Чарнобыльская малітва

Маналог пра старыя прароцтвы

"Мая дзяўчынка… Яна не такая, як усе… От яна падрасце і яна спытаецца ў мяне: "Чаму я не такая?"

Як яна нарадзілася… Гэта было не дзіцятка, а жывы мяшэчак, зашыты з усіх бакоў, ніводнай шчылінкі, толькі вочкі расплюснуты. У медыцынскай картачцы запісана: "дзяўчынка, народжаная з множнай комплекснай паталогіяй: аплазія ануса, аплазія похвы, аплазія левай ныркі"… Гэтак гучыць яно на навуковай мове, а на звычайнай: ні піскі, ні попкі, адна нырка… Я несла яе на другі дзень на аперацыю, на другі дзянёк яе жыцця… Яна расплюшчыла вочкі, быццам і ўсміхнулася, а я спачатку падумала, што хоча заплакаць… О, госпадзі, яна мне ўсміхнулася! Такія, як яна, не жывуць, такія адразу паміраюць. Яна не памёрла, бо я яе люблю. За чатыры гады — чатыры аперацыі. Гэта адзінае дзіця ў Беларусі, якое выжыла з такой комплекснай паталогіяй. Я яе вельмі люблю. (Маўчыць.) Я нікога больш не змагу радзіць. Не рашуся. Вярнулася з раддома: муж пацалуе ўначы, я ўся дрыжу — нам нельга… Грэх… Страх… Чула, як урачы між сабою гаварылі: "Дзяўчынка не ў сарочцы нарадзілася, а ў панцыры. Паказаць па тэлевізары, ніводная маці не раджала б". Гэта яны пра нашу дзяўчынку… Як нам пасля гэтага з любошчамі тымі?!

Хадзіла ў царкву. Распавяла бацюшку. Ён кажа, што трэба адмольваць свае грахі. Але ў нашым родзе ніхто нікога не забіў…

У чым я вінаватая? Спачатку наш пасёлак хацелі эвакуіраваць, а пасля выкраслілі са спісу: не хапіла ў дзяржавы грошай. А я ў гэты час пакахала. Выйшла замуж. Я не ведала, што нам тут няможна кахацца… Шмат гадоў назад мая бабуля чытала ў Бібліі, што надыдзе на зямлі час, калі ўсяго будзе ў дастатку, усё будзе цвісці і пладаносіць, у рэках стане поўна рыбы, у лясах звера, але пакарыстацца гэтым чалавек не зможа. Ён не зможа і нарадзіць на сябе падобнага, прадоўжыць несмяротнасць. Я слухала старыя прароцтвы, як жахлівую казку. Не верыла. Раскажыце ўсім пра маю дзяўчынку. Напішыце. У чатыры гады яна спявае, танцуе, чытае на памяць вершыкі. У яе нармальнае разумовае развіццё, яна нічым не адрозніваецца ад іншых дзяцей, у яе толькі іншыя гульні. Яна не гуляе "ў краму", "у школу", яна гуляе з лялькамі "ў бальніцу": робіць ім уколы, ставіць градуснік, прызначае кропельніцу, лялька памірае, — пакрывае яе белай прасціною. Чатыры гады мы з ёй жывём у бальніцы, яе нельга пакінуць там адну, і яна не ведае, што жыць трэба дома. Калі забіраю яе на месяц-два дадому, пытаецца: "А мы хутка вернемся ў бальніцу?" Там у яе сябры, яны там жывуць, растуць. Ёй зрабілі попку… Фармуюць похву… Пасля апошняй аперацыі цалкам спынілася мочаспусканне, катэтар уставіць не ўдалося — трэба яшчэ некалькі аперацый. Але далей раяць аперыравацца за мяжою. А дзе нам узяць дзесяткі тысяч долараў, калі муж атрымлівае сто дваццаць долараў у месяц? Адзін прафесар па сакрэце параіў: "З такой паталогіяй ваша дзіця ўяўляе вялікую цікавасць для навукі. Пішыце ў замежныя клінікі. Іх павінна гэта зацікавіць". I я пішу… (Стараецца не заплакаць.) Я пішу, што кожнае паўгадзіны трэба выціскаць мачу рукамі, мача выходзіць праз кропкавыя адтуліны ў вобласці похвы. Калі гэтага не рабіць, адмовіць адзіная нырка. Дзе яшчэ ў свеце ёсць дзіця, якому кожнае паўгадзіны трэба выціскаць мачу рукамі? I колькі гэта можна вытрываць? Ніхто не ведае ўздзеяння малых доз радыяцыі на чалавека, на дзіцячы арганізм. Вазьміце маю дзяўчынку, хай для вопытаў… Я не хачу, каб яна памёрла… Я згодная, каб мая дзяўчынка стала паддоследнай жабкай, паддоследным трусікам, толькі б яна выжыла. (Плача.) Дзесяткі лістоў напісала… О, Госпадзі!

Пакуль што яна не разумее, але калі-небудзь спытаецца ў нас: чаму яна не такая, як усе? Чаму яе не зможа пакахаць мужчына? Чаму ёй нельга нарадзіць дзіцятка? Чаму ў яе ніколі не будзе таго, што адбываецца ў матылька… у птушкі… Ува ўсіх, але толькі не ў яе… Я хацела… Я павінна была даказаць… Каб… Я хацела атрымаць дакументы… Каб яна вырасла і даведалася: гэта не мы з мужам вінаватыя… Не наша каханне… (Зноў стараецца не заплакаць.) Чатыры гады ваявала… З урачамі, з чыноўнікамі.. Стукалася ў высокія кабінеты…Толькі праз чатыры гады мне выдалі медыцынскую даведку, якая пацвярджае сувязь іянізуючай радыяцыі (малых дозаў) з яе страшэннай паталогіяй. Мне адмаўлялі чатыры гады, мне ўсё казалі: "Ваша дзяўчынка — інвалід дзяцінства". Які ж яна інвалід дзяцінства? Яна — інвалід Чарнобыля. Я вывучыла сваё радаводнае дрэва: не здаралася ў нашым родзе такога, да васьмідзесяці-дзевяноста гадоў усе жылі, мой дзядуля — да дзевяноста трох. Урачы апраўдваліся: "У нас — інструкцыя. Такія выпадкі мы пакуль што павінны ацэньваць, як агульнае захворванне. Вось праз дваццаць-трыццаць гадоў, калі назапасіцца банк чарнобыльскіх дадзеных, пачнём звязваць хваробы з іянізуючай радыяцыяй. А пакуль што медыцыне і навуцы пра гэта мала што вядома". Але я не магу чакаць дваццаць-трыццаць гадоў. Хацела падаць на іх у суд… На дзяржаву… Мяне называлі вар'яткай, смяяліся, маўляў, такія дзеці нараджаліся і ў Старажытнай Грэцыі. Адзін чыноўнік крычаў: "Чарнобыльскіх ільгот захацела! Чарнобыльскіх грошай!" Як я не страціла прытомнасці ў яго кабінеце…

Яны не маглі зразумець аднаго… Не хацелі… Мне трэба было ведаць, што гэта не мы з мужам вінаватыя… Не наша каханне… (Не стрымліваецца. Плача.)

Гэта дзяўчынка расце… Усё роўна дзяўчынка… Не хачу, каб назвалі прозвішча… Нават суседзі нашы… На адной лесвічнай пляцоўцы ўсяго не ведаюць. Апрану ёй сукеначку, запляту коску: "Кацечка ваша такая прыгожая", — кажуць яны мне. А сама я гэтак дзіўна гляджу на цяжарных жанчын… Як быццам здалёк… З-за вугла дома… Не гляджу, а падглядваю… Ува мне сумесь розных пачуццяў: здзіўлення і жаху, зайздрасці і радасці, нейкай нават помслівасці. Неяк спаймала сябе на думцы, што з тым жа пачуццём гляджу на шчэнную суседскую сучку… На бусліху ў гняздзе…

Мая дзяўчынка…"

Ларыса З., маці

Маналог пра месяцавы пейзаж

"Я раптам стаў сумнявацца, што лепей: памятаць ці забыць? Распытаў знаёмых. Адны забылі, іншыя не хочуць успамінаць, бо нічога не можам змяніць, нават паехаць адсюль…

Што я запомніў… У першыя ж дні пасля аварыі з бібліятэк зніклі кнігі пра радыяцыю, пра Хірасіму і Нагасакі, нават пра рэнтген. Пранесліся чуткі, што гэта загад начальства, каб не было панікі. Быў нават жарт, што калі б Чарнобыль узарваўся ў папуасаў, увесь бы свет спалохаўся, акрамя саміх папуасаў. Ніякіх медыцынскіх рэкамендацый, ніякай інфармацыі. Хто мог, даставаў таблеткі ёдзістага калію (у аптэках нашага горада ў продажы іх не было, даставалі па вялікім блаце). Здаралася, што з'ядалі гэтых таблетак жменю і запівалі шклянкай спірту. "Хуткая дапамога" адкачвала.

Пасля паявілася прыкмета, усе за ёю сачылі: пакуль у горадзе ці вёсцы ёсць вераб'і і галубы, там можна жыць і чалавеку. Ехаў у таксі, вадзіцель здзіўляўся, чаму птушкі, як сляпыя, ляцяць на шкло, разбіваюцца. Як ненармальныя… Нешта падобнае на самазабойства…

Запомніў, як вяртаўся з камандзіроўкі. Сапраўдны месячны пейзаж… Паабапал дарогі да самага небакраю доўжыліся засыпаныя белым даламітам палі. Верхні забруджаны пласт зямлі зняты і пахаваны, замест яго насыпалі даламітавага пяску… Як не зямля… Доўга пакутаваў ад гэтага месяцавага прывіду і паспрабаваў напісаць аповед. Уявіў, што тут адбудзецца, будзе праз сто гадоў: ці то чалавек, ці то яшчэ штосьці імчыцца на чацвярэньках, выкідваючы доўгія заднія ногі каленямі назад, уначы ён бачыць усё трэцім вокам, а адзінае вуха, на макаўцы, чуе нават крок мураша. Засталіся толькі мурашы, усё астатняе на зямлі і ў небе пагінула…

Паслаў аповед у часопіс. Прыслалі адказ, што гэта не літаратурны твор, а пераказ жахаў. Вядома, у мяне не хапіла таленту. Але тут, мяркую, яшчэ адна прычына. Я задумаўся, чаму пра Чарнобыль маўчаць, мала пішуць нашы пісьменнікі, працягваюць пісаць пра вайну, пра лагеры, а тут маўчаць? Думаеце, выпадковасць? Калі б мы адолелі Чарнобыль, пра яго гаварылі і пісалі б больш. Ці калі б мы яго зразумелі. Мы не ведаем, як здабыць з гэтага жаху сэнс. Не здольныя. Бо яго нельга прымераць ні да нашага чалавечага вопыту, ні да нашага чалавечага часу…

Дык што ж лепей: памятаць ці забыць?"

Яўген Аляксандравіч Броўкін, выкладчык Гомельскага дзяржаўнага універсітэта

Маналог сведкі, у якога балеў зуб, калі ён бачыў, як упаў Хрыстос і пачаў крычаць

"Тады я думаў пра іншае… Вам падасца дзіўным… Якраз у той час я разводзіўся з жонкай.

Раптам прыходзяць, уручаюць позву і кажуць, што ўнізе ўжо чакае машына. Такі "варанок" спецыяльны. Як у трыццаць сёмым годзе… Бралі начамі. З пасцелі, цёпленькіх. Пасля гэтага схема перастала працаваць: жонкі не адчынялі дзвярэй альбо хлусілі, што мужы ў камандзіроўцы, на курорце, у вёсцы ў бацькоў. Ім спрабавалі ўручыць позвы, яны не бралі. Пачалі хапаць людзей на рабоце, на вуліцы, у часе абедзеннага перапынку ў заводскіх сталовых. Як у трыццаць сёмым… А я быў тады амаль ашалелы… Мне здрадзіла жонка, усё астатняе выдавала глупствам. Сеў у гэты "варанок"… Вялі мяне двое ў цывільным, але з вайсковай выпраўкай, ішлі абапал, пэўна, баяліся, каб не ўцёк. Калі сеў у машыну, чамусьці прыгадаў амерыканскіх касманаўтаў, якія ляталі на Месяц, і адзін з іх пазней стаў свяшчэннікам, а другі быццам бы звар'яцеў? Чытаў, што ім падалося, быццам там ёсць гарады, нейкія чалавечыя сляды. Мільганулі ў памяці абрыўкі газет: нашы атамныя станцыі цалкам бяспечныя, можна будаваць на Краснай плошчы. Больш бяспечныя, чым самавар. Але ад мяне пайшла жонка… Я здольны быў думаць толькі пра гэта… Некалькі разоў спрабаваў парашыць сябе… Мы хадзілі ў адзін дзіцячы сад, вучыліся ў адной школе… У адным інстытуце… (Маўчыць. Закурвае.)

Я вас папярэджваў… Нічога гераічнага для пісьменніцкага пяра. Былі думкі, што, быццам бы, не ваенны час, чаму я павінен рызыкаваць, калі нехта будзе спаць з маёй жонкай. Чаму зноў я, а не ён? Па праўдзе кажучы, не бачыў я там герояў. Вар'ятаў бачыў, якім начхаць на ўласнае жыццё, і ліхацтва хапала, але патрэбы ў ім не было… У мяне таксама ёсць граматы і падзякі… Але гэта таму, што мне не боязна было паміраць. Напляваць! Гэта было нават выйсцем. Пахавалі б з пашанаю… I на казённы кошт…

… Там ты адразу трапляў у фантастычны свет, дзе спалучыліся канец свету і каменны век. А ўва мне ўсё яшчэ абвострана… Аголена… Жылі ў лесе. У палатках. За дваццаць кіламетраў ад рэактара. "Партызанілі". "Партызаны" — гэта тыя, каго бяруць на вучэбныя вайсковыя зборы. Узрост — ад дваццаці пяці да сарака гадоў, многія — з вышэйшай адукацыяй, сярэднетэхнічнай, я, да слова, настаўнік гісторыі. Замест аўтаматаў выдалі рыдлёўкі. Перакопвалі сметнікавыя звалкі, гароды. Жанчыны ў вёсках глядзелі і хрысціліся. Мы ў пальчатках, рэспіратарах, маскхалатах… Смаліць сонца… Паяўляемся на іхніх гародах, як чэрці. Яны не разумелі, навошта мы перакопваем іхнія грады, вырываем іхні часнок, капусту, калі часнок як часнок, капуста як капуста. Бабулі хрысцяцца і галосяць: "Салдацікі, гэта што — канец свету?"

