Браслаўская стыгмата

Чырвоны сабака

Валера Салавей зьеў павука.

Мы сядзелi на траве, пад соснамi, у парку Чалюскiнцаў. Мы пiлi вiно пасьля абароны дыплёмных работ. Нас было чалавек шэсьць выпускнiкоў, i мы сьвяткавалi заканчэньне вучэльнi, а ён прыбiўся выпiць «на халяву». Ён жыць ня мог, каб ня выпiць за чужыя грошы, але на Валеру не крыўдавалi, бо ён быў мастаком.

Разьлiлi вэрмут па шклянках, пачалi гаварыць непатрэбны тостѕ І раптам Салавей крыкнуў:

— У, сабака, я цябе зьем!

Мы паглядзелi на Валеру. Той разгроб траву, выцягнуў зь яе шэрага з доўгiмi ножкамi павука, паказаў нам, кiнуў у рот, праглынуў, запiў вэрмутам i сказаў:

— Люблю жамярын.

Мяне тузанула.

На першым курсе нам загадалi намаляваць восень. Салавей намаляваў — усе падурэлi. Панапрыносiлi карцiнак пра паркi, сквэры, грыбнiкоў, а ён прывалок «Чырвонага сабаку». Той, ашчэрыўшыся, стаяў навязаны каля будкi, на жоўты плот падаў сiнi цень. Чырвоны, як сьвежая кроў, сабака, чорна-чорная будка, новы, аж пахне смалою, плот i сьцюдзёны, што восеньская рэчка, цень — усе ачмурэлi.

А выкладчык спытаў:

— ВАЛЕРА, ТЫ ЧАМУ НА ЗАНЯТКI ПА СЫБОТАХ НЯ ХОДЗIШ?

— А хiба трэба па сыботах прыходзiць?

— Вядома, трэба.

— Я не магу, — сказаў Салавей.

— Чаму?

— У нас на раёне па сыботах п’юць.

У яго заўсёды ў кiшэнi было два рублi на таксоўку; колькi б ён нi выпiў, а гэтыя грошы нiкому нiколi не даваў — такi характар.

Сярод навучэнцаў Валера быў вiдным хлопцам, дзеўкi гужам хадзiлi за Салаўём.

Хлопцы казалi, што ў яго ёсьць сувязь зь мянтамi, але мяне тое ня тычылася. Можа, i былi нейкiя сувязi. Хто яго ведае? А што ў любы рэстаран Валера мог зайсьцi са службовага ўваходу, вось гэта ўжо дакладна, сам зь iм хадзiў, i не адзiн раз.

Быў яшчэ iнцыдэнт з Валеравай карцiнаю — «Я — прастытутка».

У вучэльнi павесiлi аб’яву, што адбудзецца выстава-конкурс «Мой сучасьнiк», што будуць тры прэмii — па 10, 20 i 30 рублёў.

Панапрыносiлi хто што меў. Тады й 10 рублёў грошы былi: тры пляшкi гарэлкi можна было ўзяць. Валера выставiў самае вялiзнае палатно. На чорным тле ён паставiў белую, як зьнятае малако, дзявулю з малiнавымi саскамi й вуснамi. А ў кутку карцiны напiсана: «Я — прастытутка». Глядзiш на палатно, i такое адчуваньне, што дзеўка п’яная ў дым. Як Салавей гэта зрабiў, я ня ведаю. Ён i сам ня ведаў. Зрабiлася — i ўсё.

Выкладчыкi, асаблiва халуiстыя, угаворвалi Валеру не паказваць «прастытутку», але той пакiнуў палатно на мальбэрце.

Прыйшла камiсiя, усiх з залi выгналi. Навучэнцы таўклiся ў фае, нехта глядзеў у замочную адтулiну. Ён i прашаптаў:

— Салавей, тваю карцiну мордай да сьцяны паставiлiѕ

Валера псiхануў, затрапятаўся, у залю ўскочыў, закрычаў:

— Хто карцiну чапаў? Я вас пытаю, хто карцiну мордай да сьцяны завярнуў?

