Багун

Пад’ехаўшы да крамы, Багун нацягнуў лейцы, з разважлівай павольнасьцю зьлез з калёсаў. Тут, пад ліпамі, дзе звычайна шыхтом стаялі ровары і ківалі кудлатымі галовамі сялянскія коні, было пуста і гэтая пустэча рабіла навакольны сьвет яшчэ больш няўтульным і шэрым.

Крамныя дзьверы былі сьцярожка — на два пальцы — прачынены і на іх вісеў абвіслы плякат з выяваю жаўнера й разгоністым надпісам “Do broni!” Жаўнер зяпаў квадратным ротам, крывіў гняўлівы твар і Багун, узяўшыся за клямку, хвіліну ўражана глядзеў на плякат, тузаў сьсівелы вус і пераступіў парог пасьля пакутлівага ўздыху.

Густы помрак прымусіў зьмежыць павекі.

— Sklep nieczynny, — гукнула з помраку крамнічыха Двойра, але тут жа сумелася, зьнікла за дзьвярыма.

Дзесьці ў крамных нетрах зарыпелі масьніцы, штосьці суцішна грукнула і пачулася незадаволенае мармытаньне. Звычайна Рувім — гаспадар крамы — вомігам вылятаў да наведнікаў, цяпер жа давялося чакаць і Багун, каб заняць рукі, разгарнуў “Русское Слово” — пажоўклую газэту, што ляжала на прылаўку. Чытаць у прыцемку, аднак, не выпадала, ды і газэта была старая — за 20 ліпеня, і наведнік, наваліўшыся грудзінай на прылавак, пазяхнуў і стаў безуважна глядзець на вялізнага чорнага ката, які сядзеў ля дзьвярэй і зацята аблізваўся. Кот, відаць, улез у сьмятану, бо вусы і канцы вушэй былі перапэцканы ў нешта белае.

Крама, у якую ўбіўся Багун, месьцілася на ўскраіне мястэчка, і яшчэ пару гадоў таму яе мала хто наведваў. Але Рувім — гандляр увішны: усталяваў радыёпрыймач фірмы “Тэлефункен”, выпісаў з Рыгі расейскіх, а зь Вільні польскіх газэт, і крама неўзабаве ператварылася ў своеасаблівы местачковы клюб, у якім дзень да ночы таўкліся людзі. Прыходзілі нават цыганы з Зарэчча, і ня столькі, каб разжыцца бутэлькай газы ці іржавым селядцом, а каб паслухаць радыё ды ўведаць апошнія навіны. І хаця прыймач па-ранейшаму стаяў у куце, а на паліцах яшчэ ляжаў сякі-такі тавар, народу ў краме не было і гэта наводзіла на думку, што справы дрэнь і немец ня сёньня, дык заўтра будзе пад Варшавай.

За сьценкай ізноў зарыпелі масьніцы.

— Ах, ду біст а-зэ паскудняк! — гойкнула крамнічыха Двойра і Багун пудліва адскочыў ад прылаўка.

Крамнічыха выбегла з бакоўкі, паспрабавала хвастануць ката ручніком, але той сігануў на парог і зьнік у дзьвярной пройме.

— Зьвядзе са сьвету, чортаў кот, — паведаміла Двойра, сказала яшчэ штосьці па-свойму і ў гэты момант з бакоўкі выйшаў, трымаючыся за бокі, сам гаспадар.

— Нырн-кранк, — выдыхнуў Рувім у адказ на запытальны погляд наведніка, скрывіўся, згадваючы, як гэта будзе па-тутэйшаму, але наведнік і так зразумеў, што гаворка ішла пра ныркі.

Хвароба вымагала хвіліны маўчаньня. Багун памаўчаў, спачувальна насупіў бровы, а потым, прасьвятлеўшы з твару, кіўнуў у бок прыймача:

— Ну, што там кажуць?

— Нічога ня кажуць. Паліцыянты плёмбу наляпілі і лямпы выкруцілі. Каб Гляйвіц ня слухалі.

Такая навіна ўразіла наведніка.“Міцька Барзевіч таксама, відаць, Гляйвіца слухаў — таму і патрапіў у вязьніцу”, — падумаў Багун, хацеў запытацца — хто ён такі, гэты Гляйвіц, але змаўчаў, адно перасмыкнуў шчаціністым падбародзьдзем.

— Мыдла шукаеш, ці запалак?

— Газай хацеў разжыцца, — уздыхнуў наведнік, — цямнее рана, лямпу да самай ночы палім...

Уваходныя дзьверы рыпнулі і ў сьветлым атворы ўзьнікла нахабная каціная галава.

— За газай нават у Глыбокае езьдзілі — няма ні кроплі, — крамар ляпнуў далоньню па сьцягну, ушчуваючы ката, але той прайшоў міма, не павёўшы вокам. — Магу даць бутэльку... з апошніх запасаў. Але не за грошы. Вязі тры курыцы.

З крамы Багун выйшаў, праклінаючы Рувіма і ягоную гандлярскую нацыю. Дзе гэта было, каб за пляшку паганай газы прасілі аж тры курыцы! Багун уявіў, як гадаваныя ім хахлаткі б’юцца пад хазанскім нажом, здрыгануўся ўсім целам і замлелымі ад хваляваньня пальцамі стаў адвязваць лейцы ад плоту. Злосьці дадавала і тое, што крамар на пытаньне: “Як справы на фронце?” — таргануў плечуком і ціха прамямліў: “Ня ведаю”. І гэта ён, галоўны местачковы прайдзісьвет і праныра ня ведае — дзе цяпер немцы?

Доўгая вуліца, забудаваная габрэйскімі камяніцамі, была панурай і пустэльнай. Давялося нават палічыць на пальцах — ці не субота сёньня — і зірнуць на вокны, выглядаючы вогнікі шабасовых сьвечак. Але сёньня была серада і ў шыбах адбіваліся цёмныя лужы, сьпічакі местачковага касьцёлу ды асьлізлае верасьнёўскае неба.

Гарбацярня пана Бурша была на замку, а на мокрым ганку сядзеў ды пускаў мыльныя бурбалкі Буршавы сын Рышка. Сыну таму ішоў чатырнаццаты год, але ён ня ўмеў ні пісаць, ні чытаць, дзень да дня сноўдаў вакол гарбацярні, альбо, як цяпер, пускаў бурбалкі праз тонкую чараціну.

