Адкуль наш род

Князь Валодша і вайна з крыжакамі

Аднойчы разам з замежнымі купцамі ў Полацак прыплыў нямецкі манах Майнгард. Госць быў у падношаным адзенні і трымаўся ціха і сціпла. Ён хацеў сустрэцца з полацкім князем.

Тады ў нашай старажытнай дзяржаве ўладарыў князь Валодша. Немцы пачціва называлі яго каралём Вальдэмарам. У княжым хораме манах папрасіў у караля Вальдэмара дазволу ахрысціць зямлю ліваў — племя, якое плаціла палачанам даніну. Гэтая зямля ляжала там, дзе Дзвіна ўліваецца ў мора. Яе жыхары, як некалі і нашыя прашчуры, былі паганцы і маліліся старым багам у святых гаях і дубровах.

Валодша даў манаху згоду. Ён не хацеў псаваць дачыненняў з багатымі нямецкімі гарадамі, дзе гандлявалі полацкія купцы. А яшчэ ён верыў, што Майнгард — шчыры чалавек і сапраўды хоча служыць Ісусу Хрысту.

Але ў госця і ягоных гаспадароў былі іншыя намеры: Майнгард пабудаваў царкву, а потым прывёз нямецкіх майстроў і паставіў каля мора некалькі моцных замкаў. Прыкрываючыся словамі пра Бога, немцы пачалі адбіраць у ліваў і ў суседніх з імі эстаў зямлю ды іншае багацце.

На дапамогу манахам з Нямеччыны прыбывалі рыцары. Яны нашывалі ў сябе на плашчах крыжы, і таму атрымалі назву крыжакі. Кожнага году іхнія караблі падымаліся па Дзвіне ўсё вышэй. Князь Валодша зразумеў, што падпусціў да сваёй краіны небяспечнага ворага.

З берагоў Варажскага мора ў Полацак прыязджалі паслы ад ліваў і эстаў. Яны расказвалі, што крыжакі рабуюць іх і прымушаюць хадзіць разам з немцамі на вайну. Паслы прасілі дапамогі. Полацкая дзяржава распачала доўгае і цяжкае змаганне з немцамі.

Галоўнай вайсковай сілаю тады была конніца з князевых дружыннікаў. За дзень коннае войска праходзіла паўсотні кіламетраў, а калі ваяры ехалі з запасным канём на повадзе, дык улетку ад відна да відна маглі прайсці ўдвая болей.

На ўзбраенні ў дружыны былі дзіды, мячы, лукі, вялікія шчыты, а ў блізкім баі біліся таксама сякерамі і пђліцамі. У паходзе засылалі наперад выведнікаў. Яны мелі заданне захапіць чужога ваяра-“языка” і атрымаць ад яго звесткі пра ворага.

Старажытныя беларусы ведалі шмат вайсковых хітрасцяў. Напрыклад, яны рабілі падманныя ўцёкі з поля бітвы і заваблівалі ворагаў у засаду. Каб увесці непрыяцеля ў зман, уначы ставілі несапраўдны стан. Невялікі аддзел (атрад) раскладаў шмат вогнішчаў, гучна пераклікаючыся, сек дровы, бразгаў зброяй. Ворагі думалі, што тут спынілася на начлег велізарнае войска, а па-праўдзе яно было ўжо далёка.

На берагах рэк і на ўзгорках нашыя прадзеды будавалі “гляднѕ”. Глядзјнь — гэта назіральная вежа. Адтуль вартавы ўдзень і ўначы сачыў, ці не набліжаюцца чужынцы. Калі з’яўлялася небяспека, дазорца запальваў сігнальны агонь, які быў бачны з суседняга глядня. Там таксама падпальвалі нарыхтаваныя сухія дровы. Ланцужок такіх агнёў хутка “дабягаў” да горада, і жыхары бралі ў рукі зброю.

Калі здабыць чужы горад з ходу не ўдавалася, яго абкружалі з усіх бакоў і распачыналі аблогу. Гарадскія ўмацаванні абносілі тынам, за якім хаваліся лучнікі. Пакуль адна страла была ў палёце, лучнік паспяваў паслаць наўздагон яшчэ тры. Пад прыкрыццём стрэлаў ваяры падцягвалі бліжэй балѕсты — машыны для кідання камянёў. Адзін камень для такой машыны з цяжкасцю падымалі два чалавекі, а ляцеў ён далей, чым страла з лука.

Наблізіўшыся да брамаў і сцен, абложнікі завальвалі роў галлём і ссечанымі дрэвамі. У зробленых балістамі праломах кіпеў рукапашны бой. Ваяры лезлі па драбінах угору, а абаронцы кідалі на галовы ворагам бярвёны і каменне, лілі вар і гарачую смалу.

Так ваявалі і дружыны князя Валодшы. Яны даходзілі да мора, дзе ўзвышаліся над наваколлем змрочныя крыжацкія замкі. Валодша заўсёды быў у гушчыні бітвы, побач са сваімі ваярамі. Аднойчы пушчаны варожаю балістай камень забіў пад князем каня.

Крыжакі часта нападалі на падуладныя Полацку паселішчы. На беразе Дзвіны, у землях балтаў, стаяў горад Куканос. Там кіраваў князь Вячка з роду Рагвалодавічаў. Ягоныя аддзелы не давалі нямецкім рыцарам спакою і не пускалі іхнія караблі ў бок Полацка.

Немцы сабралі супраць Вячкі моцнае войска. Сілы былі вельмі няроўныя, а падмога ад Валодшы падысці не паспела. Князь Вячка і дружына не здаліся. Каб не аддаць свой замак захопнікам, яны спалілі яго і адступілі ў ноўгарадскія землі.

