаяў каля возера пры высокім узгорку, дзе любіла збірадда вясковая моладзь. Лёг першы снег i там сабралася купка людзей. Зразумела, адразу заўважылі на шэрай сцяне белы аркуш паперы. Гілена К. садрала ўлётку, а сын гаспадара дома прачытаў яе ўголас. І адразу ж у раённым аддзеле МГБ даведаліся i пра ўлётку, i пра тых, хто яе бачыў i чытаў. На допыт выклікалі па адным, нікога не прапусцілі: "Які там быў тэкст, хто чытаў, хто мог гэта зрабіць?" Пазней, увесну 1950 года, Гілену нават прывозілі ў Маладзечна ў вязніцу на вочную стаўку з Юзікам Качэргам, зноў пыталіся пра тую ўлётку.

Чакаючы непазбежнай вайны паміж заходнімі дзяржавамі i Савецкім Саюзам, падземнікі намерваліся перайсці да дыверсійных акцый, а пры неабходнасці далучыцца да "лясных братоў" або стварыць свой партызанскі аддзел. З разлікам на гэта пачалі здабываць зброю, боепрыпасы. У тыя пасляваенныя гады знайсці ix было няцяжка. Шмат хто з дзецюкоў меў калі не пісталет ці карабін, то хоць жменю патронаў.

Як запісана ў судовай справе, на загад Лапіцкага ў студзені 1949 года Юзік Качэрга i Генадзь Нафрановіч вынеслі з вайсковага кабінета Мядзельскай школы дзве вучэбныя вінтоўкі. Яны мелі прасвідраваныя ў рулях адтуліны, i таму страляць з ix было нельга. Але, магчыма, хлопцы мелі намер нейкім чынам адрамантаваць гэтую зброю. Як успамінае Качэрга, адна вінтоўка перахоўвалася ў яго на бацькоўскай сядзібе, а другую забраў Факусь Несцяровіч, калі прыязджаў з Менска. А на пачатку верасня 1949 года Генадзь Нафрановіч далучыўся да невялікай партызанскай групы, якая базавалася ў лясах i аднаселях (хутарах) паўночнай Мядзельшчыны. "І вось неяк у верасні месяцы да мяне таемна завітаў Генадзь па тую вінтоўку. Я перадаў яму зброю i праз густы туман перавёз на лодцы да Старога Мядзела. Там на беразе, насупраць былога маёнтка Козелаў-Паклеўскіх, мы развіталіся назаўсёды".

Неяк хлопцы падгледзелі, дзе хавае дырэктар школы М. Яфрэменка свой пісталет, i ўзялі яго. Уладальнікам зброі стаў Генадзь Нафрановіч. Часлаў Каспарэўскі з Кабыльніка сведчыць, што пісталет быў i ў Расціслава.

Не бракавала i толу. Расціслаў мог хутка зрабіць з яго выбуховыя прыстасовы. З імі хлопцы трэніраваліся ў навакольных лясах, падрываючы старыя карчы. Некалькі кавалкаў толу i запалы Лапіцкі перадаў на захаванне Юзіку Качэргу. Той таксама знаўся на зброі. У пачатку вайны ён перапраўляў яе з Мядзела брыгадзе Арміі Краёвай пад камандай Кміціца, якая базавалася недалёка ад Качарог у наднарацкіх пушчах.

У 1948 годзе адбылася падзея, якая, магчыма, паўплывала на лес Мядзельскай падземнай арганізацыі.

Альфон Кундра быў камсамольцам, i даволі актыўным. Паводле Юзафа Качэргі, ён загітаваў у камсамол i сваіх сяброў — Несцяровіча i Нафрановіча. Але так здарылася, што аднаго разу маці Альфона памыла ягоную кашулю разам з камсамольскім білетам. Усчаўся вялікі шум i хлопец шмат перацярпеў. Абышлося, праўда, толькі выключэннем з шэрагаў ВЛКСМ. І вось Кундра намовіў Факуся i Геніка, каб тыя сказалі, што ў лесе ix перанялі партызаны, пабілі i адабралі камсамольскія білеты. Па дарозе з Мядзела ў Юшкавічы сапраўды ёсць вялікі лес, i гісторыя выглядала б праўдападобнай. І хлопцы пагадзіліся! Іх таксама выключылі з камсамолу. Вось такі авантурны i загадкавы сюжэт з камсамольскімі білетамі. Трэба толькі дадаць, што Кундры ў ліпені 1950 года не было ў зале, дзе судзілі ўдзельнікаў мядзельска-смаргонскага падзем'я.