Размаўляць з дурнілам ня надта пасавала, але Бадун, азірнуўшыся, нацягнуў павады.

— Рышка, чаму гарбацярня зачынена?

Дурніла не адгукнуўся, працягваў дзьмуць у чараціну і толькі калі бурбалка лопнула, наставіў на Бадуна бялёсыя вочы.

— Длячэго замкнента? — запытаўся Бадун па-польску.

Рышка перасмыкнуў плячыма, блазнавата пасьміхнуўся і калі Бадун цокнуў языком і калёсы скрануліся зь месца, крыкнуў:

— Пянёндзы ляснуліся, таму і замкнента.

Колы, пракаціўшыся па мяккім пяску, замалацілі па бруку і душу апанавала глухая трывога. “Як гэта — ляснуліся? — падумаў Багун, падганяючы каня, — а што ж будзе зь ягонымі грашамі, якія ён крывавым мазалём зарабляў і якія цяпер ляжалі, спавітыя ў рагожку, на дне каванага куфра? Пяць тысяч злотых новымі паперкамі! За іх яшчэ ўчора можна было набыць паравоз, а сёньня, выходзіць, пан Бурш ня дасьць і шклянку гарбаты?”

Багуну стала горача. Ён сьцягнуў з галавы башлык, расшпіліў бурнос і тут жа ўвабраў голаў у плечы, аглушаны бязладным птушыным граем: вароніна грамада ўзьнялася над касьцельнымі вежамі, завісла на імгненьне ў паветры, і калі брынклівы звон бомкнуў другім разам, з адчайным лямантам падалася ў бок Зарэчча.

“Можа там што пачую?” — падумаў Багун, пазіраючы на высокія сьпічакі, і праз хвіліну скіраваў каня на Касьцельную вуліцу.

На цьвінтары, як заўсёды, сядзелі жабракі, а крыху зводдаль, ля збуцьвелага крыжа, пастаўленага некалі з нагоды прыезду нейкага дастойніка, стаялі дзьве мнішкі і штосьці распавядалі двум местачковым цётухнам.

— Бомбардуён страшне, — даляцела да вушэй кароткая фраза, Багун наструніў слых, але ў касьцёле зайгралі варганы і заглушылі жаночыя галасы.

У атвор разнасьцежаных дзьвярэй ён увайшоў баязьліва, сьцярожка, уражаны тым — як зыбаецца падлога і як дрыжыць паветра ад цяжкіх уздыхаў варганаў. Яму, праваслаўнаму чалавеку, ня надта ёмка было ўбівацца ў касьцёл, да таго ж і апранаха не пасавала такой мясьціне — на Багуну быў зацухмолены, пацяжэлы ад дажджу бурнос. Але ён увайшоў, хуценька, каб ніхто ня бачыў, перахрысьціўся па-праваслаўнаму, сьціпла прытуліўся ля сьцяны. Народу ў касьцёле было шмат і сярод вернікаў пракідваліся зялёныя мундуры памежнікаў. Адзін зь іх, стрыжаны на лысага капрал, кленчыў непадалёку, і Багун, зыркнуўшы на стрыжаную галаву, вырашыў дачакацца канца набажэнства ды распытаць капрала — як ідуць справы на фронце і хто там каго бамбардуе.

Неўзабаве варганы аціхлі, аціхлі і кабеты, якія дрогкімі галасамі падпявалі варганам, і на амбоне абудзіўся раскацісты мужчынскі голас: — Буг чува над Польском!

Словы казані залуналі пад скляпеньнямі, блытаючыся з гулкім рэхам.

— Сіла вяры Народу оказаласен в цалэй потэндзе подчас войны обецнэй... В тэй філе, кеды град поціскуф немецкіх межысен в цяла жолнерске, град модлітв плыне од іх жон і матэк...— некалькі цётак нечакана ўголас заплакалі і ксёндз зрабіў паўзу.

— Гды напшэців нашым лётнікам вылецон хмары врогіх лятавцуф, бы стронцаць нашых в імен пыхы шатаньскей, то насі вылецон на свых сталёвых птаках з Хрыстусем в сэрцу. Чыж не яснэ — гдзе бэндзе звычэньство? — пачуўшы слова “звычэньство” вернікі гамузам перажагналіся, Багун таксама перахрысьціўся і ў тую ж хвілю стрэўся вачыма з капралам. Капрал, як падалося, паглядаў на яго зь нянавісьцю. “Заўважыў, што я праваслаўны,”— улякнута падумаў Багун і нячутна, сьпінай наперад, падаўся да выхаду. Памежнікі ўсе скрозь былі “рдзеннымі” палякамі і ня надта любілі тутэйшых. А цяперашнім часам дык наогул маглі зьвезьці куды-небудзь, як таго Міцьку Барзевіча.

Багун жвава, амаль подбегам, прамінуў цьвінтар, ускочыў на калёсы, голасна гойкнуў: — Н-но, пыха шатаньска! — І вароніна грамада, абуджаная такім воклікам, бязладна загарлала на высокіх таполях.

Лазунок, малады буланы конь, усю дарогу мерна пырхаў, шапатліва абмахваўся хвастом і гэтыя зыкі ўрэшце змарылі Багуна. Ён нацягнуў на вочы башлык, зьмежыў павекі. І ўраз калёсы паехалі неяк бокам, жоўтае іржышча, на якое ён дагэтуль глядзеў, ператварылася ў штосьці невыразна-шэрае і чорны Рувімавы кот, скочыўшы ў тую шарызну, пабег, капытлівым пошчакам скаланаючы навакольле. У тое ж імгненьне сон зьляцеў з павекаў і рука машынальна пацягнула лейцы, даючы дарогу стрэчным вершнікам. Вершнікаў было пяцёра, яны гналі коней наўскач і Багун, зірнуўшы на дарогу, бязгучна прашаптаў: “Памежнікі”.

Вайскоўцы праляцелі міма, дыхнуўшы пахам конскага поту, адэкалёну і новай, яшчэ не абношанай скуры. Ехалі яны, відаць, далёка, бо да сёдлаў былі прытарочаны брызэнтавыя саквы, бляшаныя скрынкі, а адзін вершнік трымаў на конскім карку фанэрны куфар.

— Буг чуе над Польском! — крыкнуў Багун усьлед вершнікам і адзін зь іх — той, што вёз фанэрны куфар — азірнуўся і махнуў рукой.

