Чарнобыльская малітва

Маналог пра тое, чаго мы не ведалі: смерць можа быць такой прыгожаю

"У першыя дні галоўным было пытанне, хто вінаваты? Пасля, калі мы больш уведалі, пачалі думаць, што рабіць? Як уратавацца? Цяпер, змірыўшыся з думкаю, што гэта не на год і не на два, а на шмат пакаленняў, пачалі ў думках вяртацца назад, перагортваць староначку за староначкай…

Гэта здарылася ноччу, з пятніцы на суботу… раніцою ніхто ні пра што не здагадваўся. Выправіла ў школу сына, муж пайшоў у цырульню. Гатую абед. Муж неўзабаве вярнуўся…Са словамі: "На атамнай нейкі пажар. Загад: не выключаць радыё". Я забылася сказаць, што мы жылі ў Прыпяці, побач з рэактарам. Датэгуль перад вачыма — ярка-малінавае зарыва. Рэактар неяк знутры свяціўся. Гэта быў не звычайны пажар, а нейкае свячэнне. Прыгожа. Нічога падобнага я ў кіно не бачыла. Увечары людзі высыпалі на балконы, у каго не было — ішлі да сяброў, знаёмых. У нас дзевяты паверх, выдатная бачнасць. Выносілі дзяцей, падымалі на руках: "Паглядзі! Запомні!" I гэта людзі, якія на рэактары працавалі… Інжынеры, рабочыя… Настаўнікі фізікі… Стаялі ў чорным пыле… Размаўлялі… Дыхалі… Любаваліся… Сёй-той за дзесяткі кіламетраў прыязджаў на машынах, веласіпедах, каб паглядзець. Мы не ведалі, што смерць можа быць такой прыгожай. Але я не сказала б, што ў яе адсутнічаў пах. Не вясновы і не асенні пах, а штосьці зусім іншае, і не пах зямлі…

Пяршыла ў горле, у вачах — слёзы самі па сабе. Я не спала ўсю ноч і чула, як тупалі наверсе суседзі, таксама без сну. Нешта яны там перацягвалі, стукалі, можа быць, рэчы пакавалі. Глушыла галаўны боль цытрамонам. Раніцою, як развіднела, агледзелася вакол, гэта я не зараз прыдумала, не пасля, а тады адчула: штосьці не так, штосьці змянілася. Назусім. У восем раніцы па вуліцах ужо хадзілі вайскоўцы ў супрацьгазах. Калі мы ўбачылі на вуліцах горада салдат і вайсковую тэхніку, мы не спалохаліся, а наадварот супакоіліся: калі армія прыйшла на дапамогу, усё будзе нармальна. У нашу свядомасць яшчэ не ўкладвалася, што мірны атам можа забіваць… Што чалавек бяссільны перад законамі фізікі…

Па радыё ўвесь дзень аб'яўлялі, каб рыхтаваліся да эвакуацыі: павязуць на тры дні. Памыюць, правераць. Дзецям сказалі абавязкова ўзяць з сабой падручнікі. Муж усё-такі паклаў у партфель дакументы і нашы вясельныя фатаграфіі. А я адзінае, што прыхапіла, гэта газавую хусцінку на выпадак кепскага надвор'я…

З першых дзён адчулі, што мы — чарнобыльцы, цяпер ужо асобны народ. Аўтобус, у якім нас везлі, спыніўся нанач у нейкай вёсцы. Людзі спалі на падлозе ў школе, у клубе, няма дзе прыткнуцца. I адна жанчына запрасіла да сябе: "Ідземце, я пасцялю на ложку. Шкада вашага хлопчыка". А другая, што стаяла побач, адцягвала яе ад нас: "Ты здурнела! Яны — заразныя". Калі мы перасяліліся ўжо ў Магілёў, і сын пайшоў у школу, у першы ж дзень ён прыбег дадому з плачам… Яго пасадзілі разам з дзяўчынкай, а тая не хоча, бо ён радыяцыйны, быццам бы калі з ім сядзець, дык можна памерці. Сын вучыўся ў чацвёртым класе, і так атрымалася, што ён адзін, чарнобыльскі, быў у гэтым класе. Яны ўсе яго баяліся, называлі "светлячком"… Я спалохалася, што ў яго гэтак хутка скончылася дзяцінства… Мы выязджалі з Прыпяці, а насустрач нам ішлі вайсковыя калоны… Бронетэхніка… Тут стала страшна. Але мяне не пакідала дзіўнае адчуванне, што ўсё гэта адбываецца не са мною, з іншымі. Сама плакала, шукала харч, начлег, абдымала, супакойвала сына, а ўсярэдзіне — нават не думка, заўсёднае адчуванне: я — глядач. Толькі ў Кіеве нам выдалі першыя грошы, а купіць на іх нічога няможна: сотні тысяч людзей паднялі з месца, усё скуплена, з'едзена. У многіх — інфаркты, інсульты, проста там — на вакзалах, у аўтобусах. Мяне ўратавала мая мама. За сваё доўгае жыццё яна не раз пазбаўлялася хаты, нажытай маёмасці. Першы раз яе рэпрэсавалі ў трыццатыя гады, забралі ўсё: карову, каня, хату. Другі раз — пажар, толькі мяне выхапіла з агню. "Трэба перажыць, — суцяшала. — Мы ж жывыя".

