Браслаўская стыгмата

Прымусь сябе жыць ў Лагойску

У Карлавых Варах iдзе сьнег. Утульны, цёплы, казачны, ён павольна сыплецца на цукерачную архiтэктуру часоў Аўстра-Вугорскай iмпэрыi. Над шапаткой вадою горнай рэчкi Цеплы на парапеце сядзяць два качары са смарагдавымi патылiцамi. На сьпiны, дзюбы й галоўкi нерухомых, нiбыта здранцьвелых у наркатычным трансе птушак нападаў сьнег. Навет птушкi ў абноўленай незалежнасьцю Чэхii — чароўныя, навагоднiя, лялечныя. Ёсьць бясспрэчная, паўночная, крышталёвая лiрычнасьць у матыве сьнегу, якi цярушыцца на рачныя вiры.

Празь вялiкiя сьняжынкi я ўбачыў сваё мастакоўскае юнацтва: дзень у халодным Лагойску. Панавала адлiга: дарогi парасплывалiся, пабруднелi, пачарнелi, галiны дрэў абрасьлi лёдам. Я стаяў на мосьце й назiраў за густым сьнегам, што падае на чорную, як смала ў пекле, ваду Гайны.

Я прыехаў у Богам непрывечанае мястэчка пiсаць эцюды. Мне было пятнаццаць. Я верыў у сваю зорку, як мiзантрапiчны герой з апавяданьня Альбэра Камю «Ёна, або жыцьцё мастака». Хацелася кiнуць усё чыста, пасялiцца на правiнцыi, ствараць генiяльныя карцiны, як Поль Сэзан. Я спакаваў эцюднiк, сеў на прыгарадны аўтобус i прыехаў зь Менску ў Лагойск.

Раскормленая кепскiмi прадуктамi загадчыца гатэлю на восем нумароў доўга не жадала мяне сялiць, не разумела мэты вiзыту. Давялося распакоўваць мастакоўскi рыштунак, каб пераканаць азызлатварую, змучаную iдыятычным жыцьцём кабету, што я ня злодзей, а прыстойны навучэнец з элiтнай вучэльнi, i буду толькi цiхенька маляваць. А яшчэ я даў стоадсоткавую гарантыю, што не замажу фарбамi нi бялiзну, нi падлогу, нi сьцены, нi столь. Каб жа ведаць: як i ў што зафэндаецца вузкi пакойчык з трыма ложкамi, я б, не задумваючыся, зьехаў у той жа дзень. Але чалавек любiць будаваць ружовыя пляны, пражэктаваць i верыць ва ўласныя праекты. Я самаахвярна верыў у свой талент. Гадзiнамi соваўся па абледзянелых вулiцах i рабiў нягнуткiмi пальцамi накiды будучых шэдэўраў. Маляваў стракатыя стужкi бясконцых дашчаных платоў, крытыя пярэстай гонтаю дахi домiкаў i хлявоў з пограбамi, фiксаваў на пакамечанай паперы сваё бачаньне культавых пабудоў, скалечанах тагачаснай расейска-камунiстычнай уладаю.

Я быў закаханы ў трагiчны лёс Ван Гога, меў блiзкiя да мiстыкi настроi, адпаведна на мяне зрабiла найярчэйшы ўплыў наведваньне царквы, пасярод якой стаяла труна зь неверагодна старым i шэрым, як мех з-пад цэмэнту, нябожчыкам. Жанчыны ў чорных хустках ня плакалi, пэўна, баялiся, што сьлёзы замерзнуць на шчоках i ў вачах. З рота мармытлiвага папа вярнула густая, як дым з цмока, пара, такi стаяў люты холад у саборы. Настрой мой упаў значна нiжэй за нулявую адзнаку.

Я зазьбiраўся дамоў, але мне не хапiла рашучасьцi, i я ўгаварыў сябе застацца начаваць у гатэльнай няўтулiцы. Ляжаў безь сьвятла, пад зялёнай салдацкай коўдраю — тоўстай, як валёнак, але ўсё адно халоднай. Я думаў пра вартасьцi гагенаўскага жывапiсу й вангогаўскiх малюнкаў. Спачатку здавалася, што Гаген лепшы мастак, што ён правiльна зрабiў, зьехаўшы на Таiцi, дзе цёпла й безьлiч сакаўных жанчын, чые целы вылеплены з пладоў манга. Потым я пярэчыў самому сабе, аддаючы перавагу Вiнцэнту Ван Гогу зь ягонымi трагiчнымi завiхрэньнямi колераў i абрысаў. Мае развагi чымсьцi нагадвалi гульню ў шахматы на адзiноце.

Падчас найбольшага запалу мастацтвазнаўчае гульнi ў нумар усунулiся два дзяды. Першым увайшоў высокi, крыху прыгорблены стары ў даўгаполым палiтоне з каракулевым каўнерыкам. За iм увалiўся нiзенькi, няголены, дзюбаносы дзядок з калматай лiсiнай шапкаю ў руцэ. Яны распранулiся да сподняга, выцягнулi тумбачку з-пад вакна, паставiлi яе памiж ложкамi, упрыгожылi пляшкай гарэлкi, шклянкамi, печывам i пачалi напiвацца. У часе ўрачыстай алькагольнай цырымонii нi адзiн, нi другi не прамовiлi нi паўслова.