Далей, аж да самай Мандрыкінай павароткі, Багун спаў, а калі калёсы рэзка павярнулі і Лазунок, адчуўшы тупкі бальшак, паехаў жвавей, ачуўся і ўгледзеў знаёмую постаць. Па бальшаку, у бок вёскі, шыбаваў Міцька Барзевіч. Два тыдні таму Міцьку, як палітычна ненадзейнага, забрала паліцыя і старая Барзячыха сплакала ўсе вочы.

— Міцька, халера ясна! Жывы!

— Жывы-ы, — адгукнуўся хлопец, спрытна сеўшы на калёсы, — староста загадаў усіх адпусьціць. Ім цяпер не да нас.

Міцька налёг сьпінай да багуновы плячук, зморана перавёў дых.

— Ну, як там... што чуваць? — запытаўся Багун, падганяючы Лізунка.

Хлопец ізноў уздыхнуў.

— Немец ад ранку над Глыбокім лётаў.

— І што — зьбілі?

— Саб’еш яго... Пастралялі з карабінаў ды плюнулі... Высока...

Міцька кашлянуў, дастаў з кішэні пачак гарадзенскай “мэвы”.

— Давай, дзядзька, засмалім. Староста выдаў... у якасьці кампэнсацыі.

Пару хвілінаў ехалі моўчкі, глытаючы пяршывы дым і Міцька, пасьля чарговай зацяжкі, запытаўся:

— Ня ведаеце, дзядзька — прыймач ці забралі?

Міцькавы самаробны прыймач паліцыянты й сапраўды прыходзілі рэквізаваць, але Барзячыха ўшчала гвалт і тыя махнулі рукой — адно абгарнулі слухаўкі паперай ды паставілі плёмбу.

— На шафе ляжыць, — выдыхнуў Багун і тыцнуў хлопца ў бок, просячы прыпаліць загаслую цыгарку.

Міцькава хата стаяла наводшыбе, на невысокім пагорку, падпёршы асьлізлае неба высокай страхой. Пасярэдзіне страха ладна асела і сама хата нагадвала кітайскую фанзу.

“Няма гаспадара”,— падумаў Багун, а згадаўшы Пархвена, Міцькавага бацьку, неўпрыкмет перахрысьціўся. Дзесяць гадоў таму Пархвен выправіўся на заробкі ў Канаду, назад не вярнуўся і цяпер стаўленая ім хата гібела без гаспадарскага дагляду. Міцька ж гаспадаркай не займаўся: дзень да ночы слухаў самаробны прыймач, судзіўся з уладамі, кожнага месяцу прывозіў аднекуль кучу газэт ды ўлётак і аднойчы нават прасіў яго, Багуна, завесьці тое дабро ў Глыбокае. Газэты ён узяў, але да Глыбокага не давёз: прыкупіў у Рувіма падшыўку “Русского Слова” за 1938 год ды абклеіў імі хату.

На падворку бартулёвай хаты — Бартуль быў зацятым паляўнічым і трымаў у сябе двух выжлаў — пачуўся сабачы брэх. Сабакі лена брахнулі, потым скавытнулі і скавытаньне тое зьлілося са здушаным жаночым лямантам:

— А сыночак ты мой!.. А дзе ж ты столькі дзянёчкаў бы-ыў...

Старая Барзячыха — расхлістаная, з узьбітай на вочы хусткай — бегла насустрач і Міцька незадаволена перакрывіўся.

— У павятовага старосты... напагасьцінах, — прабубніў хлопец, скочыў з калёсаў і кіўком галавы запрасіў Багуна зайсьці ў хату.

Схапіўшы са стала кавалак булкі, Міцька, на хаду жуючы, пашнарыў рукой па верху шафы, дастаў адтуль укручаны ў прамасьленую паперу прыймач, рашуча сарваў плёмбу. І пакуль ён насоўваў на вушы круглявыя слухаўкі ды круціў ручку настройкі, у хату ўваліліся яшчэ два чалавекі: сусед Бартуль ды Міцькавы сябар Казік Хамёнак.

— Ну, як там? — гукнуў ад парогу Хамёнак, і Багун, патрабуючы цішыні, патрос узьнятым пальцам.

Прыймач, па ўсім бачна, маўчаў і Міцька, крутнуўшы ручку да ўпору, зьняў слухаўкі, крануў дрыготкім пальцам нейкі правадок і слухаўкі азваліся зумклівым маршам.

— Менск, — выдыхнуў Міцька, прыціснуў да вуха слухаўку, і праз хвілю, наструніўшыся, прашаптаў: — Варшава...

Усе выцягнулі шыі, спрабуючы дачуцца — што кажа Варшава, але апроч трэску ды зумканьня нічога не пачулі.

— Хто каго б’е? — запытаўся змарнелы ад чаканьня Хамёнак і цяпер ужо Міцьку давялося трэсьці ўзьнятым пальцам і наструнена лыпаць вачыма, слухаючы голас Варшавы.

— Стэфан Стажыньскі выступае. Прэзыдэнт места, — прашаптаў, нарэшце, Міцька і, пасьля паўзы, дадаў: — Място столечне і твэрдза Модлін багатэрскі валчаць.

— Дай паслухаць! — гукнуў Хамёнак, тузануў Міцьку за рукаво і той, вылаяўшыся па-расейску, перадаў слухаўкі сябру.

— Пілі, гулялі, баб пярдолілі. Нас, камуністаў, са сьвету зжывалі. А цяпер яно вось як выйшла: даў немец, дык толькі ашмоткі паляцелі, — Міцька нэрвовым крокам прайшоўся па хаце.

На момант запанавала ціша, якую глухой кашлянінай парушыў стары Бартуль.

— А па мне ўсё адно — што немцы, што палякі, — Бартуль ізноў кашлянуў, потым чхнуў і таропка перахрысьціўся на абраз. — Швабы прыйдуць, дык чаму добраму навучаць. Я ў Прусах два разы быў. Жывуць так, як нам і ня сьнілася.

— Есьці ідзі! — крыкнула з кухні Барзячыха, — ашалеў ужо з тым радзівам, — і Міцька, як і ня чуючы матчынага вокліку, задуменна прашаптаў: — Чаму ж маўчыць нямецкі пралетарыят?

Ноччу Багун доўга ня мог заснуць. Круціўся на ложку, два разы хадзіў на вядро, парываўся нават лезьці у куфар — пералічваць грошы, ды жонка Наста незадаволена замармытала спрасонку і ён сьцішыўся, а праз хвілю і засоп упоравень з лёгкім жончыным дыханьнем. Сонная замарач панурыла ў свае апраметныя лёхі і дзесьці на самым дне той апрамеціцы сьпеўна і водгуліста азваўся местачковы ксёндз: “Буг чуе над Польском”...

