Чарнобыльская малітва

Маналог пра тое, навошта людзі ўспамінаюць

"Вы ўзяліся пра гэта пісаць? Пра гэта! А я не хацеў бы, каб пра мяне гэта ведалі… Што я там зведаў… З аднаго боку, ёсць жаданне адкрыцца, выгаварыцца, а з другога — адчуваю, як я распранаюся, а мне б гэтага не хацелася…

Памятаеце, у Талстога? П'ер Бязухаў гэтакі ашаломлены пасля вайны, што яму здаецца — ён і ўвесь свет змяніліся назаўсёды. Але мінае нейкі час, і ён кажа сабе: "Гэтак жа буду сварыцца на фурмана, гэтак жа буду бурчэць". Навошта тады людзі ўспамінаюць? Каб аднавіць ісціну? Справядлівасць? Вызваліцца і забыць? Разумеюць, што яны — удзельнікі грандыёзнай падзеі? Ці шукаюць у мінулым абароны? I гэта пры тым, што ўспаміны — крохкая рэч, эфемерная, гэта не дакладныя веды, а здагадка чалавека пра самога сябе. Гэта яшчэ не веды, гэта толькі пачуцці.

Маё пачуццё… Я пакутваў, корпаўся ў памяці і прыгадаў…

Самае страшнае са мной было ў дзяцінстве… Гэта — вайна…

Памятаю, як мы, хлапчукі, гулялі ў "таты і мамы": распраналі малых і клалі іх адно на аднаго… Гэта былі першыя дзеці, што нарадзіліся пасля вайны… Уся вёска ведала, якія словы яны ўжо гавораць, калі пачалі хадзіць, таму што за вайну на дзяцей забыліся. Мы чакалі з'яўлення жыцця. "У таты і мамы" — гэтак называлася наша гульня. Мы хацелі ўбачыць з'яўленне жыцця… А нам самім было па восем-дзесяць гадоў…

Я бачыў, як жанчына сама сябе забівала. У кустах ля рэчкі. Брала цагліну і біла сябе па галаве. Яна была цяжарная ад паліцая, якога ўся вёска ненавідзела. Яшчэ будучы дзіцем я бачыў, як нараджаюцца кацяняты. Памагаў маме цягнуць цялятка з каровы, вадзіў да кныра нашу свінню… Памятаю… Памятаю, як прывезлі забітага бацьку, на ім свэдар, мама сама яго вязала, бацька, напэўна, быў расстраляны з кулямёта ці аўтамата, і штосьці крывавае проста шматкамі вылазіла з гэтага свэдра. Ён ляжаў на нашым адзіным ложку, больш пакласці не было куды. Потым яго пахавалі перад домам. I зямля не пух, а цяжкая гліна. З-пад градаў для буракоў. Вакол ішлі баі… На вуліцы ляжалі забітыя коні і людзі…

Для мяне гэта настолькі забароненыя ўспаміны, што я не гаварыў пра іх услых…

Тады я ўспрымаў смерць гэтак жа, як і нараджэнне… У мяне было прыкладна аднолькавае пачуццё, калі паявілася цялятка з каровы… Паяўляліся кацяняты… I калі жанчына ў кустах сама сябе рашала… Чамусьці гэта здавалася мне адным і тым жа, аднолькавым… Нараджэнне і смерць…

Я памятаю з дзяцінства, як пахне ў хаде, калі колюць кабана… I Вы толькі зачапілі мяне, і я ўжо правальваюся, валюся туды… У кашмар… У жах… Лячу…

Яшчэ памятаю, як нас, малых, жанчыны бралі з сабой у лазню. I ва ўсіх жанчын, і ў маёй маці выпадалі маткі (мы гэта ўжо разумелі), яны падвязвалі іх анучынамі. Я гэта бачыў… Маткі выходзілі ад цяжкай працы. Мужчын не было, іх на фронце, у партызанах перабілі, коней не было таксама, жанчыны цягалі плугі на сабе. Пераворвалі свае гароды, калгасныя палеткі. Калі я вырас і ў мяне надаралася блізкасць з жанчынай, я гэта прыгадваў… Тое, што бачыў у лазні…

Хацеў забыць. Усё забыць… Забываў… Я думаў, што самае страшнае са мною ўжо было… Вайна…

Але вось я паехаў у чарнобыльскую зону… Шмат разоў ужо быў там… I там зразумеў, што я не абаронены. Я развальваюся… Мінулае мяне ўжо не абароньвае…"

Пётр С., псіхолаг

Маналог пра тое, што можна пагаварыць і з жывымі, і з мёртвымі

"Уначы воўк у двор зайшоў. У акно вызірнула — стаіць і свеціць вачыма. Фарамі…

Я да ўсяго прывыклая. Сем гадоў жыву адна, сем гадоў, як людзі з'ехалі… Уначы, бывае, сяджу, пакуль не заднее, і думаю, думаю. I сёння ўсю ночку на ложку кручком сядзела, а пасля выйшла паглядзець, якое сонейка. Што вам я скажу? Самая справядлівая на свеце штука смерць. Ніхто яшчэ не адкупіўся. Зямля ўсіх прымае: і добрых, і злых, і грэшнікаў. А болей справядлівасці на гэтым свеце нямашака. Я цяжка і сумленна ўсё жыццё працавала. Жыла, як сумленне падказвала. А справядлівасці мне не выпадала. Бог недзе дзяліў, пакуль да мяне чарга дайшла — у яго ўжо нічога не засталося, каб мне даць. Малады можа памерці, а стары павінен… Спачатку я людзей чакала, думала — усе вернуцца. Ніхто ж навек не з'язджаў, ехалі перачакаць. А цяпер смерці чакаю… Памерці не цяжка, а страшна. Царквы няма… Бацюшка не прыязджае… Няма каму мне занесці грахі свае…

… Першы раз сказалі, што ў нас радыяцыя, дык мы думалі: гэта хвароба нейкая, хто захварэе — адразу памірае. Не, кажуць, нешта такое, што на зямлі ляжыць і ў зямлю лезе, а пабачыць няможна. Звер, можа, бачыць і чуе, а чалавек — не. А гэта няпраўда! Я бачыла… Гэты цэзій у мяне на гародзе валяўся, пакуль дождж яго не намачыў. Колер у яго такі чарнільны… Ляжыць і пераліваецца шматочкамі… Прыбегла з калгаснага поля і пайшла на свой гарод… I гэтакі шматочак сіні… а праз дзвесце метраў яшчэ адзін… Велічынёй з хусцінку, што ў мяне на галаве. Гукнула я суседцы, другім бабам, мы ўсё абабегалі. Усе гароды, поле навакол… Гектары са два… Можа, чатыры вялікія шматкі знайшлі… А адзін быў чырвонага колеру… Назаўтра пасыпаў дождж. З самай раніцы. I да абеду іх не стала. Прыехала міліцыя, а ўжо не было чаго паказваць. Толькі расказвалі. Шматкі восьтакія… (Паказвае рукамі.) Як мая хусцінка. Сінія і чырвоныя.

Мы не надта баяліся гэтай радыяцыі… Калі б мы яе не бачылі, не ведалі, дык, можа, і баяліся б, а як паглядзелі, то ўжо не так страшна. Міліцыя з салдатамі трафарэткі паставіла. У каго ля хаты, дзе на вуліцы — напісалі: семдзесят кюры, шэсцьдзесят кюры… Век жылі на сваёй картоплі, на бульбачцы, а тут сказалі — няможна! Каму бяда, каму смех… Рабіць на гародах раілі ў марлевых павязках і гумавых пальчатках… А тады яшчэ адзін важны вучоны прыехаў і выступіў у клубе, што дровы трэба мыць… Дзіва! Не чулі б мае вушы! Загадалі перамыць падкоўдранікі, прасціны, фіранкі… Дык жа яны ў хаце! У шафах і куфрах. А якая ў хаце радыяцыя? За шклом? За дзвярыма? Ты знайдзі яе ў лесе, у полі… Калодзежы пазачынялі на замок, абгарнулі цэлафанавай плёнкай… Вада "брудная"… Якая ж яна брудная, яна такая чыстая! Нагаварылі мех — не завязаць. Вы ўсе памрэце… Трэба выязджаць… Эвакуіравацца…

Пералякаліся людзі… Набраліся страху… Той-сёй давай уначы сваё дабро закопваць. I я сваё адзенне склала… Чырвоныя граматы за маю сумленную працу і капейчыну, якая ў мяне была, прыхоўвалася. Такая туга! Такая туга гняла сэрца! Каб я так памёрла, як вам праўду кажу! А тут чую, што ў адной вёсцы салдаты людзей эвакуіравалі, а дзед з бабай засталіся. Перад тым днём, як людзей падымалі, вялі ў аўтобусы, яны ўзялі кароўку і выправіліся ў лес. Перачакалі там. Адкуль такая бяда бярэцца? (Плача.) Нетрывалая наша жытка… Рада не плакаць, дык слёзы цякуць…

Во! Зірніце ў акно: сарока прыляцела… Я іх не праганяю… Хоць, часам, сарокі ў мяне і яйкі з хлеўчука крадуць. Усё роўна не праганяю. Нікога не праганяю! Учора заяц прыбягаў…

Вось калі б штодня ў хаце былі людзі. Тут непадалёку ў іншай вёсцы. Таксама баба адна жыве, я казала, каб да мяне пераходзіла. Што паможа, а што не, але хоць бы загаварыць да каго. Паклікаць… Ноччу ўсё ў мяне баліць. Ногі круціць, быццам мурашы бегаюць, гэта нервы па мне ходзяць. Дык я вазьму што ў рукі. Жменьку збожжа… I хрусь, хрусь. Нервы тады супакойваюцца… Гэта ж так я нарабілася за сваё жыццё, так нагаравалася. Усяго хапіла і нічога не хачу. Калі б памёрла, дык і адпачыла б. Як там душа, а целу спакайней будзе. I дочкі ў мяне ёсць, і сыны… Усе ў горадзе… А я нікуды адсюль не хачу! Даў Бог гады, а не даў долі. Я ведаю, што дакучае стары чалавек, дзеці патрываюць, патрываюць ды пакрыўдзяць. Радасць ад дзяцей — пакуль малыя. Нашы бабы, якія паехалі ў горад, усе плачуць. То нявестка крыўдзіць, то дачка. Вярнуцца хочуць. Мой гаспадар тут… Ляжыць на могілках… На кладах. Калі б не ляжаў тут, дык жыў бы ў іншым месцы. I я з ім. (Раптам весела.) А што ехаць? Тут добра! Усё расце, усё цвіце. Пачынаючы з казюркі да звера, усё жыве.