Успомніла… Сядзім у аўтобусе. Плачам. Мужчына на першым сядзенні гучна сварыцца на жонку: "Якая ж ты дурніца! Усе хоць нейкія рэчы ўзялі, а мы з табой трохлітровымі слоікамі загрузіліся". Жонка яго вырашыла, што калі на аўтобусе, дык па дарозе перадасць сваёй маці пустыя слоікі для марынадаў. Каля іх ляжалі вялізныя пузатыя авоські, мы ўсю дарогу на іх спатыкаліся. Гэтак яны з тымі слоікамі і прыехалі ў Кіеў.

…Я спяваю ў царкоўным хоры. Евангелле чытаю. Хаджу ў царкву, бо толькі там гавораць аб вечным жыцці. Суцяшаюць чалавека. Больш нідзе гэтых слоў не пачуеш, а гэтак хочацца пачуць.

Мне часта сніцца сон, як мы ідзём з сынам па сонечнай Прыпяці. Цяпер — гэта ўжо горад-прывід. Ідзём і разглядаем ружы, у Прыпяці было шмат ружаў,вялізныя клумбы з ружамі… Я была такая маладая. Сын маленькі… Кахала…

А ўвесь страх забыла… Быццам была толькі глядачкай…"

Надзея Пятроўна Выгоўская, перасяленка з горада Прыпяці

Маналог пра тое, як лёгка стаць зямлёй

"Я стараўся запомніць тыя дні… Было шмат новых адчуванняў… Страх… Вырваўся ў нязведанае, як на Марс… Я родам з Курска, у шэсцьдзесят дзевятым годзе ў нас пабудавалі атамную станцыю. У горадзе Курчатаве. З Курска туды ездзілі купляць прадукты. Кілбасу. Атамшчыкаў забяспечвалі па вышэйшай катэгорыі. Я запомніў вялікі ставок, у ім вудзілі рыбу. Непадалёк ад рэактара. Пасля Чарнобыля я гэта часта ўспамінаў…

Значыць, так: мне ўручаюць позву, і я, як чалавек дысцыплінаваны, у той жа дзень іду ў ваенкамат. Ваенком гартае маё "дзела": "Ты, — кажа, — ні разу ў нас на зборах не быў. А тут хімікі патрэбны. Не хочаш у лагер пад Мінск на дваццаць пяць дзён?" Я падумаў: "Чаму б мне не адпачыць ад сям'і, ад работы? Пашпацырую па свежым паветры". Дваццаць другога чэрвеня тысяча дзевяцьсот восемдзесят шостага года з рэчамі, кацялком і зубной шчоткай у адзінаццаць гадзін я прыбыў на зборны пункт. Здзівіла, што нас занадта шмат для мірнага часу. Мільганулі нейкія ўспаміны. З ваенных фільмаў. I дзень жа які выпаў: дваццаць другога чэрвеня… Пачатак вайны…То аб'явяць строіцца, то разысціся, і гэтак да вечара. У аўтобусы пагрузіліся, калі цямнець пачало. Каманда: "Хто спіртное ўзяў, выпівайце. Уначы сядзем у цягнік, а раніцою будзем у частцы. Каб выйшлі свежанькія, як агурочкі, без лішняга багажу". Вядомая рэч. Гулі ўсю ноч.