Ён прачнуўся зьнянацку — нібыта Наста піхнула ў бок — і адразу ж, краем вока, угледзеў у незавешаным фіранкамі вакне кволую палымніцу. Гарэла далёка, ці не на самой мяжы і нейкія дзіўныя, падобныя да ціўканьня кропляў з высокіх капяжоў, зыкі нараджаліся і патухалі ў цемрыве трывожнай ночы. “Стражніца гарыць!”— крыкнулі на падворку і Багун ліхаманкавым рухам намацаў нагавіцы.

Скачучы на адной назе, ён ніяк ня мог патрапіць другой нагой у калошу і Наста, прыхапіўшыся, улякнута заенчыла:

— Што... што здарылася?

— Немцы стражніцу падпалілі!

— Якую стражніцу? — перапыталася Наста, а ўцяміўшы, пра што гаворка, ужо спакойным голасам запытала: — Ну і куды ты сабраўся?

“А і сапраўды — куды папруся проці ночы? Яшчэ прыстрэляць, ці ў вязьніцу ўкінуць”, — падумаў Багун, прыпаў да ваконнай шыбы і яшчэ праз хвілю, зяхнуўшы на поўную губу, падбіўся пад жончын бок.

З хаты ён выкуліўся як толькі разьвіднела, рушыў па бязьлюднай вуліцы і на падворку бартулёвай хаты ўбачыў гаспадара. Стары Бартуль, штохвілі азіраючыся, здымаў з калёсаў непадатнае кола.

— Што, бусьлянку будзеш ладзіць? — пажартаваў Багун і сусед, чарговым разам азірнуўшыся, працадзіў: — Разьбіраю... каб не рэквізавалі.

— Хто?

Бартуль катнуў кола ў бок пуні.

— Саветы ідуць. Ці то ня бачыш?

Па бальшаку, раз-пораз губляючыся сярод кустоў, паўзло штосьці па-вужачаму даўгое й па-мышынаму шэрае, і Багун, расшпіліўшы верхні гузік касавароткі, выцер далоньню упрэлы лоб.

З усяе вёскі, калі не лічыць дзятвы, сустракаць Саветы выйшла чалавек дваццаць. Мужчыны стаялі ля самога гасьцінца, а жанчыны крыху зводдаль, ля сажалкі. Такой парой на сажалцы было поўна гусей, аднак сёньня іх, відаць, ня выпусьцілі з хлявоў і на люстранай вадзе завіхаліся, выставіўшы ўгору азадкі, дзьве дзікіх качкі.

— На бартулёвых конях едуць, — гукнуў нехта зь вясковых падшыванцаў і качкі, нібыта спрабуючы пераканацца ў справядлівасьці такіх слоў, вытыркнулі з вады свае круглявыя галовы.

На Піліпаўку Бартуль хадзіў у пушчу паляваць на ваўкоў, дзеля прынады набываў у местачковых цыганоў лядачага каня і вяскоўцы, пабачыўшы якога нядошлага каняку, кожнага разу згадвалі тое паляваньне.

Коні, што цягнулі гаўбіцы ды гарматы, былі зусім нядошлыя — з запалымі сьцёгнамі, з хрыбцінамі-піламі. Да пары ім былі і ездавыя — суворыя, апраненыя ў нейкія цёмна-сінія ватоўкі — яны махалі сырамятнымі пугамі, суцішна мацюкаліся і не зьвярталі ўвагі на людзей, што стаялі на ўзбочыне.

Багун убіўся ў натоўп, парукаўся з Казікам Хамёнкам; у гэты момант адна з кабыл, сагнуўшыся склюдам, упала на пярэднія ногі і Казік, не сьцярпеўшы, крыкнуў ездавому:

— Чаму кабылу ня корміш?

Ездавы нават не павярнуў галавы, а тым часам нейкі бальшавік — відаць, камандзір, бо быў апранены ў даўгакрысую шынель, скіраваў на Казіка сваю кудлатую “манголку”. Хамёнак скочыў у бок, прыхаваўся за людзкімі сьпінамі і больш ужо не падаваў голасу.

Хвілін пятнаццаць усе стаялі, як мыла каўтнуўшы, і невядома — колькі б яшчэ так стаялі, калі б не пачулі зрывісты жаночы воклік. Ад крайняй хаты, трымаючы ў руках самаробны чырвоны сьцяг, бег Міцька Барзевіч, а сьледам за ім, спатыкаючыся на калдобінах, ляцела старая Барзячыха. Міцька падбег да бальшака, махнуў чырвоным сьцягам, нема закрычаў:

— Да здравствует Коминтерн!

Гэтым разам ездавыя пудліва сьцепануліся, гамузам зірнулі на Міцьку і, нібыта па камандзе, махнулі сырамятнымі пугамі.

— Божачка, а навошта ж мне такое горайка! А каб яна спрахла, гэтая паліціка... — залямантавала старая Барзячыха, павалілася ў прыдарожную канаву; жанкі, што стаялі ля сажалкі, дакорліва пахіталі галовамі, а Бартуліха, перахрысьціўшыся, голасна выдыхнула:

— Даў Бог сыночка — з пастарунку не вылазіць...

... Ідучы да хаты, Багун з Хамёнкам чухалі патыліцы, штохвілі ўздыхалі.

— І як яно ўсё будзе? — прамармытаў Багун, на хаду прыпальваючы цыгарку.

— Ды неяк будзе, — Хамёнак таксама чыркнуў запалкай, — палякі панавалі, цяпер Саветы запануюць. Прыйдуць кітайцы — мы і пад імі ўжывемся, жаб будзем жэрці ды па-кітайску балабоніць.

— Яно так, — пагадзіўся Багун і пудка азірнуўся: на сажалцы залапаталі крылы, качкі ўзьняліся ў паветра і паляцелі ў той бок, дзе дагарала, ахутаная шызым дымам, памежная стражніца.

Два дні Багун не выходзіў з хаты — баяўся, што Саветы мабілізуюць у войска ці забяруць на якую працу, — і таму, ці не ўпершыню ў жыцьці, уважліва слухаў Насту, якая бегала да суседзяў па навіны.