Я ўсё вам успомню… Ляцяць самалёты і ляцяць. Штодзень. Нізка-нізка над галовамі. Ляцяць на рэактар. На станцыю. Адзін за адным. А ў нас — эвакуацыя. Перасяленне. Штурмуюць хаты. Людзі пазачыняліся, пахаваліся. Скаціна рыкае, дзеці плачуць. Вайна! А сонейка свеціць… Я села і не выходжу з хаты, праўда, на ключ не замыкалася. Пастукалі салдаты: "Што, хазяйка, сабралася?" Пытаюся: "Сілком будзеце мне рукі і ногі звязваць?" Памаўчалі, памаўчалі і пайшлі. Маладзенькія-маладзенькія. Дзеці! Бабы на каленях перад хатамі поўзалі… Маліліся… Салдаты пад рукі адну, другую — і ў машыну. А я прыгразіла, каторы мяне зачэпіць, таго кіем агрэю. Сварылася! Моцна сварылася! Не плакала. Тады я не плакала.

Сяджу ў хаце. То крык. Крык! А то стала ціха… Аціхла. Я першым днём не выйшла з хаты…

Расказвалі: ішла калона людзей… I йшла калона скаціны. Вайна!

Мой гаспадар любіў казаць, што чалавек страляе, а Бог кулі носіць. Каму які лёс! Маладыя, што паз'язджалі, ужо ёсць што паўміралі. На новым месцы. А я з кавенькай — хаджу. Сумна стане, паплачу. Вёска пустая… А птушкі тут усялякія… Лятаюць… I лось ідзе хоць бы што… (Плача.)

Я ўсё ўспомню… Людзі паз'язджалі, а катоў і сабак пакінулі. Першыя дні я хадзіла і малака ім налівала, а сабакам па лусце хлеба давала. Яны стаялі ля сваіх двароў і гаспадароў чакалі. Чакалі людзей доўга. Галодныя каты елі агуркі… Елі памідоры… Да восені я ў суседкі касіла траву пад веснічкамі. Плот паваліўся, плот ёй прыбіла. Чакала людзей… Жыў у суседкі сабачка, звалі Жучком. "Жучок, — прашу, — калі першым людзей стрэнеш, — дык гукні мне".

Уначы сню, як я эвакуіруюся… Афіцэр крычыць: "Хазяйка, мы зараз усё будзем паліць і закопваць. Выходзь!" I вязуць мяне кудысьці, у нейкае незнаёмае месца. Няўцямнае. Гэта і не горад, і не вёска. I не зямля…

Надарылася такое… Быў у мяне харошы каток. Васька. Узімку галодныя пацукі панадзіліся — радачкі няма… Пад коўдру лезлі… Збожжа ў бочцы — дзірку прагрызлі. Дык Васька ўратаваў… Без Ваські б загінула… Мы з ім пагамонім, паабедаем. А тады Васька прапаў… Можа, агаладалыя сабакі дзе напалі і з'елі? Яны ўсё бегалі галодныя, пакуль не паўміралі, кошкі былі такія галодныя, што кацянят елі, улетку не елі, а зімой. Даруй мне, Божа! А адну бабу пацукі загрызлі… Зжэрлі. Рыжыя пацукі… Праўда ці не, а кажуць. Сноўдаюцца тут бамжы… Першыя гады дабра хапала… Сарочкі, кофты, футры… Бяры і вязі на барахолку… Нап'юцца яны, песні гарлаюць. Маць-перамаць. Адзін зваліўся з веласіпеда і заснуў на вуліцы. Раніцою дзве костачкі знайшлі і веласіпед. Праўда ці не? Не скажу. Гавораць.

Тут усё жыве. Ну, усё-ўсё! Яшчарка жыве, жаба жыве. I чарвяк жыве. I мышы ёсць! Усё ёсць! Надта ж вясною хораша. Я люблю, як бэз цвіце. Чаромха пахне. Пакуль ногі моцна трымалі, сама па хлеб хадзіла, у адзін толькі бок пятнаццаць кіламетраў. Маладой бегма туды б і назад. Прывычная. Пасля вайны мы хадзілі па насенне на Украіну. За трыццаць, за пяцьдзесят кіламетраў. Людзі па пуду насілі, а я тры. А зараз па хаце, бывае, не перайду. Старой бабе і ўлетку на печы холадна. Міліцыянеры едуць сюды, правяраюць вёску, дык мне хлеба вязуць. Толькі што яны тут правяраюць? Жыву я і каток. Гэта ўжо другі каток у мяне. Міліцыя пасігналіць, мы з ім зарадуемся. Бяжым. Яму прывязуць костачак. А ў мяне будуць пытацца: "А як бандыты заскочуць?" — "Дык чым яны ў мяне разжывуцца? Што возьмуць? Душу? У мяне толькі душа". Добрыя хлопчыкі… Смяюцца… Батарэйкі для прыёмніка прывезлі, я цяпер усё радыё слухаю. Людмілу Зыкіну люблю, але яна нешта рэдка зараз пяе. Пэўна, састарэла, як і я… Мой гаспадар любіў сказаць… Дык яшчэ казаў: скончан баль — і скрыпкі ў торбу!

Раскажу, як я катка сабе знайшла. Не стала майго Ваські… I дзень чакаю, і два… I месяц… Ну, зусім, было, я адна засталася. Няма да каго і загаварыць. Пайшла па вёсцы, па чужых садках клічу: Васька, Мурка… Васька! Мурка! Па першым часе шмат іх бегала, а пасля недзе прапалі. Знішчыліся. Смерць не выбірае… Усіх прымае зямелька… I хаджу я, і хаджу… Два дні клікала. На трэці дзень — сядзіць пад крамаю… Мы пераміргнуліся… Ён рады, і я радая. Толькі што ён слова не прамовіць. Ну, пайшлі, — прашу, — пайшлі дамоў". Сядзіць… Мяў… Я давай яго ўпрошваць: "Што ты тут будзеш адзін? Ваўкі з 'ядуць. Разарвуць. Пайшлі. У мяне яйкі ёсць, сала". От як растлумачыць? Кот чалавечае мовы не разумее, а як ён тады дацяміў, што я казала яму? Я іду паперадзе, а ён бяжыць ззаду. Мяў… "Адрэжу табе сала"… Мяў… "Будзем жыць удваіх"… Мяў… "Назаву цябе Васькам"… Мяў… I от мы з ім ужо дзве зімы перазімавалі…

Уначы прысніцца — нехта паклікаў… Суседчын голас: "Зіна!"

Памаўчыць… I зноў: "Зіна!"

Маркотна мне стане, я паплачу…

Зайду на могілкі. Мама там ляжыць… Дачушка малая… вайною ад тыфу згарэла… толькі мы занеслі яе на могілкі, закапалі, як вызірнула з-за хмарак сонейка. I свеціць-свеціць. Хоць ты вярніся ды адкапай. Гаспадар мой там… Федзя… Пасяджу ля ўсіх. Паўздыхаю. А пагаварыць можна і з жывымі, і з мёртвымі. Мне аніякай розніцы. Я і тых, і другіх чую. Калі ты адна… I калі маркота… Глыбокая маркота…

Ля самых могілак настаўнік Іван Прохаравіч Гаўрыленка жыў, ён да сына ў Крым з'ехаў. За ім — Пётр Іванавіч Міускі… Трактарыст… Стаханавец, калісьці ўсе ў стаханаўцы выбіваліся. А там далей Міша Міхалёў, ён катлы грэў на ферме. Міша памёр неўзабаве. Паехаў — і адразу памёр. За ім — дом заатэхніка Сцяпана Быхава стаяў… Згарэў! Уначы благія людзі падпалілі. Прышлыя. Сцяпан доўга не пажыў. Недзе ў Магілёўскім раёне пахаваны. Другая вайна… Столькі мы людзей страцілі! Кавалёў Васіль Макаравіч, Максім Нічыпарэнка… Я, бывае, заплюшчу вочы і хаджу па вёсцы… Ну, якая, кажу ім, тут радыяцыя, калі матылёк лятае, і чмель гудзе. I мой Васька мышэй ловіць. (Плача.)

А мая ж ты любачка, ці ж уразумела ты маю журбу? Панясеш людзям, а мяне ўжо і не будзе. Знойдуць у зямельцы… Пад карэннямі…"

Зінаіда Еўдакімаўна Каваленка, самасёлка

Маналог пра цэлае жыццё, напісаны на дзвярах

"Я хачу засведчыць…

Гэта было тады, дзесяць гадоў назад, і кожны дзень адбываецца са мною цяпер. Гэта заўсёды са мной.

Мы жылі ў горадзе Прыпяці. У самім гэтым горадзе.

Я не пісьменнік. Не апішу. Майго розуму не хопіць, каб уцяміць. I маёй вышэйшай адукацыі. Вось ты жывеш… Звычайны чалавек. Маленькі. Такі, як усе вакол — ідзеш на працу і прыходзіш з працы. Атрымліваеш сярэднюю зарплату. Раз на год ездзіш у водпуск. Нармальны чалавек! I аднаго дня ты раптам ператвараешся ў чарнобыльскага чалавека. У дзіва! У нешта такое, што ўсім цікава і нікому невядома. Ты хочаш быць як усе, а ўжо няможна. Ты не можаш. На цябе глядзяць іншымі вачыма. Табе задаюць пытанні: там было страшна? Як гарэла станцыя? Што ты бачыў? I наогул, ці могуць быць у цябе дзеці? Жонка ад цябе не ўцякла? Па першым часе мы ўсе ператварыліся ў дзіва… Само слова "чарнобылец" дагэтуль, як гукавы сігнал… Усе паварочваюць галовы ў твой бок… Адтуль!

