Biały Kapitan

SŁOWNIK TERMINÓW ŻEGLARSKICH

akord – konrakt, umowa najmu z marynarzami; zaakordować (się) – zaciągnąć (się) do służby okrętowej

awizo – mały, szybki statek pomocniczy

baka – latarnia morska lub inny stały punkt orientacyjny; pływający znak nawigacyjny bakan – zakotwiczony pływający znak nawigacyjny (boja, beczka) wskazujący szlak wodny, niekiedy świecący

bakbort – lewy bok, lewa burta statku; także kierunek na lewo (bakier) balkon – ganek dokoła rufy

barduny – liny mocujące maszt od jego szczytu do tyłu statku; łańcuchy mocujące komin barkasa, barkas – większa łódź, służąca do transportu towarów i komunikacji między statkiem a lądem; niewielki statek służący do różnych prac portowych

basztaki – liny albo łańcuchy mocujące przedni maszt, czyli bukszpryt, także komin itp. bat – łódź wiosłowa lub żaglowa; także mały statek bełk – topiel wodna, głębina morska; miejsce głębinne

bezan – tzw. przybranka, odnosząca nazwy osprzętu żeglarskiego po niej występujące do tylnego masztu (np. bezanwanta, bezanmars); także: skrótowa nazwa tylnego masztu -bezanmasztu oraz żagla na tylnym maszcie – bezanżagla

biesiadnia, kajut-kompania – duża kajuta, służąca jako jadalnia, miejsca zebrań załogi

bocianie gniazdo – zob. mars

brasy, gary – liny u końców rej do ich obracania; brasować, garować – obracać reje w płaszczyźnie poziomej

bratszpil – winda o poziomej osi na przedzie statku, służąca do wyciągania kotwicy; por. kabestan, szpil

brekwater, molo – falochron, tama przy wejściu do portu, chroniąca go od uderzeń fal bryza – lekki, stały wiatr, wiejący prostopadle do linii brzegowej; także każdy wiatr o

stałym i umiarkowanym natężeniu

bukszpryt – ukośny maszt, osadzony na dziobie statku, wystający poza burtę

chodnik, trep – przenośny pomost służący do komunikacji między pokładem statku a

lądem oraz między pokładami statków ciura – marynarz niewykwalifikowany

cwintnal – pionowy słupek w pokładzie statku, służący do wiązania lin

cynklować – płynąć w określonym kierunku, trzymać kurs, sterować

czeladnia – wspólna kajuta majtków

czwórka – łódź poruszana przez czterech wioślarzy

debarkader – przystań towarowa lub pasażerska

dek – pokład

dma – silny wiatr

dryf- znoszenie statku przez wiatr, prąd lub fale, powodujące np. zbaczanie z kursu; także ruchy statku stojącego na kotwicy; stać pod dryfem – stać na kotwicy; także dzięki odpowiedniemu ustawieniu żagli nieznacznie tylko przemieszczać się mimo silnego wiatru dunuga, ruchawica, ruchawa – silna fala przed sztormem i po nim fairep – żob. trap

fana – chorągiew masztowa, zazwyczaj w różnych barwach (np. sygnałowa)

farwater – zdatny do żeglugi szlak wodny, wytyczony wśród mielizn i innych przeszkód

feluka – mały, smukły statek arabski ze skośnymi żaglami

tender (inaczej: oganiacz) – kloc z drzewa, sznurów lub korka, spuszczany na lince po burcie, służący do ochrony statku przed uderzeniami

flandrować (o żaglu) – trzepotać się, uderzać o części omasztowania

fok – tzw. przybranka, odnosząca nazwy osprzętu żeglarskiego po niej występujące do przedniego masztu; także: skrótowa nazwa przedniego masztu – fokmasztu oraz głównego żagla na przednim maszcie – fokżagla

forkasztel – nadbudówka w dziobowej części statku z pomieszczeniem dla załogi; por. jut