Раніцою знайшлі ў лесе сваю частку. Зноў пастроілі і выклікаюць па алфавіце. Атрыманне спецадзення. Далі адзін камплект, другі, трэці, ну, думаю, сур'ёзныя справы. Яшчэ выдаюць шынель, шапку, матрац, падушку, — усё зімовае. А на вуліцы — лета і абяцалі, што адпусцяць праз дваццаць пяць дзён. "Ды вы што, хлопцы, — смяецца капітан, які нас вёз. — Дваццаць пяць дзён?! На паўгода ў Чарнобыль загрыміце". Недаўменне, агрэсія. Тут нас давай угаворваць: хто за дваццаць кіламетраў трапіць — двайны аклад, хто за дзесяць — трайны, хто да самога рэактара — множ на шэсць. Адзін пачынае лічыць, што ён за шэсць месяцаў на сваёй машыне дамоў прыедзе, другі хацеў бы збегчы, але вайсковая дысцыпліна. Што такое радыяцыя? Ніхто не чуў? А я якраз перад гэтым прайшоў курсы па грамадзянскай абароне, нам выдавалі інфармацыю трыццацігадовай даўніны: пяцьдзесят рэнтгенаў — смяртэльная доза. Вучылі, як падаць, каб ударная хваля над табою прайшла, не зачапіла. Абпраменьванне, цеплавы нагрэў… А пра тое, што радыеактыўнае заражэнне мясцовасці — самы паражальны фактар, — ні слова. I тыя кадравыя афіцэры, якія везлі нас у Чарнобыль, не надта цямілі, адно ведалі: гарэлкі трэба як мага больш, ад радыяцыі памагае. Шэсць дзён стаялі пад Мінскам, шэсць дзён пілі. Я калекцыяніраваў этыкеткі спіртных бутэлек. Спачатку гарэлку пілі, пасля, гляджу, пайшлі нейкія дзіўныя напоі: нітхінол і розныя іншыя ачышчапьнікі. Як хіміку мне гэта было цікава. Пасля нітхінолу — ногі ватныя, а галава цвярозая, даеш сабе каманду "Устаць!". А сам падаеш.

Значыць, так: я — інжынер-хімік, кандыдат навук, прызвалі мяне з пасады загадчыка лабараторыі буйнога вытворчага аб'яднання. Як мяне выкарыстоўвалі? Далі ў рукі рыдлёўку, практычна гэта быў мой адзіны інструмент. Тут жа нарадзіўся афарызм: на атам — з рыдлёўкай. Ахоўныя сродкі: рэспіратары, супрацьгазы, але ніхто імі не карыстаўся, бо спякота да трыццаці градусаў, нацягнеш — памрэш адразу. Распісаліся як за дадатковую амуніцыю, і забыліся. Яшчэ адзін штрых… З аўтобусаў пераселі на цягнік, пасадачных месцаў у вагоне — сорак пяць, а нас — семдзесят. Спалі па чарзе. Штосьці раптам прыгадалася… Што такое — Чарнобыль? Баявая тэхніка і салдаты. Мыечныя пасты. Ваенная абстаноўка. Размясцілі ў палатках, па дзесяць чалавек. У кагосьці засталіся дома дзеці, у кагосьці жонка раджае. у кагосьці няма кватэры. Ніхто не ныў. Трэба, значыць, трэба. Радзіма паклікала, радзіма загадала. Такі ў нас народ.

Вакол палатак аграмадныя горы пустых кансервавых бляшанак. Манбланы. Недатыкальны запас, які недзе захоўваўся на вайсковых складах. На выпадак вайны. Бляшанкі з-пад тушонкі, ячнай кашы… З-пад кількі… Зграі катоў… Іх — як мух… Вёскі выселены… Ад ветру веснічкі рыпнуць, імгненна абарочваешся: чакаеш чалавека. Замест чалавека — кот выходзіць…