У хаце печ паліцца, сала сквірчыць. Дазіметр прыставіш: не печ, а маленькі рэактар. "Сядайце, хлопчыкі, за стол", — клічуць. Прывячаюць. Адмаўляемся. Просяць: "Сто грамаў знойдзем. Сядайце. Раскажыце". А што расказваць? На самім рэактары пажарнікі тапталі мяккае паліва, яно свяцілася, а яны не ведалі, што гэта такое. Дзе ўжо нам ведаць?

Ідзём аддзяленнем. На ўсіх — адзін дазіметр. А ў розных месцах — розны ўзровень: адзін з нас працуе, дзе два рэнтгены, а другі там, дзе дзесяць рэнтгенаў. З аднаго боку, бяспраўе, як у зэкаў, з другога — страх. Але ў мяне страху не было. Глядзеў на ўсё збоку…

На верталёце прыляцела група вучоных. У гумавым спецадзенні, высокіх ботах, засцерагальных акулярах… Як на Месяц… Падыходзіць да аднаго бабуля: "Ты хто?" — "Я — вучоны". — "Ах, ты вучоны, паглядзіце на яго, як разадзеўся. Замаскаваўся. А мы?" I за ім — з кіем. У мяне не аднойчы мільгала, што калі-небудзь вучоных будуць вылоўліваць, як у сярэднявеччы лавілі ўрачоў і тапілі.

Я бачыў чалавека, на вачах у якога хавалі ягоную хату… (Перапыняецца.) Хавалі хаты, калодзежы, дрэвы… Хавалі зямлю… Зразалі, скручвалі яе вялікімі пластамі… Я вас папярэджваў… Нічога гераічнага…

Вяртаемся позна вечарам, бо працавалі па дванаццаць гадзін у суткі. Без выхадных. На адпачынак толькі ноч. Значыць, едзем на бэтээры. Ідзе па пустой вёсцы чалавек. Бліжэй: малады хлопец з дываном на плячах… Непадалёк "Жыгулі"… Тармозім. Багажнік забіты тэлевізарам і абрэзанымі тэлефонамі. Бэтээр разварочваецца і таранам: "Жыгулі" — у гармонік, як бляшанка з-пад кансерваў. Ніхто слова не прамовіў…

Хавалі лес. Дрэвы пілавалі па паўтара метра, упакоўвалі ў цэлафан і завальвалі ў магільнік. Уначы не мог заснуць. Заплюшчу вочы: нешта чорнае варушыцца, пераварочваецца… як жывое… Жывыя пласты зямлі… З жукамі, павукамі, чарвякамі… Я нікога з іх не ведаў, не ведаў, як іх завуць… Проста жукі, павукі. Мурашы. А яны маленькія і вялікія, жоўтыя і чорныя. Такія разнаколерныя. У кагосьці з паэтаў чытаў, што жывёліны — гэта асобны народ. Я забіваў іх дзесяткамі, сотнямі, тысячамі, не ведаючы нават, як іх завуць. Знішчаў іх хаціны. Іхнія тайны. Хаваў… Закопваў у магільнікі…

У Леаніда Андрэева, якога я вельмі люблю, ёсць прытча пра Лазара, які зазірнуў за рысу забароненага. Ён ужо чужы, ён ужо ніколі не будзе сваім сярод людзей, хоць яго Хрыстос і ўваскрасіў…

Можа, досыць? Вам, разумею, цікава, тым, хто там не пабываў, заўсёды цікава. А гэта быў усё той жа чалавечы свет. Нельга ўвесь час жыць у палоне страху, чалавек не можа, мінаецца нейкі час і пачынаецца звычайнае чалавечае жыццё. (Захапляецца і працягвае далей.) Мужчыны пілі гарэлку. Гулялі ў карты. Заляцаліся да жанчын. Зачыналі дзяцей. Шмат гаварылі пра грошы. Але не за грошы там працавалі. Мала хто толькі за грошы. Працавалі таму, што трэба працаваць. Сказалі — працаваць. I не задавалі пытанняў. Марылі пра павышэнне на службе. Хітравалі, кралі. Спадзяваліся на абяцаныя льготы: атрымаць па-за чаргою кватэру і выехаць з барака, уладкаваць дзіця ў дзіцячы садок, купіць машыну. Адзін у нас спалохаўся, баяўся вылазіць з палаткі, у гумавым касцюме спаў. Баязлівец! Яго выключылі з партыі. Ён крычаў: "Я хачу жыць!" Усё ўперамешку… Спатыкаў там жанчын, што добраахвотна прыехалі. Ірваліся. Ім адмаўлялі, тлумачылі, што патрэбны шафёры, слесары, пажарнікі, але яны прыехалі… Усё ўперамешку… Тысячы добраахвотнікаў і спецыяльны "варанок", які начамі пільнаваў запаснікоў… Студэнцкія атрады, грашовыя пераводы ў фонд пацярпелых… Сотні людзей, якія бясплатна прапаноўвалі кроў і касцявы мозг… I ў той жа момант усё можна было купіць за пляшку гарэлкі. Ганаровую грамату, водпуск дадому… Адзін старшыня калгаса прывязе ў атрад дазіметрыстаў скрынку гарэлкі, каб ягоную вёску не запісвалі ў спіс на эвакуацыю, другі аддасць тую ж скрынку гарэлкі, каб ягоны калгас выселілі. Яму ўжо трохпакаёвую кватэру ў Мінску паабяцалі. Радыезамеры ніхто не правяраў. Нармальны рускі хаос. Мы так жывём… Штосьці спісвалі, прадавалі… З аднаго боку агідна, з другога — ідзіце вы ўсе к чорту ў балота!

Прыслалі студэнтаў. Яны вырывалі ў полі лебяду. Зграбалі сена. Некалькі пар было зусім маладзенькіх. Муж і жонка. Яны яшчэ за рукі хадзілі. Гэта немагчыма было бачыць.

Штодня прывозілі газеты. Я чытаў толькі загалоўкі: "Чарнобыль — месца подзвігу", "Рэактар пераможаны", "А жыццё працягваецца". Былі ў нас нампаліты, праводзілі палітгутаркі. Нам гаварылі, што мы павінны перамагчы. Каго? Атам? Фізіку? Космас? Перамога ў нас не падзея, а працэс. Жыццё — барацьба. Пераадоленне. Адсюль такая любоў да паводак, пажараў, стыхій. Патрэбна месца дзеяння, каб "праявіць мужнасць і гераізм". I ўстанавіць сцяг. Нампаліт чытаў заметкі ў газетах аб "высокай свядомасці і дакладнай арганізаванасці", аб тым, што праз некалькі дзён пасля катастрофы над чацвёртым рэактарам ужо лунаў чырвоны сцяг. Палаў. Праз месяц яго зжэрла высокая радыяцыя. Сцяг зноў узнялі. Праз месяц новы… Я ў думках спрабаваў уявіць, як салдаты падымаюцца на дах… Смяротнікі… Скажаце: савецкае язычніцтва? Ахвярапрынашэнне? Але ж справа ў тым, што далі б мне сцяг у рукі, я таксама б туды палез. Чаму? Не адкажу. Мне тады не страшна было памерці… Жонка нават пісьма не прыслала… За паўгода ніводнага пісьма… (Перапыняецца.)

Хочаце анекдот? Уцёк з турмы зняволены. Схаваўся ў трыццацікіламетровай зоне. Спаймалі. Завялі да дазіметрыстаў. Гэтак "свеціцца", што яго ні ў турму, ні ў бальніцу, ні да людзей. Чаму вы не смеяцеся? (Смяецца.)

Прыбыў я туды, калі птушкі сядзелі ў гнёздах, ад'язджаў — яблыкі ляжалі на снезе… Не ўсё мы паспелі пахаваць… Хавалі зямлю ў зямлі… З жукамі, павукамі, лічынкамі… З гэтым асобным народам… Светам… Самае моцнае маё ўражанне адтуль… Пра іх…

Нічога я вам не распавёў… Абрыўкі… У таго ж Леаніда Андрэева ёсць апавяданне: адзін жыхар Іерусаліма, міма дома якога вялі Хрыста, усё бачыў і ўсё чуў, але ў яго ў гэты час балеў зуб. На яго вачах Хрыстос упаў, як нёс крыж, упаў і пачаў крычаць, ён усё гэта бачыў, але ў яго балеў зуб, і ён не выбег на вуліцу. Праз два дні, калі зуб перастаў балець, яму распавялі, як Хрыстос уваскрэс, тады ён падумаў: "Я ж мог быць гэтага сведкам, але ў мяне балеў зуб".

Няўжо гэтак заўсёды? Мой бацька абараняў Маскву ў сорак другім. Тое, што ўдзельнічаў у вялікай падзеі, ён зразумеў праз дзесяткі гадоў. З кніг, з фільмаў. А сам успамінаў: "Сядзеў у акопе. Страляў. Выбухам засыпала. Паўмёртвага санітары вывалаклі". I ўсё…

А мяне тады пакінула жонка…"

Аркадзь Філін, ліквідатар

Тры маналогі пра "тло хадзячае" і "зямлю гаворачую"

Старшыня Хойніцкага добраахвотнага таварыства паляўнічых і рыбаловаў Віктар Іосіфавіч Вержыкоўскі і двое паляўнічых — Андрэй і Уладзімір, што не захацелі назваць прозвішчы.

— Першы раз я забіў лісу… У дзяцінстве… Другі раз ласіху… Ласіх, пакляўся, ніколі не забіваць. У іх такія выразныя вочы…

— Гэта мы, людзі, штосьці разумеем, а жывёліны проста жывуць. I птушкі.

— Восенню казуля вельмі чуйная. Калі яшчэ вецер дзьме ад чалавека, дык ужо ўсё — не падпусціць… А ліса хітрая…

— Тут бадзяўся адзін, кажуць… Вып'е, лекцыі ўсім чытае. Вучыўся на філасофскім факультэце, пасля ў турме сядзеў. У зоне напаткаеш чалавека, ён ніколі праўду пра сябе не раскажа. Рэдка. Гэта быў разумны мужык… "Чарнобыль, — казаў, — для таго, каб даць філосафаў". Жывёлін называў "тлом хадзячым", а чалавека — "зямлёй гаворачай". А "зямля гаворачая" таму, што мы ядзім зямлю, гэта значыць з зямлі складаемся…

— Зона вабіць… Прыцягвае, скажу я вам. Хто там пабыў. Будзе прыцягваць…

— Ну, хлопцы, трэба па парадку…

— Давай-давай, старшыня. А мы пакурым.

— Значыць, было гэтак… Выклікаюць мяне ў райвыканком: "Слухай, галоўны паляўнічы: у зоне засталося шмат свойскай жывёлы — каты, сабакі, каб пазбегнуць эпідэміі, іх трэба адстрэліць. Дзейнічай!" На наступны дзень я ўсіх склікаў, усіх паляўнічых. Аб'яўляю, што так і гэтак… Ніхто не хоча ехаць, бо не выдалі ніякіх ахоўных сродкаў. Я звярнуўся ў грамадзянскую абарону — у іх нічога няма. Ніводнага рэспіратара. Давялося ехаць на цэментавы завод і браць там маскі. Такая танюсенькая плевачка… Ад цэментавага пылу… А рэспіратараў не далі.

— Там салдат спатыкалі. У масках, у пальчатках, на бронетранспарцёрах, а мы ў сарочках, павязачка на носе. У гэтых сарочках і ботах дадому вярталіся. У сям'ю…

— Сабраў дзве брыгады… Дзве брыгады… Па дваццаць чалавек… Да кожнай прымацаваў ветурача і чалавека з санэпідстанцыі. Быў яшчэ трактар з каўшом і самазвал. Крыўдна, што не далі ахоўных сродкаў, пра людзей не падумалі…

— Затое прэміі давалі — па трыццаць рублёў. А пляшка гарэлкі тым часам каштавала тры рублі. Дэзактываваліся… Аднекуль рэцэпты паявіліся: адну лыжку гусінага памёту на бутэльку гарэлкі. Два дні настоіць і піць. Ну каб гэта самае… Ну, мужчынскае… Прыпеўкі былі, памятаеце? Процьма. "Запарожац — не машына, украінец — не мужчына. Калі хочаш быць айцом, абгарні яйцо свінцом". Ха-ха…

— Ездзілі мы па зоне два месяцы, у нашым раёне палову вёсак эвакуіравалі. Дзесяткі вёсак: Бабчын, Тульгавічы… Першы раз прыехалі — сабакі бегаюць ля сваіх хат. Вартуюць. Людзей чакаюць. Абрадаваліся нам, бягуць на чалавечы голас… Стралялі ў хаце, у хляве, на гародзе. Выцягвалі на вуліцу і грузілі ў самазвалы. Яно, вядома, непрыемна. Яны не маглі ўцяміць: чаму мы іх забіваем? Забіваць было лёгка… Свойскія жывёліны… У іх няма боязі зброі, боязі чалавека… Бягуць на чалавечы голас…

— Паўзла чарапаха… Божа! Міма пустой хаты. Акварыумы ў кватэрах стаялі… З рыбкамі…

— Чарапах не забівалі. Пярэднім колам "уазіка" наязджаеш на чарапаху, панцыр вытрымлівае. Не лопаецца. Па п'янцы, вядома, пярэднім колам. У дварах клеткі насцеж. Трусы бегаюць… Нутрыі былі зачынены, іх мы выпускалі, калі побач якая-небудзь вада: возера, рэчка, — яны сплывалі. Усё пакінута спехам… Часова… Бо як было? Загад: "На тры дні". Малых дзяцей падманвалі: "Едзем у цырк". Яны плакалі. А людзі думалі вяртацца… Скажу я вам, ваенная сітуацыя. Каты зазіралі ў вочы, сабакі вылі, прарываліся ў аўтобусы. Дварнякі, аўчаркі… Салдаты іх выкідвалі. Выспяткаў давалі. Яны доўга беглі за машынамі… Эвакуацыя… Не дай Бог! — Значыць, гэтак было… Вунь у японцаў была Хірасіма, дык яны цяпер паперадзе ўсіх. На першым месцы ў свеце. Значыць… — Ёсць магчымасць пастраляць, ды яшчэ ў жывое, тое, што бегае. Інстынкт. Азарт. Выпілі — і паехалі. На рабоце мне залічваўся працоўны дзень. Налічвалі зарплату. Маглі, вядома, за такую працу прыбавіць. Прэмія — трыццаць рублёў… На тыя грошы… На тыя, што пры камуністах… — Значыць, так… Спачатку хаты стаялі апячатаныя, з пломбамі. Пломбы мы не зрывалі. Сядзіць за вакном кот — як ты яго дастанеш? Не чапалі. Пакуль марадзёры не палезлі — дзверы павыбівалі, вокны разбілі, фортачкі. Разрабавалі. Перш-наперш пазнікалі магнітафоны, тэлевізары… Футравыя рэчы… А пасля падчысцілі ўсё… Валяюцца на падлозе адны алюмініевыя лыжкі… I ацалелыя сабакі перасяліліся ў хату… Заходзіш — ён на цябе кідаецца… Яны перасталі ўжо людзям верыць… Я зайшоў — сучка сярод пакоя ляжыць і шчанюкі вакол. Шкада? Яно, вядома, непрыемна… Я параўноўваў… Калі папраўдзе, як у вайну, мы дзейнічалі, як карнікі. Па той жа схеме… Ваенная аперацыя… Мы таксама прыязджаем, бярэм у кольца вёску, і сабакі, як пачуюць першы стрэл, ужо ўцякаюць. У лес уцякаюць. Каты хітрэйшыя, і ім лягчэй схавацца. Кацяня ў гліняны збанок залезла… Я яго вытрасаў… З-пад печы выцягвалі… Непрыемнае адчуванне… Ты ў хату, а кот міма ботаў куляй, бегаеш за ім са стрэльбай. Худыя яны, брудныя. Поўсць касмылямі. Па першым часе было шмат яек, куры пааставаліся. Сабакі і каты елі яйкі, скончыліся яйкі, з'елі курэй. I лісы курэй елі, лісы ўжо жылі ў вёсцы разам з сабакамі. Значыцца, курэй не стала, сабакі паелі катоў. Бывалі выпадкі, што мы свіней у хлявах знаходзілі… Выпускалі… У паграбах закатак усялякіх: агуркі, памідоры… Мы паадкаркоўваем і ў карыта ім кідаем. Свіней не забівалі…

— Старая, было… Адна ў вёсцы… Зачынілася ў хаце: пяць катоў у яе і тры сабакі… Не давала… Кляла. Мы сілком забралі. Аднаго ката і аднаго сабаку пакінулі. Кляла. Абзывала: "Бандыты! Турэмшчыкі!"

