Як пошуг маланкі

У СТАЛІНСКІХ КАТАВАЛЬНЯХ

Засада ў хаце Цыбоўскіх * Усіх забраў "чорны воран" * Арышты на Мядзелыичыне * Гібель Нафрановіча У вязніцах Вялейкі i Маладзечна * Допыты i катаванні * Следчы-садыст

А гэтым часам, уначы з 1 на 2 лютага 1950 года (з аўторка на сераду), у Смаргоні ў хаце Цыбоўскіх другія эмгэбісты зрабілі пільны ператрус. Абшукалі i параскідалі ўсё. Старэйшая сястра Леакадзіі Ядвіга потым месяц не магла спарадкаваць кватэру. Былі гэта Квасноў, Нямецкі i смаргонскі оперупаўнаважаны "у белым кажушку" Іваноў. Абшукалі, а потым зладзілі засаду. Нікога не выпускалі, ні на крок. Затрымлівалі ўсіх, хто заходзіў. Схапілі былі нават вясковую жанчыну, што прывезла на кірмаш прадаваць авечак.

На школьным перапынку забегла да Цыбоўскіх Тамара Юшкевіч, ды так там i засталася. Затрымалі таксама школьную піянерважатую, але тая была ні пры чым, таму неўзабаве адлусцілі.

2 лютага Леакадзію i Часлава Цыбоўскіх, а таксама Тамару Юшкевіч завялі ў склеп пад смаргонскай міліцыяй. I пачалося следства.

У школе добра ведалі, хто з кім сябруе, хто ў каго збіраецца па сваіх школьных i не толькі школьных справах. Дый у каго якія перакананні — ведалі. Таму вылічыць удзельнікаў падзем'я было можна. Але бралі на допыты "з запасам", па найменшым падозранні.

Гэта толькі ў кніжках ды кінафільмах героі праходзілі праз любыя пакуты i не ламаліся. У жыцці нашмат складаней. Усе арыштаваныя былі жывыя людзі, большасць яшчэ дзеці. І хто з нас, не прайшоўшы праз усё гэта, можа папракнуць, калі нехта не вытрымаў таго, як выбіваюць зубы, ломяць рэбры, заганяюць іголкі пад кепці або трушчаць ў дзвярах пальцы. Калі не вытрымаў i назваў адно-другое прозвішча. Іншая рэч, калі пайшоў на супрацоўніцтва з следствам добраахвотна, збаяўшыся ці па наіўнасці — "пакаешся i табе ўсё прабачаць".

Паводле розных справаў i лагерных даведак бачна, што Леакадзію i Часлава Цыбоўскіх, а таксама Тамару Юшкевіч арыштавалі менавіта 2 лютага. Увечары таго ж дня да Юшкевічаў зайшоў начальнік раённага пашпартнага стала, сказаў, што трэба ўдакладніць нейкія звесткі ў паперах Тацяны i завёў яе проста ў міліцыю да следчых. Там дапытвалі цэлую ноч, a назаўтра ўсіх затрыманых павезлі ў Вялейскую турму.

Наступнымі днямі пачалі арыштоўваць i іншых смаргонскіх падземнікаў — Зянона Ахрамовіча, Зосю Лапыцьку, Восіпа Блізнюка, Збігнева Пашкевіча, Эдуарда Сташкевіча, Кастуся Іваноўскага, Анатоля Карнея.

Мядзельцаў пачалі браць крыху пазней. Факунду Несцяровіча арыштавалі ў Юшкавічах, куды ён прыехаў на канікулы. Да Факуся зазірнуў былы аднакласнік з суседняй вёскі. І адразу ж пасля гэтай сустрэчы прыехалі вайскоўцы i забралі сына ад бацькоў. Пасадзілі на грузавік i павезлі. Наступным пасля Несцяровіча быў арыштаваны Юзік Качэрга. Вось што ён расказвае сёння пра тыя драматычныя падзеі:

«Неўзабаве пасля нашага развітання з Лапіцкім з школы прыйшоў Іван Роўда. Быў ён родам з Сватак i кватараваў у Качаргах у нейкіх знаёмых. І той Роўда кажа: арыштавалі амэрыканскага шпіёна. Ажно той шпіён — мядзельскі вучань Расціслаў Лапіцкі.

