Браслаўская стыгмата

Акадэмічны адпачынак студэнта Дз.

Студэнт Дз. слухаў свой любiмы стары магнiтафон. Музыка скончылася, з хрыплаватага ўзмацняльнiка пасьля сухога трэску ды пашчоўкваньня загучалi п’яныя галасы й пазвоньваньне посуду. Надакучлiвая жанчына заклiкала пасьпяваць за сталом. Гарэзьлiвы рогат iншай, пэўна, маладзейшай заглушаў мужчынскае мармытаньне. Дз. спынiў стужку, захлопнуў трэснутае, з адбiтым кутом, века, вярнуўся ў зручнае, каб чытаць раманы, крэсла й разгарнуў патрапаную тонкую кнiжачку, але не прачытаў нiводнага верша, бо выразна пачуў за сьпiнаю высокi жаночы голас, якi нахабна запрашаў сьпяваць народныя песьнi. Студэнт прыслухаўся: жанчына раптоўна, на паўслове, змоўкла, замест яе зашапталi на незразумелай мове два непрыемныя, хрыплыя мужчынскiя галасы. Нашэптваньнi наблiжалiся, быццам мужчыны iшлi зь цёмнага кута да асьветленага настольнай лямпаю крэсла. І калi Дз. пачаў разьбiраць асобныя словы ў размове нябачных наведнiкаў, яны аддалiлiся й сьцiхлi ў цемры. Цiшу працяў жаночы енк.

* * *

Студэнт Дз. прад’явiў заплаўленае ў гнуткую плястмасу пасьведчаньне з фотакарткаю, на якой кароткастрыжаны малады чалавек у белай кашулi й пад гальштукам глядзеў на сьвет спадылба. Адмiнiстратарка зрабiла рэклямную ўсьмешку й паведамiла нумар кабiнэту, дзе прымае псыхiятар. Над кабiнэтам гарэла кiсельнай чырваньню лямпа, забраная ў рабрысты каўпак. Дз. прысеў на мэталёвае халоднае крэсла й пачаў сачыць за iмпульсiўнымi рухамi рыбак у вялiзным акварыюме. Атрутна-смарагдавыя падсьветленыя водарасьцi вяла пакалыхвалiся над сьлiзкiмi марскiмi каменьчыкамi, што засьцiлалi шкляное дно. Лупавокiя сомiкi елi сухiх чарвякоў, нацярушаных у брудна-белы непатанальны абручык.

Студэнт не заўважыў, хто й калi пакiнуў ка- бiнэт, бо быў заняты разгляданьнем паўпразрыстых хвастоў, якiя зачароўвалi сваёю плястычнай мяккасьцю.

За аднатумбавым пiсьмовым сталом сядзеў сыты саракагадовы мужчына ў белым халаце й гартаў тоўстымi кароткiмi пальцамi з абгрызенымi пазногцямi гiсторыi хваробаў. На сьветлай зачапанай вокладцы вясёлкава пералiваўся вялiкi чарнiльны нумар.

— Сядайце, — псыхiятар паправiў круглыя акуляры на азызлым твары.

Дз. сеў на блякла-пурпуровае праседжанае крэсла.

— Ваша прозьвiшча Дз.?

Студэнт згодна кiўнуў i агледзеў цесны кабi- нэт. Абкладзеныя парудзелай кафляю сьцены, чарупiна з iржавай плямiнаю пад кранам, драцяная сьметнiца, мэдычная шафа з зафарбаваным зь сярэдзiны шклом, нязручны стол, крэслы з папрацiранай абiўкай, вузкае, занавешанае нясьвежай фiранкаю вакно, альяс у глiняным гаршочку, столiк на колцах, графiн i шклянка. Кабiнэт патыхаў на Дз. безнадзейнай хранiчнай маркотаю.

— Што прывяло Вас у мае няўтульныя апартамэнты?

«Каб ты здох», — мiльганула ў Дз.

— Разумею, што цяжка распавесьцi незнаёмаму чалавеку iнтымныя падрабязнасьцi свайго жыцьця. Таму, каб Вам было крыху лягчэй, я задам колькi пытаньняў. У Вас не было страсеньня мазгоў? — псыхiятар iмкнуўся гаварыць з iнтанацыяй каталiцкага сьвятара.

— Ня памятаю.