Голас драбнейшага з п’янiцаў я пачуў сярод ночы. «Выпусьцiце мяне! — лямантаваў ён, ня могучы адчынiць прысунутыя на засаўку дзьверы. — Зараз абасцуся!» Я ўскочыў, выпусьцiў з нумару гiстэрычнага алькаголiка й вярнуўся пад колкую коўдру. Каб тое здарылася цяпер, я б не заснуў да ранiцы, а тады спакойна правалiўся ў шчыльны юначы сон. Прачнуўшыся, нiякiх пачварных дзядоў ня ўбачыў, i тумбачка стаяла на заўсёдным месцы, пад вакном, што глядзела на царкоўную гару.

Цiкаўная, як i ўсе гатэльныя наглядчыцы, мая гаспадыня не прамiнула папытацца, як прайшла ноч. Мне не хацелася разважаць пра тое, што мужчыны часьцей за жанчын наведваюць прыбiральню. Таму сам пачаў распытваць пра дзядоў. Са словаў гатэльнiцы: высокi — найсапраўднейшы рэвiзор. Штогод правярае лагойскiя базы. А меншы таксама рэвiзор, але на пэнсii. Рэвiзорам не выпадае п’янстваваць з тутэйшымi начальнiкамi, а тым больш падначаленымi, вось i валакуць у камандоўку сабутэльнiкаў.

Той ранiцаю ў мястэчку падаў надзiва змрочны сьнег. Маляваць на вулiцы не было анiякай магчымасьцi. Папера карабацiлася й раскiсала, дзюбка наймягчэйшага з алоўкаў не пакiдала рысак, а прадзiрала аркушы наскрозь. Гэта ў Карлавых Варах у самы найгусьцейшы сьнегапад можна схавацца ва ўтульнай рэстарацыi « Замкавы верх», сесьцi да вялiкага вакна, замовiць кубак булёну зь цялячымi фрыкадэлькамi й назiраць за спрытным жабраком, што зрабiў з лыжнага кiёчка вуду зь пятлёю й выцягвае зь зялёнага рэзэрвуару, падобнага да купалу мусульманскае мячэцi, пустыя бутэлькi з-пад вiна ды пiва. А пазьней, за кубачкам гарбаты з цытрынаю, маляваць архiтэктурнае ракако цi пiсаць вось гэтае апавяданьне. Адно кепска: недзе там, у юнацтве, засталося пачуцьцё ўласнай абранасьцi. А цяпер думаецца, што адчуваньне няздатнасьцi — i ёсьць прыкмета маленькага, а ўсё ж таленту. Кожнаму веку свае заняткi, свае радасьцi й спадзяваньнi.

Цэлы дзень я прасядзеў у нумары й прамаляваў акварэльнае пахаваньне лагойскага нябожчыка, чыю труну завалаклi канём на пакрытыя глыбокiмi сумётамi клады. Я так захапiўся карцiнкаю, што не пасьпеў прыбрацца да вяртаньня негаваркiх рэвiзораў. Толькi iм усё маё пэцканьне было да лямпачкi. Памiж ложкамi паставiлася тумбачка, i пацякла маўклiвая п’янка. Нi раней, нi пазьней я не сустракаў людзей, здатных напiвацца ў суцэльным маўчаньнi. Колькi разоў давялося браць чарку з глуханямымi, дык i яны нешта паказваюць на мiгi, усьмiхаюцца й весяляцца. А там было адно пабулькваньне вадкасьцi. Морак. Лагойская, лютаўская, пякельная безнадзейнасьць.

Начное выломваньне тым разам незачыненых дзьвярэй паўтарылася, але мела iншае завяршэньне. Я зноў выпусьцiў дзеда да ветру й намерваўся спаць да ранiцы, але дзе там... Пасьля выхаду старога маразматыка ў прыбiральню спаў ня больш за пяць хвiлiнаў. Ён вярнуўся праветраны й працьверазелы, абмацаў кiшэнi свайго авечага кажушка, дзе хавалася ад сабутэльнiка маленькая асабiстая пляшачка, i, нiчога не знайшоўшы, разьюшыўся, разьбiў парожнюю бутэльку аб радыятар i рыльцам успароў свайму сябруку горла. Звон раскрышанага аб чыгун шкла падкiнуў мяне з ложка. Уласна забойства запомнiлася як варухлiвая цемра, насычаная стогнамi й хрыпеньнем. А вось калi запалiлася сьвятло й на мае вочы прадстаў жывапiсна-крывавы труп з раскроеным горлам, дык гэтая карцiна да апошнiх дзён не сатрэцца з памяцi.

Каб хто толькi ведаў, як не люблю я апошнiм часам апавяданьняў пра п’янiцаў, але гэты аповед не пра iх, гэта ўспамiн пра юнацтва, дзе кожны з нас верыў у сваю зорку, пакуль не сутыкнуўся з рэчаiснасьцю, аб якую разьбiваюцца iлюзii, як шкло аб жалеза.

Карлавы Вары. Люты 1999 году