— Пустыя вёскі… Адны печы стаяць. Хатыні! Сярод Хатыні сядзяць дзве бабулі. Ім не страшна. А іншы б звар'яцеў!

— Ха-ха… "Пад гарою арэ трактар, на гары стаіць рэактар. Калі б шведы не сказалі, і дагэтуль мы б не зналі". Ха-ха…

— Значыць, гэтак было… Пахі розныя… Я ўсё не мог даўмецца, адкуль такі пах у вёсцы? Шэсць кіламетраў ад рэактара… Вёска Масалы… Як у рэнтген-кабінеце. Пахла ёдам… Нейкай кіслатой… Страляць даводзілася ва ўпор… Сучка ляжыць сярод пакоя і шчанюкі вакол… Кінулася на мяне — кулю ва ўпор… Шчанюкі ліжуць рукі, лашчацца. Дурэюць. Страляць даводзілася ва ўпор… Аднаго сабачку… Пудзялёк чорненькі… Мне яго дасюль шкада. Нагрузілі іх поўны самазвал, з коптарам. Вязём да "магільніка"… Праўду кажучы, звычайная глыбокая яма, хоць належыць капаць так, каб не даставаць грунтовыя воды і засцілаць дно цэлафанам. Знайсці высокае месца… Але гэта, самі разумееце, паўсюль парушалася, цэлафану не было, месца доўга не шукалі. Яны, калі недабітыя, а толькі параненыя, пішчаць… Плачуць… Высыпалі іх з самазвала ў яму, а гэты пудзялёк караскаецца. Вылазіць. Ні ў кога патрона не засталося. Няма чым дабіць… Ніводнага патрона… Яго назад у яму спіхнулі і так зямлёй завалілі. Дасюль шкада.

А катоў было куды меней, чым сабак. Можа, яны за людзьмі сышлі? Ці пахаваліся? Пудзялёк хатні… Запешчаны…

— Забіваць лепш здалёк, каб не спаткацца вачыма.

— Ты вучыся трапна страляць, каб не дабіваць.

— Гэта мы, людзі, нешта разумеем, а яны проста жывуць. "Тло хадзячае"…

— Няпраўда, што ў жывёлін няма свядомасці, і яны не думаюць. Казуля параненая… Ляжыць… Яна хоча, каб яе пашкадавалі, а ты дабіваеш. У апошнюю хвіліну ў яе зусім усвядомлены, амаль чалавечы позірк. Яна цябе ненавідзіць. Або маленне: я таксама хачу жыць! Хачу жыць!

— Вучыся! Скажу я вам, дабіваць больш непрыемна, чым забіваць. Паляванне — гэта спорт, від спорту. Чамусьці ніхто не лае рыбакоў, а паляўнічых усе лаюць. Несправядліва!

— Паляванне і вайна — галоўныя заняткі для мужчыны. Для сапраўднага мужчыны…

— Я не мог прызнацца сыну… Дзіця. Дзе я быў? Што рабіў? Ён дагэтуль думае, што тата там кагосьці абараняў. Стаяў на баявым пасту! Па тэлевізары паказвалі: вайсковая тэхніка, салдаты. Шмат салдат. Сын пытаецца: "Тата, ты быў, як салдат?"

— З намі паехаў аператар з тэлебачання… Памятаеце? З камерай. Плакаў. Мужчына… А плакаў… Усё хацеў пабачыць трохгаловага дзіка…

— Ха-ха… Ліса бачыць: коціцца па лесе Калабок. "Калабок, куды ты коцішся?" — "Я не Калабок, я вожык чарнобыльскі". Ха-ха… Як той казаў, мірны атам — у кожны дом!

— Чалавек, скажу я вам, памірае, як жывёліна. Я бачыў… Шмат разоў… У Афганістане… Мяне параніла ў жывот, ляжу на сонцы. Спёка невыносная. Піць!! "Ну, — думаю, — здохну, як жывёліна". Скажу я вам, і кроў аднолькава цячэ… Як і ў іх… I баліць…

— Міліцыянер, што з намі быў, гэта самае… Звар'яцеў. Сіямскіх катоў шкадаваў, дарагія, маўляў, яны на рынку. Прыгожыя. Хлопец, гэта самае…

— Ідзе карова з цяляткам. Не стралялі. I коней не стралялі. Яны баяліся ваўкоў, чалавека не баяліся. Але конь лепей можа сябе абараніць. Першымі пагінулі ад ваўкоў каровы. Па законе джунгляў.

— З Беларусі жывёлу везлі і прадавалі ў Расію. А цялушкі лейкозныя. Але затое збывалі іх танна.

— Больш за ўсё шкада старых… Яны падыходзяць да нашых машын: "Паглядзі ты там, хлопчык, на маю хату". Ключ у рукі тыцкаюць: "Забяры касцюм. Шапку". Грошы даюць… "Як там мой сабака?" Сабаку прыстрэлілі, дом разрабавалі. А яны ніколі туды не вернуцца. Як гэта сказаць? Я ключы не браў. Не хацеў падманваць. Іншыя бралі: "Дзе самагонку схаваў? У якім месцы?" Дзед і скажа… Знаходзілі паўнюткія бідоны, вялікія бідоны з-пад малака.

— Папрасілі на вяселле забіць дзіка. Заказ! Печань у руках распаўзаецца… Усё роўна заказваюць… На вяселле… На радзіны…

— Страляем і для навукі. Адзін раз у квартал: два зайцы, дзве лісы, дзве казулі. Усе заражаныя. Але ўсё роўна і сабе б'ём, ядзім. Спачатку баяліся, а цяпер прывыклі. Нешта ж есці трэба, на Месяц усе не пераселімся. На іншую планету.

— Хтосьці шапку з лісы на рынку купіў — аблысеў. Армянін купіў за бясцэнак аўтамат з "магільніка" — памёр. Палохалі адзін аднаго.

— А ў мяне там ані ў душы, ані ў галаве нічога не адбывалася… Муркі і Шарыкі… Страляў… Работа…

— Я размаўляў з вадзіцелем, які вывозіў хаты адтуль. Вывозяць. Хоць гэта ўжо не школа, не дом і не дзіцячы садок, а нумарныя аб'екты дэзактывацыі. Вывозяць! Мы сустрэліся з ім ці то ў лазні, ці то ля піўнога ларка… Не памятаю дакладна. Дык вось ён распавядаў: пад'язджаюць на КамАЗе, за тры гадзіны дом разбіраюць і іх пад горадам перахопліваюць. Ірвуць з рук. Зону раскупілі на дачы. Яны грошы атрымаюць і яшчэ іх накормяць і напояць.

— Сярод нашага брата ёсць драпежнікі… Паляўнічыя-драпежнікі… А іншыя любяць проста пахадзіць па лесе. На дробнага звера. На птушку…

— Скажу я вам… О колькі людзей пацярпела, а ніхто за гэта не пакараны. Пасадзілі дырэктара атамнай станцыі і хутка выпусцілі. У той сістэме, хто быў вінаваты — вельмі цяжка сказаць. Калі вам загадалі зверху, што вы павінны былі рабіць? Яны нешта там выпрабоўвалі. Чытаў у газетах, што вайскоўцы плутоній напрацоўвалі… Для атамных бомбаў… Таму і грымнула… Калі груба, дык пытанне стаіць гэтак: чаму — Чарнобыль? Чаму — у нас? А не ў французаў ці ў немцаў?

— Засела ў памяці… Было гэтак… Шкада, што ні ў кога не засталося тады патрона, не было чым прыстрэліць. Таго пудзелька… Дваццаць чалавек… Ніводнага патрона пад канец дня… Ніводнага патрона…

Маналог пра тое, што мы не ўмеем жыць без Чэхава і Талстога

"Аб чым я малюся? Спытайцеся ў мяне: аб чым я малюся? Я не ў царкве малюся. Сама сабе… Я хачу кахаць! Я кахаю! Я малюся за сваё каханне! А мне… (Абрываефразу. Бачу, што гаварыць не хоча.) Успамінаць? Можа, трэба на ўсялякі выпадак адштурхнуць ад сябе… Адсунуць… Я такіх кніг не чытала… У кіно не бачыла… У кіно я бачыла вайну. Мае бабуля і дзед успамінаюць, што ў іх не было дзяцінства, была вайна. Іхняе дзяцінства — вайна, а маё — Чарнобыль. Я адтуль… Вось вы пішаце, але ніводная кніга не памагла мне, не вытлумачыла. Ні тэатр, ні кіно. Я разбіраюся ў гэтым без іх. Сама. Мы ўсё перажываем самі, мы не ведаем, што з гэтым рабіць. Розумам я гэта зразумець не магу. Асабліва разгубілася мая мама, яна выкладае ў школе рускую мову і літаратуру, заўсёды вучыла мяне жыць па кніжках. I раптам такіх вось кніжак няма… Мама разгубілася… Без кніжак жыць яна не ўмее… Без Чэхава і Талстога.

Успамінаць? Я хачу і не хачу ўспамінаць… (Ці то да сябе прыслухоўваецца, ці то спрачаецца сама з сабою.) Калі вучоныя нічога не ведаюць, калі пісьменнікі нічога не ведаюць, тады мы ім дапаможам сваім жыццём і смерцю. Так лічыць мая мама… А я хацела б пра гэта не думаць, я хачу быць шчаслівай. Чаму я не магу быць шчаслівай?

Жылі мы ў Прыпяці, побач з атамнай станцыяй, я там нарадзілася і вырасла. У вялікім панельным доме, на пятым паверсе. Вокны — на станцыю. Дваццаць шостага красавіка… Іх было два дні — апошнія два дні ў нашым горадзе. Яго ўжо няма. Тое, што засталося, ужо не наш горад. Тым днём сусед з біноклем сядзеў на балконе, назіраў за пажарам. А мы… Дзяўчынкі і хлопчыкі… Мы на веласіпедах лёталі на станцыю, у каго веласіпедаў не было, тыя нам зайздросцілі. Ніхто не сварыўся. Ніхто! Ні бацькі, ні настаўнікі. Да абеду на беразе ракі не стала рыбакоў. Яны вярнуліся чорныя, гэтак за месяц у Сочы не загарыш. Ядзерны загар! Дым над станцыяй стаяў не чорны, не жоўты, а блакітны. Але на нас ніхто не сварыўся… Выхаванне, пэўна, такое, што небяспека магла быць толькі ваенная: выбух злева, выбух справа… А тут — звычайны пажар, тушаць яго звычайныя пажарнікі… Хлапчукі жартавалі: "Выстройвайцеся доўгімі шарэнгамі на могілкі. Хто вышэйшы — той памрэ першы". Я — маленькая. Я не памятаю страху, я памятаю шмат дзіўных рэчаў. Сяброўка расказвала, як яны са сваёй мамай ноччу закопвалі ў двары грошы і залатыя рэчы, баяліся, што забудуць тое месца. Маёй бабулі, калі яе праводзілі на пенсію, падарылі тульскі самавар, яна чамусьці больш за ўсё непакоілася пра гэты самавар і дзедавы медалі. I пра старую швейную машыну "Зінгер". Нас эвакуіравалі… Гэтае слова "эвакуацыя" прынёс з працы тата: "Мы выязджаем у эвакуацыю". Як у ваенных кніжках… Ужо селі ў аўтобус, тата прыгадвае, што нешта забыўся. Бяжыць дадому. Вяртаецца з дзвюма сваімі новымі сарочкамі… На вешалцы… Гэта было дзіўна бачыць. У салдат незямны выгляд, яны хадзілі па вуліцах у белых маскіровачных халатах і масках. "Што з намі будзе?" — ішлі да іх людзі. "Чаму вы ў нас пытаецеся, — злаваліся яны, — вунь белыя "Волгі" стаяць, там начальства". Едзем ва аўтобусах, неба блакітнае-блакітнае. Куды мы едзем? У сумках і авоськах — велікодныя пірагі, фарбаваныя яйкі. Калі гэта вайна, дык я яе па кніжках уяўляла інакш. Выбух злева, выбух справа… бамбёжка… Ехалі мы марудна, замінала жывёла. Па дарогах гналі кароў, коней… Пахла пылам і малаком… Вадзіцелі мацюкаліся, крычалі на пастухоў: "Што па дарозе гоніце, такую маць?!" Пыл радыеактыўны падымаеце! Ішлі б па полі, па лузе". Тыя ў адказ таксама матам, апраўдваліся, што шкада таптаць зялёнае жыта, траву.