А 10 лютага на ўроку, было яшчэ да абеду, у наш клас прыйшоў міліцыянт i сказаў, што павінен даставіць мяне ў раённае аддзяленне міліцыі (там было i МГБ). І павёў. І я ведаў ужо, што мяне арыштуюць.

Адразу ж нейкі эмгэбіст пачаў допыт: "Вы распространяли листовки! Кто еще был с вами?" "Нічога не ведаю". "Но вы же читали ту, которую нашли в Кочергах. Что там было написано?" "Не памятаю. Нешта пра тое, каб людзі не ішлі ў калгасы".

Дзень ці два трымалі мяне ў Мядзеле. (Тым часам у бацькоўскай хаце зрабілі ператрус, але нічога асаблівага не знайшлі.) Потым перавезлі ў Вялейскую турму, а тады ў Маладзечна, у турму каля вакзала. Везлі ў "чорным воране", завязаўшы вочы i скруціўшы шнурком рукі за спіной. Назаўтрае нанач, таксама з завязанымі вачмі i скручанымі рукамі, павезлі ў турму ў Галянова. Там дапытвалі ў пакоі на другім паверсе. І гэтак амаль кожную ноч 5 месяцаў!

Найперш пракурор, а гэта было 14 лютага, зачытаў мне пастанову аб затрыманні. Гэтая дата i стала лічыцца пачаткам майго зняволення.

Заводзяць у пакой на першы допыт, а там, гляджу, той жа Пахомаў, які дапытваў мяне ў Вялейцы. Спачатку дапытваў спакойна: пра ўлёткі, хто друкаваў, хто распаўсюджваў? Я кажу: "Не ведаю, не чуў". І гэтак штоночы. Пытаецца, нешта піша, чытае, дрэмле, жуе бутэрброд, п'е ваду. На стале пад рукою — пісталет. Дэманструе, што нікуды не спяшаецца, што нікуды ты ад яго не дзенешся. Калі ўбачыў, што ўпіраюся, перайшоў на лаянку, здзекі, біццё. Біць яму памагаў яшчэ нейкі следчы. Калі мінала ноч, мяне завозілі ў турму i ўкідвалі ў камеру. Але й днём спаць не давалі. Мне зламалі дзве рабрыны, выбілі некалькі зубоў, білі пад рэбры, пад дых, па пячонцы i нырках. Білі, каб слядоў на целе асабліва не пакідаць. Калі ж знакі былі прыкметныя, не паказвалі пракурору, пакуль тыя не загойваліся. Любілі катаваць буйнымі кроплямі халоднай вады на цемя. Прыціснуць цябе ў кут, а зверху капае. У следчым пакоі было задушна, таму ад першых кропель ішоў прыемны халадок. Але пазней адчуванне было такое, як па галаве цяжкім молатам». [19]

Генадзь Нафрановіч не стаў чакаць арышту i пайшоў у лес. Тым болей што там дадалося "лясных братоў" за кошт уцекачоў з шахтаў Данбаса. Рэч у тым, што якраз тады ўпершыню пачалі дазваляць водпускі беларускай моладзі, якую ў вайну немцы вывезлі былі на працу ў Германію, а затым саветы яе з Германіі простым ходам — на шахты i лесапавалы: "Работали на фашистов, а сейчас поработаете и на советскую власть".

Потым, у красавіку таго ж года, калі ў Маладзечне поўным ходам ішлі катаванні i допыты, Генадзь не даўся жывым у рукі эмгэбістаў i застрэліўся на абкружанай сядзібе аднаго свайго родзіча ў вёсцы Палуяны. Забітага прывезлі на панадворак бацькоў i запыталіся: "Дзе ваш сын?" "Не ведаем". "А мы ведаем. Вось ён!" — i сцягнулі посцілку з нежывога сынавага цела.

Успамінае Юзаф Качэрга: «Аднойчы Пахомаў прынёс i паклаў перад сабой "вальтэр". Я адразу пазнаў, што гэта пісталет Генадзя Нафрановіча. Тады я не ведаў яшчэ, што Нафрановіч застрэліўся. Думаў — яго таксама арыштавалі. Следчы краем вока за мной назірае, як зрэагую на пісталет. Але я нават не крануўся, не падаў выгляду, што пазнаў».