Здымалі заражаны верхні пласт зямлі. грузілі ў аўтамашыны і вывозілі на магільнікі. Я лічыў, што магільнік — нейкае складанае інжынернае збудаванне, а гэта звычайны курган. Зямлю мы падымалі і скручвалі вялікімі рулонамі… Як дыван… Зялёную дзярніну з травой, кветкамі, карэннямі… З жучкамі… Павукамі, чарвякамі… Работа для вар'ятаў. Нельга ж абдзерці ўсю зямлю, зняць з яе ўсё жывое. Калі б не пілі па-чорнаму, кожную ноч, сумняваюся, што можна вытрываць. Псіхіка не выстаяла б. Сотні кіламетраў абадранай зямлі, неўрадлівай. Хаты, хлявы, дрэвы, шасейныя дарогі, дзіцячыя садкі, студні, — заставаліся, як голыя… Раніцою трэба пагаліцца, баішся зазірнуць у люстэрка, убачыць свой твар. Бо думкі з'яўляліся ўслякія… Цяжка ўявіць, каб туды вярнуліся жыць людзі… Але мы мянялі шыфер, мылі дахі. Тое, што робім марную работу, разумелі ўсе. Тысячы людзей. Але кожнае раніцы падымаліся і зноў яе рабілі. Непісьменны дзед спаткае: "Кідайце, сынкі, дурную работу, сядайце за стол, паабедайце з намі". Вецер дзьме. Хмары плывуць. Рэактар не закрыты… Знялі пласт, праз тыдзень вярнуліся, можна наноў пачынаць. А здымаць ужо няма чаго. Пясок сыплецца… Сэнс зразумеў аднаго разу, калі з верталётаў распырсквалі спецыяльны раствор, каб узнікла палімерная плёначка, якая не дасць лёгкарухомаму грунту перасоўвацца. Гэта мне было зразумела. Але мы капалі, капалі…

Вёскі выселены, але ў паасобных заставаліся старыя… Зайсці ў звычайную хату і сесці паабедаць… Сам рытуал… Паўгадзіны нармальнага чалавечага жыцця… Хоць есці там нічога няможна. Забаранялася. Але гэтак хацелася пасядзець за сталом… У старой хаце… Пасля нас заставаліся толькі курганы. Пасля нібыта іх павінны абкласці бетоннымі плітамі, абгарадзіць калючым дротам. Там пакідалі самазвалы, уазікі, краны, на якіх працавалі, бо метал мае ўласцівасць радыяцыю назапашваць, паглынаць. Расказваюць, што ўсё гэта пасля кудысьці знікла. Раскралі. Я веру, бо ў нас усё можа быць. Адзін раз трывога: дазіметрысты праверылі і аказаліся, што сталоўка пабудавана на месцы, дзе радыяцыя вышэйшая, чым там, куды мы ездзілі працаваць. А мы ўжо жылі тут два месяцы. Такі ў нас народ. Слупы і на іх дошкі набіты на ўзроўні грудзей. Гэта называлася сталоўкай… Стоячы елі. Мыліся з бочкі… Туалет — доўгая траншэя ў чыстым полі… У руках — рыдлёўка… I побач рэактар…

Праз два месяцы мы пачалі ўжо сёе-тое разумець. Давай пытацца: "Мы ж не смяротнікі. Пабылі два месяцы, хопіць, час нас памяняць". Генерал-маёр Антошкін праводзіў з намі гутарку, шчыра гаварыў: "Нам нявыгадна вас мяняць. Мы вам далі адзін камплект адзення. Другі, трэці. Вы навыкі набылі. Мяняць вас — дарагая справа, турботлівая". I ўпор на тое, што мы — героі. Раз у тыдзень тым, хто добра зямлю капаў, перад строем уручалі пахвальную грамату. Лепшы пахавальшчык Савецкага Саюза. Вар'яцтва нейкае…

Пустыя вёскі… Жывуць куры і каты. Зойдзеш у хлеў, поўныя гнёзды яек. Пяклі. Салдаты — бравыя дзецюкі. Курыцу спаймаюць. Вогнішча. Бутля самагону. Штодня ў палатцы выпівалі хорам трохлітровую бутлю самагону. Хто ў шахматы гуляе, хто на гітары. Чалавек да ўсяго прывыкае. Адзін нап'ецца — і ў ложак, іншаму крычаць ахвота. Біцца. Двое селі п'яныя за руль. Разбіліся. Аўтагенам іх выразалі, даставалі з расплюшчанага жалеза. Я ратаваўся тым, што пісаў дадому доўгія лісты і вёў дзённік. Высачыў мяне начальнік палітаддзела, пачаў цікаваць за мной: дзе хаваю, што пішу? Падгаварыў суседа шпіёніць за мной. Той папярэдзіў: "Што шрайбуеш?" — "Кандыдацкую абараніў, доктарскую пішу". Смяецца: "Я так палкоўніку і перадам. А ты гэтую рэч схавай". Добрыя былі хлопцы. Я ўжо казаў, ніводнага ныціка. Баязліўца. Паверце: нас ніхто ніколі не пераможа. Ніколі! Афіцэры не вылазілі з палатак. Валяліся ў хатніх тапачках. Пілі. Пляваць! Мы капалі. Хай атрымліваюць на пагоны новыя зорачкі. Пляваць! Такі ў нас народ.