fregata – duży żaglowiec o trzech masztach

gafla – ukośna belka ruchomo zamocowana do masztu, na której zawiesza się żagiel skośny; por. reja

gary, garować – zob. brasy, brasować gęsi – spienione grzbiety fal

giereb! – komenda do odepchnięcia w bok łodzi poprzez przyciąganie do siebie

zanurzonych pionowo i opartych o burtę wioseł

głada – spokojna, gładka powierzchnia morza podczas dobrej pogody, łagodna fala

gorcyl – lina do podciągania dolnej krawędzi żagla do rei przy jego zwijaniu

grot – tzw. przybranka, odnosząca nazwy osprzętu żeglarskiego po niej występujące do

głównego masztu; także: skrótowa nazwa głównego, najwyższego, w trójmasztowcach

środkowego masztu – grotmasztu oraz głównego żagla na tym maszcie – grotżagla

halz (obecnie: hals) – lina naprężająca żagiel, przymocowana do dolnego rogu żagla; także odcinek toru statku między zwrotami podczas żeglugi pod wiatr, czyli halsowania; halzować (obecnie: halsować) – ustawiać żagiel przy pomocy halsu; także: żeglować

docelu znajdującego się w kierunku, z którego wieje wiatr, poruszając się po linii łamanej (na

przemian lewym i prawym halsem)

hyspwać – podnosić, wciągać żagiel; hys! – komenda: (żagle) do góry!

hyz – pomyślny dla żeglugi wiatr, wiejący w kierunku zgodnym z kursem statku

jolka – małe czółno, lekka, szybka, zwrotna łódź wiosłowa, czasem z jednym żaglem,

służąca do przewozu ludzi

jut, juta – nadbudówka na rufie statku; kajuta w tej nadbudówce

kabestan – winda o osi pionowej, używana do przyciągania statku do nabrzeża przy cumowaniu albo służąca jako winda kotwiczna kaboter – statek żeglugi przybrzeżnej

kajut-kpmpania – zob. biesiadnia; także kompania z jednej kajuty, załoga statku

kambuza (obecnie: kambuz) – kuchnia okrętowa, palenisko kuchenne na statku

kaper – korsarz mający upoważnienie królewskie lub rządowe do łupienia wrogich

statków; w szerszym znaczeniu rozbójnik morski

kargador- pełnomocnik kupca na statku towarowym, czyli kargowcu, sprzedający lub

zamieniający ładunek

karować – wyładowywać towary ze statku lub odwrotnie; karownik – robotnik portowy zajmujący się wyładunkiem lub załadunkiem tych towarów

kasztel – nadbudówka na dziobie lub rufie statku; usytuowana na dziobie zwana jest bakiem lub forkasztelem, na rufie – jutem; por. forkasztel, jut

kidzina – trawa morska

kierunki świata – o nazwach pochodzących z języka angielskiego: główne, tzw.

kardynalne: północny N (North), południowy S (South), wschodni E (East) i zachodni W

(West) oraz pośrednie, tzw. interkardynalne: północno-wschodni NE, północno-zachodni

NW, południowo-wschodni SE i południowo-zachodni SW

kil – główna belka wzdłużna, ciągnąca się przez całą długość statku na spodzie kadłuba,

podstawowy element konstrukcji statku

kilwater – ślad na wodzie, smuga, która pozostaje za rufą płynącego statku

kipiel – wzburzone morze; także załamywanie się wysokich fal na mieliznach lub przy

brzegu

kliwer, sztakżagiel – najbardziej wysunięty do przodu trójkątny żagiel, podnoszony na linie rozpiętej między bukszprytem a fokmasztem

kluza – otwór w przedzie burty, przez który przechodzi łańcuch kotwiczny; także otwór, przez który przesuwa się cuma

kładź – boczny przechył statku

kotew, kotwa – kotwica

kraj – nabrzeże, brzeg przystosowany do zawijania statków, w szerszym znaczeniu: brzeg, ląd; biec pod kraj – płynąć do lądu