Гэта былі адчуванні першых дзён… Мы страцілі не горад, а цэлае жыццё…

Пакінулі дом на трэці дзень… Рэактар гарэў… Запомнілася, як нехта са знаёмых сказаў: "Пахне рэактарам". Неапісальны пах. Але пра гэта ўжо было ў газетах. Ператварылі Чарнобыль у фабрыку жахаў, а на самой справе ў мульцік. Я раскажу толькі сваё… Сваю праўду…

Было так… Аб'явілі па радыё: катоў браць нельга! Ката ў чамадан! А ён у чамадан не хоча, вырываецца. Падрапаў усіх. Рэчы браць нельга! Я ўсе рэчы не вазьму, я вазьму адну рэч. Толькі адну! Я павінен зняць дзверы ад кватэры і забраць з сабою, дзверы пакінуць не магу… А ўваход заб'ю дошкамі…

Нашы дзверы… Наш талісман! Сямейная рэліквія. На гэтых дзвярах ляжаў мой бацька. Не ведаю, па якім звычаі, не ўсюды гэтак, але ў нас, сказала мне мама, нябожчыка трэба пакласці на дзверы ягонага дома. Ён на дзвярах ляжыць, пакуль не прывязуць труну. Я сядзеў ля бацькі ўсю ноч, ён ляжаў на гэтых дзвярах… Кватэра адчынена… Усю ноч… I на гэтых жа дзвярах да самага верху засечкі… Як я рос… Адзначана: першы клас, другі. Сёмы. Перад арміяй… А побач — як рос ужо мой сын… Мая дачка… На гэтых дзвярах усё наша жыццё напісана. Як я пакіну іх? Папрасіў суседа, у яго была машына: "Памажы!" Паказаў мне на галаву. маўляў, ты, друг, звіхнуўся. Але я іх вывез… Дзверы… Уначы… На матацыкле… Лесам… Вывез праз два гады, калі наша кватэра ўжо была разрабавана. Ачышчана. За мной гналася міліцыя: "Будзем страляць! Будзем страляць!" Вядома, яны палічылі мяне марадзёрам. Дзверы ад уласнай кватэры я нібы ўкраў…

.. Завёз дачку з жонкай у бальніцу. У іх па целе распаўзліся чорныя плямы. То ўзнікнуць, то прападуць. Велічынёй з пятак… А нічога не баліць… Іх абследавалі. Я спытаў: "Скажыце, які вынік?" — "Не для вас". — "А для каго ж?"

Тады ўсе навакол гаварылі: памром-памром… Да дзвюхтысячнага года беларусы знікнуць. Дачцэ было шэсць гадоў. Кладу яе спаць, яна мне шэпча на вуха: "Тата, я хачу жыць, я яшчэ маленькая". А я думаў, яна нічога не разумее…

Вы можаце сабе ўявіць адразу сем лысых дзяўчынак? Іх у палаце было сем… Не, досыць! Не магу больш! Калі я расказваю, у мяне такое адчуванне, от сэрца падказвае — ты рашыўся на здрадніцтва. Бо я павінен гаварыць пра яе, як пра чужую… Пра яе пакуты… Жонка прыйшла з бальніцы… не вытрывала: "Лепей бы яна памёрла, чым гэтак мучыцца. Ці мне памерці, каб больш не глядзець". Не, досыць! Усё! Не магу. Не!

Паклаў яе на дзверы… На дзверы, на якіх калісьці ляжаў мой бацька. Пакуль не прывезлі маленькую труну… Яна была маленькая, як скрынка з-пад вялікай лялькі.

Я хачу засведчыць — мая дачушка памёрла ад Чарнобыля. А ад нас вымагаюць, каб мы гэтага не памяталі".

Мікалай Фаміч Калугін, бацька

Маналог адной вёскі пра тое, як клічуць душы з неба, каб з імі паплакаць і паабедаць

Вёска Белы Бераг Нараўлянскага раёна, Гомельскай вобласці.

Гавораць: Ганна Паўлаўна Арцюшэнка, Ева Адамаўна Арцюшэнка, Васіль Мікалаевіч Арцюшэнка, Соф 'я Мікалаеўна Мароз, Надзея Барысаўна Нікалаенка, Аляксандр Фёдаравіч Нікалаенка, Міхаіл Мартынавіч Ліс.

— Госцейкі да нас… Добрыя людцы… Не гадалася на сустрэчу… Аніякага знаку… Бывае, далонь свярбіць — паздароўкаешся. А сёння ані не варажылася. Адно салавейка ўсю ноч спяваў — на сонечны дзянёк. Ой! Нашы бабы ўмэнт збягуцца. Вунь Надзя ўжо ляціць…

— I перажылі ўсё, перацярпелі…

— Ой, не хачу ўспамінаць. Страшна, Выганялі нас, салдаты выганялі. Ваенная тэхніка панаехала. Самаходкі. Адзін дзед стары… Ужо ляжаў. Паміраў. Куды ехаць? "Я от устану, — плакаў, — і пайду на могілкі. Сваімі нагамі". Што нам за хаты заплацілі? Што? Паглядзіце, якая тут прыгажосць! Хто нам за гэтую красу заплоціць? Курортная зона!

— Самалёты, верталёты — гул стаяў. КамАЗы з прычэпамі… Салдаты. Ну, думаю, пачалася вайна. З кітайцамі ці амерыканцамі.

— Гаспадар прыйшоў з калгаснага сходу і кажа: "Заўтра нас эвакуіруюць". А я: "Як жа бульбачка? Не выбралі. Не паспелі". Стукае ў дзверы сусед, і селі яны з маім выпіваць. Выпілі і давай сварыцца на старшыню: "Не паедзем і кропка. Вайну перажылі, а тут радыяцыя. Хоць закопвайся ў гэтую зямлю. Не паедзем!"

— Спачатку думалі, што ўсе памром праз два-тры месяцы. Так нам гаварылі. Агітавалі. Запалохвалі. Дзякаваць Богу — жывём!

— Слава Богу! Слава Богу!

— Ніхто не ведае, што на тым свеце. Тут лепей… Знаёмае ўсё. Як мая мама прыгаворвала: красуешся, радуешся і самавольнічаеш.

— Пойдзем у царкву, памолімся.

— Выязджалі… Узяла зямлі з мамінай магілкі ў мяшэчак. Пастаяла на каленях: "Даруй, што мы цябе пакідаем". Ноччу пайшла да яе і не баялася. Людзі свае прозвішчы пісалі на хатах. На бярвеннях. На плоце. На асфальце.

— Сабак салдаты забівалі. Стралялі. Бах-бах! Пасля гэтага я не магу чуць, як крычыць жывое.

— Я тут брыгадзірнічаў. Сорак пяць гадоў… Шкадаваў людзей… У Маскву на выстаўку мы свой лён вазілі, калгас пасылаў. Значок адтуль прывёз і чырвоную грамату. Тут да мяне з павагаю: "Васіль Мікалаевіч. Мікалаевіч…" А хто я там, на новым месцы? Стары дзед у брылі. Тут буду паміраць, жанчынкі мне вады прынясуць, у хаце нацепляць. Шкадаваў я людзей… Увечары ідуць бабы з поля і спяваюць, а я ведаю, што яны нічога не палучаць. Адны палачкі на працадні. А спяваюць…

— У вёсцы людзі жывуць разам… Адным гуртам…

— Сніцца мне сон, гэта я ўжо ў горадзе ў сына жыла. Сон… Што чакаю смерці, падчэкваю. I сынам наказваю: "Павязеце мяне на нашы могілкі, хоць пяць хвілінак пастойце са мною ля роднай хаты". I зверху бачу, як сыны мяне туды вязуць…

— Хай яна атручаная, з радыяцыяй, але гэта мая радзіма. Нідзе мы больш не патрэбныя. Нават птушцы сваё гняздо люба…

— Даскажу… Жыла ў сына на сёмым паверсе, падыду да вакна, гляну ўніз і жагнаюся. Здаецца, што каня чую. Пеўня… I такая шкадоба… А то сасню свой двор: карову прывязваю і даю, даю… Прачынаюся. Не хачу падымацца. Я яшчэ там. Я то тут, то там.

— Удзень мы жылі на новым месцы, а ўначы на бацькаўшчыне. У сне.

— Зімой у нас тут ночы доўгія, сядзім, бывае, і лічым: хто памёр ужо?

— Мой гаспадар два месяцы ляжаў… Маўчаў, не адказваў мне. Як пакрыўдзіўся. Хаджу па двары, вярнуся: "Бацька, як ты?" Вочы толькі на голас падыме, а мне ўжо лягчэй. Хай бы ляжаў, маўчаў, а быў у хаце. Як чалавек памірае, плакаць няможна. Перапыніш яму смерць, будзе доўга адыходзіць. Я ў шафцы свечку ўзяла і ў рукі яму ўставіла. Ён узяў і дыхае… Вочы, бачу, мутныя… Не плакала… Аб адным прасіла: "Перадай там прывітанне нашай дачушцы і маёй любай мамачцы". Малілася, каб нам разам… Хто Бога і ўпросіць, а мне ён смерці не даў. Жыву…

— А я паміраць не баюся. Ніхто два разы не жыве. I ліст аблятае, і дрэва падае.

— Бабачкі! Не плачце. У перадавіках усе гады хадзілі. Стаханаўкі. Сталіна перажылі. Вайну! Каб не смяяліся і не цешыліся, дык даўно павесіліся б. Значыцца, гамоняць дзве чарнобыльскія бабы. Адна: "Чула, у нас ува ўсіх цяпер белакроўе?" Другая: "Не слухай ты! Я ўчора палец парэзала, кроў цякла чырвоная".

— У родным краю, як у раю. А на чужыне і сонца не свеціць.

— А мая мама калісьці мяне вучыла, што вазьмі абразок і перавярні яго, і каб ён гэтак тры дні павісеў. Дзе б ты ні была, абавязкова дадому вернешся. У мяне было дзве каровы і дзве цялушкі, пяць свіней, гусі, куры, сабака. Рукамі галаву абхаплю і хаджу па садзе. А яблыкаў, яблыкаў — процьма! Прапала ўсё, прапала!