Дазіметрысты — багі. Усе да іх праціскваюцца: "Ну, сынок, якая ў мяне радыяцыя?" Адзін прадпрымальны салдат скумекаў: узяў звычайны кій, наматаў на яго дрот. Пастукаў ў адну хату і па сцяне гэтым кіем водзіць. Бабуля за ім: "Сынок, што там у мяне?" — "Ваенная тайна, бабуля". — "А ты мне скажы, сынок. А табе шклянку самагонкі налью". — "Ну, давай!" — Выпіў. "Усё нармальна ў цябе, бабуля". I пайшоў далей…

У сярэдзіне тэрміну нам нарэшце ўсім выдалі дазіметры, такія маленькія каробачкі, унутры крышталь. Сёй-той пачаў кеміць: трэба яго раніцою завезці да магільніка і пакінуць там, а пад канец дня забраць. Чым больш радыяцыі, тым хутчэй адпачынак дадуць. Ці болей заплоцяць. Хто на бот, там шлейка ёсць, павесіў, каб бліжэй да зямлі. Тэатр абсурду. Гэтыя датчыкі былі не зараджаны, для таго, каб яны пачалі адлік, іх трэба было зарадзіць першаснай дозай радыяцыі. Гэта значыць, гэтыя бразготкі, цацкі гэтыя далі для адводу вачэй. Псіхатэрапія. На самой справе аказалася крамянёвая прылада, на складах гадоў пяцьдзесят валялася. У ваенны білет у канцы кожнаму ўпісалі аднолькавую лічбу: сярэднюю дозу радыяцыі памножылі на колькасць дзён прабывання. Замералі сярэднюю дозу ў палатках, дзе мы жылі.

Ці то анекдот, ці то быль. Звоніць салдат каханай дзяўчыне. Яна хвалюецца: "Што ты там робіш?" Ён вырашыў фарснуць: "Толькі што з-пад рэактара вылез, памыў рукі". I тут — гудкі. Гаворка абарвалася. Кадэбэ слухае…

Дзве гадзіны — на адпачынак. Ляжаш пад кусток, а паспелі ўжо вішні, такія буйныя, салодкія, абатрэш і ў рот. Шаўковіца, я ўпершыню бачыў шаўковіцу…

Калі працы не было, вадзілі маршыраваць. Фільмы гаядзелі. Індыйскія. Пра каханне. Да трох-чатырох гадзін раніцы. Кашавар праспіць, каша сырая. Прывозілі газеты. Там пісалі, што мы — героі! Добраахвотнікі. Друкаваліся фатаграфіі. Напаткаць бы нам таго фатографа…

Непадалёк стаялі інтэрнацыянальныя часткі. Татары з Казані. Бачыў іхні самасуд. Гоняць перад строем салдата, спыніцца ці адбяжыць убок, б'юць. Нагамі. Поўзаў па хатах, чысціў. Сумку барахла ў яго знайшлі. Былі літоўцы. Праз месяц узбунтаваліся і запатрабавалі адпраўкі дадому.

Быў аднойчы спецзаказ: тэрмінова памыць хату ў пустой вёсцы. Фантастыка! "Навошта?" — "Там заўтра будуць гуляць вяселле". Аблілі са шлангаў дах, дрэвы, саскрэблі зямлю. Скасілі бульбоўнік, увесь гарод, траву ў двары. Пустэча вакол. Назаўтра прывезлі жаніха і нявесту. Прыехаў аўтобус з гасцямі. Музыкай… Сапраўдныя, а не кіношныя жаніх з нявестай. Яны ўжо жылі ў іншым месцы, перасяліліся, але іх угаварылі прыехаць сюды, каб зняць для гісторыі. Працавала прапаганда. Фабрыка мрояў… Нават тут абараняла нашы міфы: мы паўсюль выжывем, нават на мёртвай зямлі…

Перад самым ад'ездам мяне выклікаў камандзір: "Што ты пісаў?" — "Лісты маладой жонцы", — адказаў я. "Ты там гаядзі…" — паследваў загад.