— Паспрабуйце ўспомнiць, гэта вельмi важна. Можа, няўдала ўпалi цi нехта ўдарыў чымсьцi цяжкiм па галаве?

— Аднойчы я ўпаў з ровара на асфальт i разьбiў твар.

— Калi?

— У тое лета памёр айчым. Пахаваньнi ўражваюць i запамiнаюцца, — студэнт назваў год.

ПСЫХIЯТАР НЯЗГРАБНЫМI КАРАКУЛЯМI НЕШТА ПАЗНАЧАЎ НА ШМАТКУ ШЭРАЙ ПАПЕРЫ.

— Сярод вашых сваякоў нiхто не пакутаваў на псыхiчныя захворваньнi?

— Усе, каго я ведаў i ведаю, на мой погляд, нармальныя.

— Мой абавязак — задаваць не зусiм прыемныя пытаньнi. Хвароба i ўсё, што зь ёю зьнiтавана, — зьява непрыгожая. Вы сьцьвярджаеце, што нiхто са сваякоў не зьвяртаўся па дапамогу да лекара майго профiлю?

Дз. пачалi раздражняць сьвятарскiя iнтанацыi.

— Я ня ведаю.

— Якi ў вас сон? Цi лёгка засынаеце? Як прачынаецеся?

«Як спаў? Цi суха ўстаў?» — згадаўся студэнту дзiцячы вершык, якi любiў паўтараць айчым.

— Сны ў мяне кароткiя й эратычныя. Накшталтѕ Мажная кабета ў сятчастых панчохах на вузкiм поясе i ў футры, накiнутым на голае цела, запрашае зайсьцi ў пад’езд. За ёю я падымаюся па гулкiх сходах у асьветленым слабымi лямпачкамi брудным будынку й не магу адвесьцi позiрк ад поўных сьцёгнаў, ад iх руху. А прачынаюся лёгка, але зазвычай з кепскiм настроем.

— Дык што ж Вас прымусiла прыйсьцi да мяне?

— Гукi. Апошнiмi тыднямi ўвечары я чую мужчынскiя й жаночыя галасы. Учора мяне напалохаў жаночы крык. Яна енчыла й клiкала на дапамогу.

— Што Вы зрабiлi?

— Уключыў магнiтафон.

— Каб заглушыць крык аб дапамозе?

— Калi гучыць музыка, я ня чую нiякiх галасоў. Як толькi спынiлася стужка, галасы загучалi зноў. Жахлiвы енк! І яшчэ мяне турбуе адна акалiчнасьць. Усе, каго я чую, гавораць, крычаць, сьпяваюць, перашэптваюцца на незразумелай мове.

— Што Вы зрабiлi, калi другi раз пачулi жаночы крык?

— Запалiў сьвятло.

— Вы слухалi магнiтафон у цемры?

— Гарэла толькi настольная лямпа.

— Вы сказалi, што галасы перамаўлялiся на незнаёмай мове?

— Можна зразумець толькi асобныя словы й па iнтанацыi здагадвацца пра сэнс. Мне падалося, але ўпэўненасьцi няма, што жанчына спачатку запрашала ўсiх разам сьпяваць, а пазьней клiкала на дапамогу й крычала.

Доктар памасiраваў тлустае падбародзьдзе, расьцягнуў вусны й загаварыў:

— Магу Вас узрадаваць. Вы — здаровы чалавек. А галасы? Хто з нас не пакутаваў празь якi-небудзь надакучлiвы шлягер? Бывае, цэлы дзень насьвiстваеш дрэнь, а спынiцца ня можаш. З Вамi такое здараецца?

— Зрэдку.

— Увечары, перад сном, нетаропка абыдзiце свой квартал разы тры, i так штодня. А калi мы сустрэнемся праз тыдзень, дык ня будзем гаварыць пра галасы, я гарантую.

* * *

Настрой у студэнта Дз. сапсаваўся. На заняткi ён не пайшоў. Праваляўся ў ложку з кнiжкаю цэлы дзень, а ўвечары завiтаў у кавярню, дзе паклаў на стол побач з кубкам кавы нататнiк i пачаў перачытваць свой апошнi верш:

ТРАЕЦКАЕ

У 1972 годзе я з аднаклясьнiкамi гуляў на вулiцы Нямiга й шпурляў камянi ў вокны пустых дамоў. У 1982 годзе я працаваў на рэстаўрацыi Траецкага прадмесьця.