Следчыя вышуквалі не толькі ўдзельнікаў падзем'я, але i тых, хто ведаў, але не данёс — антыкамуністычную "заразу" трэба было карчаваць дарэшты, каб i следу не засталося. Такімі, хто хоць нешта ведаў, але не данёс, былі Марыся Барташэвіч i Чэся Ашукоўская. Арыштавалі ix 23 сакавіка ў Смаргонскай школе, вывел! з класаў пад рулямі аўтаматаў, заламаўшы за спіной рукі, як небяспечных злачынцаў. Тады ж арыштавалі Зянонавых бацькоў Ганну i Аўгусціна Ахрамовічаў. Іх звінавацілі ў суўдзеле: дазволілі друкаваць улёткі ў лазні, давалі газоўку для асвятлення i нават кармілі "друкароў"! Выявілася, што пра ўлёткавыя акцыі ведаў i вучань 9-га класа, адначасова гарманіст у клубе i памачнік кінамеханіка Тадэвуш Хацілоўскі. 9 або 10 сакавіка ён вярнуўся з Вялейкі з новай кінастужкай i зайшоў да дырэктара клуба. Зазваніў тэлефон i ў трубцы пачулася: "Хотиловский вернулся? Пусть зайдёт в милицию для уточнения документов". У міліцыі на хлопца накінуліся ўзброеныя службоўцы, пачалі выкручваць рукі i біць з крыкам: "Попался, вражеская морда!"

Зразумела, для гэтых нявопытных хлопцаў i дзяўчат, маладых i рамантычных, нечаканы арышт, допыты i катаванні былі шокам. Чакалі найгоршага. Калі ў турме ім завязалі вочы, рукі скруцілі шнурам, забаранілі размаўляць, вывелі на двор i некуды павезлі на машыне, першая думка была — на расстрэл.

Спачатку ix сабралі ў Вялейскай турме, трымаючы ў розных камерах, падсаджваючы пад выглядам зняволеных сваю агентуру. Пазней на машыне перавезлі ў Маладзечна. Некаторыя з былых зняволеных мяркуюць, што ўлады баяліся, што з блізкіх да Вялейкі лясоў партызаны паспрабуюць атакаваць турму, каб вызваліць падземнікаў. Таму i перавезлі ў абласны цэнтр.

У Маладзечне размясцілі ў дзвюх турмах — у Галянове (турма МГБ) i каля чыгуначнага вакзала[20].

Калі ў Смаргоні або Мядзеле яшчэ давалі спаць, бо ў раённых турмах канвеер следства не быў адпрацаваны, то ў Вялейцы i Маладзечне дапытвалі штоночы. Калі адзін следчы стамляўся, яго змяняў другі, i бясконца пыталі: "Хто, дзе, калі, хто з вам i быў яшчэ, хто ведаў пра вас?". Пагражалі, запалохвалі рознымі жахамі, упартых катавалі. Найбольш даставалася хлопцам. Часлаў Цыбоўскі потым расказваў, што іголкі пад кепці i пальцы ў дзверы было не самае страшнае. Некаторыя следчыя ўжывалі асабліва вычварныя метады. Невыносным было катаванне кроплямі халоднай вады.

Моцна катавалі Часлава Цыбоўскага. Ён быў дробны целам i выглядаў нядужым. Следчыя думалі, што яго можна легка зламаць, таму "шчыравалі" над хлопцам, як маглі. Леакадзія здагадвалася, у якім становішчы знаходзіцца брат. Тым больш што для Часлава не прымалі перадачы. Дзяўчына адмовілася адказваць на пытанні следчых i заявіла, што будзе маўчаць, пакуль не пераканаецца, што брат жывы. Нарэшце ім дазволілі спатканне. Часлава прывялі ў следчы пакой апухлага ад біцця. Пабачыўшы яго, сястра закрычала ад жаху.

A Лапіцкага катавалі таму, што быў кіраўніком, што быў перакананым антыкамуністам i непахісным беларускім патрыётам, што трымаўся годна, не баяўся катаў i ўсю віну браў на сябе. Следчых прыводзіў у шаленства гэты высакародны i мужны юнак. Калі Часлаў Каспарэўскі, якога таксама на нейкі час арыштавалі, убачыў Лапіцкага ў Вялейскай турме, з цяжкасцю пазнаў сябра. Расціслава літаральна цягнулі пад рукі i выглядаў ён на старога нямоглага дзеда. Юзаф Качэрга таксама ўспамінае, што бачыў Расціслава ў Маладзечанскай турме такога ж збітага, учарнелага, з абмарожанымі нагамі.