kran – żuraw, dźwig na nabrzeżu portowym lub na statku

krypa – płaskodenna łódź rzeczna, barka; także: niewielki przybrzeżny, holowany statek morski do przewozu towarów

kuk (obecnie kok) – kucharz okrętowy

kurzyć się (o wzburzonym morzu) – okrywać się białą pianą

lag (właściwie log) – przyrząd do mierzenia prędkości statku względem wody;

lagsznur (wlaściwie logsznur) – wyrzucana za rufę linka, będąca częścią logu

lesica – drabinka sznurowa

lora – węzeł marynarski, mocny, lecz łatwy do rozplatania

lotrować (żagle) – zwalniać brasy, przez co żagle ustawiają się wzdłuż kierunku wiatru i nie pracują

luf, lufowa strona – strona, z której wieje wiatr

luka, luk – zamykany klapą otwór w pokładzie statku; także: pomieszczenie znajdujące się pod tą klapą

łapanka – lekka linka rzucana ze statku na ląd lub inny statek, pomocna przy mocowaniu go (cumowaniu) do nabrzeża lub innego statku łodne (miejsce) – zdatne do przepłynięcia statkiem

manila – włókno z liści bananowych, służące do wyrobu nietonących lin okrętowych; także lina z tego włókna

mars, bocianie gniazdo – platforma w miejscu łączenia dolnej i środkowej (lub górnej) części masztu, z której marynarze manipulują żaglami; służy także jako punkt obserwacyjny

mergać się (o morzu) – migotać, mienić się w słońcu wskutek bardzo lekkiego falowania

molo – zob. brekwater

myto – pensja załogi, płaca marynarzy

nachtuz (właściwie naktuz) – skrzynka, szafka, w której umieszczony jest kompas i oświetlająca go latarnia norda – wiatr północny

owral! – hasło do zbiórki całej załogi na pokładzie

parapet – lita, płaska poręcz obiegająca pokład statku ponad wierzchnią częścią burty pióro – płaska, robocza część wiosła, którą w czasie wiosłowania zanurza się w wodzie plusk – dolna (podwodna), szeroka część steru, płetwa pływanka – zob. ryza

podjezdny (statek) – łatwy do prowadzenia, o lekkim biegu, zwrotny pojazda-wiosło

porwą! – komenda wyzywająca lub przynaglająca do pracy posmyczny – szybki, płynny ruch statku; posmyczny wiatr – pomyślny półwiatr – wiatr boczny, prostopadły do osi statku projektor – reflektor

prysk – cząstki wody rozpryskujące się od uderzenia fal o skały, brzeg czy mielizny psia zmiana, psia waruga – dyżur nocny na statku od północy do godziny czwartej rano; por. waruga

rafa – skała podwodna leżąca na małej głębokości lub nieco wystająca nad wodę reja – pozioma, ruchomo zamocowana do masztu belka, na której zawiesza się żagiel prostokątny; por. gafla

rejda (obecnie: reda) – obszar morski przed portem, osłonięty przed wiatrem i falą, gdzie statki oczekują na wprowadzenie do portu; w ogóle osłonięte miejsce na morzu, dogodne do postoju statku na kotwicy; rejda! – komenda do spuszczenia kotwicy

relag (obecnie reling) – poręcz na statku, barierka z liny przeciągniętej przez słupki z otworami