— У Хадоры гусак прапаў, — гукнула жонка ад парога і, сьцішыўшы голас, паведаміла, што Саветы сталі табарам ля Курылёвай крыніцы і выкапалі рукамі бульбу на бартулёвым полі.

У вёску бальшавікі не заходзілі, у войска нікога не адмабілізоўвалі, і на трэці дзень Багун, асьмялеўшы, выкуліўся з хаты. Пацягнуўся, удыхнуў п’янкога паветра, але назад ня выдыхнуў: пад яблыняй, сагнуўшыся склюдам, сноўдаў чалавек у сіняй ватоўцы і піхаў за пазуху расяныя падалкі. Рабіў ён гэта неяк зладзеявата, штораз азіраючыся, а таму адразу ж заўважыў гаспадара.

— Попить не найдётся? — пралепятаў чалавек, вінавата ацёр далоні, і Багун, спатыкнуўшыся аб ганак, вынес гладыш яшчэ неастылага малака.

Чалавек падхапіў гладыш, паднёс да вуснаў, але потым, сьцепануўшыся, вярнуў гаспадару: — А ну, отпей.

Ня ведаючы, навошта гэта трэба, Багун змачыў у малацэ вусны і госьць, пераняўшы гладыш, стаў прагна піць; пры гэтым натапыраныя вушы ягоныя варушыліся і выцьвілая пілётка зьяжджала на пераносьсе.

— Молоко где берёте? — запытаўся госьць, агораўшы гладышку.

— Як дзе? — не зразумеў гаспадар, — двух кароў трымаем...

— Коровы, поди, панские?

Багун, падумаўшы, кіўнуў галавой, расчыніў уваходныя дзьверы.

— Заходзьце, таварышок, паглядзіце, як мы жывем.

Таварышок, азірнуўшыся, вужом прасьлізнуў у хату.

— С панами, отец, покончено. Так и скажи деревенским, — госьць стрымана кашлянуў, абцягнуў крысьсе ватоўкі і, прыгледзеўшы ля печы вялізны саган, выхапіў адтуль вараную бульбіну.

— Зачем столько картошки варите?

— Сьвіней кормім, — паведаміў гаспадар.

— Свиней... картошкой?! — выбухнуў госьць і сьпехам, амаль незаўважна для вока, піхнуў пару бульбін за пазуху.

“Дык сьвіньні ж таксама панскія”, — хацеў было пажартаваць Багун, ды прыкусіў язык і, ня ведаючы, чым пачаставаць госьця, выставіў на стол міску зь мёдам.

— Во... пакаштуйце нашага мядку. Ліпец. З уласнага пасекі.

— Меня, между прочим, Афанасием зовут, — прамовіў госьць, выцягваючы з халявы брызэнтавых ботаў літую алавяную лыжку.

Мёд быў не адагнаны, таму гаспадар паставіў перад госьцем невялічкі сподак — выплёўваць вузы, але ён не спатрэбіўся: госьць глытаў мёд разам з васкавінай. Глынуўшы пару лыжак, Афанасій нечакана папярхнуўся і ўтаропіўся ў сьценку. “Прусака ўбачыў, ці што?” — Багун правёў рукой па абклеенай газэтамі сьценцы, але ніякага прусака не намацаў.

— Погоди-ка, — буркнуў Афанасій і твар ягоны кранула лёгкая трывога: госьць чытаў газэту — акурат у тым месцы, дзе яна была дарэшты зацёртая плечукамі.

Багун выцягнуў шыю, прымружыўся і прачытаў назву артыкула, які зацікавіў Афанасія: “Суд над Бухарыным”.

Прачытаўшы артыкулы, якія былі на ўзроўні носа, Афанасі споўз на падлогу, стаў чытаць газэціны, што былі наклеены дагары нагамі, пры гэтым ён увесь час керхаў ды шморгаў носам, бо слодыч, відаць, патрапіла ў нюхалку, потым узьлез на прыслон і добрую гадзіну вадзіў носам па сьценцы, нарэшце скочыў на падлогу і, страсянуўшы рашчаперанай пяцярнёй, што азначала — я яшчэ зайду — пужлівым крокам рушыў да парога.

— Шапачку ж вазьміце, — гукнуў гаспадар і госьць, падаўшыся назад, выхапіў з гаспадарскіх рук зьлінялую пілётку.

На наступны дзень Афанасі зноў завітаў у хату, але ўжо не адзін, а з двума таварышамі. Адзін зь іх быў сьветлавалосым і даўгалыгім, а другі маленькім ды чарнявым. Госьці ўвайшлі ў хату на цырлах, як бы крадучыся і надта напужалі Насту. Наста якраз разьлівала сырадой у гарлачы і, пабачыўшы чырвонаармейцаў, выпусьціла з рук даёнку.

— Не волнуйтесь, гражданка, мы на минутку, — суцішна выдыхнуў Афанасі і махнуў рукой сябрукам, якія таўкліся ля парога.

Госьці цэлую гадзіну сноўдалі ўздоўж сьцен, чыталі газэты і загаманілі толькі аднойчы, калі чарнявы маладзён тыцнуў пальцам у сьценку і абурана прамармытаў:

— Ну это уже они брешут...

— Брешут, конечно, — кіўнуў галавой Афанасі і, зірнуўшы на Багуна, па-змоўніцку ціха шапатнуў: — Ты, отец, никому не говори, что мы тут у тебя были...

Калі госьці, гэтак жа на цырлах, падаліся ўпрочкі, Багун прачытаў нататку, якая абурыла чарнявага маладзёна і зацёр яе сьлінявым пальцам. У нататцы паведамлялася, што бацька-Сталін, якога расейскія бальшавікі называюць “геніем навачаснай эпохі”, насамрэч быў выгнаны, як недарэка, з духоўнай сэмінарыі і з тае пары нідзе не вучыўся. “Заўтра ж паеду да Рувіма, набуду шпалеры”, — апанаваны такой думкай, Багун паскроб падбародзьдзе і стаў маракаваць — колькі хахлатак трэ’ будзе аддаць за шпалерны скрутак.

На заўтра, аднак, ён нікуды не паехаў, бо назаўтра была субота, а ў нядзелю, ад самае раніцы, у хату ўваліўся Казік Хамёнак і задыхана паведаміў:

— Бальшавікі... ля цэрквы... мітынг ладзяць... Загадалі ўсім зьявіцца.