Выкладчыкi зьнямелi, дырэктар маўчаў. Салавей узяў палатно й сказануў на ўсю залю:

— Прастытуткi.

А прэмii камiсiя разьмеркавала так: трыццатнiк далi за «Параненага й санiтарку», дваццаць за «Мой завод», а чырвонец за «Сьвята ў калгасе». Валера Салавей атрымаў вымову.

А калi ён рабiў дыплём, дык яго ледзь ня выключылi з вучэльнi. Валера намаляваў iнтэрнацкi пакой, два ложкi, на якiх сядзяць аголеныя дзеўкi, а пасярод пакою стаiць басанож хлопец i навязвае гальштук, на падлозе й стале параскiданыя пляшкi з-пад вiна. Называлася гэта ўсё: «Ранiца ў iнтэрнаце». Скончыць «Ранiцу» Салаўю не дазволiлi, сказалi, што не дадуць дыплёма, а выпусьцяць з даведкай, дзе напiшуць: «Праслухаў курс заняткаў за чатыры гады». Валера скарыўся й напiсаў другую карцiну — «Казлы». Зялёнае, нiбыта вожыкаў гной, тло — трава, а на траве сядзiць баба ў пурпуровай, што зiмовы золак, сукнi, а побач пасьвяцца дзьве белыя казы й казёл. І яшчэ па ўсiм палатне парассыпаныя вялiз- ныя рамонкi. Цуд!

Атрымаў Салавей дыплём мастака й пайшоў зь iм працаваць у прадуктовы магазiн, што на пляцы Перамогi. Яго ўзялi туды грузчыкам i мясьнiком.

— Я магу зьесьцi кiляграм сырога шэрага мяса, — выхваляўся пры сустрэчы мастак-мясьнiк.

Мяса ён еў удзень, а ўвечары пiў. Ён яшчэ ў вучэльнi пачаў пiць штодня. Аднойчы на сходзе разьбiралi хлопцаў, што напiлiся пасьля заняткаў i пабiлi гiпсавую Давiдаву галаву. Яны, дарэчы, ня проста яе пабiлi, а выцягнулi на балькон i скiнулi з трэцяга паверху на асфальт. Зьлепак зь мiкелянджэлаўскага героя размалацiўся ўшчэнт. Вучэльня тады мясь- цiлася ў двары Тэатральна-мастацкага iнстытуту, у даваеннай пабудове з дубаватымi калёнамi. Вось пад тыя калёны й ляснулася гiпсавая галава. А калi хлопцаў разьбiралi, дырэктар сказаў:

— Сорамна, у нашай вучэльнi нiхто ня п’еѕ

І тут раптам з натоўпу:

— А Салавей?!

Рогат.

У дырэктара з Салаўём заўсёды iшло наперакос. Вось i зь дзеўкаю, напрыклад. На бульбе Валера зь дзеўкаю ў лазьню пайшоў. Мылiся яны там цi мiлавалiся? Нiхто ня бачыў, бо Салавей акенца мылам замазаў, здагадаўся ж. Выйшлi яны з лазьнi, а вёска iх сустракае, на дзiва сабралiся паглядзець. Дзiва знайшлi. Не, каб прыбi- ральнi паставiць. Бо на ўсю вёску Рудню адна прыбiральня ў брыгадзiра, i тая безь дзьвярэй. Я ў свайго гаспадара ў першы дзень спытаў:

— А дзе прыбiральня?

— А там, дзе па-на-равiцца! — i рагоча.

Як да ветру за хлеў хадзiць, дык нармальна, а як хлопец зь дзеўкаю ў лазьню пайшлi мыцца — крымiнал. Салавей, зь яго ня ўбудзе, толькi плюнуў пад ногi, калi дзядзькоў i цётак пабачыў, дый пайшоў зь дзеўкаю ў лес, нiбыта ён тут i нi пры чым. А брыгадзiр, гэты гаспадар прыбiральнi незачынянай, на Валеру данос накрэмзаў i дырэктару вучэльнi даслаў. Той, не падумаўшы, выклiкаў дзеўку й сказаў, што калi не перасьпiць зь iм — выключыць. Яна, плачучы, да Салаўя прыбегла. Той пайшоў у дырэктараў кабiнэт i заявiў, што дзеўку чапаць ня трэба, а калi на тое пайшло, дык ён прастытутку прывядзе. Дырэктар сказаў, што падумае. Справу з лазьняю замялi, але Салаўя дырэктар незалюбiў, бо той папярэдзiў: калi чэпiць дзеўку, усе ведаць будуць — i дырэктаравай кар’еры капцы.