Ніхто не верыў, што назад мы ўжо не вернемся. Такога ж ніколі не было. Крыху кружылася галава і пяршыла ў горле. Старыя жанчыны не плакалі, плакалі маладыя. Плакала мая мама…

Прыехалі ў Мінск… Але месца ў цягніку мы купілі ў правадніцы за трайную цану. Яна ўсім прынесла чай, а нам сказала: "Давайце свае кубкі ці шклянкі". Да нас адразу не дайшло… Шклянак, ці што, не хапае? Не! Нас баяцца… "Адкуль?" — "З Чарнобыля". I чалавек бокам-бокам ад нашага купэ, дзяцей не пускаюць, каб бегалі міма. Прыехалі ў Мінск, да мамінай сяброўкі. Маме маёй дагэтуль сорамна, што мы ў сваёй "бруднай" апратцы, абутку ўначы ўваліліся ў чужую кватэру. Але нас прынялі, накармілі. Шкадавалі. А зайшлі суседзі: "У вас госці? Адкуль?" — "З Чарнобыля". I яны таксама бокам-бокам…

Праз месяц бацькам дазволілі з'ездзіць і паглядзець кватэру. Забралі яны цёплую коўдру, маё асенняе паліто і поўны збор пісьмаў Чэхава, мамін самы любімы. Бабуля… Наша бабуля… Дацяміць не магла, чаму не ўзялі пару слоікаў клубнічнага варэння, якое я любіла, яно ж у слоіках, з накрыўкамі… На коўдры выявілі "пляму"… Мама мыла, чысціла пыласосам, нічога не дапамагло. Здалі ў хімчыстку… Яна "свяцілася"… Гэтая "пляма"… Пакуль не выразалі нажніцамі. Усё знаёмае: коўдра, паліто… А я не магла ўжо спаць пад гэтаю коўдраю… Надзець гэтае паліто… У нас не было грошай купіць мне новае, а я не магла… Я ненавідзела гэтыя рэчы! Гэтае паліто! Не баялася, а зразумейце, ненавідзела! Усё гэта можа мяне забіць! Пачуццё варожасці… Не магу зразумець гэта розумам… Усюды гаварылі пра аварыю: дома, у школе, у аўтобусе, на вуліцы. Параўноўвалі, з Хірасімай. Але ніхто не верыў. Як паверыць у тое, што непадуладнае розуму? Як ты ні стараешся, ні намагаешся зразумець, усё роўна незразумела. Я памятаю: мы ад'язджаем — неба блакітнае-блакітнае…

Бабуля… На новым месцы яна не прыжылася. Сумавала. Перад смерцю прасіла: "Хачу шчаўя!" Шчаўе некалькі гадоў есці не дазвалялі, яно больш за ўсё набірае радыяцыю. Хаваць мы яе павезлі ў родную вёску Дуброўнікі… Там ужо была зона, агароджаная калючым дротам. Стаялі салдаты з аўтаматамі. За дрот пусцілі толькі дарослых… Тату, маму… Сваякоў… А мне не дазволілі: "Дзецям нельга". Я зразумела, што ніколі не змагу адведаць бабулю… Зразумела… Дзе пра гэта можна прачытаць? Дзе гэта калі-небудзь было? Мама прызналася: "Ты ведаеш, я ненавіджу кветкі і дрэвы". Яна спалохалася самой сабе… На могілках… На траве… Паслалі абрус, паставілі закусь, гарэлку… А салдаты памералі дазіметрам і ўсё выкінулі… Трава, кветкі — усё "шчоўкала". Куды мы адвезлі нашу бабулю?

Я баюся… Я баюся кахаць… У мяне ёсць жаніх, мы занеслі заяву ў загс. Вы чулі што-небудзь пра хірасімскіх "хікабусі"? Тых, хто выжыў пасля Хірасімы… Яны могуць разлічваць толькі на шлюбы адно з адным, паміж сабою. У нас пра гэта не пішуць, пра гэта не гавораць. А мы ёсць… Чарнобыльскія "хікабусі"… Ён прывёў мяне ў дом, пазнаёміў са сваёй мамай… Яго добрая мама… Працуе на заводзе эканамістам. Грамадская работніца. Ходзіць на ўсе антыкамуністычныя мітынгі. Вось гэтая добрая мама, як даведалася, што я з чарнобыльскай сям'і, з перасяленцаў, здзівілася: "Любачка, хіба вы зможаце нарадзіць?" У нас — заява ў загсе… Ён упрошвае: "Я сыду з дому. Здымем кватэру", — а ў мяне ў вушах: "Любачка, для некаторых існуе грэх дзетараджэння". Грэх кахаць…

А да яго ў мяне быў другі хлопец. Мастак. Мы таксама хацелі пабрацца. Усё было добра да аднаго выпадку. Я зайшла да яго ў майстэрню і пачула, як ён крычаў па тэлефоне: "Як табе пашанцавала!" Звычайна такі спакойны, нават флегматычны, ніводнага клічніка ў гаворцы. I раптам!! Што аказваецца? Яго сябра жыве ў студэнцкім інтэрнаце. Зазірнулі ў суседні пакой, а там дзяўчына вісіць. Зачапілася за фортку. I на панчосе. Яго сябра здымаў яе… Вымаў з пятлі… А гэты захлёбваўся, дрыжэў: "Ты ўявіць сабе не можаш, што ён убачыў! Што перажыў! Ён нёс яе на руках… Дакранаўся да твару… У яе белая пена на вуснах… Едзем, можа, паспеем…" Пра мёртвую дзеўчынёху ён не гаварыў, нават ні разу не пашкадаваў яе. Яму б толькі ўбачыць і запомніць… А пасля намаляваць… Я тут жа ўспомніла, як ён мяне распытваў, якога колеру быў пажар на станцыі, ці бачыла я расстраляных катоў і сабак, як яны ляжалі на вуліцах? Як плакалі людзі? Ці бачыла я, як яны паміраюць?

Пасля таго выпадку… Я не магла больш з ім быць… Адказваць… (Пасля маўчання.) Не ведаю, ці захаделв б я з вамі яшчэ раз спаткацца? Мне здаецца, вы разглядваеце мяне, як і ён. Проста назіраеце. Запамінаеце. Ідзе якісьці эксперымент… Не магу вызваліцца ад гэтага адчування… Мне ўжо не вызваліцца ад яго…

А вы не ведаеце, на каго падае тут грэх? Грэх дзетараджэння… Раней я нават такіх слоў не чула…

Каця П.

Маналог пра тое, што святы Францыск прапаведваў птушкам

"Гэта — мая таямніца. Пра гэта ніхто больш не ведае. Я гаварыў пра гэта толькі са сваім сябрам…

Я — кінааператар. Ехаў туды, памятаючы, што нас вучылі: сапраўдным пісьменнікам становяцца на вайне і ўсё такое падобнае. Любімы пісьменнік — Хемінгуэй, любімая кніга — "Бывай, зброя!" Прыехаў. Людзі корпаюцца на гародах, на палях — трактары, сеялкі. Што здымаць — незразумела. Нідзе нічога не выбухае…

Першыя здымкі. У сельскім клубе. На сцэне паставілі тэлевізар, сабралі народ. Слухалі Гарбачова: усё добра, усё пад кантролем. У гэтай вёсцы, дзе мы здымалі, ішла дэзактывацыя. Мылі дахі. А як памыць дах, калі ён у бабулі цячэ? Зямлю трэба зразаць на штык рыдлёўкі, зразаць увесь урадлівы пласт. Далей жа ў нас жоўты пясочак. Вось бабуля, выконваючы ўказанні сельсавета, рыдлёўкай зямлю адкідвае, а гной з яе зграбае. Шкада, я не зняў гэтага… Куды ні пойдзеш: "А, кіношнікі. Зараз знойдзем вам герояў". Героі — стары з унукам, два дні гналі з-пад самага Чарнобыля калгасных кароў. Пасля здымкі заатэхнік завёў мяне да гіганцкай траншэі, там бульдозерам гэтых кароў закопвалі. Але ў галаву не прыйшло гэта зняць. Я стаў спіною да траншэі і зняў эпізод у лепшых традыцыях айчыннай кінадакументалістыкі: бульдазерысты чытаюць газету "Правда", загаловак — аршыннымі літарамі: "Краіна ў бядзе не пакіне". Ды яшчэ пашанцавала: гляджу — бусел на поле садзіцца. Сімвал! Якая б бяда ні прыйшла — мы пераможам! Жыццё працягваецца…

Дарогі сельскія. Пыл. Я ўжо разумеў, што гэта не проста пыл, а радыеактыўны пыл. Кінакамеру хаваў, каб не пылілася, усё ж оптыка. Быў сухі-сухі май. Колькі самі наглыталіся, не ведаю. Праз тыдзень — запаленне лімфавузлоў. Але плёнку эканомілі, як патроны, бо павінен быў прыехаць сюды першы сакратар Цэка Слюнькоў. У якім менавіта месцы ён паявіцца, ніхто загадзя не гаварыў, але мы самі здагадаліся. Учора, напрыклад, ехалі па дарозе, пыл слупам, а сёння кладуць асфальт, ды які — у два-тры пласты! Ну, ясна: вось дзе высокае начальства чакаюць! Пасля я гэта начальства здымаў, хадзілі яны роўненька-роўненька па свежым асфальце. Ні сантыметра ўбок! У мяне гэта таксама было ў кадры, але ў сюжэт не ўставіў… Ніхто нічога не разумеў, гэта было самае страшнае. Дазіметрысты называюць адны лічбы, а ў газетах друкуюцца іншыя. Ага, тут пачынае паволі штосьці даходзіць. У мяне засталося дома малое дзіця, каханая жонка… Якім жа я павінен быць дурнем, каб апынуцца тут! Ну, узнагародзяць медалём… А жонка кіне… Паратунак — у гумары. Расказвалі анекдоты. У пакінутай вёсцы пасяліўся бомж, і чатыры бабулі там засталіся. Пытаюцца: "I як жа ваш мужык?" — "Гэты сабака яшчэ і ў суседнюю вёску бегае". Калі паспрабаваць быць шчырым дарэшты… Чарнобыль… Але сцелецца дарога… Бяжыць ручай, проста бяжыць ручай. А гэта здарылася… Я нешта такое адчуваў, калі памёр блізкі мне чалавек. Сонца… Птушкі лётаюць… Ластаўкі… Пайшоў дождж… А ён памёр… Разумееце? Я хачу спаймаць словам другое вымярэнне, перадаць, як гэта ўва мне было тады…

Убачыў і пачаў здымаць яблыню ў квецені… Гудуць чмялі, белы, вясельны колер… Зноў жа — людзі працуюць, сады цвітуць… Трымаю ў руках камеру, але не магу зразумець… Нешта не так! Экспазіцыя нармальная, карцінка прыгожая, а штосьці не тое. I раптам разанула: не чую паху. Сад цвіце, а няма паху! Гэта толькі пасля я даведаўся, што існуе такая рэакцыя арганізма пры высокай радыяцыі, блакіруюцца пэўныя органы. Маме маёй семдзесят чатыры гады, і яна, прыгадваю я, скардзіцца, што не чуе пахаў. Ну, думаю, цяпер гэта са мною здарылася. Пытаюся ў сваіх у групе, а нас было трое:

"Як пахне яблыня?" — "Ды ніяк не пахне". Штосьці з намі рабілася… Бэз не пахнуў… Бэз!.. I ў мяне ўзнікла адчуванне, што ўсё, што навокал, няпраўда. Што я — сярод дэкарацый… I што я гэта зразумець не магу, не здольны. Я нават нідзе пра гэта не чытаў…

З дзяцінства… Суседка, былая партызанка, распавядала, як у часе вайны іхні атрад выбіраўся з акружэння. У яе на руках малое дзіця, месячнае, ішлі па балоце, вакол карнікі… Дзіця плакала… Яно магло іх выдаць, іх знайшлі б, увесь атрад. I яна яго задушыла. Гаварыла пра гэта адасоблена, як быццам гэта не яна, а нейкая іншая жанчына зрабіла, і дзіця было чужое. Чаму яна пра тое ўспомніла, я ўжо забыўся. Памятаю дагэтуль іншае, свой жах: што ж гэта яна такое ўчыніла? Як змагла? Мне здавалася, што ўвесь партызанскі атрад выходзіў з акружэння дзеля гэтага дзіцяці, каб яго ўратаваць. А тут, каб засталіся жыць здаровыя дужыя мужчыны, задушылі дзіця. У чым жа сэнс жыцця тады? Мне не хацелася пасля таго жыць. Мне, хлапчуку, ніякавата было глядзець на гэтую жанчыну, бо я ўведаў пра яе такое… А як жа ёй бачыць мяне? (Нейкі час маўчыць.) Вось чаму я не хачу ўспамінаць… Пра тыя дні ў зоне… Прыдумваю для сябе розныя вытлумачэнні… Мне не хочацца адчыняць тыя дзверы… Я там хацеў зразумець, дзе я сапраўдны і дзе несапраўдны. У мяне ўжо былі дзеці. Сын. Калі ў мяне нарадзіўся сын, я перастаў баяцца смерці.

Сэнс майго жыцця адкрыўся…

Ноччу ў гасцініцы. Прачынаюся — аднастайны шум за акном, незразумелыя сінія бліскавіцы. Расхінаю фіранкі: па вуліцы ідуць дзесяткі уазікаў з чырвонымі крыжамі і мігалкамі. У поўнай цішыні. Зведаў нешта накшталт шоку. Усплылі ў памяці кадры з фільма… З дзяцінства… Пасляваенныя дзеці, мы любілі ваенныя фільмы… Ну, і такія кадры… Адчуванне… З горада пайшлі ўсе свае, і ты застаўся адзін і павінен прымаць рашэнне. А што самае правільнае? Прыкінуцца, што ты не жывы? Альбо як? А калі нешта павінен зрабіць, дык што? У Хойніках у цэнтры горада вісела Дошка гонару. Лепшыя людзі раёна. Але паехаў у заражаную зону і вывез дзяцей з дзіцячага садка шафёр-п'янюга, а не той, з Дошкі гонару. Усе сталі самі сабой. А вось яшчэ — эвакуацыя. Першымі вывозяць дзяцей. Пагрузілі ў вялікія аўтобусы "Ікарусы". Я лаўлю сябе на тым, што здымаю, як гэта бачыў у ваенных фільмах. I тут жа заўважаю, што не я адзін, але і людзі, якія ўдзельнічаюць ва ўсім гэтым, паводзяць сябе падобным чынам. Яны паводзяць сябе так, як калісьці, памятаеце, у любімым усімі намі фільме "Ляцяць журавы": скупая слязіна на вачах, кароткія словы развітання… Выходзіла, што мы ўсе спрабавалі знайсці форму паводзін, якая нам ужо была вядома. Стараліся нечаму адпавядаць. Гэта засталося ў памяці: дзяўчынка махае маме рукой, што, маўляў, усё ў парадку, яна мужная. Мы пераможам!..