Што там будзе, на тым мітынгу, ніхто толкам ня ведаў. Бартуліха, якая прыбегла сьледам за Хамёнкам, параіла ўзяць на мітынг мяхі, бо бальшавікі, нібыта, будуць раздаваць дармавую груцу; Барзячыха, заляцеўшы ў двор, паведаміла, што будзе фэст і кожнаму дадуць па трактары, а Тэкля Сілівончык, вядомая на ўсю акругу балаболка, прабягаючы міма, нашаптала Насьце, што бальшавікі падчас мітынгу падпаляць царкву і прымусяць маліцца на партрэт нейкага вусача, які ўжо стаіць ля царкоўнай брамы. Наста хаця і не давала веры Тэкліным плёткам, аднак пачала хрысьціцца ды прымусіла Багуна лезьці на хату: паглядзець — ці стаіць ля царкоўных брамаў партрэціна.

Схапіўшыся рукой за вільчак, Багун доўга ўглядаўся ў ранішнюю смугу, потым зьлез долу і толькі тады паведаміў знэрваванай жонцы:

— Брахня...

— А царква ці адчынена? — пралепятала жонка.

— Адчынена, — буркнуў Багун і, аблаяўшы Тэклю, дадаў: — Каб гэтай шалахвосткі больш у двары не было.

Убіўшыся ў хату, ён доўга напраўляў на рамяні золінгенаўскую брытву — падарунак фэльдфэбэля, што быў у іх на пастоі ў германскую вайну, — потым шчыгульна ўзьбіў пену, мазануў памазком па шыі і замёр, прыслухоўваючыся да гуду машыны пад вокнамі. Машына пад’ехала да весьніц, рэзка загамавала і з кодабу скочылі, узьняўшы над галовамі даўжэзныя вінтоўкі, два чырвонаармейцы.

— Хамзин — у входа! Бамбиза — за мной! — гукнулі знадворку і яшчэ празь імгненьне ў хату ўбіўся вайсковец з рэвальвэрам у руцэ. Вайсковец зірнуў на гаспадара, потым падышоў да сьцяны і, узьняўшы рэвальвэрнай руляй брылёк на фуражцы, стаў чытаць газэціну. Чытаў доўга, хвілін дзесяць, якія Багуну здаліся цэлай гадзінай, нарэшце пакасіўся на жаўнера, што стаяў на парозе і глуха запытаўся:

— Откуда литература?

Багун стаяў ні жывы, ні ўмерлы і адразу нават не зразумеў — да каго зьвярнуўся вайсковец — да яго, ці да жаўнера.

— Газеты, говорю, где взяли? — гракнуў вайсковец і Багун зь перапуду лізнуў памазок.

— Тыя, што ў сенцах — Барзевіч даў...— прастагнаў Багун, не пазнаўшы ўласнага голасу.

— А гэтыя?

— У Рувіма купіў...

Толькі цяпер вайсковец піхнуў рэвальвэр у кабуру і Багун стоена адсопся.

— Что за Рувим? Как фамилия? — вайсковец выцягнуў з кішэні маленькую кніжачку, зьбіраючыся, як бачна, штосьці запісваць.

— А хто яго ведае... Рувім ды Рувім...— прамовіў Багун акрыялым голасам. — Крама ў яго ў мястэчку. Ля касьцёлу.

— Крама это что — магазин? — ускінуў брыво вайсковец і Багун борзда страсянуў намыленым падбародзьдзем.

— А кто такой Барзевич?

— Гэта наш, зь вёскі... Ён... гэта сама... камуніст. Сядзеў за палякамі.

— Коммунист, говоришь, — прамармытаў госьць, штосьці чыркнуў у кніжцы і, схамянуўшыся, выгукнуў: — Бамбиза! Содрать со стены газеты и сжечь во дворе!

Жаўнер, што стаяў ля парога, ускінуў на плячо вінтоўку, гракнуў: — Слушаюсь, товарищ батальонный комиссар! — і, скочыўшы на ўслон, убіў штых у столь, ды так хвацка, што са столі пасыпалася парахня, а Наста — яна хавалася пад ложкам — войкнула і перахрысьцілася аж дванаццаць разоў запар.

Багун ішоў на ватных нагах, спалохана азіраўся, а калі, абмінуўшы збуцьвелую Тэкліну хату, выйшаў да царквы, дык і зусім абамлеў. Ля брамаў і сапраўды стаяла, прымацаваная да кодабу грузавіка, вялізная партрэціна. Партрэціна гайдалася ад ветру, адтапыраныя вусы і жорсткія вусны пры гэтым злавесна варушыліся і стваралася ўражаньне, што вусач зьбіраецца праглынуць батальённага камісара, які стаяў на кодабу і штосьці палка прамаўляў натоўпу. Порсткі ветрык шумеў у згалелых таполях і да вушэй даляталі толькі асобныя сказы.

— Долгие десятилетия рабочие и крестьяне Западной Белоруссии стонали под игом помещиков и капиталистов... Но и в самые страшные дни белопольской оккупации они знали, что есть Москва, есть Рабоче-Крестьянская Красная Армия, есть Великий Сталин, который придёт им на помощь... И вот она, эта помощь, пришла! Несокрушимой лавой двинулась вперёд советская конница, измученную польскими панами землю сотрясли могучие танки, а в небо взмыли славные сталинские соколы... — пачуўшы пра сокалаў, Багун зірнуў на неба — ад курацапаў улетку не было паратунку, — і, усхваляваны, палез у кішэнь па цыгаркі.

Батальённы камісар прамаўляў цэлую гадзіну, нават зьлёгку асіп, нарэшце, дзясятым разам згадаўшы Вялікага Сталіна і шчасьлівае жыцьцё ў савецкіх калгасах, ляпнуў сам сабе ў ладкі і, паправіўшы брызэнтавую папругу на шынялі, запытаўся:

— Какие, товарищи, будут вопросы?

Грамада маўчала, камісар паўтарыў пытаньне і неўзабаве напятую цішыню працяў зычны Міцькавы голас:

— А где сейчас находится Троцкий?

Пытаньне, як бачна, зьбянтэжыла камісара. Ён ізноў, цяпер ужо дрогкімі рукамі, паправіў папругу, таргануў далоньню, маўляў — зараз скажу, а потым, трэцім разам паправіўшы папругу, здушана выдыхнуў:

— Митинг считаю закрытым.