У практыцы дазнання была завядзёнка, калі следчыя дзяліліся на "благіх" i "добрых". "Благі" застрашваў, лаяўся самай бруднай лаянкай, грукаў пісталетам па стале, a калі гэта не дапамагала — пачынаў катаваць ахвяру, паклікаўшы памагатых. А потым з'яўляўся "добры", які распытваў пра жыццё-быдцё, пра бацькоў i меншых брацікаў i сястрычак, спачуваў арыштаванаму, абяцаў паспрыяць лагаднейшаму прысуду, нават мог прапанаваць i шклянку вады. Гэтым ён хацеў расчуліць арыштанта, прытупіць пільнасць, прымусіць яго стаць адкрытым. А потым зноў прыходзіў "благі"...

Знясіленага допытам i бяссоннем вязня прыводзілі, а часам i прывалакалі, раніцой у камеру. Але i ў камеры ўвесь дзень нельга было спаць. Забаранялі нават сядзець, падпёршы галаву рукой. Наглядчыкі зазіралі ў дзвярное акенца, грукалі ў дзверы i крычалі: "Не спать! Не спать, ... твою мать!". A калі хто не слухаўся, таго адводзілі на некалькі сутак у карцэр — халодную каменную цэлю з мокрай бетоннай падлогай, дзе i сесці не было на чым. Дзе быў толькі кубак вады i малюсенькі кавалачак хлеба на суткі.

Асабліва нядобрым словам былыя вязні ўспамінаюць следчага Пахомава, з тварам, пабітым воспаю. Тэты Пахомаў нават прыязджаў у Смаргонь, каб рабіць першыя допыты. Асноўным следчым быў ён i ў Маладзечанскай турме. Тацяна Юшкевіч напісала ў сваіх успамінах: "Нас амаль кожнае начы выклікалі на допыт, які вёў следчы ГІахомаў — люты i падступны чалавек, дэспат. Ён патрабаваў сказаць тое, чаго не было, пагражаў карцэрам i электрычным крэслам". Дарэчы, Чаславу Цыбоўскаму гэты следчы прыпісаў, быццам хлопец знаходзіўся ў падземнай арганізацыі ажно з 45 года. Хлопец, прачытаўшы такую абсалютную няпраўду, парваў пратакол допыту, за што яго збілі на горкі яблык. Сведчыць Леакадзія Цыбоўская: «Гэты Пахомаў быў найгоршым сярод следчых. Бралі на допыты заўсёды ўначы. Бабулькі ў камеры заставаліся i маліліся за мяне. Следчы вось так сядзіць, нешта піша, чытае, есць бутэрброд, а потым зноў у мяне выпытвае, лаючыся пры гэтым самымі брыдкімі словамі. Аднойчы сказала яму: "З такімі пагонамі, з зорачкамі — i як можна так брудна выслаўляцца". (Ен гэтак выслаўляўся, як нават блатныя ў Сібіры не лаяліся.) А ён як закрычыць: "Политическая проститутка", i даў мне ў лоб, ды так, што я вытнулася патыліцай аб сцяну».

Вельмі яскравыя сведчанні пра гэтага нягодніка ва ўспамінах Юзафа Качэргі: «Пахомаў нешта крэмзае на паперы. "На, подпиши" — працягвае мне гэтую крамзаніну. Чытаю, што я нібыта ва ўсім прызнаўся, што мы з Лапіцкім друкавалі ўлёткі i ix распаўсюджвалі. "He падпішу". "Подпишешь! И все, что я напишу, будет правдой. Видишь вон ту зеленую стену? А я говорю, что стена красная. Падпишешься — не падпишешься, но если я сказал 'красная', значит она стала красной!"»

Але сярод турэмных службоўцаў зрэдку сустракаліся i людскія асобы. Тая ж Цыбоўская ўспамінае, як трапіла ў карцэр за тое, што перамаўлялася з дапамогай конаўкі з суседняй камерай. І наглядчык-украінец цішком, каб ніхто не ўбачыў, праз "кармушку" перадаў дзяўчыне абаранкі i цукар.