Я падумаў, што прыеду ў Мінск, а там таксама эвакуацыя. Як я буду развітвацца са сваімі — жонкай, сынам? Уяўляў сабе ў тым ліку і гэты жэст: мы пераможам! Мы — ратнікі. Мой бацька, колькі я памятаю, насіў вайсковае адзенне, хоць не быў вайскоўцам. Думаць пра грошы — мяшчанства, пра сваё жыццё — непатрыятычна. Нармальны стан — галодны. Яны, нашы бацькі, перажылі рэзрух, і мы павінны яго перажыць. Інакш сапраўдным чалавекам не станеш. Нас вучылі ваяваць і выжываць у любых абставінах. Мне самому пасля тэрміновай службы ў арміі цывільнае жыццё падалося прэсным. Ноччу хадзілі па вуліцах у пошуках вострых адчуванняў. У дзяцінстве чытаў цудоўную кнігу "Чысцільшчыкі", аўтара забыў, там лавілі дыверсантаў, шпіёнаў. Азарт! Паляванне! Такія мы. Калі штодня праца і добры харч, — невыносна, некамфортна!

Жылі мы ў інтэрнаце нейкага пэтэвэ разам з ліквідатарамі. Маладыя хлопцы. Гарэлкі выдалі чамадан. Выводзіць радыяцыю. Раптам высвятляецца, што ў гэтым жа інтэрнаце размясціўся атрад медслужбы. Адны дзяўчаткі. "Ну, зараз гульнём!" — кажуць хлопцы. Пайшлі двое і тут жа вяртаюцца во-ось з такімі вачыма… Карцінка: ідуць па калідоры дзяўчаткі… Пад гімнасцёрку выдаюць штаны і кальсоны з завязачкамі, яны ў іх па падлозе цягнуцца, матляюцца, ніхто не бянтэжыцца. Усё старое, бэу (было ва ўжытку), не па росце. Вісіць, як на вешалках. Хто ў тапачках, хто ў ботах расхлябаных. А паверх гімнасцёркі яшчэ прагумаванае спецадзенне нацягнута, нейкім хімічным рэчывам насычанае… Некаторыя і нанач не здымаюць. Жудасна глядзець… I ніякія яны не медсёстры, узялі іх з інстытута, з ваеннай кафедры. Паабяцалі, што на два дні, а калі мы прыехалі туды, яны ўжо месяц там былі. Распавядалі, што іх вазілі на рэактар, яны там наглядзеліся на апёкі, але пра апёкі я толькі ад іх чуў. Цяпер яшчэ бачу — блукаюць па інтэрнаце, як у сне…

У газетах пісалі, што, на шчасце, вецер дзьмуў не ўтой бок… Не на горад… не на Кіеў… Яшчэ ніхто не ведаў… Не здагадваўся, што ён дзьмуў на Беларусь… На мяне і на майго Юрку. Мы з ім тым днём гулялі ў лесе, шчыпалі заечую капусту. Божа, як жа мяне ніхто не папярэдзіў!

Вярнуўся з экспедыцыі ў Мінск. Еду ў тралейбусе на працу. Далятаюць абрыўкі гаворкі: здымалі фільм у Чарнобылі, і адзін аператар проста там памёр. Згарэў. Ну, думаю: "Хто ж такі?" Далей слухаю: малады, двое дзяцей. Імя называюць Віця Гурэвіч. Ёсць у нас такі аператар, зусім малады хлопец. Двое дзяцей? Што ж ён не прызнаваўся? Пад'яджаем да кінастудыі, нехта ўдакладняе: не Гурэвіч, а Гурын, і завуць Сяргей. Божачкі, дык гэта ж я! Смешна цяпер, але тады я ішоў ад метро да кінастудыі і баяўся, што адчыню дзверы і… Недарэчнейшая думка: "А дзе яны фатаграфію маю ўзялі? У аддзеле кадраў?" Адкуль гэтая чутка пайшла? Несупадзенне маштабаў таго, што адбывалася, з колькасцю ахвяр. Напрыклад, Курская бітва. Тысячы загінуўшых… Гэта зразумела. А тут — у першыя дні быццам бы ўсяго сем пажарнікаў… Пасля — яшчэ некалькі чалавек…А далей занадта абстрактныя азначэнні для нашай свядомасці: "праз некалькі пакаленняў", "вечнасць", "нішто". Пачыналіся чуткі: лятаюць трохгаловыя птушкі, куры задзёўбваюць лісіц, рыжыя вожыкі…

Ну, а далей… Далей трэба зноў некаму ў зону ехаць. Адзін аператар прынёс даведку, што ў яго язва страўніка, другі — у водпуск махнуў… Выклікаюць мяне: "Трэба!" — "Дык жа я толькі вярнуўся". — "Разумееш, ты ўжо там быў. Табе ўсё роўна. I потым: у цябе ўжо ёсць дзеці. А яны — маладыя". Ёлкі-палкі, я, можа, таксама хачу, каб у мяне было пяцёра-шасцёра дзяцей!! Ну, пачынаюць ціснуць, маўляў, неўзабаве тарыфікацыя, у цябе козыр паявіцца. Зарплату павысяць… Сумная і смешная гісторыя. Загнаў на край свядомасці…

Неяк здымаў людзей, якія былі ў канцлагеры. Яны пазбягаюць сустракацца. Я з імі згодзен. Нешта ёсць ненатуральнае ў тым, каб збірацца і ўспамінаць вайну. Людзі, якія перажылі разам прыніжэнне, ці спазналі, якім бывае чалавек, там, на глыбіні падсвядомасці, пазбягаюць адзін аднаго. Сёе-тое там, у Чарнобылі, уведаў, адчуў, пра што не хочацца гаварыць. Пра тое, напрыклад, што ўсе нашы гуманістычныя ўяўленні адносныя… У экстрэмальнай сітуацыі чалавек па сутнасці зусім не той чалавек, пра якога пішуць кнігі. Такога чалавека, як ён у кнігах, я не знайшоў. Не сустрэў. Усё наадварот. Чалавек — не герой. Усе мы — прадаўцы апакаліпсісу. Вялікія і маленькія. Мільгаюць у памяці абрыўкі… Карцінкі… Старшыня калгаса хоча на дзвюх машынах вывезці сваю сям'ю з рэчамі, мэбляю, а парторг просіць адну машыну сабе. Патрабуе справядлівасці. А ўжо некалькі дзён, я сведка, не могуць вывезці дзяцей, ясельную групу. Не хапае транспарту. А тут дзвюх машын мала, каб упакаваць усё ажно да трохлітровых слоікаў з варэннем і квашаннем. Я бачыў, як іх назаўтра грузілі. Таксама не зняў. (Нечакана засмяяўся.) Купілі там у магазіне кілбасу, кансервы, а есці боязна. Вазілі гэтыя авоські з сабой. Таксама было шкада выкінуць. (І ўжо сур'ёзна.) Механізм зла будзе працаваць і пры апакаліпсісе. Я гэта зразумеў. Гэтак жа будуць пляткарыць, запабягаць перад начальствам, ратаваць свой тэлевізар і каракулевую шубу. I перад канцом свету чалавек застанецца той жа, які ён цяпер. Заўсёды.

Мне неяк няёмка, што я не прабіў сваёй кінагрупе ніякіх ільгот. Аднаму нашаму хлопцу трэба была кватэра, іду ў прафюм: "Дапамажыце, мы паўгода прасядзелі ў зоне. Належаць ільготы". — "Добра, — сказалі, — нясіце даведачкі. Даведачкі патрэбны з пячаткамі". А мы там прыязджалі ў райком, а па калідорах ходзіць адна цётка Насця са швабрай. Усе паразбягаліся. Ёсць у нас рэжысёр, у яго стосік даведак: дзе быў, што здымаў. Герой!

У мяне ў памяці вялікі, доўгі фільм, які я не зняў. Шмат серыяў… (Маўчыць.) Усе мы — прадаўцы апакаліпсісу… Заходзім з салдатамі ў хату. Жыве адна бабуля.

— Ну, бабуля, паедзем.

— Паедзем, дзеткі.

— Тады збірайся, бабуля.

Чакаем на вуліцы. Курым. I вось гэтая бабуля выходзіць: у яе на руках — ікона, кот і ванзэлачак. Гэта ўсё, што яна бярэ з сабой.

— Бабуля, ката нельга. Не належыць. У яго поўсць радыеактыўная.

— Не, дзеткі, без катка не паеду. Як жа я яго пакіну? Аднаго кіну тут. Гэта — мая сям'я.

Вось з гэтай бабулі… I з той яблыні ў квецені… З іх ўсё пачалося… Я здымаю цяпер толькі звяроў… Я вам казаў: сэнс майго жыцця адкрыты…

Аднойчы паказаў свае чарнобыльскія сюжэты дзецям. Мяне папракнулі: навошта? Нельга. Не трэба. I так яны жывуць у гэтым страху, сярод гэтых размоў, у іх змены ў крыві, парушана імунная сістэма. Спадзяваўся, што прыйдзе пяць-дзесяць чалавек. Набілася паўнюткая зала. Пытанні задавалі самыя розныя, але адно проста ўрэзалася мне ў памяць. Хлопчык, запінаючыся і чырванеючы, відаць, з ціхіх, негаварлівых, спытаў: "А чаму было нельга памагчы жвёле, якая там засталася?" Я не змог яму адказаць… Мастацтва наша толькі пра пакуты і любоў чалавека, а не ўсяго жывога. Толькі чалавека! Мы не спускаемся да іх: жывёлін, раслін… У гэты іхні свет… А Чарнобылем чалавек на ўсё замахнуўся…

Хачу зняць фільм… "Заложнікі"… Пра жывёлін. Памятаеце, песню "Плыў па акіяне рыжы востраў". Патанае карабель, людзі селі ў шлюпкі. А коні не ведалі, што ў шлюпках няма месца для коней… Сучасная прыпавесць. Дзеянне адбываецца на далёкай планеце. Касманаўт у скафандры. Чуе праз навушнікі шум. Бачыць, што на яго насоўваецца штосьці аграмаднае. Неабдымнае. Дыназаўр?! Яшчэ не разумеючы, хто гэта, ён страляе. Праз імгненне — зноў нешта да яго набліжаецца. Ён і яго знішчае. Яшчэ праз імгненне — статак. I ён наладжвае бойню. А, аказваецца, пачаўся пажар, і жывёліны ратаваліся, беглі па сцяжыне, на якой стаяў касманаўт. Чалавек! Са мною там адбылося незвычайнае. Я наблізіўся да жывёлін… Дрэў… Птушак… Яны цяпер мне бліжэйшыя, чым раней… Адлегласць між намі звузілася… Я езджу ў зону… Усе гэтыя гады… З пакінутага, разрабаванага чалавечага дому выскоквае дзік… Выходзіць ласіха… Вось гэтая зняў. Я хачу зрабіць кіно… I ўбачыць усё вачыма звера… "Пра што ты здымаеш? — кажуць мне. — Паглядзі вакол… У Чачні — вайна!.." А святы Францыск прапаведваў птушкам. З птушкамі размаўляў, як з роўняю. А што калі гэта птушкі размаўлялі з ім на птушынай мове, а не ён зрабіў ласку ім? Яму была вядома іх таемная мова. У Дастаеўскага, памятаеце, як чалавек сцябаў каня па пакорлівых вачах. Неразумны чалавек! Не па крыжы, а па пакорлівых вачах…"

Сяргей Гурын, кінааператар

Маналог без назвы — крык…

"Адчапіцеся, людзі добрыя! Нам тут жыць! Вы пагаварылі і паехалі, а нам тут жыць!

Вось ляжаць медыцынскія картачкі… Перада мною… Кожны дзень… Я бяру іх у рукі… Кожны дзень!

Аня Будай — 1985 года нараджэння — 380 бэр.

Віця Грынкевіч — 1986 года нараджэння — 785 бэр.

Насця Шаблоўская — 1986 года нараджэння — 570 бэр.

Алёша Пленін — 1985 года нараджэння — 570 бэр.

Андрэй Котчанка — 1987 года нараджэння — 450 бэр…

Кажуць, што гэтага не можа быць? I як жа яны жывуць з гэткаю шчытавідкай? Але хіба быў дзе-небудзь падобны эксперымент? Я чытаю… Бачу… Кожны дзень… Дапамагчы можаце? Не! Чаго тады прыязджаеце? Распытваеце? Прыстаяце да нас? Я не хачу гандляваць іх няшчасцем. Філасофстваваць! Адчапіцеся, людзі добрыя! Нам тут жыць…"

Аркадзь Паўлавіч Багданкевіч, сельскі фельчар

Маналог на два галасы — мужчынскі і жаночы

Настаўнікі Ніна Канстанцінаўна і Мікалай Прохаравіч Жарковы. Ён выкладае ўрокі працы, яна — філолаг.

Яна:

— Я гэтак часта чую пра смерць, што не хачу на яе глядзець. А вы ніколі не ведалі дзіцячых размоў пра смерць? У сёмым класе ў мяне спрачаюцца і абмяркоўваюць: гэта страшна ці не страшна? Калі малых дзяцей нядаўна цікавіла: адкуль яны? Адкуль дзеці бяруцца? Дык цяпер іх хвалюе, што будзе пасля атамнай вайны? Яны перасталі любіць класіку, я чытаю на памяць Пушкіна — у іх халодныя, адасобленыя вочы… Вакол іх ужо іншы свет… Чытаюць фантастыку, гэта іх захапляе, там, дзе чалавек адрываецца ад зямлі, арудуе касмічным часам, рознымі светамі. Яны не могуць баяцца смерці, гэтак, як баяцца яе дарослыя людзі, я, напрыклад, яна хвалюе іх, як нешта фантастычнае…

Разважаю… Думаю над гэтым… Смерць навакол змушае шмат думаць. Я выкладаю рускую літаратуру дзецям, якія не падобныя на тых дзяцей, што былі дзесяць гадоў назад. У гэтых на вачах увесь час штосьці ці кагосьці хаваюць… Закопваюць у зямлю… Хаты і дрэвы… Усё хаваюць… На лінейцы гэтыя дзеці трацяць прытомнасць, як пастаяць пятнаццаць-дваццаць хвілін, у іх кроў цячэ з носа. Іх нічым не здзівіш і нічым не парадуеш. Заўсёды санлівыя, стомленыя. Тварыкі шэрыя, бледныя. Не гуляюць і не дурэюць. А паб'юцца, незнарок разаб'юць акно — настаўнікі нават радыя. Не сварацца, бо яны на дзяцей не падобныя. I гэтак марудна растуць. Просіш на ўроку што-небудзь паўтарыць — дзіця не можа. Даходзіць да таго, што скажаш сказ, каб паўтарыў услед — не запамінае. "Ну дзе ж ты? Дзе?" — катурхаеш яго. Думаю… Шмат думаю… Я быццам вадой малюю на шкле, толькі я ведаю, што я малюю, ніхто не бачыць, ніхто не бачыць, ніхто не здагадваецца, ніхто не ўяўляе…

Наша жыццё круціцца вакол… Вакол Чарнобыля… Дзе тады быў, як далёка ад рэактара жыў? Што бачыў? Хто памёр? Хто паехаў? Першыя месяцы, памятаю, зноў загулі рэстараны, зашумелі вечарынкі… "Жывем адзін раз…", "паміраць, дык з музыкай…" Наехалі салдаты, афіцэры… Чарнобыль цяпер з намі кожны дзень… нечакана памёрла маладая цяжарная жанчына. Без дыягназу, патолагаанатам не паставіў дыягназу. Маленькая дзяўчынка павесілася. Пяцікласніца. Без дай прычыны. Маленькая дзяўчынка… На ўсё адзін дыягназ — Чарнобыль, што б ні здарылася, усе кажуць — Чарнобыль. Нас папракаюць: "Вы хварэеце, таму што баіцеся. Са страху. Радыефобія". Але чаму малыя дзеці хварэюць і паміраюць? Яны страху не ведаюць, яшчэ не разумеюць.