rewa – przybrzeżna ławica piasku w morzu, przykryta wodą

ru! – komenda do wiosłowania

ruchawica, ruchawa – zob. dunuga

rudel – dawna nazwa steru

rum – ładownia, magazyn w kadłubie statku

ruta – kurs statku, trasa, kierunek jego drogi

ryngować – zwijać linę w krąg

ryza, pływanka (obecnie rejs) – droga, jaką ma przebyć statek

sekstans – przyrząd do mierzenia kątów, zwłaszcza wysokości gwiazd i słońca nad horyzontem, używany w nawigacji do określania położenia geograficznego statku spych – urwisty, osypujący się brzeg, podmyty i wypłukiwany spodem przez wodę strąd – płaski brzeg morski, wybrzeże strychować (żagle) – opuszczać szaruga – silny, porywisty wiatr na morzu szeleja – lekka fala wybiegająca na brzeg szkuner – zob. szoner

szkuta – żaglowiec, przeważnie towarowy, przeznaczony do transportu rzecznego lub przybrzeżnego

szoner, szkuner – typ żaglowca o skośnym ożaglowaniu i dwu lub więcej (do siedmiu) masztach

szpaklować (wtaściwie szpachlować) – wypełniać rysy, szczeliny w celu uszczelnienia powierzchni, np. kadłuba statku, lub wyrównania jej przed malowaniem

szpardek – środkowa, wzniesiona w stosunku do reszty część pokładu (deku); nadbudowany nad pokładem lekki pomost

szpil – górny odcinek masztu

szpil – winda do wyciągania kotwicy, por. bratszpil; także: winda (kołowrót) do opuszczania i wciągania szalup

sztaba – ukośna lub pionowa belka na dziobie statku, będąca przedłużeniem kila; także: przednia część statku, dziób

sztakżagiel – zob. kliwer

sztorman (obecnie szturman) – oficer okrętowy, zastępca kapitana, uprawniony do samodzielnego prowadzenia statku

sztorwat (obecnie: szturwał) – koło sterowe; także: cały mechanizm obracający płetwę steru

szturm, sztorm – burza morska, gwałtowny, długotrwały wicher, wzburzający fale

sztymbork, sztybor – prawy bok, prawa burta statku; także: kierunek na prawo od statku szustanie – kołysanie się statku na boki

szychtować – ładować, układać warstwami towary w magazynie statku-szyper – dowódca (kapitan), często właściciel małego statku handlowego takielaż, takielunek – olinowanie statku; także: całe oporządzenie żaglowe, tj. ogół masztów, żagli, lin, łańcuchów, bloków itd. tał – gruba lina top – szczyt masztu

torosy – spiętrzone zwały potrzaskanego lodu

trap, falrep – ruchome schodki spuszczane ze statku, umożliwiające komunikację z lądem; także: nazwa wszelkiego rodzaju schodków na statku, łączących różne jego poziomy

trauler (także trawler) – statek rybacki, przystosowany do połowów za pomocą włoka, tj. holowanej sieci

trep – zob. chodnik

trosa – gruba lina, konopna lub stalowa, używana np. do holowania statków trum (także trium) – ładownia statku

wanty – grube liny podtrzymujące maszt z boków, biegnące od masztu do burt statku, wiązane w poprzek cienkimi sznurami, co nadaje im formę drabinek

wara, westa – ostrzeżenie; zakaz zbliżania się do czegoś, rozkaz ominięcia np. przeszkody; wara (westa) na wodę! – komenda oznaczająca rozkaz odbicia od brzegu

warfa – stocznia, warsztaty szkutnicze nad wodą

waruga – wachta okrętowa, dyżur części załogi, niezbędnej do normalnej jego pracy; także: część załogi pełniąca dyżur na pokładzie

waterlinia – linia na burtach, oznaczająca dopuszczalne zanurzenie statku; jedna (tzw. lekka) wskazuje poziom zanurzenia statku bez ładunku, druga (tzw. ciężarowa, obciążna) -maksymalne dopuszczalne zanurzenie statku z ładunkiem

westa – zob. wara

zdziar – brzeg pokryty żwirem

zwar – silnie sfalowane, wzburzone morze

zydwester (obecnie: zydwestka) – nieprzemakalny kapelusz marynarski o szerokim rondzie, z przodu odwiniętym, z tyłu opadającym na kark