— Памыла ў хаце, печ пабяліла… Трэба пакінуць хлеб на стале і соль, міску і тры лыжачкі… Лыжак столькі, колькі душ у хаце… Усё, каб вярнуцца…

— А грабеньчыкі ў курэй былі чорныя, а не чырвоныя. Радыяцыя…

— Гэтая радыяцыя ў мяне на гародзе была. Гарод увесь пабялеў, бялюткі-бялюткі, як чымсьці пасыпаны. Шматочкамі нейкімі… Я думала, можа, чаго з лесу нанесла…

— Не хацелі мы ад'язджаць. Ой, не хацелі! Мужчыны выпіўшы. Пад колы кідаліся. Начальства хадзіла па хатах і кожнага ўгаворвала. Наказ: "Маёмасць не браць!"

— Скаціна тры дні няпоеная, някормленая. На забой! Прыехаў карэспандэнт з газеты. П'яныя даяркі ледзь яго не забілі.

— Старшыня з салдатамі кружляе вакол маёй хаты… Палохаюць: "Выходзь ці будзем падпальваць. А ну, сюды каністры з бензінам". Забегала — то ручнік схаплю, то падушку…

— А ў вайну ўсю ноч гарматы гахаюць-гахаюць, вухаюць-вухаюць. Мы зямляначку ў лесе выкалупалі. Бамбяць і бамбяць. Усё спалілі, сказаць бы хаты, а то і гарод, і вішанькі пагарэлі. Толькі б не было вайны… Як я баюся яе!

— У армянскага радыё пытаюцца: "Ці можна есці чарнобыльскія яблыкі?" Адказ: "Можна, толькі агрызкі трэба глыбока ў зямлю закопваць".

— Далі мне новы дамок. Цагаяны. Дык, ведаеце, за сем гадоў не забілі ніводнага цвіка. Чужына. Усё чужое. Мой гаспадар плакаў і плакаў. Тыдзень робіць у калгасе на трактары, чакае нядзелькі, а ў нядзельку ляжа ля сценкі і галосіць…

— Больш нас ніхто не падмане, нікуды мы са свайго месца не рушым. Крамы няма, бальніцы няма. Святла няма. Сядзім пры карасінавай лямпе і пры лучыне. А нам добра! Бо дома…

— У горадзе нявестка хадзіла за мною па кватэры з анучкай і выцірала ручку ад дзвярэй, крэсла… А ўсё за мае грошы куплена, уся мэбля і "Жыгулі". За тыя, што мне аддалі за хату, за кароўку. Грошы скончыліся, і мама не патрэбная.

— Грошы нашы дзеці забралі… А што засталося, інфляцыя з'ела. Можа, кілаграм добрых цукерак на іх цяпер купіш, а можа, і не хопіць, тое, што нам аддалі за гаспадарку, за хаты…

— Два тыдні я ішла пешкі… I кароўку сваю вяла… Людзі не пускалі ў хату… У лесе начавала…

— Баяцца нас… Заразныя, кажуць. За што Бог пакараў? Усердаваў на нас? Жывём не па-людску, не па боскіх законах. Грызем адзін аднаго. За гэта.

— Мае ўнукі ўлетку прыязджалі… Першыя гады не ехалі… Таксама баяліся… А цяпер адведваюць, прадукгы ўжо бяруць, усё бяруць, што дасі. "Бабуля, — пыталіся, — а чытала ты кніжку пра Рабінзона?" Жыў адзін гэтак, як і мы. Без людзей. Я з сабой паўмеха запалак прывезла… Сякеру і рыдлёўку… А цяпер у мяне сала, яйкі, малако, — усё сваё. Адно што — цукар не пасееш. Зямлі тут колькі хочаш! Хоць сто гектараў заворвай. А ўлады ніякай. Тут чалавеку ніхто не замінае… Ні начальства, ніхто…

— З намі і каты вярнуліся. I сабакі. Вярталіся разам. Салдаты не пускалі. Амонаўцы. Дык мы ўначы… Ляснымі дарогамі… Партызанскімі…

— Нічога ад дзяржавы нам не трэба. Нічога не просім. Не чапайце толькі нас! Ні крамы не трэба, ні аўтобуса. Па хлеб ходзім пешкі… Дваццаць кіламетраў. Не чапайце толькі нас! Мы самі сабе.

— Табарам вярнуліся. Тры сям'і… А тут ўсё разрабавана: печ разбілі, вокны, дзверы знялі. Падлогу. Лямпачкі, выключальнікі, разеткі, — усё выкруцілі. Нічога жывога. Вось гэтымі рукамі ўсё нанава, вось гэтымі рукамі. А як жа!

— Дзікія гусі крычаць — вясна надышла. Сеяць пара. А мы ў пустых хатах… Адно — стрэхі цэлыя…

— Міліцыя сварылася. Прыедуць на машынах, а мы — у лес. Як ад немцаў. Адноечы наваліліся на нас з пракурорам, дык ён гразіўся, што будуць судзіць па дзесятай стацці… Я кажу: "Хай мне дадуць хоць год турмы, я адбуду і сюды вярнуся". Іх клопат пакрычаць, а наш памаўчаць. Я ордэн маю, як перадавы камбайнер, а ён мне гразіцца — "па дзесятай стацце пайдзёш"…

— Кожан дзень мне мая хата снілася. Я вярталася: то гарод капаю, то пасцель прыбіраю… I заўсёды што-небудзь знайду: то туфель, то куранят… Да дабраўсё, да радасці. Навяртанне…

— Уначы Бога просім, а ўдзень міліцыянера. Спытаеце вы ў мяне: "Чаго ты плачаш?" А я не ведаю, чаго я плачу. Я радая, што ў сваім двары жыву.

— I перажылі ўсё, ператрывалі…

— Дадыбала я да доктара: "Любенькі, ножкі не ходзяць. Сустаўчыкі баляць". — "Кароўку трэба здаць, бабка, малако атручанае". — "Ой не, — плачу, — ножкі баляць, каленькі баляць, а кароўку не аддам. Мая карміцелька".

— У мяне сямёра дзяцей. Усе ў гарадах жывуць. Я тут адна. Замаркочуся, сяду пад іхнімі фатаграфіямі… Гаманю. Сама з сабою. Усё, усё адна. Хату адна пафарбавала, шэсць бляшанак фарбы выклала. Так вось і жыву. Выгадавала чатырох сыноў і трох дочак. А муж рана памёр. Адна.

— Я з ваўком спатыкаўся вось гэтак: ён стаіць, і я стаю. Паглядзелі адзін на аднаго… Ён убок адскочыў… Паімчаўся. Дык у мяне шапка паднялася ад страху.

— Любы звер баіцца чалавека. Ты звера не чапай, і ён цябе абыдзе. Раней ходзіш па лесе, пачуеш галасы, бяжыш да людзей, а цяпер чалавек ад чалавека хаваецца. Не давядзі Бог напаткаць у лесе чалавека!

— Усё, што ў Бібліі напісана, усё спраўджваецца. Там і пра наш калгас напісана… I пра Гарбачова… Што будзе вялікі начальнік з кляймом і вялікая дзяржава рассыплецца. А пасля надыдзе Божы суд… Хто ў гарадах жыве, усе пагінуць, а ў вёсцы адзін чалавек ацалее. Чалавек будзе рады чалавечаму следу! Не чалавеку, а толькі следу ягонаму…

— А святло ў нас — лямпа. Карасінка. А-а… Бабы ўжо выменцілі вам. Заколем парсюка, дык у пограб нясем і ў зямлю закопваем. У зямлі мяса тры дні ляжыць. Гарэлка ў нас са свайго жыта.

— У мяне два мяхі солі… Не прападзём без дзяржавы! Дроў поўна — вакол лес. Хата цёплая. Лямпа гарыць. Любата! Казу трымаю, козліка, трое свіней, чатырнаццаць курэй. Зямлі — хапае, травы — хапае. Вада ёсць у калодзежы. Воля! Нам добра! У нас тут не калгас, а камуна. Яшчэ аднаго коніка купім. I тады ніхто нам болей не трэба. Аднаго коніка…

— Мы не дадому вярнуліся, як адзін карэспандэнт тут быў і здзіўляўся, а на сто гадоў назад. Сярпом жнём, касой косім. Малоцім цапамі збожжа проста на асфальце.

— У вайну нас спалілі, жылі ў зямлі. У зямлянках. Майго брата забілі і двух пляменнікаў. Усяго ў родзе загінула семнаццаць чалавек. Мама плача і плача. А хадзіла старая па вёсках, жабравала. "Маркоцішся? — кажа маме. — Не маркоцься. Хто аддаў жыццё за другіх, той святы чалавек". I я ўсё за Радзіму магу… Толькі забіваць не магу… Я — настаўніца, я вучыла — любіце чалавека. Толькі так вучыла: "Заўсёды адольвае дабро". Дзеці, яны малыя, душою чыстыя.

— Чарнобыль… Над войнамі вайна. Няма чалавеку нідзе паратунку. Ні на зямлі, ні ў вадзе, ні на небе.

— Тэлевізара ў нас няма і радыё. Аніякіх навін не ведаем, затое нам спакайней жыць. Не расстрайваемся. Прыязджаюць людзі, пераказваюць: усюды вайна. I нібыта сацыялізм скончыўся, жывём пры капіталізме. Цар вернецца. Праўда?

— То дзік з лесу ў сад зойдзе, то ласіха… Людзі рэдка. Адны міліцыянеры…

— А вы ў маю хату зайдзіце.

— I ў маю. Гэтак даўно ў мяне ў хаце госць не сядзеў.

— I жагнаюся, і малюся… Госпадзі! Два разы міліцыя мне печ бурыла… На трактары вывозілі… А я — назад! Пусцілі б людзей — яны ўсе на каленях бы дамоў папаўзлі. Разнеслі па свеце наша гора. Толькі мёртвыя назад вяртаюцца. Мёртвым дазваляюць вярнуцца. А жывыя — уначы. Лесам…

— На Радаўніцу ўсе сюды рвуцца. Да адзінага. Кожан хоча свайго памянуць. Міліцыя па спісках прапускае, а дзецям да васемнаццаці няможна. Прыедуць і гэтак рады ля сваёй хаты пастаяць… У сваім садку каля яблыні… Спачатку на могілках плачуць, пасля разыходзяцца па сваіх дварах. I там таксама плачуць і моляцца. Ставяць свечкі. Вісяць на сваіх платах… Як на агародках ля магілак… Бывае, што і вяночак пакладуць ля хаты… Павесяць белы ручнік на веснічках… Бацюшка малітву чытае: "Брацця і сестры! Будзьце церпялівымі!"