Я памятаю тыя дні… Мне пякло горла, цяжар, нейкі цяжар ва ўсім целе. "Вы выдумляеце, — сказала ўрач. — Усе зараз сталі надта надумлівымі, таму што Чарнобыль здарыўся". — "Якая надумлівасць? Баліць, у мяне няма сілы". Саромеліся з мужам прызнавацца адно аднаму, але ў нас адымаюцца ногі. Усе вакол жаліліся, нашы сябры, усе людзі, што ідзеш па дарозе і, здаецца, тут бы лёг. Вучні клаліся на парты, у час урокаў трацілі прытомнасць. I жахліва ўсе сталі невясёлыя, змрочныя, за цэлы дзень аніводнага добрага твару не сустрэнеш, каб хто-небудзь каму ўсміхнуўся. З васьмі раніцы да дзевяці вечара дзеці знаходзіліся ў школе, строга забаранялася гуляць на вуліцы, бегаць. Ім выдалі адзенне: дзяўчынкам — спаднічкі і кофты, хлопчыкам — касцюмы; але яны ў гэтым адзенні ішлі дадому, дзе яны там былі ў ім, мы не ведалі. Па інструкцыі мамы павінны былі дома кожны дзень гэтае адзенне мыць, каб у школу дзеці прыходзілі ва ўсім чыстым. Па-першае, далі толькі адну, напрыклад, кофтачку і адну спаднічку, а змены не далі, а па-другое, мамы загружаны хатняй гаспадаркай — куры, карова, парасё, ды і не разумеюць яны, што гэтыя рэчы трэба мыць штодзень. Бруд для іх — гэта чарніла, зямля, тлушчавыя плямы, а не ўздзеянне нейкіх кароткачасовых ізатопаў. Калі я спрабавала растлумачыць што-небудзь бацькам сваіх вучняў, памойму, яны разумелі мяне не больш, чым калі б раптам да іх заявіўся шаман з афрыканскага племя. "А што гэта такое — радыяцыя? Не чуваць і не відаць… А-а… У мяне вунь грошай ад палучкі да палучкі не хапае. Апошнія тры дні заўсёды на малацэ ды на бульбе сядзім. А-а…", — і маці махне рукой. А малако нельга… I бульбу нельга. У краму завезлі кітайскую тушонку і грэчку, а на што ім купіць? Інструкцыі разлічаны на дасведчанага чалавека, на пэўную бытавую культуру. Але яе няма! Няма ў нас таго народа, на якога разлічаны гэтыя інструкцыі. Акрамя таго, што не вельмі проста растлумачыць, чым адрозніваюцца бэры ад рэнтгенаў… З майго пункту гледжання… Я б гаварыла пра фаталізм, гэткі лёгкі фаталізм. Напрыклад, з гародаў у першы год нічога нельга было спажываць, усё роўна елі, рабілі запасы. Яшчэ гэтак хораша ўсё ўрадзіла! Ты паспрабуй скажы, што агуркі есці няможна і памідоры… Што значыць — няможна? Па смаку нармальныя… I ён іх есць, і жывот у яго не баліць… I ў цемры ніхто не "свеціцца"… Суседзі нашы паклалі тым годам новую падлогу з мясцовага лесу, памералі — фон у сто разоў вышэйшы за дапушчальны. Ніхто той падлогі не разабраў, яны так і жылі. Усё, маўляў, неяк уладзіцца, як там яно будзе, але ўладзіцца само па сабе, без іх, без іхняга ўдзелу. Па першым часе сякія-такія прадукты насілі да дазіметрыстаў, правяралі — у дзесяткі разоў вышэй за норму, але пасля перасталі. "Не чуваць, не відаць. А, прыдумаюць гэтыя вучоныя!" Усё ішло сваім парадкам: узаралі, пасеялі, сабралі… Здарылася неймавернае, а людзі жылі, як жылі. I адмаўленне ад агуркоў са свайго гарода было важней за Чарнобыль. Дзяцей усё лета трымалі ў школе, салдаты памылі яе мыцельным парашком, знялі вакол пласт зямлі… А восенню? Восенню паслалі вучняў выбіраць буракі. I студэнтаў на поле прывезі, пэтэвэшнікаў. Усіх сагналі. Чарнобыль — гэта не так страшна, як пакінуць на полі нявыкапаную бульбу… Хто вінаваты? Ну, хто вінаваты, акрамя нас саміх!

Раней мы не заўважалі гэтага свету вакол сябе, ён быў, як неба, як паветра, як быццам хтосьці яго даў нам навечна, і ён ад нас не залежыць. Будзе заўсёды. Раней я любіла легчы ў лесе на траву і любавацца небам, мне было гэтак хораша, што я забывалася, як мяне завуць. А цяпер? Лес прыгожы, процьма чарніц, але іх ніхто не збірае. У асеннім лесе рэдка пачуеш чалавечы голас. Страх у адчуваннях, на падсвядомым узроўні… У нас засталіся тэлевізар і кнігі… Уяўленне… Дзеці растуць у хатах… Без лесу і ракі… Могуць толькі на іх глядзець. Гэта зусім іншыя дзеці. А я прыходжу да іх: "Унылая пора. Очей очарованье…" Усё з тым жа Пушкіным, які здаваўся мне вечным. Часам паяўляецца кашчунная думка: а раптам уся наша культура — куфэрак са старымі рукапісамі? Усё тое, што я люблю…

Ён:

— Ведаеце, у нас было ваеннае выхаванне… Нас арыентавалі на адбіццё і ліквідацыю атамнага нападу. Мы павінны былі супрацьстаяць хімічным, біялагічным і атамным войнам. А не выводзіць з арганізма радыенукліды… З вайной параўноўваць нельга, не дакладна, а ўсе параўноўваюць. Я дзіцем перажыў ленінградскую блакаду. Параўноўваць гэта нельга. Там мы жылі, як на фронце, пад бясконцымі абстрэламі. I голад, некалькі гадоў голад, калі чалавек апускаўся да дзвярыных інстынктаў. А тут, калі ласка, выйшаў — і ў гародзе ўсё расце! Гэта непараўнана. Але я іншае хацеў сказаць… Згубіў нітку… Выслізнула… А-а… Калі пачынаецца абстрэл, не дай Бог! Ты можаш памерці не калі-небудзь, а зараз, у гэтую во хвіліну. Зімой — голад. Палілі мэблю, мы ўсё драўлянае ў сваёй кватэры спалілі, усе кнігі, па-мойму, нават нейкімі старымі анучамі палілі. Чалавек ідзе па вуліцы і сеў, на наступны дзень ідзеш, ён сядзіць, гэта значыць, ён замёрз, ён сядзіць гэтак тыдзень ці да вясны сядзіць. Да цяпла. Ні ў кога няма сіл яго з лёду высечы, у рэдкіх выпадках, калі хто-небудзь на вуліцы падаў, да яго падыходзілі, памагалі. Міма. Усе паўзуць міма. Я памятаю, што людзі не хадзілі, а поўзалі, гэтак марудна яны хадзілі. Гэта ні з чым не параўнаць!

… З намі, як выбухнуў рэактар, яшчэ жыла мама, мая мама, яна паўтарала: "Самае страшнае, сынок, мы з табой перажылі. Мы перажылі блакаду. Нічога страшнейшага не можа быць".

Мы рыхтаваліся да вайны, атамнай вайны, будавалі ядзерныя сховішчы. Ад атама хацелі схавацца, як ад асколкаў снарада. А ён усюды… У хлебе, у солі… Дыхаем радыяцыяй, ядзім радыяцыю… тое, што можа не быць хлеба і солі, і можна есці ўсё, ажно да таго, што зварыць у вадзе скураны рамень, дзеля паху, наесціся пахам — я мог зразумець. А гэтага не… Усё атручана? Зараз важна ўясніць, як жа нам жыць? У першыя месяцы быў страх, асабліва ўрачы, настаўнікі, карацей, інтэлігенцыя, больш дасведчаныя людзі, яны кідалі ўсё і з'язджалі. Імчаліся адсюль. Але ваенная дысцыпліна… Партбілет на стол… Нікога не выпускалі… Хто вінаваты? Каб адказаць на пытанне, як нам жыць, трэба ведаць: хто вінаваты? Хто ж? Вучоныя ці персанал станцыі? Дырэктар? Дзяжурныя аператары? Але чаму, адкажыце мне, мы не змагаемся з аўтамабілем, як тварэннем розуму чалавечага, а з рэактарам змагаемся? Патрабуем закрыць усе атамныя станцьг, а атамшчыкаў аддаць пад суд?! Праклінаем! Веды, самі веды не бываюць злачыннымі. Вучоныя сёння таксама ахвяры Чарнобыля. Я хачу жыць пасля Чарнобыля, а не паміраць пасля Чарнобыля. Хачу зразумець…

Рэакцыі сёння ў людзей розныя, усё-такі дзесяць гадоў прамінула, а яны мераюць вайною. Вайна чатыры гады доўжылася… Ужо, лічыце, — дзве вайны… Я пералічу вам, якія ёсць рэакцыі: "Усё ўжо ў мінулым", "Як-небудзь абыдзецца", "Дзесяць гадоў мінула. Ужо не страшна!","Мы ўсе памром! Усе хутка памром!", "Хачу з'ехаць за мяжу", "Нам павінны памагчы", "А, пляваць! Трэба жыць"… Здаецца, усё перабраў? Вось гэта мы чуем кожны дзень… З майго пункту гледжання, мы — матэрыял для навуковых даследаванняў… Міжнародная лабараторыя… Нас. беларусаў, дзесяць мільёнаў, больш за два мільёны жыве на заражанай зямлі. Гіганцкая д'ябальская лабараторыя… Запісвай дадзеныя, эксперыментуй. Едуць да нас адусюль… Абараняюць дысертацыі… З Масквы і Пецярбурга… З Японіі, Германіі, Аўстрыі… Яны рыхтуюцца да будучыні… (Доўгі перапынак у гаворцы.)

Што я падумаў? Я зноў параўнаў… Я падумаў, што пра Чарнобыль магу гаварыць, а пра блакаду не магу. Прыслалі запрашэнне з Ленінграда, запрашэнне на сустрэчу "Дзеці блакаднага Ленінграда", я паехаў, але не змог там слова з сябе выціснуць. Проста распавесці пра страх? Мала… Проста пра страх… Дома пра блакаду мы ніколі не ўспаміналі, мама не хацела, каб мы ўспаміналі блакаду. А пра Чарнобыль мы гаворым… Не… (Запыняецца.) Між сабою мы не гаворым, гэта гаворка ўзнікае, калі хто-небудзь да нас прыязджае: замежнікі, журналісты, сваякі, якія тут не жывуць. Чаму мы не гаворым пра Чарнобыль? У школе? З вучнямі? Пра гэта з імі гавораць у Аўстрыі, Францыі, Германіі, куды яны ездзяць на лячэнне. Пытаюся ў дзяцей, пра што там з імі гавораць, чым цікавяцца? А яны часта не памятаюць ні горада, ні вёскі, ні прозвішчаў людзей, у якіх былі, пералічваюць падарункі, што смачнае елі. Камусьці падарылі магнітафон, а камусьці — не;

Прыязджаюць у апратках, якія самі не зарабілі і не зарабілі іх бацькі. Вось як быццам яны недзе на выстаўцы пабывалі. У вялікім магазіне… Увесь час чакаюць, што іх яшчэ раз туды павязуць. Пакажуць, абдораць. Яны да гэтага прывыкаюць. Прывыклі. Гэта ўжо спосаб іх жыцця, уяўленне аб ім. Пасля гэтага вялікага магазіна, які называецца замежжам, пасля гэтай дарагой выстаўкі трэба ісці да іх у клас. На ўрок. Я іду і бачу, што гэта ўжо назіральнікі… Назіраюць, а не жывуць. Я вяду іх у сваю майстэрню, там стаяць мае драўляныя скульптуры. Яны ім падабаюцца. Кажу: "Гэта ўсё можна стварыць са звычайнага кавалка дрэва. Паспрабуй сам!" Прабудзіся! Мне гэта памагло выйсці з блакады, я гадамі выходзіў…

Маналог пра тое, як штосьці зусім невядомае ўпаўзае, улазіць у цябе

"Мурашы паўзуць па ствале… Вакол грукоча ваенная тэхніка. Салдаты. Крыкі, лаянка. Мат. Трашчаць верталёты. А яны паўзуць… Я вяртаўся з зоны і ад усяго ўбачанага за дзень яснай у памяці заставалася толькі адна карціна… Мы спыніліся ў лесе, я стаў пакурыць ля бярозы. Стаў блізка, абапёрся. Проста перад маім тварам мурашы поўзалі па ствале, не чуючы нас, не звяртаючы аніякай увагі… Мы знікнем, а яны і не заўважаць. А я? Я ніколі раней іх гэтак блізка не заўважаў…

Спачатку ўсе гаварылі "катастрофа", потым "ядзерная вайна". Я чытаў пра Хірасіму і Нагасакі, бачыў дакументальныя кадры. Страшна, але зразумела: атамная вайна, радыус выбуху… Гэта я нават мог сабе ўявіць. Але тое, што здарылася з намі, не месцілася ў свядомасці. Мы адыходзім… Ты адчуваеш, як штосьці зусім невядомае разбурае ўвесь ранейшы свет, упаўзае, улазіць у цябе. Памятаю размову з адным вучоным: "Гэта на тысячы гадоў, — тлумачыў ён. — Распад урану — гэта дзвесце трыццаць восем паўраспадаў. Перавядзем на час: адзін мільярд гадоў. А ў торыю — гэта чатырнаццаць мільярдаў гадоў". Пяцьдзесят… Сто… Дзвесце гадоў… Але далей? Далей мая свядомасць не сягала. Я ўжо не разумеў, што такое — час? Дзе я?