Дырэктаравай кар’еры Валера не сапсаваў, а вось Сярожава палiтоѕ

Пiлi ў разьбярнай майстэрнi, i Салавей сказаў:

— Дадому пайду.

Усе пачалi пра навальнiцу казаць, а Валера:

— Пайду, i ўсё.

— Як ты пойдзеш? — спытаў я. — На табе ж толькi кашуляѕ

А Валера да Сярожы:

— Разьбяр, дай палiто. Заўтра вярну.

Сярожа даў сваё новае, пашытае з шыняля палiто. Што ж ты зробiш, калi чалавек дадому захацеў? Салавей сышоў. А ранiцай яго знайшлi ў скрынi са сьмецьцем, што стаяла за майстэрняю. Выйшаў Валера й дайшоў толькi да сьметнiцы, залез у яе дый праспаў да ранiцы ў новым цёплым палiто, спаў, як дома, пакуль яго разьбяры ня ўбачылi й не пабудзiлi. За палiто Салавей паабяцаў заплацiць.

Пасьля заканчэньня мастацкае вучэльнi я доўга ня бачыў Валеру Салаўя. Аднаго разу я на працу пасьля абеду вяртаўся. Каля гастраному, што на рагу Чырвонай i Камунiстычнай, праходзiў. Там гарэлачны аддзел ёсьць, яго ўсе называюць «пад шпiлем» — на будынку бэльвэдэр. Толькi працуе той аддзел паводле невытлумачальнага раскладу. У той дзень ён не працаваў. Каля зачыненых дзьвярэй тоўкся мужык. Я прайшоў паўзь яго, i мяне дагнала:

— Гэ-э-эйѕ

Азiрнуўся, бачу — ён, Валера Салавей.

— Не пазнаеш? — падышоў, руку падаў. — Можа, табе пляшка трэба?

А тады было цяжка з пляшкамi, але я ўсё роўна спытаў, што ў яго за пляшка, бо, зь ягонага выгляду, там мог быць i адэкалён.

— Для такiх, як ты, у мяне iтальянскi вэрмут. Лiтровая бутэлька. Такiя чарнiла ня п’юць. Чырвонец — i яна твая. Будзе што на стол паставiць. Госьцi прыйдуць, а ты на стол — прыгожа.

Узяў я вэрмут iтальянскi. Прынёс дадому, жонка ўзрадавалася й сказала:

— Госьцi прыйдуць, будзе што на стол паставiць.

І схавала бутэльку ў шафу.

Апошнi раз я бачыў Салаўя ў кавярнi «Пiнгвiн», што на вулiцы Ленiна. Бяру пачак «Радопi» з прылаўку й чую Валераў голас:

— Не пазнаеш?

Стаiць, усьмiхаецца, твар чырвоны — жывая кроў, вочы блiшчаць, як алеем памазаныя, у руцэ торба палатняная.

Узяў я сабе шклянку гарбаты, раз такая справа. Пасяджу, думаю, пагавару — як адчуваў, што апошнi раз. Пайшлi мы за стол.

— Дзёрнеш? — спытаў Салавей i паказаў пляшку вiна, што хавалася ў торбе.

— Не.

— А я дзёрну. Угаворваць ня буду, а сам шклянку вып’ю.

Што праўда, то праўда: нiколi нiкога Валера Салавей не прымушаў пiць. Прапаноўваць прапаноўваў, але не ўгаворваў i не прымушаў. Пайшоў ён тады, узяў з прылаўку шклянку, налiў i паставiў побач з маёй гарбатаю.