— Сумуеш? — дзяўчына, даўняя знаёмая Дз. прысела побач. Сукенка колеру хакi пасавала да яе смуглявасьцi, ярка падкрэсьленай ультрамарынавым манiкюрам i дэкаратыўна-сiнiмi вуснамi. Жывыя нэфрытавыя вочы паглядалi спакойна, нават зычлiва.

— Весялюся, — абыякава сказаў Дз.

— Колькi цябе ведала, а нават не здагадвалася, што ты вершы пiшашѕ

— Не пiшу, а перапiсваю з добрых кнiжак, — Дз. загарнуў нататнiк i схаваў яго ў кiшэнь паўвайсковай курткi.

— Я таксама ў школе перапiсвала ў агульны сшытак модныя песьнi й наклейвала павыразаныя з часопiсаў фотаздымкi сьпевакоў.

Дз. зь непрыемнасьцю адзначыў сабе, што ў сяброўкi на зубе трэснула эмаль.

— Слухай, можа, ты дапаможаш? Вучыцца больш не магу, абрыдла. Ад згадкi пра iнстытут ледзь не ванiтуе. Трэба неяк аформiць акадэмiчны адпачынак. У псыхiятра я быў, але ён i слухаць ня хоча пра мае слухавыя галюцынацыi на эратычнай глебе. Напэўна, я сам вiнаваты, трэ было нагаварыць чаго-небудзь больш жорсткага. Як уламаць гэтага лекара?

Студэнт пачаў пераказваць размову ў лякарнi й вельмi ўдала зымiтаваў сьвятарскую iнтанацыю, калi паўтарыў: «Што Вас прывяло ў гэтыя ня вельмi ўтульныя апартамэнты?»

— Патрэбна карцiна, каб апартамэнты зрабiць больш утульнымi, — сказала знаёмая Дз.

— Апошнi раз я маляваў якраз тады, калi ты выразала нажнiцамi акторскiя выскаленьнi.

— Ну-ну, жартаўнiк, — дзяўчына зрабiла выгляд, што пакрыўдзiлася. — Я сур’ёзна, i ў мяне ёсьць знаёмы мастак, ён можа й карцiну падараваць. Дарэчы, i майстэрня ў яго непадалёк адсюль.

— Пайшлi, — студэнт устаў.

— Зараз?

— А нашто адкладаць?

Яны зайшлi празь нiзкую доўгую выгбу, што сьмярдзела катамi й мачою, у цёмны ад вялiкiх дрэваў, засыпаны лiстотаю двор. Па сьлiзкашарых шчарбатых прыступках узьнялiся на другi паверх.

Мастак адразу не спадабаўся студэнту. Доўгiя сiваватыя валасы зьвiсалi абапал прыпухлага твару нячэсанымi касмылямi. Вадзянiстыя, з жаўтаватымi бялкамi вочы, акрамя наiўнасьцi, выяўлялi абыякавасьць гаспадара да сьвету. У кутку правага вока назьбiралася кропля гною. Палiнялая расьцягнутая майка непрыгожа вiсела на вострых сутулых плячах. Усе рухi мастака былi замаруджаныя, нiбыта ён знаходзiўся ў вадзе, i вадзе мутнай, застаялай.

— Я спаў, — на гасьцей патыхнула вiнным перагарам.

— Хлопцу трэба дапамагчы, — адразу перайшла да справы дзяўчына.

У вузкiм калiдоры па сьценах вiселi карцiны. Студэнт зь цiкаўнасьцю пачаў разглядаць вуглаватых пачвар-сьвятых з прамянiстымi талерачкамi нiмбаў над галовамi. Пачвары былi намаляваныя на тоўстых кухонных дошках, што вiселi на доўгiх цьвiках над пiянiна. Грувасткi iнструмэнт з адкiнутым векам выставiў, нiбыта зубы, парудзелыя клявiшы.

— Вы граеце на фартэпiяна? — недарэчна вырвалася ў Дз.

— А Вы? — мастак пальцам выцер гной з вока.

— Толькi слухаю. Асаблiва люблю жаночы вакал.

— Гэта я зразумеў, як толькi Вы зайшлi.