Пісаць пра гэта цяпер, усяго дзесяць гадоў мінула… Пісаць? Думаю, няма сэнсу! Не ўцяміць, не спасцігнуць. Усё роўна будзем прыдумваць што-небудзь падобнае на наша жыццё… Я спрабаваў… Нічога не атрымалася… Пасля Чарнобыля засталася міфалогія пра Чарнобыль… Газеты і часопісы спаборнічаюць, хто напіша страшней, асабліва любіць страхі чалавек, які там не быў. Усе чыталі аб грыбах з чалавечую галаву, але ніхто іх не знаходзіў. Таму трэба не пісаць, а запісваць. Дакументаваць. Дайце мне фантастычны раман пра Чарнобыль… Няма яго! Рэальнасць куды больш фантастычная!

У мяне асобны блакнот… Запісваю размовы, чуткі, анекдоты. Гэта самае цікавае, і яно па-за часам. Што засталося ад Старажытнай Грэцыі? Міфы Старажытнай Грэцыі…

Вось мой блакнот…

З гаворак

"Па радыё ўжо трэці месяц: абстаноўка стабілізуецца… Абстаноўка стабілізуецца… Абстаноўка стаб…"

"Прыехалі інструктары з Цэка. Іх маршрут: на машыне з гасцініцы — у абком партыі, назад — таксама на машыне. Абстаноўку вывучаюць па падшыўках мясцовых газет. Поўныя сакваяжы мінскіх бутэрбродаў. Чай заварваюць на мінеральнай вадзе. Таксама прывезенай. Расказвала пра гэта дзяжурная гасцініцы, дзе яны жылі. Людзі не вераць газетам, тэлебачанню і радыё, шукаюць інфармацыю ў паводзінах начальства. Яна найбольш верагодная".

"Самая папулярная казка зоны: лепш за ўсё памагае ад стронцыю і цэзію — "Столичная".

"Што рабіць з дзіцем? Хочацца схапіць у ахапак і бегчы. Але ў мяне партбілет у кішэні. Не магу!"

"У вясковых крамах нечакана з'явіліся дэфіцытныя тавары. Чуў, як выступаў сакратар абкома: "Мы створым вам райскае жыццё, толькі заставайцеся і працуйце. Завалім кілбасой і грэчкай. У вас будзе ўсё тое, што ёсць у лепшых спецмагазінах". Гэта значыць у іхніх абкомаўскіх буфетах. Адносіны да народа такія: яму досыць гарэлкі і кілбасы.

Але каб іх чорт узяў! Ніколі не бачыў, каб у сельскай краме былі тры гатункі каўбасы. Сам купіў там жонцы імпартныя калготкі…"

"Дазіметры пабылі ў продажы месяц і зніклі. Пра гэта пісаць нельга. Колькі і якіх радыенуклідаў выпала — таксама нельга. Нельга і пра тое, што ў вёсках засталіся адны мужчыны. Жанчын і дзяцей вывезлі. Цэлае лета мужчыны самі мылі, даілі кароў, капалі гароды. Вядома, пілі. Біліся. Свет без жанчын… Гэтаў мяне выкраслілі. "Не забывайце, у нас ворагі. У нас шмат ворагаў за акіянам", — прыгразіў рэдактар. I таму ў нас ёсць толькі добрае, а кепскага няма. Але недзе спецыяльныя саставы падаюцца. Хтосьці бачыў начальства з чамаданамі…"

"Ля міліцэйскага паста мяне запыніла бабуля: "Паглядзі ты там на маю хату. Пара бульбу капаць, а салдаты не пускаюць". Іх перасялілі. Чалавек у вакууме, чалавек без нічога. Яны прабіраюцца ў свае вёскі праз вайсковыя заслоны… Ляснымі сцежкамі… Па балотах… Уначы… За імі ганяюцца, ловяць. На машынах і верталётах. "Як пры немцах", — параўноўваюць старыя людзі".

"Бачыў першага марадзёра. Малады хлопец, апрануты ў дзве мехавыя курткі. Даказваў вайсковаму патрулю, што лечыцца такім чынам ад радыкуліту. Калі раскалолі, прызнаўся: "Першы раз страшнавата, а пасля прывычная рэч. Выпіў чарку — і пайшоў". Пераступіўшы праз інстынкт самазахавання. У нармальным стане гэта немагчыма. Так наш чалавек ідзе на подзвіг. I гэтак жа — на злачынства".

"Ці можна нам дапамагчы? I як? Перасяліць народ у Аўстралію ці Канаду? Нібыта такія размовы дзесьці на самых вярхах цыркулююць час ад часу".

"Для цэркваў выбіралі мясціну літаральна з неба. Былі з'явішчы царкоўным людзям. Здзяйсняліся таінствы, якія папярэднічалі будаўніцтву. А атамную будавалі, як завод. Як свінарнік. Дах залілі асфальтам. I ён плавіўся…"

"Чытаў? Пад Чарнобылем спаймалі збеглага салдата. Выкапаў зямлянку і жыў год ля рэактара. Карміўся тым, што хадзіў па пакінутых хатах, дзе сала знойдзе, дзе слоік з марынаванымі агуркамі. Ставіў сілкі на звяроў. Уцёк, бо "дзяды" білі "на смерць". Ратаваўся — у Чарнобылі…"

"Мы — фаталісты. Мы нічога не робім, бо верым: усё будзе гэтак, як будзе. Наша гісторыя? На кожнае пакаленне выпадала вайна… Адкуль нам быць іншымі? Мы — фаталісты…"

"Паявіліся першыя ваўкасабакі, што нарадзіліся ў ваўчыц ад сабак, збеглых у лес. Яны буйнейшыя за ваўкоў, не звяртаюць увагі на сцяжкі, не баяцца святла і чалавека, не ідуць на "вабу" (пераймальны заваблівы покліч паляўнічага). I здзічэлыя каты ўжо збіваюцца ў зграі і нападаюць на людзей. Яны ўсе помсцяць нам. Памяць аб тым, як слухаліся чалавека, служылі яму, знікла. А ў нас сціраецца мяжа між рэальным і нерэальным…"

З чутак:

"За Чарнобылем будуюць лагеры, у якіх будуць трымаць тых, хто трапіў пад радыяцыю. Патрымаюць, паназіраюць і пахаваюць.

З бліжэйшых да станцыі вёсак мёртвых вывозяць аўтобусамі і проста на могілкі, тысячамі закопваюць у брацкія магілы. Як у ленінградскую блакаду…

Некалькі чалавек быццам бачылі напярэдадні выбуху незразумелае свячэнне ў небе над станцыяй. Хтосьці нават сфатаграфаваў яго. На плёнцы выявілася, што гэта лунае нейкае незямное цела…

У Мінску памылі цягнікі і таварныя вагоны. Будуць усю сталіцу вывозіць у Сібір. Там ужо рамантуюць баракі, што засталіся ад сталінскіх лагераў. Пачнуць з жанчын і дзяцей. А ўкраінцаў ужо вывозяць…

Рыбакі ўсё часцей сустракаюць рыб-амфібій, якія могуць жыць і ў вадзе, і на зямлі. Па зямлі яны ходзяць на плаўніках-лапах.

Гэта была не аварыя, а землятрус. У падземнай кары штосьці адбылося. Геалагічны выбух. Удзельнічалі геафізічныя і космафізічныя сілы. Вайскоўцам пра гэта было вядома загадзя, маглі папярэдзіць, але ў іх усё строга засакрэчана.

У рэках і азёрах пачалі лавіць шчупакоў без галавы і плаўнікоў… Плавае адно чэрава…

Нешта падобнае неўзабаве пачне адбывацца і з людзьмі. Беларусы ператворацца ў гуманоідаў.

У лясных звяроў — прамянёвая хвароба. Яны блукаюць сумныя, у іх журботныя вочы. Паляўнічым боязна і шкада ў іх страляць. I звяры перастаюць баяцца чалавека. Лісы і ваўкі заходзяць у вёскі і лашчацца да дзяцей.

Ад чарнобыльцаў нараджаюцца дзеці, але замест крыві ў іх цячэ невядомая жоўтая вадкасць. Ёсць вучоныя, якія даказваюць: малпа таму стала такой разумнай, што ў радыяцыі жыла. Дзеці, што народзяцца праз тры-чатыры пакаленні, усе будуць Эйнштэйнамі. Гэта касмічны зксперымент над намі…"

Анатоль Шыманскі, журналіст

Маналог пра тугу па ролі і сюжэце

Напісалі ўжо дзесяткі кніг. Тоўстых тамоў. Адкаменціравалі. А падзея ўсё роўна вышэй за любы філасофскі каментарый. Неяк я пачуў ці прачытаў, што праблема Чарнобыля стаіць перад намі найперш як праблема самаспазнання. З гэтым пагадзіўся, гэта супала з маімі адчуваннямі. Я ўвесь час чакаю, што нехта разумны мне ўсё растлумачыць… Як растлумачваюць, адукоўваюць мяне наконт Сталіна, Леніна, бальшавізму. Ці бясконца дзяўбуць: "Рынак! Рынак! Свабодны рынак!" А мы… Людзі, выхаваныя ў свеце без Чарнобыля, жывём з Чарнобылем.

Уласна я — прафесійны ракетчык, спецыяліст па ракетным паліве. Служыў у Байкануры. Праграмы: "Космас", "Інтэркосмас" — гэта вялікі кавалак майго жыцця. Цудоўны час! Даеш неба! Даеш Арктыку! Даеш цаліну! Даеш космас! Разам з Гагарыным увесь савецкі свет паляцеў у космас, адарваўся ад зямлі… усе мы! Я дагэтуль улюбёны ў яго! Цудоўны рускі чалавек! З цудоўнай усмешкай! Нават смерць ягоная нейк зрэжысавана. Мары аб палёце, лунанні, волі… Гэта быў цудоўны час! Па сямейных абставінах я перавёўся ў Беларусь, тут даслужваў. Калі я прыехаў… Патануў у гэтай чарнобыльскай прасторы, яна адкарэктавала мае пачуцці. Немагчыма што-небудзь падобнае было б і ўявіць, хоць я заўсёды меў дачыненне да самай сучаснай тэхнікі, касмічнай тэхнікі… Цяжка пакуль што вымавіць… Не паддаецца ўяўленню… Нешта…(Задумваецца.) А секунду назад здавалася, што спаймаў сэнс… Секунду назад… Хіліць на філасофстваванне. З кім ні загавары пра Чарнобыль, усім хочацца філасофстваваць.

Але лепей я распавяду вам пра сваю работу. Чым мы толькі не займаемся! Будуем царкву… Чарнобыльскую царкву, у гонар Іконы Боскай Маці "Сысканне пагінуўшых". Збіраем ахвяраванні, наведваем хворых і паміраючых. Пішам летапіс. Ствараем музей. Адзін час думаў, што я не змагу, не з маім сэрцам, працаваць на такім месцы. Далі першае даручэнне: "Вось грошы і падзялі іх на трыццаць пяць сем'яў. На трыццаць пяць удоў, у якіх памёрлі мужы". Усе яны былі ліквідатары. Трэба справядліва. А як? У адной удавы — маленькая дзяўчынка, хворая, у другой удавы — двое дзяцей, трэцяя жанчына сама хворая, а тая наймае кватэру, а яшчэ ў адной — чацвёра дзяцей. Уначы я прачынаўся з думкаю: "Як мне нікога не абдзяліць?" Думаў і лічыў, лічыў і думаў. I не змог. Мы раздалі грошы ўсім пароўну, па спісе. Але маё дзецішча — музей. Музей Чарнобыля. (Маўчыць.) А часам мне здаецца, што тут будзе не музей, а пахавальнае бюро. Я служу ў пахавальнай камандзе! Сёння раніцою не паспеў зняць паліто, адчыняюцца дзверы, жанчына з парога рыдае, не рыдае, а крычыць: "Забярыце яго медаль і ўсе граматы! Забярыце ўсе ільготы! Аддайце мужа!" Доўга крычала. Пакінула яго медаль, пакінула граматы. Ну, будуць яны ляжаць у музеі, пад шклом… Будуць на іх глядзець… Але крыку, яе крыку ніхто, акрамя мяне, не чуў, толькі я, калі буду раскладваць гэтыя граматы, буду памятаць…

Зараз памірае палкоўнік Ярашук… Хімік-дазіметрыст. Здаравенны быў мужык, ляжыць спаралізаваны. Жонка варочае яго, як падушку… Корміць з лыжачкі… У яго камяні ў нырках, трэба раздрабіць камяні, а ў нас няма грошай, каб аплаціць аперацыю. Мы — жабракі, існуем на тое, што хто падасць… А дзяржава паводзіць сябе, як махляр, яна пакінула гэтых людзей. Памрэ — назавуць яго імем вуліцу, шюлу ці вайсковую частку, але гэта як ён памрэ… Палкоўнік Ярашук… Хадзіў пешкі па зоне і вызначаў межы максімальных кропак заражэння, гэта значыць чалавека ў поўным сэнсе выкарыстоўвалі, як біяробата. I ён гэта разумеў, але ён ішоў, пачынаючы ад самой атамнай станцыі і па разыходным радыусе, па сектарах. Пешкі.

З дазіметрычнымі прыборамі ў руках. Намацаў "пляму" і рухаецца ўздоўж мяжы гэтай плямы, каб дакладна нанесці на карту…

А салдаты, якія працавалі на самім даху рэактара? Усяго на ліквідацыю наступстваў аварыі было кінута дзвесце дзесяць вайсковых частак, каля трохсот сарака тысяч вайскоўцаў. Самае пекла дасталося тым, хто чысціў дах… Ім выдавалі свінцовыя фартухі, але фон ішоў знізу, а там чалавек быў непрыкрыты. Яны — у звычайных кірзавых ботах… У дзень па паўтары-дзве хвіліны на даху… А пасля іх звальнялі з арміі, давалі грамату і прэмію — сто рублёў. I яны знікалі на бязмежных прасторах нашай радзімы. На даху зграбалі паліва і рэактарны графіт, асколкі бетону і арматуры… Дваццаць-трыццаць секунд, каб нагрузіць насілкі, і столькі ж, каб скінуць "смецце" з даху. Адны гэтыя спецыяльныя насілкі важылі сорак кілаграмаў. Так што ўявіце сабе: свінцовы фартух, маскі, гэтыя насілкі і шалёную хуткасць… У музеі ў Кіеве ляжыць муляж графіту, памерам з фуражку, кажуць, калі б ён быў сапраўдным, важыў бы шаснаццаць кілаграмаў, такі ён шчыльны, цяжкі. Радыёкіруемыя маніпулятары часта адмаўляліся выконваць каманды ці рабілі зусім не тое, бо іх электронныя схемы ў высокіх палях разбураліся. Самымі надзейнымі "робатамі" былі салдаты. Іх ахрысцілі "зялёнымі робатамі" (па колеру вайсковай формы). Праз дах разбуранага рэактара прайшло тры тысячы шэсцьсот салдат. Спалі на зямлі, яны ўсе расказваюць, як па першым часе ў палатках слалі на зямлю салому. Бралі яе тут жа, са сціртаў, ля рэактара.