— Не пакаштуеш — не адрозьнiш, — сказаў i выпiў паўшклянкi. — А як пакаштуешѕ Што казаць? Я вось на працу ў магазiн прыходжу й адразу бутэльку чырвонага выпiваю. Усе бачаць, усе ведаюцьѕ Ну i што? Выпiваю. Кожны Божы дзень. І працую кожны дзень, мне выхадныя-прахадныя ня трэба. Я ўжо гады са тры i ў адпачынку ня быў. Апошнi разѕ Ты ж дырэктара з вучэльнi памятаеш? Дык вось. Пайшоў я ў адпачынак, на поўдзень зьезьдзiць хацеў, а разьбяр Сярожа, ён цяпер лесьнiком у Крыжоўцы працуе, угаварыў мяне напарнiка ягонага падмянiць, бо той, ёлуп, руку ў цыркулярку ўсунуў. Я пагадзiўся, кожны дзень прастаўка. Лес, ён усiм патрэбны. Хто будуецца, каму дровы, каму штоѕ Усiм лес патрэбны. Дрэва! Сядзiм мы зь Сярожкам каля вогнiшча, гарэлку п’ем, сала смажым. І тут дырэктар падыходзiць да нас з паперамi. Два кубы яму нехта «па блату» выпiсаў. А памятаеш, як ён мяне цiснуў? Вы, Валера, няправiльна жыцьцё паказваеце. Ну-ну. Гэта ён мне казаў, а я ж яму яшчэ рэстаранную прастытутку прыводзiў, i не абы-якую, а зь «Юбiлейкi». Цяпер усе мастакi крытыкаваць. Чорныя плямы, белыя плямыѕ А тады, хвасты падцiснуўшы, хадзiлi роўненька, як па шнурку. Ма-ра-лiс-тыѕ Ды чорт зь iмi, не за iх пьем.

Валера дапiў вiно й пачаў iзноў гаварыць:

— Крыўдна, такiя, як наш дырэктар, цяпер значкi пачаплялi: сьцягi бел-чырвона-белыя, пагонi i ўсё такое. Цяпер яны патрыёты, яны за Беларусь. А раней хлопцаў, што на мове гаварылi, ганяў: «Вы — нацыяналiсты». Ну-нуѕ Цьфу на такi патрыятызм. Калi Бог таленту ня даў, калi розуму з гулькiн хрэн, нiякi патрыятызм, нiякая сьвядомасьць не дапаможа мастаку. Ды што гэта я? Не за такiх п’ем, i нават не праз такiх.

Кажуць, Анiкейчык памёр. А я ведаў яго. Колькi разоў за адным рэстаранным сталом ся- дзелi. Шырокi мужык, шырокi, а помнiкi ягоныя так сабе. Вось Янка Купала ў сквэрыку, што насупраць цырку, хiба ж гэта помнiк? Пудзiла мэталёвае. І дзеўкi голыя — абы-што. Калi каго з разьбяроў i паважаў, дык толькi Косьцю Сароку. Ён — разьбяр, але ж i пiў, а потым рак — i па ўсiм. Зрэшты, i Анiкейчыка шкода. Малады мужыкѕ Колькi яму? Недзе пяцьдзясят. Мог бы жыцьѕ Толькi нашто каля Купалы дзевак садзiць?

Памятаеш, карцiна ў мяне была «Я — прастытутка»? Яна ў мяне й цяпер ёсьць, толькi фарба аблезла. Я яе ў ванным пакоi за шафу засунуў, яна там гадоў дзесяць прастаяла. А днямi выцягнуў, гляджу, а фарба з палатна аблупiлася. Ды Бог зь ёю. Ведаеш, як напiсаў? Купiў пляшку вiна й дадому рулю. Каля майго дому на лаўцы малалетка сядзiць. «Выпiць хочаш?» — пытаю. «Хачу», — кажа. Проста ўсё, без выкабеньваньня. Прыйшлi да мяне, выпiлi, трахаць яе ў мяне нiякай ахвоты. «Папазiруй мне», — кажу. «Як?» — пытаецца. «Проста, распранешся й пастаiш каля сьцяны». За паўгадзiны напiсаў. Не паверыш. За паўгадзiны. Сам потым зьдзiвiўся. Прыгожая малая была: ногi, грудзi, тварык — усё першы сорт. Ранiцай прачнуўся: малой няма, а на карцiне напiсана: «Я — прастытутка». Я надпiс пакiнуў, а што яна гадзiньнiк мой сьцёбнула, толькi праз тыдзень здагадаўся.