— На могілкі бяруць і яйкі, і булкі… У каго што ёсць… кожны сядае ля сваёй радні. Клічуць: "Сястра, прыйшла цябе праведаць. Ідзі да нас абедаць". Ці: "Мамачка ты наша. Татулька ты наш. Татуля". Клічуць душы з неба… У каго ў гэты год памёрлі, тыя плачуць, а ў каго раней, тыя не плачуць. Пагавораць, успомняць. Усе моляцца. Хто не ўмее, таксама моліцца.

— Толькі ноччу не плачу. Ноччу па мёртвых плакаць няможна. Сонца зойдзе — ужо не плачу. Памяні, Божа, душачку іх. I царства ім нябеснае!

— Хто не скача, той плача. От хахлушка прадае на рынку вялікія чырвоныя яблыкі. Зазывае: "Купляйце яблычкі! Яблычкі чарнобыльскія!" Хтосьці ёй раіць: "Не прызнавайся, цётка, што яны чарнобыльскія. Ніхто не купіць". — "Не скажыце! Бяруць! Каму трэба цешчу пачаставаць, каму — начальніка!"

— Тут адзін з турмы вярнуўся. Па амністыі. У суседняй вёсцы жыў. Маці памёрла, хату закапалі. Прыбіўся да нас. "Цётка, дайце лусту хлеба і сала. Я вам дроў накалю". Жабруе.

— Бардак у краіне — і сюды ўцякаюць людзі. Ад людзей уцякаюць. Ад закону. I жывуць адны. Чужыя людзі… Суровыя, няма ветласці ў вачах. Нап'юцца — падпаляць. Ноччу спім, а пад ложкам — вілы, сякеры. На кухні ля дзвярэй — малаток.

— Вясною шалёная лісіца бегала, як яна шалёная, дык ласкавая-ласкавая. Не можа глядзець на ваду. Пастаў у двары вядро вады — і не бойся! Уцячэ.

— Мы — людзі заслужоныя. Я — партызан, год быў у партызанах. А як нашы немцаў адбілі, на фронт трапіў. На рэйхстагу сваё прозвішча напісаў: Арцюшэнка. Зняў шынель, камунізм будаваў. А дзе той камунізм?

— У нас тут камунізм… Жывём — браты і сёстры…

— Як вайна пачалася, не было тым годам ні грыбоў, ні ягад. Паверыце? Сама зямля бяду чула… Сорак першы год… Ой, прыпамінаю! Я вайну не забыла. Праляцела чутка, што прыгналі нашых палонных, хто пазнае свайго, можа забраць. Падхапіліся, пабеглі нашы бабы! Увечары хто свайго, а хто чужога прывёў. Але знайшоўся такі гад… Жыў, як усе, жанаты, двое дзяцей… Заявіў у камендатуру, што мы ўкраінцаў узялі. Васько, Сашко… Назаўтра немцы на матацыклах прыязджаюць… Просім, укленчваем… А яны вывелі іх за вёску і паклалі з аўтаматаў. Дзевяць чалавек. Яны ж маладыя-маладыя, прыгожыя! Васько, Сашко… Толькі б не было вайны. Як я яе баюся!

— Начальства прыедзе, пакрычыць-пакрычыць, а мы глухія і нямыя. I перажылі ўсё, перацярпелі…

— А я пра сваё… Пра сваё думаю і думаю… На могілках… Хто галосіць гучна, а хто ціха. Іншыя, бывае, прыгавораць: "Рассыпся, жоўты пясочак. Раскрыйся, цёмная ночка". З лесу прыжджэш, а з пяску ніколі. Буду звяртацца ласкава: "Іван… Іван, як мне жыць?" А ён нічога не адкажа мне, ні добрага, ні благога.

— Няма сваіх, каб па іх плакаць, дык я па ўсіх плачу. Па чужых. Пайду на могілкі, пагаманю з імі…

Нікога не баюся: ні нябожчыкаў, ні звяроў, анікога. Сын прыедзе з горада і сварыцца: "Што сядзіш адна? А як хто задушыць?"

А што ён возьме ў мяне? Адны падушкі…У простай хаце ўсё ўбранне — падушкі. Як стане бандыт лезці, ён жа галаву ў акно ўсуне, а я сякеркай яе прэч. Ага, сякеркай… Можа, і няма Бога, можа, іншы хто, але там, высока, нехта ёсць. I я жыву…

— Зімой дзед павесіў у двары разабранага цялятка. I якраз чужаземцаў прывезлі: "Дзядуля, што ты робіш?" — "Радыяцыю выганяю".

— Было ж… Людзі апавядалі… Пахаваў муж жонку, а хлопчык маленькі ў яго застаўся. Мужчына адзін… Запіў з гора… Здыме з дзіцяці ўсё мокрае і пад падушку. А жонка — ці то яна сама, ці то душа яе толькі — з'явіцца ноччу, памые, пасушыць і складзе ўсё ў адным месцы. Адноечы ён угледзеў… Паклікаў, яна адразу ж як растала… Паветрам зрабілася… Тады суседзі парадзілі яму: як мільгане — дзверы на ключ, дык, можа, гэтак хутка не.ўцячэ. А яна і зусім не прыйшла. Што там такое было? Хто там такі прыходзіў? Не верыце? А тады скажыце, адкуль казкі ўзяліся? Гэта ж, можа, калісьці праўда была? От вы вучоныя…

— З-за чаго той Чарнобыль сарваўся? Адны кажуць — вучоныя вінаватыя. Хапаюць Бога за бараду, а ён смяецца. А нам тут цярпі!.. Спакойна мы ніколі не жылі. Заўсёды баяліся. Перад самай вайной людзей хапалі… У нас трох мужчын прыехалі на чорных машынах і з поля забралі, і дагэтуль яны не вярнуліся. Заўсёды мы баяліся…

— Адно, што ў мяне ёсць, кароўка. Я пайшла б і аддала, толькі б не было вайны. Як я яе баюся!

— А тут над усімі войнамі вайна… Чарнобыль…

— I зязюля кукуе, сарокі трашчаць… Казулі бегаюць… А ці будуць яны і далей весціся, ніхто не скажа. Раніцою зірнула ў сад — дзікі парылі. Дзікі. Людзей можна перасяліць, а лася і дзіка не.

Дом не можа без чалавека. I зверу чалавек патрэбен. Усе шукаюць чалавека. Бусел прыляцеў… Жучок вылез. Усяму радая.

— Баліць, бабачкі… Ой як мне баліць! Трэба ціха… Труну нясуць ціха… Асцярожна… Не стукнуць аб дзверы ці ложак, ані да чога не дакрануцца і не ўдарыць. А то бяда — чакай другога нябожчыка. Памяні, Божа, душачку іх. I царства ім нябеснае! А дзе хаваюць, там і галосяць. Тут у нас усё — могілкі… вакол могілкі… Самазвалы гудуць… Бульдозеры… Хаты валяцца… Пахавальшчыкі працуюць і працуюць… Закапалі школу, сельсавет, лазню… Гэты самы свет, ды людзі ўжо не тыя. Адно не ведаю, ці ёсць у чалавека душа? Кажа бацюшка, абяцае, што мы — несмяротныя. Якая яна, душа? I дзе яны ўсе на тым свеце месцяцца?

Два дні дзед паміраў, за грубачкай стаюся і пільную: як яна ў яго вылятаць будзе? Пайшла карову даіць… Ускочыла ў хату… Клічу… Ляжыць з расплюшчанымі вачыма… Душа адляцела… Ці нічога не было? Як жа тады стрэнемся…

Маналог пра тое, што знойдзеш чарвяка-дажджавіка, і курыца радуецца

"Першы страх? Першы страх з неба зваліўся… Вадою плыў… А паасобныя людзі і шмат хто спакойныя былі, як камяні. Крыжам пабажуся! Мужчыны, каторыя старэйшыя, вып'юць: "Мы да Берліна дайшлі і перамаглі". Скажуць, як да сцяны прыклеюць…

Першы страх быў… Раніцою ў садзе і на гародзе мы знаходзілі спруцянелых кратоў. Хто іх душыў? Звычайна яны на святло не вылазяць з-пад зямлі. Нешта іх гнала. Крыжам пабажуся!

Сын звоніць з Гомеля:

— А хрушчы лятаюць?

— Хрушчоў няма, нават лічынак штосьці не відаць. Пахаваліся.

— А дажджавікі ёсць?

— Знойдзеш дажджавіка, курыца радуецца. I іх няма.

— Першая прыкмета: дзе хрушчоў і дажджавікоў няма — там моцная радыяцыя.

— Што такое радыяцыя?

— Мама, гэта смерць такая. Угаворвайце тату з'язджаць. У нас перабудзеце.

— Дык жа мы гарод не пасадзілі…

Былі б усе разумныя, дык хто б застаўся дурнем. Гарыць, ну гарыць. Пажар — гэта часова, ніхто па тым часе не баяўся. Атама не ведалі. Крыжам пабажуся! А жылі пад бокам у атамнай станцыі, напрасткі — трыццаць кіламетраў, а калі шашою — сорак. Радыя былі вельмі. Купіў білет і паехаў. Забеспячэнне ў іх маскоўскае… Кілбаса танная, заўсёды мяса ў крамах. На выбар. Добры быў час!