Вячка яшчэ доўга ваяваў з немцамі. Аднаго разу ён са сваімі людзьмі прыйшоў дапамагаць эстам, якія абаранялі горад Юр’еў. Ворагі ўварваліся на вуліцы. Усе абаронцы загінулі ў рукапашнай. Склаў галаву ў баі і Вячка.

Цяпер старажытны Юр’еў завецца Тарту. Адну з ягоных прыгожых вулачак эстонцы назвалі імем адважнага беларускага князя.

Мужна змагаўся з крыжакамі яшчэ адзін князь з роду Рагвалодавічаў — Усевалад. Яму належаў горад Герсіка, што стаяў на Дзвіне паміж Полацкам і Куканосам. Усеваладавы дружыннікі часта з’яўляліся пад сценамі пабудаванай немцамі Рыгі. То яны падпаляць чужынскія караблі, то, пераапрануўшыся ў нямецкія даспехі, без бою ўвойдуць у варожы замак і возьмуць багатую здабычу.

Аднойчы на Герсіку раптоўна напала вялікае рыцарскае войска. Князь з дружынаю прабіўся да стругаў і ўратаваўся, але ўсе жанчыны і дзеці трапілі ў палон.

Два дні захопнікі рабавалі Герсіку, выганялі з хлявоў кароў і коней, зносілі на плошчу золата і срэбра. На трэці дзень, утапіўшы царкоўныя званы і пасекшы мячамі абразы, немцы падпалілі горад і пагналі палонных у Рыгу. Прывязаная да калёсаў, басанож ішла ў чужыну і Усеваладава жонка з маленькай дачкою на руках.

Каб вызваліць палонных, князь мусіў паехаць да крыжакоў і паабяцаць, што больш не будзе падымаць зброі супроць немцаў. Але ў душы ён не скарыўся і чакаў зручнага моманту, каб зноў ударыць па ненавісных захопніках.

Вайна з немцамі доўжылася ўжо трыццаць гадоў. Валодша вырашыў сабраць войска з усёй сваёй дзяржавы і ісці ўніз па Дзвіне на Рыгу, каб разбіць рыцараў і даць Полацкаму княству мір.

Князь адправіў паслоў у землі балтаў і ў суседнія славянскія княствы. Ягоныя пасланцы паехалі ў Герсіку і ў Ноўгарад. Усевалад сустрэў палачанаў з радасцю, а ноўгарадцы ўспомнілі старыя крыўды і ісці ў паход адмовіліся.

Немцам удалося дазнацца пра Валодшавы планы. Пад выглядам купцоў і рамеснікаў крыжакі заслалі на беларускія землі сваіх шпегаў. Яны атрымалі заданне хоць якім спосабам сарваць паход.

У прызначаны дзень у Полацку сабраліся палкі з усёй дзяржавы. Пешыя ваяры павінны былі рухацца далей на плытах і стругах, а вершнікі — дзвінскім берагам. Па дарозе да гэтай сілы збіраліся далучыцца дружыны балтаў, эстаў і князя Усевалада.

Перад выхадам у паход Валодша памаліўся ў Сафійскім саборы. Потым ён падняўся на свой вялікакняскі карабель і павярнуўся тварам да горада.

Бераг быў чырвоны ад шчытоў. Вясновае сонца грала на шаломах у ваяроў. Дружыны стаялі пад шматколернымі сцягамі. Князь глядзеў на іх і думаў, што чужынцам ніколі не ўдасца перамагчы крывіцкую зямлю.

“Слава князю Валодшу! Слава!” — крычалі ваяры. І раптам яны ўбачылі, як іхні валадар пахіснуўся, схапіўся рукамі за карабельную слямгу і пачаў паволі асядаць на дол.

Так загадкава абарвалася жыццё полацкага князя Валодшы. Відаць, яго атруцілі падасланыя немцамі людзі. Гэта здарылася ў 1216 годзе.

На той раз ворагі дамагліся свайго. Пазбаўленае камандзіра полацкае войска ў паход не пайшло. Але захапіць старажытную беларускую дзяржаву і паставіць яе на калені нямецкія рыцары не змаглі.

Праз дваццаць гадоў пасля Валодшавай смерці полацкая князёўна Аляксандра стала жонкаю ноўгарадскага князя. Яго звалі Аляксандрам Яраславічам, а потым, за перамогу над шведамі на рацэ Няве, назвалі Неўскім.

Упершыню за доўгія гады палачане і ноўгарадцы біліся поплеч супраць агульнага ворага. У той бітве здабыў сабе вечную славу беларус Якаў Палачанін. Узброены адным мячом, ён адолеў некалькі дзесяткаў шведскіх рыцараў.

Дружыннікі з Полацка і Віцебска складалі трэцюю частку войска Аляксандра Неўскага ў бітве з нямецкімі захопнікамі на Чудскім возеры. Тую бітву назвалі Лядовым пабоішчам.

Вяртаючыся дадому пасля перамогі, беларускія ваяры часта ўспаміналі каля вечаровых вогнішчаў князя Валодшу. Яны верылі, што той бачыў усё з захмарных высяў і радуецца цяпер разам з імі.

1. Навошта прыязджаў у Полацак нямецкі манах Майнгард?

2. Хто такія крыжакі? Чаму Полацкая дзяржава пачала з імі вайну?

3. Раскажы, як ваявалі нашыя продкі?

4. Што ты ведаеш пра князёў Вячку і Усевалада?

5. Чаму не адбыўся задуманы князем Валодшам паход на Рыгу?

6. Хто дапамог ноўгарадцам перамагчы шведаў і немцаў? Чаму мы памятаем пра Якава Палачаніна?