Валера налiў сабе й выпiў.

Я дапiў гарбату й сказаў:

— Ты чуў, Воўка Сьвiнароў загiнуў.

— Не, а як?

— Даты быў. Таксоўку ўзяў. Дадому ехаў. Таксоўка пад самазвал i зарулiла. Кiроўца жывы, а ад Сьвiнарова толькi галава цэлая засталася. Ушчэнт. Ледзь у труну склалi. А можа, i добра, што Воўка даты быў? Калi ты п’яны, дык ня так моцна балiць.

Салавей уздыхнуў:

— А ў мяне Косьця Сарока з галавы не iдзе. Якi разьбяр быў! «Партрэт хiрурга» памятаеш? Рот павязкаю закрыты. Зiрнеш на таго «хiрурга», а ён на цябе спадылба глядзiць. Павекi палову зрэнак закрываюць. І разумееш, што не закрыты ў чалавека рот, а закляпаны. А ў Косьцi рот не закляпаны быў. Ён i сказаць мог, i зра- бiць. Вунь, калi першы раз на выстаўку «хiрурга» прынёс, i яму сказалi, што ня возьмуць партрэт на выставу, дык ён тую гiпсавую галаву на вачах у начальнiкаў аб зямлю бразнуў, толькi аскепкi пырснулi. Потым усе ўгаворваць пачалi, Сарока «хiрурга» й аднавiў.

А яшчэ была хохма на паляне. Як скончыў Сарока iнстытут, дык прыгнаў пад ганак дзесяць таксовак, пасадзiў у iх выкладчыцкую хеўру з дэканамi, сказаў, што шашлыкi астываюць. Прыехалi ў лес. Косьця таксоўкi адпусьцiў, адну пакiнуў — на ўсялякi выпадак. Завёў сытых на паляну, дастаў з кiшэнi пляшку вэрмуту, адкаркаваў, выпiў палову з рыльца, паставiў недапiтае на пень i сказаў: «Дзяўбiце, груганы! Дзяўбiце!»

Сказаў i зьехаў. А хеўра ў лесе засталася, паўночы выбiралася.

Мала Косьця пражыў.

Салавей налiў сабе паўшклянкi й закрыў пляшку дастаным з кiшэнi коркам.

— А дырэктару мы два кубамэтры гнiлога дрэва далi. А што ён думаў? Паехаў цiха з гнiлымi тонкiмi бярвеньнямi. Зразумеў, але нiчога не сказаў. Вось. А я п’ю. Часам шкода дырэктара, мог бы нармальным мужыком стаць, i пра бярвеньнi гнiлыя сказаць, дык неѕ А мне многа ня трэба. Гадоў сорак пражывуѕ А нашто больш?

Зараз пайду ў рэстаран, у «Плянэту», там сягоньня габрэй-лабух прастаўляе. Ён у Аўстралiю, а мы тут. Пайду гарэлкi пап’ю. Праўда, я больш чырвонае люблю, але й вадзяру можна, калi «на халяву».

Салавей сыйшоў.

Днямi я сустрэў былога разьбяра Сярожу. Стаiць лясьнiк на праспэкце, каля крамы «Акадэмкнiга», некага чакае.

— Добры дзень, — кажу.

— Ня добры, — ад Сярожы гарэлкаю патыхнула.

— А што такое?

— Валеру Салаўя ў крэматорый завёз. Па попел сказалi праз тыдзень зайсьцi. Усё. А труну, гарнiтур, чаравiкi — сказалi — можна забраць. Я вось тут мужыка чакаю, наконт помнiка хачу дамовiцца, дошку думаю бронзавую зрабiць. Я ж — разьбяр. А на дошцы будзе сабакаѕ Па попел сказалi праз тыдзень зайсьцi.

Менск. Чэрвень 1989 году