А цяпер адзін страх… Менцяць, што жабы ды мошкі застануцца, а людзі не. Жыццё застанецца без людзей. Баюць казкі з прыказкай. А, дурань, хто іх любіць! Але не бывае байкі без праўды… Старая ўжо гэта песня…

Радыё ўключу. Палохаюць і палохаюць нас радыяцыяй. А нам пры радыяцыі стала лепш жыць. Крыжам пабажуся! Ты паглядзі: прывезлі апельсіны, тры гатункі кілбасы, калі ласка… У вёсцы! Мае ўнукі паўсвету аб'ехалі. Меншая дзяўчынка вярнулася з Францыі, гэта ж некалі Напалеон адтуль наступаў… "Бабуля, я бачыла ананас!" Другога ўнука… Браціка яе ў Берлін на лячэнне бралі… Гэта туды, адкуль на нас Гітлер пёр… На танках… Новы свет цяпер… Усё па-іншаму… Радыяцыя гэтая вінавата ці хто? А якая яна? Можа, у кіно дзе паказвалі? Вы бачылі? Белая, ці якая яна? Якога колеру? Адны кажуць, што без колеру і паху, а другія, што яна чорная. Як зямля! А калі без колеру, то — як Бог. Бог усюды, а ніхто не бачыць. Палохаюць! А яблыкі ў садзе вісяць і ліст на дрэвах, бульба ў полі… Я думаю, што ніякага Чарнобыля няма, прыдумалі… Падманулі людзей… Сястра мая са сваім мужыком выехалі… Недалёка тут, за дваццаць кіламетраў. Два месяцы там пажылі, бяжыць да іх суседка: "Ад вашай каровы радыяцыя пералезла да маёй. Карова з ног валіцца". — "А як яна пералезе?" — "Яна па паветры лятае, як пыл. Лятучая". Казкі! Казкі з прыказкай…

Але як падумаю — у кожнай хаце нехта памёр…

А што я вам дадам? Трэба жыць… Больш анічога…

А то яшчэ… Раней мы самі білі масла, смятану, ставілі тварог, сыр. Варылі малочную зацірку. Ці ядуць такое ў горадзе? Заліваеш муку вадою і перамешваеш, атрымліваюцца рваныя кавалачкі цеста, тады ты іх у каструлю з кіпнем. Паварыш і забельваеш малаком. Мама мая паказвала і вучыла: "I вы, дзеці, навучыцеся гэтак. А я навучылася ад сваёй мамы". Пілі мы бярозавы і кляновы сок. Бярозавік і кляновік. Фасолю ў стручках ставілі ў чыгунках у печ, каб упрэла. Варылі кісель з журавінаў… А ў вайну крапіву збіралі, лебяду… З голаду пухлі, але не паміралі… Ягады ў лесе, грыбы… А цяпер такое жыццё, што ўсё гэта парушылася. Думалася нам, што гэта непарушнае, што тое, што ў чыгунку кіпіць, вечнае. Ніколі б я не паверыла, што яно памяняецца. Але ж яно так… Малако нельга… Бабовыя — нельга… Грыбы, ягады забараняюць… Мяса наказваюць вымочваць тры гадзіны… I з бульбы два разы ваду зліваць, як варыш. Але з Богам біцца не будзеш… Трэба жыць… Палохаюць, што і ваду нашу няможна піць. Але як ты без вады? У кожным чалавеку вада ёсць. Нікога няма без вады. Ваду і ў камені знойдзеш. Ну, гэта ж вада, можа, яна вечная? Усё жыццё з яе… У каго спытаешся? Ніхто не скажа. А Богу моляцца, у яго не пытаюцца. То трэба жыць…"

Ганна Пятроўна Бадаева, самасёлка

Маналог пра песню без слоў

"Я вам у ножкі пакланюся… Папрашу… Знайдзіце нам Ганну Сушко… Яна жыла ў нашай вёсцы… У вёсцы Кажушкі… Прозвішча — Ганна Сушко… Я вам назаву ўсе прыкметы, а вы надрукуйце. У яе горб, з дзяцінства нямая… Жыла адна… Шэсцьдзесят гадоў… У час перасялення яе забралі на машыне "Хуткай дапамогі" і вывезлі невядома куды. Грамаце яна не вучылася, таму ніякага пісьма мы ад яе не атрымалі. Адзінокіх і хворых ссялялі ў прытулкі. Хавалі. Але ніхто не ведае адрасу… Надрукуйце…

Шкадавалі мы яе ўсёй вёскаю. Глядзелі, як малое дзіця. Хто дроў наколіць, хто малака прынясе. Хто пасядзіць увечары ў хаце… У печы распаліць… Два гады, як мы, паблукаўшы па чужых вуглах, вярнуліся ў родныя хаты. I ёй перадайце, што хата яе ацалела. Дах ёсць, вокны. Што пабіта і разрабавана, разам адновім. Дайце толькі нам адрас, дзе яна жыве і пакутуе, паедзем і забярэм… Прывязём назад. Каб яна не памірала ад нуды… Я вам у ножкі пакланюся… Нявінная душа гаруе ў чужым свеце…

Ёсць яшчэ адна прыкмета… Я забылася… Калі ёй што-небудзь баліць, яна цягне песню… Без слоў… Адзін голас… А размаўляць яна не можа… Як баліць, цягне голасам: а-а-а… Жаліцца…"

Марыя Ваўчок, суседка

Тры маналогі пра даўні страх

Сям'я К-вых. Маці і дачка. I мужчына, што не абазваўся ні словам (даччын муж).

Дачка:

— Я спачатку дзень і ноч плакала. Хацелася ппакаць і гаварыць… Мы з Таджыкістана, з Душанбе… Там — вайна…

Мне пра гэта няможна… Я дзіцятка чакаю, я — цяжарная. Але я вам раскажу… Заходзяць днём у аўтобус з праверкай пашпартоў… Звычайныя людзі, толькі з аўтаматамі… Паглядзяць дакументы і выштурхоўваюць з аўтобуса мужчын… I тут жа, ля дзвярэй… Страляюць… Нават не адводзяць нікуды… Я ніколі б сама не паверыла. А я гэта бачыла… Бачыла, як вывелі двух мужчын, адзін зусім малады, прыгожы, ён ім нешта крычаў. Па-таджыкску, па-руску… Крычаў, што ў яго жонка нядаўна нарадзіла, што трое малых дзяцей дома. А яны толькі смяяліся, таксама маладыя, зусім маладыя. Звычайныя людзі, толькі з аўтаматамі. Ён упаў… Ён ім красоўкі цалаваў… Усе маўчалі, увесь аўтобус. Толькі ад'ехалі: та-та-та… Баялася азірнуцца… (Плача.)

Мне пра гэта нельга… Я дзіцятка чакаю… Але я вам раскажу… Аб адным прашу: не называйце маё прозвішча, а імя — Святлана. У нас там сваякі засталіся… Іх заб'юць… Я раней думала, што ў нас ніколі ўжо вайны не будзе. Вялікая краіна, любімая. Самая моцная! Раней нам гаварылі, у савецкай краіне, што мы бедна жывём, сціпла, бо прайшла вялікая вайна, народ пацярпеў, затое цяпер у нас магутная армія, нас ніхто не зачэпіць. Не пераможа! А мы сталі страляць адзін у аднаго… Цяпер не такая вайна, як раней, як дзед успамінаў, ён да Германіі дайшоў, цяпер сусед страляе ў суседа, хлопчыкі разам у школе вучыліся, і яны забіваюць адзін аднаго, гвалцяць дзяўчатак, з якімі ў школе побач сядзелі. Усе павар'яцелі…

Нашы мужы маўчаць. Мужчыны тут маўчаць. Яны вам нічога не скажуць. Ім крычалі ўслед, што яны, як жанчыны: уцякаюць. Баязліўцы! Радзіму прадаюць. А дзе іх віна? Хіба гэта віна, што не можаш страляць? У мяне муж — таджык, яму трзба было ісці на вайну і забіваць. А ён: "Паедзем-паедзем. Я не хачу на вайну. Мне не патрэбен аўтамат". Там ягоная зямля, а ён паехаў, бо не хоча забіваць другога таджыка, такога, як і ён сам. Але яму тут самотна, там родныя браты ваююць, аднаго ўжо забілі. Там ягоная маці жыве. Сёстры. Ехалі мы сюды ў душанбінскім цягніку, вокны павыбіваны, халадэча, вагоны не грэюць, страляць не стралялі, але па дарозе ў вокны каменне шпурлялі, шыбы разбівалі: "Рускія, прэч адсюль! Акупанты! Хопіць нас рабаваць!" А ён жа таджык, і ён усё гэта чуў. I дзеці нашы чулі. Дзяўчынка ў нас вучылася ў першым класе, яна была закаханая ў хлопчыка. Таджыка. Прыходзіць са школы: "Мама, а хто я — таджычка ці руская?" Ёй не растлумачыць…

Мне пра гэта няможна… Але я вам раскажу… У іх памірскія таджыкі ваююць з кулябскімі таджыкамі. Яны — усе таджыкі, у іх адзін Каран, адна вера, але кулябцы забіваюць памірцаў, а памірцы забіваюць кулябцаў. Спачатку яны на плошчы збіраліся, крычалі, маліліся. Я хацела зразумець, я таксама туды пайшла. Спытала ў старых: "Супраць каго вы выступаеце?" Яны адказалі: "Супраць парламента. Нам сказалі, што гэта вельмі благі чалавек — Парламент". Пасля плошча апусцела і сталі страляць. Неяк адразу стала іншая краіна, незнаёмая. Усход! А датуль нам здавалася, што жывем на сваёй зямлі. Па савецкіх законах. Там столькі рускіх магіл засталося, а на іх няма каму плакаць… Жывёлу пасвяць на рускіх могілках… Коз… Рускія старыя на сметніках бадзяюцца, падбіраюць.

Працавала ў раддоме, медсястрой. Начное дзяжурства. Жанчына раджае цяжка, крычыць… Прыбягае санітарка… У нестэрыльных пальчатках, у нестэрыльным халаце… Што здарылася? Што!! Каб у такім выглядзе ў радзільную залу?! "Дзяўчаткі, бандыты!" А яны ў чорных масках, са зброяй. I адразу да нас: "Дай наркотыкі! Дай спірт!" — "Няма наркотыкаў, няма спірту!" Урача да сцяны — давай! I тут жанчына, што раджала, з палёгкаю закрычала. Радасна. I дзіцятка заплакала, яно толькі-толькі з'явілася… Я над ім схілілася, я нават не запомніла — хто гэта нарадзіўся: хлопчык ці дзяўчынка? У яго яшчэ ні імя, анічога. I гэтыя бандыты да нас: хто яна — кулябка ці памірка? Не хлопчык ці дзяўчынка, а кулябка ці памірка? Мы — маўчым… А гэтыя равуць: "Хто яна?!" Мы — маўчым. Тады. яны хапаюць гэтае дзіцятка, яно, можа, мінут пяць-дзесяць усяго і пабыло на гэтым свеце, і выкідваюць у акно… Я медсястра, я неаднойчы бачыла, як паміраюць дзеці… А тут… Мне гэта няможна ўспамінаць… (Плача.) Як жыць? Як пасля гэтага раджаць? (Плача.)