... Багун падыходзіў ужо да хаты, калі за сьпінай з плаксівай натугай загула машына. Сэрца Багунова ёкнула, ён застыў на месцы, чакаючы, што грузавік спыніцца і камісар забярэ яго з сабой, але машына, дзякаваць Богу, праехала міма і Багун на радасьцях крыкнуў чырвонаармейцам, што сядзелі ў кодабу:

— Слава савецкім калхозам!

І адзін з чырвонаармейцаў — той, што сядзеў ля борту — крутнуў пальцам ля скроні.

Ціхім халаднаватым ранкам, акурат за тры дні да Пакроваў, Багун ехаў у мястэчка. Зямля тае раніцы ўзялася шэраньню, калюжыны прыхапіла лядком і Лазунок, адчуўшы тупкую дарогу, задаволена пырхаў, шапацеў хвастом і ўвесь час парываўся ісьці дробнай рысьсю.

Дарога да мястэчка няблізкая — поўных шэсьць вёрст. Тут можна і падрамаць, і зацягнуць наўголаса якую-небудзь тужлівую песьню. Гэтым разам, аднак, кляваць носам не давялося: у вялікай скрыні валтузіліся восем курэй, лямант стаяў на ўсю акругу, і Багун шторазу біў далоньню па скрыні і здушана прамаўляў:

— Ды сьціхніце вы, недарэкі...

Куры на момант сьціхалі, але праз хвілю ізноў пачыналі зацята квахтаць ды біць крыламі.

Зрэшты, курыны лямант дрымоце не перашкода. Іншым разам Багун налёг бы плячом на скрыню ды зьмежыў павекі, але цяпер душа была не на месцы і сьвярбліва варушылася пад дыхніцай. Багуну раз-пораз здавалася, што там, наперадзе, гула машына і тады ён саскакваў з возу і шыбаваў поруч з канём, з-пад рукі пазіраючы то на бальшак, то на сьпічастыя вежы местачковага касьцёлу. “Каб зноў на таго чорта ня ўзьбіцца”, — думаў ён такімі хвілямі, памінаў нядобрым словам батальённага камісара і, плюнуўшы пад ногі, ізноў усьсядаў на калёсы.

Як на добры лад, дык хвалявацца не было падставы: ну паклеіў ён сьцены эмігранцкімі газэтамі. Але ж ці гэта правіна? Асадніка Арэхву арыштавалі, дык у таго шаблю знайшлі, якую Пілсудскі падараваў. Пана Бурша забралі — той стрэльбу ня здаў. Палясоўшчык Агіньскі, казалі, Сталіна лаяў — таму й сядзіць цяпер у віры на калы. А што ён, Багун?! Яму ж, як таму царкоўнаму бацюхну — любая ўлада ад Бога.

Так ён супакойваў сябе, чухаў канцом пугі пад дыхніцай — як раз там сьвярбела душа — і раз-пораз прамаўляў фразу, якая ад нядаўняй пары прыліпла да вуснаў:

— І як яно ўсё будзе?

На ўезьдзе ў мястэчка, праваруч ад дарогі, стаяў вялізны брудна-шэры намёт, каля якога завіхаліся некалькі чырвонаармейцаў. Адзін зь іх калоў дровы, другі разьдзімаў агонь пад казаном, а трэці сядзеў на ўзбочыне і пераабуваўся, спавіваючы нагу ў шэрую анучу. Рабіў ён гэта надта спрытна, Багун нават паўстрымаў каня, пазіраючы на такое пераабуваньне, і ў той жа міг сумеўся. На ўзбочыне сядзеў той самы чарнявы маладзён, што прыходзіў чытаць газэты. Маладзён нацягнуў на пятку чаравік, узьняў вочы, борзда падхапіўся на ногі.

— Здрастуйця, — пралепятаў Багун, але той, да каго ён зьвяртаўся, як бы і не пачуў; маладзён абабіў калашыны, тупнуў нагою, спраўджваючы, ці добра трымаецца накручаная на лытку абмотка, несьпешна пайшоў да кастра.

— А дзе Апанасій? — выгукнуў Багун у сьпіну маладзёну і той, не павярнуўшы галавы, прамовіў: — Проезжай, проезжай... Здесь военный об’ект.

Багун хвастануў каня і калёсы, працяўшы навакольле грукатам колаў і роспачным кудахтаньнем, заскакалі па бруку. “Ботаў няма, а нос верне... кацап нямыты”, — у Багуна ад абурэньня нават затрэсьліся рукі. Каб утаймаваць дрыготку, ён хвастануў Лазунка ўдругарадзь і ў гарачцы не заўважыў, як праехаў Рувімаву краму і стрымаў каня толькі ля буршавай гарбацярні.

“Чаго гэта я?”— аддзьмуўся Багун, выцер халодны пот з ілба і агледзеўся. Першае, што кінулася ў вочы — новая шыльда над уваходам у гарбацярню. Багун колькі разоў прачытаў па складох мудрагелістае слова — “А—гит — пункт”, — але так і не дапяў да ягонага сэнсу. Крыху вышэй, пад самай страхою, вісеў кавалак чырвонай крамніны з надпісам “Все на выборы!”, а да самой страхі быў прыбіты партрэт нейкага савецкага генэрала, упрыгожанага з двух бакоў чырвонымі сьцяжкамі.

— Клім Варашылаў, — азваліся за сьпінай.

Пасярод вулкі, зяцята калупаючыся ў носе, стаяў мурзаты Рышка. “Глянь ты... дурыла, а савецкага генэрала ведае”, — падзівіўся Багун. Яму карцела запытацца — дзе цяпер бацька: у пастарунку, ці, можа, завезьлі ў Глыбокае? — але, падумаўшы, вырашыў не трывожыць хлапечае сэрца.

— А што за выбары такія? — запытаўся Багун усё з той жа робленай усьмешкай і атрымаў адказ: — У Народны сход.

“Што за сход такі? Трэба будзе спытаць у Рувіма”, — з гэтай думкай Багун падышоў да калёсаў, пашнарыў рукамі пад скрыняй, выцягнуў адтуль дарэшты разьлютаванага пеўня.

— На, аддасі маці, — паведаміў, ратуючыся ад бойкіх крылаў, Багун і калі хлопец падхапіў пеўня, няшчыра-вясёлым голасам запытаў: — Чаму бурбалкі не пускаеш?

— Мыдла скончыласень, — гукнуў Рышка па-польску, сказаў яшчэ нешта, але голас ягоны заглушыла шалёнае лапатаньне крылаў.