Столь у майстэрнi была скошаная. Студэнту зрабiлася нiякавата ў вялiкiм пакоi. На падлозе валялiся перапэцканыя алейнай фарбай кавалкi пакамечаных газэт. Дзяўчына падышла да сьцяны, спрэс пазавешанай палотнамi ды аркушамi, стала каля вялiкага малюнку, на якiм аголеная маладзiца зь цяжкiмi грудзямi й шырокiмi сьцёгнамi трымала на далонi, нiбыта прапаноўвала табе ўзяць, абгрызак яблыка.

— Падобная да мяне?

— ВЕЛЬМI, РЫХТЫК ТЫ, — АДКАЗАЎ ДЗ. I ПАДУМАЎ, ШТО ГЭТЫ МАЛЮНАК НЯ ЗРОБIЦЬ БОЛЬШ УТУЛЬНЫМ КАБIНЭТ ПСЫХIЯТРА. ЗНАЁМАЯ ДЗ. ПАДАРАВАЛА ПРЫСУТНЫМ РАСПУСНУЮ ЎСЬМЕШКУ.

— Дык чым я магу дапамагчы? — мастак паставiў закурэлы чайнiк на электрапанiву.

— Карцiна патрэбна, пажадана краявiд — вада, лес, неба, полеѕ Такi краявiд, каб можна было ў вар’ятнi павесiць i лекарам з пацыентамi не заплахела.

— Жартуеш?

— Яму, — дзяўчына тыцнула цёмна-сiнiм пазногцем у Дз., — патрэбна даведка ад псыхiятра, каб узяць у iнстытуце акадэмiчны адпачынак. Даведкi не даюць. Трэба карцiна, каб памяняць, набыць, ня ведаю, як будзе дакладней, заплацiць за даведку. Зразумеў?

— Зразумеў. П-пiць алькаголь — шкодна! — мастак запарыў гарбату ў паўлiтровым слоiку, — зараз пашукаем крайа-вiд.

Ён адсунуў цяжкую палатняную штору, што хавала стэляжы з прагнутымi палiцамi, на якiх стаялi запыленыя палотны, ляжалi стосы пакарабачаных папак ды папяровыя пажоўклыя рулёны. Мастак выняў квадратны падрамнiк, абабiты чорнымi рэйкамi, паставiў карцiну на мальбэрт i далоняю сьцёр пыл з выявы. На вечаровым небе сьвяцiлiся карункi аблокаў, пад якiмi крочыла цёмная мужчынская постаць з касою на плячы. Мужчына iшоў па вузкай паласе зямлi, над возерам, зарослым вострымi лёзамi аеру. У вадзе без скажэньняў адбiваўся касец разам зь небам, аблокамi, зямлёю i аерам. Мужчына на карцiне быў зусiм маленькi, i таму яе можна было назваць лiрычным краявiдам.

— Якраз для лякарнi. У хворых будуць пытацца — дзе тут верх, дзе тут нiз? Дорыш? — дзяўчына наблiзiлася да гаспадара, якi ўжо разьлiваў па кубках бурштынавую гарбату.

— Прадаю, — мастак па-бабску адкiнуў з маршчынiстага лба брудныя валасы. — Жартую. Забiрайце, калi трэба.

Сяброўка Дз. выгнулася й пацалавала мастака ў няголеную шчаку. Студэнта перасмыкнула ад гэткай удзячнасьцi.

* * *

Дз. ня стаў чакаць, пакуль мiне тыдзень, а на другi дзень загарнуў карцiну ў паперу й пайшоў у лякарню. Пакунак ён пакiнуў у холе, каля акварыюма з лабатымi сомiкамi.

— Мы дамаўлялiся сустрэцца праз тыдзень, — псыхiятар паправiў тугi вузел гальштука. — Цi я памыляюся?

— Так, Вы памыляецеся, таму што лiчыце мяне здаровым чалавекам.

— Тады я спытаю iнакш. Што Вам трэба?

— Даведка, што я ператамiўся й маю права ўзяць акадэмiчны адпачынак.

Доктар устаў з-за стала, узяў графiн i пачаў палiваць нягеглы альяс. Калi графiн вярнуўся на столiк на колцах, Дз. заўважыў, што вады ў iм не паменела, i вырашыў наступаць:

— Як гэта можна палiць расьлiну, каб вады ў графiне меней ня стала?

— Малады чалавек, — сытае падбародзьдзе дрыжэла. — Калi ёсьць жаданьне прайсьцi курс лячэньня ў псыхiятрычнай больнiцы, я магу зрабiць пратэкцыю.