Пасля таго выпадку, у раддоме, у мяне экзема на руках высыпала. Вены набраклі… I такая абыякавасць… Не хацелася ўставаць з пасцелі… (Плача.) Падыду да бальніцы і назад паварочваю. А я ўжо сама дзіцятка чакала… Не магла там раджаць… Прыехалі сюды… У Беларусь… У Нароўлю… Ціхі гарадок, маленькі… I больш ні аб чым не пытайцеся… Я вам усё распавяла…(Плача.) Пачакайце… хачу, каб вы ведалі… Я Бога не баюся… Я чалавека баюся… Па першым часе мы пыталіся: "Дзе тут у вас радыяцыя?" — "Дзе стаіце, там радыяцыя". Дык гэта ж уся зямля?! (Плача.) Процьма дамоў пустуючых… Людзі выехалі… Ім страшна…

А мне тут не так страшна, як там. Мы засталіся без радзімы, мы — нічые. Немцы ўсе выехалі ў Германію, татары, як ім дазволілі, у Крым, а рускія нікому не патрэбны. На што ім спадзявацца? Чаго чакаць? Расія ніколі не ратавала сваіх людзей, бо вялікая, бязмежная. Праўду кажучы, я і не адчуваю, што мая радзіма — Расія, мы выхоўваліся па-іншаму: наша Радзіма — Савецкі Саюз. Вось і не ведаеш цяпер, як душу ўратаваць? Ніхто не шчоўкае тут затворам, — ужо добра. Нам тут дом далі, мужу — работу. Напісала ліст сваім знаёмым, яны ўчора таксама прыехалі. Назусім. Прыехалі ўвечары і баяліся выйсці з вакзала, дзяцей не пускалі, сядзелі на сваіх чамаданах. Чакалі раніцы. А пасля бачаць: людзі ходзяць па вуліцах, смяюцца, кураць… Ім паказалі нашу вуліцу, правялі да самага нашага дома. Яны не маглі ачомацца, дайсці да памяці, бо там мы адвыклі ад нармальнага жыцця, ад звычайнага. А раніцою яны схадзілі ў гастраном, убачылі масла, смятану, і там жа, у магазіне — гэта яны ўсё нам самі расказвалі — купілі пяць бутэлечак вяршкоў і тут жа іх выпілі. На іх глядзелі, як на ненармальных… А яны ні вяршкоў, ні масла два гады не бачылі. Там хлеба не купіш. Там — вайна… Гэта нельга давесці чалавеку, які сёння вайны не бачыў…

У мяне там душа была мёртвая… Каго б я там нарадзіла з мёртвай душой? Тут людзей мала… Дамы пустыя… Жывём пад лесам… Я баюся, калі шмат людзей. Як на вакзале… Як на вайне… (Заплакала наўзрыд і замоўкла.)

Маці:

— Толькі пра вайну… Толькі пра вайну магу гаварыць… Чаму сюды прыехалі? На чарнобыльскую зямлю? Бо адсюль нас ужо не выганяць. З гэтай зямлі. Яна ўжо нічыйная, Бог яе забраў… Людзі яе пакінулі…

У Душанбе была я намеснікам начальніка вакзала, і быў яшчэ адзін намеснік, таджык. Нашы дзеці разам раслі, вучыліся, мы сядзелі за адным святочным сталом: Новы год, Першамай… Разам пілі віно, плоў елі. Ён да мяне звяртаўся: "Сястра. Сястрычка. Мая руская сястра". І от ён падыходзіць, а мы сядзелі ў адным кабінеце, спыняецца перад маім сталом і крычыць:

— Калі ты, нарэшце, у сваю Расію пакоцішся? Гэта — наша зямля!

У тую хвіліну я думала, што мой розум не вытрывае. Падскочыла да яго:

— Куртка на табе адкуль?

— Ленінградская, — адказаў ад нечаканасці.

— Скідай рускую куртку, гад! — зрываю з яго куртку. — Адкуль шапка? Хваліўся, што з Сібіры прыслалі! Здымай шапку, гад! Сарочку давай! Штаны! Іх на маскоўскай фабрыцы шылі! Яны таксама рускія!

Да трусоў бы распранула. Здаравіла мужчына, я яму па плячо, а тут аднекуль сіла ўзялася, усё б з яго здзёрла. Вакол ужо людзі сабраліся. Ён крычыць:

— Адыдзіся ад мяне, вар'ятка!

— Не, аддавай усё маё, рускае! Я ўсё сваё забяру! — Я сапраўды ледзь не звар'яцела. — Шкарпэткі здымай! Чаравікі!

Працавалі мы днём і ноччу. Саставы ідуць перапоўненыя — уцякаюць людзі… Шмат рускіх людзей кранулася з месца… Тысячы! Дзесяткі тысяч! Сотні! Яшчэ адна Расія. Адправіла я ў дзве гадзіны ночы маскоўскі цягнік, засталіся ў зале дзеці з горада Курган-Цюбе, не паспелі на маскоўскі. Я іх зачыніла, я іх схавала. Падыходзяць да мяне двое. З аўтаматамі.

— Ой, хлопцы, што вы тут робіце? — А ў самой сэрца закалацілася.

— Сама вінавата, у цябе ўсе дзверы насцеж.

— Я цягнік адпраўляла. Не паспела зачыніць.

— Што там за дзеці?

— Гэта нашы, душанбінскія.

— А можа, яны з Кургана? Кулябскія?

— Не-не. Нашы.

Пайшлі. А калі б адчынілі залу? Яны б усіх… I мне заадно — кулю ў лоб! Там адна ўлада — чалавек са стрэльбай. Пасадзіла раніцою дзяцей на Астрахань, загадала, каб іх везлі, як кавуны, дзвярэй не адчынялі. (Спачатку маўчыць. Пасля доўга плача.) Хіба ёсць што-небудзь страшнейшае за чалавека? (Зноў замаўкае.)

Ужо, як тут ішла па вуліцы, праз кожную хвіліну азіралася. Мне здавалася, што нехта за спіною напагатове… Чакае. Дня там не мінала, каб я пра смерць не думала… Заўсёды з дому ва ўсім чыстым выходзіла — у вымытай блюзцы, спадніцы, у чыстай бялізне. А раптам заб'юць. Цяпер па лесе хаджу адна і нікога не баюся. Людзей у лесе няма, ніводнага чалавека. Іду, прыгадваю: ці то было ўсё тое са мною, ці то не? Іншым разам паляўнічага напаткаеш: са стрэльбай, сабакам і дазіметрам. Гэта таксама людзі са зброяй, але не такія, яны за чалавекам не ганяюцца, Страляніну пачую, ведаю, што па варонах страляюць ці зайца гоняць. (Маўчыць.) Таму мне тут не страшна… Я не магу баяцца зямлі, вады… Я чалавека баюся… За сто долараў на рынку ён там купляе аўтамат…

Я ўспамінаю хлопца. Таджыка… Ён гнаўся за другім хлопцам… За чалавекам гнаўся!! Як ён бег, як дыхаў, я адразу зразумела, што ён хоча забіць… Але той схаваўся… Уцёк… I вось гэты вяртаецца, ідзе міма мяне і кажа: "Маці, дзе тут можна вады папіць?" Будзённа гэтак пытаецца, быццам нічога такога не было. У нас на вакзале бачок з вадой стаяў, я яму паказала. I от гляджу яму ў вочы і гавару-гавару: "Чаго вы адзін за адным ганяецеся? Навошта забіваеце?" I яму быццам нават сорамна стала. "Ну, маці, ты давай цішэй". А калі яны разам усе, яны іншыя. Было б іх трое ці хоць бы яны ўдвух, паставілі б мяне да сцяны. З адным чалавекам яшчэ можна гаварыць…

З Душанбе прыехалі ў Ташкент, а далей трэба — у Мінск. Няма білетаў — і ўсё! У іх хітра ўсё, пакуль у лапу не дасі, у самалёт не сядзеш, бясконцыя прыдзіркі — то да вагі, то да аб'ёму: гэтага няможна, гэта выкінь. Два разы на вагі ганялі, ледзь датумкала, грошы ўпіхнула… "Вось гэтак бы даўно, а то спрачаецца тут". Як усё проста! Кантэйнер у нас — дзве тоны, прымусілі разгрузіць. "Вы едзеце з гарачай кропкі, можа, зброю вязеце? Анашу?" Двое сутак тузалі. Я пайшла да начальніка і ў ягонай прыёмнай пазнаёмілася з добрай жанчынай, яна мяне ацверазіла: "Нічога вы тут не даможацеся, а будзеце патрабаваць справядлівасці, ваш кантэйнер выкінуць у полі і разрабуюць тое, што вы прывезлі". Ну, што рабіць? Ноч не спалі, разгрузіліся, што там у нас: транты, матрацы, стары халадзільнік, два мяхі кніг. "Вы, напэўна, каштоўныя кнігі вязеце?" Пасмяяліся. "А колькі ў вас халадзільнікаў?" — "Адзін, ды і той нам разбілі". — "Чаму не ўзялі дэкларацыю?" — "Адкуль жа нам было ведаць? Мы першы раз з вайны едзем…"

Хаджу па лесе, думаю. Нашы ўсе ля тэлевізара сядзяць: як там? Што там? А я не хачу.