Згадаўшы ў думках гаспадара гарбацярні, Багун даў калёсам разгону, удыхнуў пругкага паветра, а ўгледзеўшы на дзьвярох рувімавай крамы вялізны замок ды наклееную на дзьвярныя ліштвы паперку, нацягнуў лейцы. Паперка бялела на ржавых ліштвах, трымцела адным канцом на ветры і поўніла душу гнятлівым непакоем. Багун зьлез з калёсаў, крадком падышоў да дзьвярэй і ў гэты міг штосьці мяккае і рухавае кранулася нагі. Стары знаёмца — чорны кот — прыязна завуркатаў, налёг пысаю на халяву і Багун, разглядаючы сінюю пляму пячаткі, якой была пазначана паперка, прашаптаў:

— Дрэнь справы, паскудняк...

Ён ня скончыў фразы, бо з-за рогу будыніны выплыла, блядая як сьмерць, крамнічыха Двойра.

— Забрали, забрали сегодня ночью... За чьто?!

Жаночы лямант перацяў дыханьне. Багун задам рушыў ад дзьвярэй, наступіў на кацины хвост, пудліва падскочыў, кулём паваліўся на калёсы.

Ён гнаў каня, не разьбіраючы дарогі і толькі ўехаўшы ў таполевыя прысады за касьцёлам, кінуў павады, кульнуўся на сьпіну і ўтаропіў пагляд у смужыстае, па-восеньску бляклае неба. Яму падалося раптам, што цела стала бязважкім і пачало падымацца да туманістых аблокаў; Багун заплюшчыў вочы, прашаптаў два радкі малітвы і гэта дапамагло: угрэты лоб казытнуў халодны ветрык, цела набыло вагу, а ў галаве ізноў замітусіліся бязладныя думкі: “Ну добра, забралі пана Бурша... дык той стрэльбу ня здаў. Але за што ўзялі Рувіма? Ці не за тыя чортавы газэты? Не давядзі сьвет — і за мной прыедуць”.

Хваравітая млосьць адступіла і слых напоўніўся пошумам ветру, конскім пырханьнем, курыным сакатаньнем і нейкімі дзіўнымі зыкамі. Стваралася ўражаньне, што недзе непадалёку ці то сьмяяліся, ці то здушана плакалі. Багун колькі разоў падымаў галаву, глядзеў наўкола, пакуль не зразумеў: усхліпвалі на другім баку каменнага мура, што атачаў касьцёл. Хвілін пяць Багун ляжаў нерухома, але потым цікавасьць узяла сваё. Ён пад’ехаў да мура, узьлез на скрыню і ўбачыў са сьпіны местачковага ксяндза. Ксёндз стаяў, насунуўшыся лобам на стаўбур старой таполі і абцягнутыя сутанай плечы ягоныя здрыгаліся ад роспачнага плачу.

Багун сьцярожка, каб не нарабіць зьвягі, зьлез са скрыні, гэтак жа сьцярожка абабіў нагавіцы, і на душы было адчуваньне, што пабачыў ён штосьці дарэшты сараматное.

Гэта адчуваньне — гнятлівага сораму — аніяк не мінала. І адвячоркам, паганяючы Лізунка, Багун штохвілі кратаў гарачыя шчокі, зачаравана паглядаў на агністы далягляд і адно пытаньне не давала спакою: чаму плакаў ксёндз?

Палымніца таго вечару шугала на паўнеба. Ля самага небакраю яна была перамяшаная з чорнымі хмарамі, крыху вышэй, над цёмнымі шатамі хвояў, залівала неба гарачай пунсовасьцю і, здавалася, гэта яна, палымніца, кранаецца сваім позьнім агнём няголеных шчок.

— Саветы, відаць, ксяндза пакрыўдзілі, — уголас, каб пазбыцца дакучлівых думак, прамовіў Багун і на Мандрыкавай паваротцы зьлёгку падагнаў каня. Лазунок, аднак, хутчэй не пайшоў: прысеў на заднія ногі, чуйна зварухнуў барвянымі вушамі.

“Ці не ваўкі зьявіліся?” — Багун нацягнуў павады і ў той жа міг з палёгкаю аддзьмуўся. Наперадзе, на тле барвянай палымніцы, варушыліся нечыя постаці і гучна рыпелі колы.

“Хто гэта выправіўся... проці ночы?” — падумаў, змагаючыся з позехам, Багун і яшчэ падумаў, што дарма так напужаўся Саветаў. “Бяз дай прычыны нікога не бяруць. Той жа пан Бурш служыў у Дзянікіна, Рувіма таксама схапілі за цападлы ня проста так — была нагода... А чаму яму хвалявацца, калі за ім няма ніякай правіны?” Падумаўшы так, Багун з палёгкаю ўздыхнуў і, па старой завядзёнцы, зьехаў на ўзьмежак дарогі.

Сустрэчныя калёсы зацята рыпелі і Багун ужо ўдыхнуў паветра, каб гукнуць: — Чаму колы ня змазаў? — ды прытрымаў язык. На калёсах сядзелі трое, яшчэ двое ішлі поруч, зь вінтоўкамі за плячыма. Душа Багунова абамлела: на калёсах, са зьвязанымі за сьпінай рукамі, сядзеў Міцька Барзевіч.

— Міця... — прашаптаў Багун, калі калёсы праяжджалі міма.

Міцька прыхапіўся, зірнуў кудысьці ўбок і зноўку зьвесіў галаву.

Калёсы праехалі мэтраў дзесяць і спыніліся.

— Эй, мужик, как твоя фамилия?! — крыкнуў той, што сядзеў поруч зь Міцькам.

Насьцярожлівую цішыню парушыла кляцаньне затвору.

— Дзядзька Багун... ратуйцеся! — Міцька хацеў крыкнуць яшчэ нешта, але, атрымаўшы ладнага кухталя, кульнуўся на бок.

Здаецца, ён і не паганяў Лазунка, ды конь стаў на дыбкі, ірвануў штосілы і пайшоў наўскач, задзёршы да неба кудлатую галаву.

— Стой! Стой, б-блядь! — гукалі за сьпінай.

Фанэрная скрыня перакулілася, куры зь лямантам узьняліся ў паветра, адна зь іх узьбілася на шыю, а яшчэ празь імгненьне шыю працяў пякучы боль.

— Багародзіца... Дзеўна... радуйся... — прахрыпеў Багун, рыгнуў гарачай крывёю і бязвольная рука, павіснуўшы долу, аж да самай вёскі малявала на пяску хвалісты пасак.