Маладыя хлопцы… Яны цяпер таксама паміраюць, але яны разумеюць, што калі б яны не зрабілі гэтага…

Быў момант, калі існавала небяспека тэрмаядзернага выбуху, і спатрэбілася спусціць з-пад рэактара цяжкую ваду, каб ён не абрынуўся туды, а цяжкая вада — гэта прамы кампанент ядзернага паліва. Уяўляеце?! Паставілі задачу: хто нырне ў гэтую цяжкую ваду і адчыніць там засаўку спускнога клапана? Абяцалі кватэру, машыну, дачу і ўтрыманне сямейнікаў да канца дзён. Шукалі добраахвотнікаў. I яны знайшліся! Хлопцы ныралі, шмат разоў ныралі і адчынілі гэтую засаўку, і ім далі на каманду сем тысяч рублёў. А пра абяцаныя машыны і кватэры забыліся. Ды і не з-за іх яны ныралі! Не з-за матэрыяльнага, менш за ўсё з-за матэрыяльнага. (Расхваляваўся.)

Гэтых людзей ужо няма… Толькі дакументы ў нашым музеі… Прозвішчы… Але калі б яны не зрабілі гэтага? Наша гатоўнасць да самаахвяравання… Нам няма роўні…

Я тут спрачаўся з адным… Ён мне даказваў, што гэта спалучана з тым, што ў нас вельмі нізкая цана на жыццё. Азіяцкі гэткі фаталізм. Чалавек, які ахвяруе сабой, не ўспрымае сябе як унікальную, непаўторную асобу, якой болей ніколі не будзе. Туга па ролі. Раней ён быў чалавекам без тэксту, статыстам. Не было ў яго сюжэту, ён служыў фонам. А тут раптам стаў галоўнай дзейнай асобай. Туга па сэнсе. Што такое наша прапаганда? Наша ідэалогія? Вам прапануюць памерці, але здабыць сэнс. Узвышаюць. Даюць ролю! Вялікая вартасць смерці, бо за смерцю вечнасць. Ён даказваў мне. Але я не згодны! Катэгарычна! Так, мы выхаваны быць салдатамі. Гэтак нас вучылі. Заўсёды мабілізаваныя, заўсёды гатовыя на што-небудзь немагчымае. Мой бацька, калі я пасля школы хацеў пайсці ў цывільную вну, быў ашаломлены: "Я — кадравы вайсковец, а ты будзеш насіць пінжак? Айчыну трэба абараняць!" Некалькі месяцаў са мною не размаўляў, пакуль я не падаў дакументы ў ваеннае вучылішча. Бацька — удзельнік вайны, ён памёр ужо. Ну, практычна аніякага матэрыяльнага багацця не меў, як і ўсё ягонае пакаленне. Пасля яго нічога не засталося: дома, машыны, зямлі…Што я маю? Палявую афіцэрскую сумку, ён яе атрымаў перад фінскай кампаніяй, а ў ёй ягоныя баявыя ордэны. Яшчэ ў поліэтыленавым пакеце ў мяне ляжаць трыста пісьмаў бацькавых з фронту, пачынаючы з сорак першага года, маці іх зберагла. Усё, што засталося пасля бацькі… Але я лічу, што гэта неацэнны капітал!

Цяпер вы разумееце, якім я бачу наш музей? Вунь там у скрыначцы зямля чарнобыльская… Жменька… Вунь шахцёрская каска… Таксама адтуль… Сялянскае начынне з зоны… Сюды няможна дазіметрыстаў пускаць. Фоніць! Але тут усё павінна быць сапраўдным! Без муляжоў. Нам павінны паверыць. А павераць толькі сапраўднаму, бо занадта шмат хлусні вакол Чарнобыля. Было і ёсць. Абраслі фондамі, камерцыйнымі структурамі…

Раз вы пішаце такую кнігу, павінны паглядзець наш унікальны відэаматэрыял. Па крупінках збіраем. Чарнобыльскай хронікі, лічыце, няма! Яе не далі зняць, усё засакрэцілі. Калі каму-небудзь штосьці ўдавалася занатаваць, дык адпаведныя органы тут жа забіралі гэты матэрыял і вярталі размагнічаныя стужкі. У нас няма хронікі, як эвакуіравалі людзей, вывозілі жывёлу… Трагедыю здымаць забаранялася, здымалі — гераізм! Чарнобыльскія альбомы ўсё-такі цяпер выдадзены, але колькі разоў кіна- і тэлеаператарам разбівалі камеры. Цягалі па інстанцыях… Каб сумленна распавесці пра Чарнобыль, трэба была мужнасць. Яна і сёння патрэбна. Паверце мне! Але вы павінны ўбачыць… Гэтыя кадры…Чорныя, як графіт, твары першых пажарнікаў. А іхнія вочы? Гэта ўжо вочы людзей, якія ведаюць, што адыходзяць ад нас… На адным фрагменце — ногі жанчыны, якая раніцою пасля катастрофы ішла апрацоўваць гародзік паблізу атамнай станцыі. Ішла па траве, на якой ляжала раса… Ногі нагадваюць рэшата, усе ў дзірачках да самых каленяў… Гэта трэба ўбачыць, калі вы пішаце такую кнігу…

Я прыходжу дадому і не магу ўзяць на рукі свайго малога сына. Мне трэба выпіць пяцьдзесят-сто грамаў гарэлкі, каб узяць на рукі дзіця…

Цэлы аддзел у музеі — верталётчыкі… Палкоўнік Вадалажскі… Герой Расіі, пахаваны на беларускай зямлі, у вёсцы Жукаў Луг. Калі ён атрымаў звышдапушчальную дозу, павінен быў з'ехаць, неадкладна эвакуіравацца, але застаўся і навучыў яшчэ трыццаць тры экіпажы. сам зрабіў сто дваццаць вылетаў, скінуў дзвесце-трыста тон грузу. Чатыры-пяць вылетаў на працягу сутак, пры вышыні трыста метраў над рэактарам, тэмпература ў кабіне — да шасцідзесяці градусаў. Уявіце, што рабілася ўнізе, калі мяхі з пяском скідваліся… Актыўнасць дасягала тысячы васьмісот рэнтгенаў у гадзіну. Пілотам рабілася блага ў паветры. Каб скінуць прыцэльна, патрапіць у цэль — вогненнае жарало, яны высоўвалі галовы з кабіны і прымерваліся вокам. Іншага спосабу не было… На пасяджэннях урадавай камісіі… Проста, будзённа дакладвалася: "На гэта трэба пакласці два-тры жыцці. А на гэта — адно жыццё". Проста і будзённа…

Палкоўнік Вадалажскі памёр. У картачку ўліку дозаў, набраных над рэактарам, урачы яму запісалі… сем бэраў. На самой справе іх было шэсцьсот!

А чатырыста шахцёраў, якія дзень і ноч дзяўблі тунель пад рэактарам? Трэба было пракапаць тунель, каб заліць туды вадкі азот і замарозіць земляную падушку, так гэта пазначаецца на інжынернай мове. Іначай бы рэактар пайшоў у грунтовыя воды… Шахцёры Масквы, Кіева, Днепрапятроўска… Я нідзе пра іх не чытаў. А яны голыя, пры тэмпературы за пяцьдзесят градусаў, кацілі паперадзе сябе ваганеткі на чацвярэньках. Там было сотні рэнтгенаў…

Цяпер яны паміраюць… Але калі б яны не зрабілі гэтага? Я лічу, што яны — героі, а не ахвяры вайны, якой нібы і не было. Называюць яе аварыяй, катастрофай. А была вайна… Чарнобыльскія помнікі падобныя на ваенныя.

Ёсць рэчы, якія ў нас не прынята абмяркоўваць, славянская сарамлівасць. Вы ж павінны ведаць… Такую кнігу пішаце… У тых, хто працаваў на рэактары ці ў непасрэднай блізкасці да яго, як правіла, паражаецца… падобны сімптом у ракетчыкаў, гэта знаёмы клопат… як правіла, паражаецца мочапалавая сістэма. Але пра гэта ў нас уголас не гавораць… Не прынята… Я аднойчы суправаджаў англійскага журналіста, ён падрыхтаваў вельмі цікавыя пытанні. Якраз на гэтую тэму, яго цікавіў чалавечы бок праблемы. Што пасля ўсяго з чалавекам — дома, у быце, у інтымным? Толькі ніводнай шчырай гаворкі не атрымалася. Папрасіў ён сабраць, напрыклад, верталётчыкаў… Пагаварыць у мужчынскай кампаніі… Яны прыехалі, некаторыя пенсіянеры ўжо ў трыццаць пяць-сорак гадоў, аднаго прывезлі са зламанай нагою, у яго старэчы пералом, гэта значыць пад уздзеяннем радыяцыі косці размякчаюцца. Яго прывезлі… Англічанін задае ім пытанне: як вы цяпер у сям'і, са сваімі маладымі жонкамі? Верталётчыкі маўчаць, яны прыйшлі расказваць, як здзяйснялі па пяць вылетаў за суткі. А тут… Пра жонак? Пра такое… Давай ён іх па адным выцягваць… Адказваюць дружна: здароўе нармальнае, дзяржава цэніць, у сям'і любоў… Ніводны… Ніводны з іх не адкрыўся… Яны пайшлі, а я адчуваю, ён прыгнечаны: "Цяпер ты разумееш, — кажа, — чаму вам ніхто не верыць? Вы падманваеце саміх сябе". А сустрэча гэта адбывалася ў кафэ, абслугоўвалі дзве прыгожанькія афіцыянткі, яны ўжо ўсё прыбіраюць са столікаў, і ён у іх пытаецца: "А вы можаце мне адказаць на некалькі пытанняў?" I гэтыя дзве дзеўчынёхі яму ўсё выклалі. Ён: "Вы хочаце выйсці замуж?" — "Так, але толькі не тут. Кожная з нас марыць выйсці замуж за іншаземца, каб нарадзіць здаровае дзіця". Тады больш смела: "Ну, а ў вас ёсць партнёры? Хто яны? Яны вас задавальняюць? Вы самі разумееце, што я маю на ўвазе?" — "Вось тут сядзелі з вамі хлопцы, — смяюцца, — верталётчыкі. Пад два метры. Звінелі медалямі. Яны для прэзідыума падыходзяць, але не для ложка". Сфатаграфаваў ён гэтых дзеўчынёх, а мне паўтарыў тую ж фразу: "Цяпер ты разумееш, чаму вам ніхто не верыць? Вы падманваеце саміх сябе".

Паехалі мы з ім у зону. Вядомая статыстыка: вакол Чарнобыля — восемсот магільнікаў. Ён чакаў нейкіх фантастычных інжынерных збудаванняў, а гэта — звычайныя ямы. Ляжыць у іх "рыжы лес", высечаны вакол рэактара на сто пяцідзесяці гектарах (у першыя два дні пасля аварыі сосны і елкі зрабіліся чырвонымі, а пасля рыжымі). Ляжаць тысячы тон металу і сталі, дробныя трубы, спецвопратка, бетонныя канструкцыі… Ён паказаў мне здымак з англійскага часопіса. Панарамны… Зверху… Тысячы адзінак аўтатрактарнай і авіяцыйнай тэхнікі… пажарныя машыны і машыны "Хуткай дапамогі"… Самы буйны магільнік ля рэактара. Ён хацеў яго зняць — ужо цяпер — праз дзесяць гадоў. Яму абяцалі за гэты здымак вялікія грошы. I вось мы кружым, кружым, і адзін начальнік нас адсылае да другога — то карты няма, то дазволу. Матляліся, пакуль да мяне не дайшло: няма гэтага магільніка, ён ужо не існуе ў рэальнасці, а толькі ў справаздачах, даўно расцягалі па рынках, на запчасткі па калгасах і сваіх дварах. Раскралі, вывезлі. Англічанін зразумець гэтага не мог. Не паверыў! Калі я сказаў яму ўсю праўду, ён не паверыў! I я цяпер, чытаючы нават смелы артыкул, не веру, заўсёды ў падсвядомасці круціцца думка: "А раптам гэта таксама хлусня? Ці нейкія байкі". Згадаць трагедыю стала агульным месцам… Абыходкавым штампам! Страшылкай! (Вымаўляе з роспаччу. Маўчыць).

Валаку ўсё ў музей… Збіраю… Але, надараецца, думаю: "Кінуць! Збегчы!" Ну, як вытрываць?!

Была ў мяне гаворка з маладым святаром…

Мы стаялі ля свежай магілы старшыны Сашы Ганчарова… З тых, хто быў на даху рэактара… Снег. Вецер. Надвор'е лютае. Святар служыць паніхіду. Чытае малітву. З голай галавой. "Вы быццам і не адчувалі холаду?" — спытаўся я пасля. "Не, — адказаў ён, — у такія хвіліны я ўсемагутны. Ніводны царкоўны абрад не дае мне такую энергію, як паніхіда". Я гэта запомніў — словы чалавека, які заўсёды паблізу смерці. Не аднойчы пытаўся ў замежных журналістаў, якія прыязджаюць да нас, многія па некалькі ўжо разоў, чаму яны едуць, просяцца ў зону? Нельга думаць, што з-за адных толькі грошай ці кар'еры. "Нам падабаецца ў вас, — прызнаваліся, — атрымліваем тут магутны энергетычны зарад". Нечаканы адказ, праўда? Для іх, напэўна, наш чалавек, яго пачуцці, яго свет, — нязведанае, гіпнатызуючае… Але я не ўцяміў, што ім больш падабаецца: мы — самі? Ці тое, што пра нас можна напісаць? Праз нас — зразумець?

Што ж мы ўсё круцімся вакол смерці?

Чарнобыль… У нас іншага свету ўжо не будзе… Спачатку, як вырвалі глебу з-пад ног, выплюхвалі гэты боль шчыра, а цяпер прыйшло ўсведамленне, што іншага свету няма і падацца няма куды. Адчуванне трагічнай аселасці на гэтай чарнобыльскай зямлі, зусім іншае светаадчуванне. З вайны вяртаеца "страчанае" пакаленне… Успомнім Рэмарка? А з Чарнобылем жыве "разгубленае" пакаленне… Мы разгубіліся… Нязменнымі засталіся толькі чалавечыя пакуты… Наш адзіны капітал. Неацэнны!

…Я прыходжу дадому… Пасля ўсяго… жонка слухае мяне… А пасля ціха кажа: "Я люблю цябе, але сына табе не аддам. Нікому яго не аддам. Ні Чарнобылю, ні Чачні… Нікому!" У ёй пасяліўся ўжо гэты страх…"

Сяргей Васільевіч Собалеў, намеснік старшыні праўлення Рэспубліканскай асацыяцыі "Шчыт Чарнобыля"