Taro, хто пачынаў хоць у нечым прызнавацца, заахвочвалі, дазваляючы атрымліваць перадачы.

Расказвае старэйшая сястра Юзіка Качэргі Вераніка Мелец: «Кожныя два тыдні я вазіла яму перадачу. Я была ў арцелі i ў мяне быў пашпарт. А тату, як пойдзе ў сельсавет, не даюць даведку: "Фашыста выгадаваў такога, а яшчэ яму даведку давай". Як тату не давалі даведку, дык я сама праз тыдзень ездзіла з маткай Несцяровіча. І вазілі перадачы, але ўжо ў Маладзечна, у Галянова. Мы для перадач пяклі такія булачкі, шклянкай выцісканыя. Ён атрымае перадачу i распісваецца. І вось у ліпені з распіскай вяртаюць мне тры такія сухарыкі. Знакам таго, што праз тры дні будзе суд. А хто ж гэта мог здагадацца? І тут я іду па Мядзеле i сустракае мяне нейкі мужчына i кажа: "А вы нічога не ведаеце? Цяпер жа судзяць вашых, i вашага брата таксама"».

Часам тых, хто прыносіў перадачы, затрымлівалі — магчымы сведка з'явіўся сам! Гэтак, напрыклад, зрабілі з Юзікавым бацькам, які ўсё ж нейкім чынам трапіў у Маладзечна. Днём яго дапытвалі, а нанач адпускалі: "Придете завтра". Бацька пераначуе на лаўцы на вакзале i зноў да следчага. Так доўжылася тры дні.

Чаславу Цыбоўскаму перадачы прымалі рэдка. A Лапіцкі, як правіла, увогуле заставаўся без харчовай дапамогі. Часта бачылі ягоную заплаканую маці, якая з хатульком самотна сядзела пад сцяной турмы. Успамінае Юзаф Качэрга: «На падлозе каля стала Пахомава стаяў нейкі мех. Следчы пакорпаўся ў мяху i кажа: "Твоя, Лапицкий, мать принесла передачу. Если признаешься, вот сейчас же получишь передачу". Але ён нічога той вочнай стаўкай ад нас не дамогся».

Арыштавалі не толькі ўдзельнікаў падземнай арганізацыі. У вязніцы кідалі i жорстка дапытвалі ўсіх, хто мог мець да ix хоць нейкае дачыненне, найперш сяброў, прыяцеляў. Так, ужо ў пачатку вясны ў Кабыльніку на рынку арыштавалі Часлава Каспарэўскага, сябра Расціслава. Хлопца спачатку завезлі ў мядзельскую раённую міліцыю, а затым у Вялейскую турму.

Як успамінае маці Часлава Любоў Каспарэўская, «ужо Ісуса Хрыста больш не мучылі, як яго мучылі. Крывёю абліваўся. А часцей білі пад рэбры. I пісталетам па галаве. І колькі там быў — не далі заснуць...

Там такі куток. Мокра ўнізе. І там вялікая такая кропля. І капае, i толькі ў адно месца. Бо табе няма больш куды, да сцяны — халодная, i тут сцяна халодная. Ты мусіш стаяць, i вось табе сюды, як свідрам. А потым зноў допыт. Там не людзі былі, там былі чэрці. Чалавек не можа так рабіць, не можа так здзекавацца».

Часлаў Каспарэўскі сапраўды не быў у арганізацыі, хоць Расціслаў i прапаноўваў яму ўступіць. Ён сцярпеў усе катаванні, ні ў чым не прызнаўся. Зрэшты, яму i прызнавацца асабліва не было ў чым, хіба што ў колішніх сувязях з Арміяй Краёвай. І хлопца адпусцілі, узяўшы падпіску аб неразгалошванні таямніцы.

Некалькі іншых хлопцаў з Смаргоні арыштавалі, дапыталі i адпусцілі на волю. Гэта тыя, пра якіхлюдзі ведаюць. А хто скажа, колькі чалавек дапытвалі таемна?

Навісла пагроза i над Аляксандрам Жабінскім. Як жа — прытуліў такога небяспечнага злачынца. Давялося звяртацца праз брата Мікалая па дапамогу да самога Максіма Танка.