Было жыццё… Зусім іншае жыццё… Я там лічылася вялікім чалавекам, ёсць у мяне вайсковае званне — падпалкоўнік чыгуначных войск. Тут сядзела беспрацоўнай, пакуль не ўладкавалася прыбіральшчыцай у гарсавеце. Падлогу мыю… Мінулася жыццё… А на другое ў мяне ўжо няма сілы… Адны нас тут шкадуюць, іншыя незадаволены: "Бежанцы бульбу крадуць. Начамі выкопваюць". У тую вайну, мая мама ўспамінала, людзі больш адно аднаго шкадавалі. Нядаўна пад лесам каня здзічэлага знайшлі. Дохлага. У другім месцы — зайца. Яны былі не забітыя, а дохлыя. З-за гэтага ўсе занепакоіліся. А знайшлі мёртвага бамжа, неяк непрыкметна прайшло. Чамусьці да мёртвага чалавека людзі ўсюды прывыклі…"

Лена М. — з Кіргізіі. На парозе дома, як для фатаграфавання, побач з ёю сядзелі яе пяцёра дзяцей і кот Мяцеліца, якога яны з сабой прывезлі.

"Мы ехалі, як з вайны… Ухапілі рэчы, кот за намі да вакзала ішоў след у след, ката забралі. Ехалі цягніком дванаццаць сутак, апошнія два дні заставалася ў нас толькі капуста кіслая ў слоіках і кіпень. Хто з ломам, хто з сякерай, хто з малатком дзяжурылі ля дзвярэй. Скажу вам, як… Аднае начы на нас напалі бандыты. Ледзь не забілі. За тэлевізар, за халадзільнік цяпер могуць забіць. Мы ехалі, як з вайны, хоць у Кіргізіі, дзе мы жылі, пакуль не страляюць. Была разня, дзікунская, яшчэ пры Гарбачове ў горадзе Ош… Кіргізаў з узбекамі… Неяк яно заціхла… Але нешта яшчэ ў паветры адчуваецца… На вуліцах… Скажу вам, як страшна… Ну, мы рускія, з намі ясна, але і самі кіргізы гэтага баяцца… У іх чэргі па хлеб, вось яны і крычаць: "Рускія, вымятайцеся дамоў! Кіргізія — для кіргізаў!" — і выкідваюць з чаргі. I яшчэ нешта па-кіргізску, ну, нешта такое, што, маўляў, ім самім хлеба не хапае, а трэба нас карміць. Я іхнюю мову кепска разумею, вывучыла некалькі слоў, каб на рынку патаргавацца, купіць што-небудзь.

У нас была Радзіма, цяпер яе няма. Хто я? Мама — украінка, тата рускі. Нарадзілася і вырасла ў Кіргізіі, выйшла замуж за татарына. Хто мае дзеці? Якая ў іх нацыянальнасць? Мы ўсе перамяшаліся, наша кроў перамяшалася. У пашпарце ў мяне і ў дзяцей запісана — рускія, а мы — не рускія. Мы — савецкія! Але той краіны, дзе я нарадзілася, няма. Няма і таго месца, што мы называлі радзімай, ні таго часу, які таксама быў нашай радзімай. Мы цяпер, як пералётныя птушкі. У мяне пяцёра дзяцей: старэйшы сын — у восьмым класе, малодшая дзяўчынка — у дзіцячым садку. Я іх сюды прывезла. Нашай краіны няма, а мы — ёсць.

Я там нарадзілася, вырасла. Будавала завод, рабіла на заводзе. "Едзь туды, дзе твая зямля, а тут усё наша". Нічога не далі ўзяць, акрамя дзяцей. "Тут усё наша". А дзе маё? Уцякаюць людзі. Едуць. Усё рускія людзі. Савецкія. Яны нідзе не патрэбныя… Іх ніхто не чакае…

А я калісьці шчаслівая была. Усе мае дзеці з любові… Я іх там раджала: хлопчык, хлопчык, хлопчык, пасля — дзяўчынка, дзяўчынка. Больш гаварыць не буду… Плакаць пачну… (Але дадае яшчэ некалькі слоў.) Мы будзем жыць у Чарнобылі. Цяпер тут — наш дом… Чарнобыль — наш дом, наша радзіма… (Знячэўку ўсміхаецца.) Птушкі тут такія, як і паўсюль. I помнік Леніну стаіць… (І ля весніцаў, ужо развітваючыся.) Ранічкою ў суседнім доме стукаюць малаткамі, дошкі з акон адбіваюць. Страчаю жанчыну: "Адкуль вы?" — "З Чачні". Нічога не кажа, толькі плача…

У мяне людзі пытаюцца… Здзіўляюцца… Адзін дык у вочы спытаў: "Прывезла б ты дзяцей туды, дзе чума ці халера?" Дык гэта ж чума і халера… А гэтага страху, пра які тут гавораць, я не ведаю. Няма яго ў маёй памяці…"

Маналог пра тое, што толькі ў злосці чалавек хітры, і які ён адкрыты і даступны ў простых словах любові

"Уцёк я… Уцёк ад свету… Па першым часе на вакзалах аціраўся, вакзалы падабаліся, што людзей шмат, а ты адзін. Пасля сюды. Тут воля…

Уласнае жыццё забыў… Не пытайцеся… Што чытаў у кніжках — памятаю, і пра што іншыя людзі распавядалі — памятаю, а сваё жыццё забыў. Леты былі маладыя… Грэх на мне… Няма таго грэху, якога б Бог не дараваў за шчырасць прынесенага пакаяння…

Чалавек не можа быць шчаслівым. Не павінен. Убачыў Гасподзь адзінокага Адама і даў яму Еву. Для шчасця, а не для грэху. А ў чалавека не выходзіць быць шчаслівым… Я от не люблю прыцемак… Цемнаты… От гэтага пераходу, як зараз… Ад святла да ночы… Я дагэтуль не магу даўмецца, дзе я быў… Так вось… Мне ўсё роўна: магу жыць і магу не жыць. Жыццё чалавечае, як трава, расцвітае, усыхаецца і знікае ў агні. Я палюбіў мысліць… Тут можна аднолькава загінуць і ад звера, і ад холаду. На дзесяткі кіламетраў ніводнага чалавека. Ад д'ябла ратуюцца постам і малітваю. Пост — для плоці, малітва — для душы. Але я ніколі не бываю самотным, чалавек, які верыць у Бога, не можа быць самотным. Езджу па вёсках… Раней знаходзіў макарону, муку… Алей. Кансервы… Цяпер на могілках жабрую… Мёртвым пакідаюць паесці, папіць. А яно ім не патрэбна. Яны на мяне не крыўдуюць… На полі — дзікае жыта, што само па сабе расце. У лесе — грыбы, ягады. Тут прыволле…

У кніжках чытаў… У айца Сергія Булгакава… "Бог стварыў свет свядома, дык свет не можа быць зусім недарэчным", і трэба "мужна і да канца вытрываць гісторыю". Так вось… I ў другога… Імя не памятаю… памятаю думку: "Зло ўласна не ёсць субстанцыя, а пазбаўленне дабра, накшталт таго, як змрок не іншае што ёсць, як адсутнасць святла". Кніжкі тут знайсці проста, лёгка знойдзеш. Пустога глінянага гладыша ўжо не знойдзеш, лыжкі ці відэльца, а кніжкі можна. Нядаўна знайшоў Пушкіна… Томік… "И смерти мысль мила душе моей". Гэта запомніў. Так вось… "И смерти мысль"… Я тут адзін. Аб смерці думаю. Палюбіў мысліць… Цішыня спрыяе падрыхтоўцы… Чалавек жыве сярод смерці, але не разумее, што такое смерць. А я тут адзін… Учора ваўчыцу з ваўчанятамі прагнаў са школы, жылі яны там.

Пытанне: ці сапраўдны свет, адлюстраваны ў слове? Слова, яно стаіць між чалавекам і душой… Так вось…

А то яшчэ скажу: птушкі, дрэвы, мурашы, — яны мне цяпер бліжэй, чым раней. Я таксама пра іх думаю. Чалавек страшны… I незвычайны… Але тут забіваць нікога не хочацца… Рыбу вуджу, ёсць вудачка. Так вось… А ў звера я не страляю… I пастак не стаўлю… Тут нікога забіваць не хочацца…

Князь Мышкін гаварыў: "Хіба можна бачыць дрэва і не быць шчаслівым". Так вось… Я люблю мысліць. А чалавек часцей за ўсё скардзіцца, а не мысліць…

Дзеля чаго ўзірацца ў зло? Яно, вядома, хвалюе… Грэх — гэта таксама не фізіка… Неабходна прызнаць неіснуючае. Сказана ў Бібліі: "Для дасведчанага — інакш, для астатніх прытча". Узяць птушку… Ці што іншае жывое… Нам іх зразумець немагчыма, бо яны жывуць для сябе, а не для іншых. Так вось… Навокал усё зменлівае, адным словам кажучы…

Усё жывое — на чатырох нагах, гаядзіць у зямлю, да зямлі горнецца. Адзін чалавек на зямлі стаіць, а рукамі і галавой да неба ўзнімаецца. Да малітвы… Да Бога… Старэнькая ў царкве моліцца: "Усім нам па грахах нашых". Але ні вучоны, ні інжынер і ні вайсковец у тым не прызнаюцца. Яны думаюць: "Мне няма ў чым каяцца. Чаму я павінен каяцца?" Так вось…

Малюся я проста… Чытаю сам сабе… Госпадзі, вазвах мяне! Пачуй! Толькі ў злосці чалавек хітры. Але які ж ён адкрыты і даступны ў простых словах любові. Словы нават у філосафаў прыблізныя ў дачыненні да той думкі, якую яны выпеставалі. Слова цалкам адпавядае таму, што ў душы, толькі ў малітве, у малітоўнай думцы. Я фізічна гэта адчуваю. Госпадзі, вазвах мяне! Пачуй!

I чалавек таксама…

Я баюся чалавека… I заўжды хачу яго напаткаць. Добрага чалавека. Так вось… Тут ці бандыты жывуць, хаваюцца, ці такі чалавек, як я… Пакутнік…

Якое прозвішча? Пашпарта ў мяне няма. Забрала міліцыя… Біла: "Чаго бадзяешся?" — "Я не бадзяюся — я каюся". Яшчэ мацней білі. Білі па галаве… Так што напішыце: раб божы Мікалай… Цяпер вольны чалавек…"