Студэнт зразумеў, што перацiснуў гэтага самаўлюбёнага парсюка ў халаце, але адступаць было позна.

— Мне патрэбна толькi даведка. Я мог бы прачытаць падручнiк па псыхапаталёгii й адпаведныя артыкулы ў мэдычнай энцыкляпэдыi, а потым разыграць спэктакль з паяданьнем акварыюмных сомiкаў. Але нi мне, нi Вам гэта не патрэбна. Я прынёс краявiд, якi ўпрыгожыць вашыя няўтульныя апартамэнты, калi я выйду адсюль з даведкаю.

* * *

Загадчык катэдры пазiраў на Дз. праз пукатыя лiнзы масiўных акуляраў. Студэнт стаў перад сталом i слухаў, як сьвiсьцяць старыя, абпаленыя тытунёвым дымам лёгкiя.

— Калi гэта скончыцца? Ізноў даведка. Я ў Вас пытаю?

Дз. стрымлiваў злосьць, каб гэтаму хвораму чалавеку, якi любiў ставiць леваю рукой непатрэбныя аўтографы ў дзявочых залiкоўках, не сказаць, што ён iмпэрскi халуй, а ўся яго нафталiнная псэўданавуковая творчасьць вартая толькi таго, каб вiсець на цьвiку ў прыбiральнi.

— Я Вас не разумею, — спакойна адказаў студэнт.

Празь нямытую, зарослую пылам шыбу ў пакой цадзiлася халоднае, але яркае сьвятло, у якiм хаатычна танчылi драбнюткiя парушынкi. На салатнай, у бронзавыя кветкi, сьценцы, над грувасткiм, абцягнутым скураю сталом загадчыка катэдры скасабочана вiсеў краявiд у кандовай раме — грыбаабрысныя дубы здранцьвелi пад сiнюшным небам. Цяжкое паветра ў кабiнэце, настоенае на недапалках, што перапаўнялi мармуровую попельнiцу, нясьцерпна патыхала спарахнелымi паперамi. Крываногiя крэслы выстраiлiся ля сьценаў вакол папрацiранага абцасамi выкладчыкаў i студэнтаў, некалi шыкоўнага дывана, сьведкi былога ваенiзаванага парадку. Дыван, як i амаль сьляпы ўладар кабiнэту, меў такi безнадзейна трухлявы выгляд, што Дз. падалося: тоўстая срабрыстая моль выпаўзла з-за лацкана пiнжака загадчыка катэдры i паўзе па плячы. Студэнт заплюшчыў вочы, i зь цемры на яго паляцеў сухi траскучы голас:

— Студэнты вучацца, а Вы — Дз. — носiце мне даведкi. Я пацiкаўлюся, як гэта Вам удаецца даставаць дакумэнты. Дый наагул, што Вы тут зь сябе корчыце арыстакрата, гэткага рафiнаванага iнтэлiгента? Брыдка глядзець. А Вашыя вершаваныя экзэрсысы? Я кансультаваўся ў спэцыялiстаў, яны не высокай думкi пра Вашыя дэкадэнскiя вiршыѕ

— Я захварэў. У мяне ёсьць дакумэнт, якi дае мне права на адпачынак, — баранiўся студэнт.

— Каб не было даведкi, я зь вялiкiм задавальненьнем выключыў бы Вас з iнстытуту. Ідзiце, сустрэнемся праз год, — старэчыя, папсаваныя непатрэбнай бясконцаю пiсанiнаю вочкi зiрнулi на Дз. паверх акуляраў i схавалiся за тоўстае шкло.

— Я Вас не разумею, — Дз. выйшаў з пыльнага кабiнэту, шчыльна прычынiў дзьверы, аба- бiтыя чорным дзерманцiнам, i дадаў: i не хачу разумець. Моль!

* * *

Студэнт Дз. у прыўзьнятым настроi завiтаў у кавярню, дзе пачаставаў сваю даўнюю знаёмую каньяком i чакалядам. А калi вярнуўся ў свой пакой, дык доўга слухаў магнiтафон, запiс з галасамi за сталом нават пракруцiў некалькi разоў.

Ён прыняў душ, пагалiўся, працёр твар i рукi адэкалёнам, склаў выходны касьцюм i адчынiў вакно. Студэнт Дз. упаў зь пятага паверху на толькi што вымытае палiвальнымi машынамi скрыжаваньне.

Юрмала. Верасень 1988 году