Што засталося ў памяці пра тыя дні? Цень вар'яцтва… Як мы капалі… Капалі… Дзесьці ў дзённіку запісана, што я там скеміў. У першыя ж дні… Я зразумеў, як лёгка стаць зямлёй…"

Іван Мікалаевіч Жмыхаў, інжынер-хімік

Маналог пра сімвалы вялікай краіны

"Пад канец мая, недзе праз месяц пасля аварыі, да нас пачалі паступаць на праверку прадукты з трыццацікіламетровай зоны. Інстытут працаваў кругласутачна. Як ваенны У рэспубліцы толькі ў нас на той момант былі прафесіяналы і спецыяльная апаратура. Прывозілі вантробы хатняй і дзікай жывёлы. Праверылі малако. Пасля першых проб стала ясна, што да нас паступае не мяса, а радыеактыўныя адыходы. Вахтавым метадам у зоне пасвілі статкі. Пастухі прыязджалі і ад'язджалі, даярак прывозілі толькі на даенне. Выконвалі планы малаказаводы. Праверылі. Не малако, а радыеактыўныя адыходы. Сухі малочны парашок і бляшанкі згушчанага і канцэнтраванага малака Рагачоўскага малаказавода мы доўга выкарыстоўвалі на лекцыях як эталонную крыніцу. А ў гэты час іх прадавалі ў магазінах… Калі людзі чыталі на этыкетках, што малако з Рагачова, не бралі яго, яно затаварвалася, потым раптам з'явіліся бляшанкі без этыкетак. Мяркую, прычына не ў тым, што не хапала паперы — людзей падманвалі. Падманвала дзяржава.

Першая паездка ў зону: у лесе фон у пяць-шэсць разоў вышэйшы, чым у полі, на дарозе. Паўсюль высокія дозы. Працуюць трактары… Сяляне капаюць свае гароды… У некалькіх вёсках змералі шчытавідку дарослым і дзецям: у сто, у тысячу разоў вышэй за дапушчальную дозу. Была ў нас у групе жанчына. Радыёлаг. З ёй здарылася істэрыка, калі ўбачыла, што дзеці сядзяць у пяску, гуляюць. Праверылі грудное малако — радыеактыўнае… Працуюць магазіны і, як звычайна, у нас у вёсках, мануфактура і прадукты ў суседстве: касцюмы, сукенкі, а побач каўбаса, маргарын. Ляжаць адкрыта, нават не накрытыя цэлафанам. Бяром каўбасу, яйкі… Робім рэнтгенаўскі здымак: не прадукгы, а радыеактыўныя адыходы…

Мы пыталіся — што рабіць, як быць? Нам адказвалі: "Праводзьце замеры. Глядзіце тэлевізар". Па тэлевізары Гарбачоў супакойваў: "Прыняты неадкладныя меры"… Я верыў. Інжынер з дваццацігадовым стажам, добра знаёмы з законамі фізікі. Ведаў жа я, што з гэтых мясцін трэба сысці ўсяму жывому. Хоць бы на нейкі час. Але мы добрасумленна праводзілі замеры і глядзелі тэлевізар. Мы прывыклі верыць. Я — з пасляваеннага пакалення, якое вырасла ў гэтай веры. Адкуль вера? Мы перамагаі ў такой страшнай вайне. Перад намі тады ўвесь свет схіляўся. Гэта ж было! У Кардыльерах на скалах было высечана імя — Сталін! Што гэта? Сімвал. Сімвал вялікай краіны.

Вось адказ на ваша пытанне: чаму мы ведалі і маўчалі? Чаму не выйшлі на плошчу, не крычалі? Мы дакладвалі, складалі тлумачальныя запіскі. А маўчалі і пакорліва падпарадкоўваліся загадам, бо партыйная дысцыпліна, я — камуніст. Не памятаю, каб хто-небудзь з нашых супрацоўнікаў адмовіўся ад камандзіроўкі ў зону. Не з-за страху пакласці партбілет, а з-за веры. Перш за ўсё, вера, што мы жывём прыгожа і справядліва, і чалавек у нас вышэй за ўсё, мера ўсіх рэчаў. Крушэнне гэтай веры пасля для многіх канчалася інфарктам ці самазабойствам. Куляй у сэрца, як у акадэміка Лягасава… Таму што калі траціш веру, застаешся без веры, ты ўжо не ўдзельнік, а саўдзельнік, у цябе няма апраўдання. Я так яго разумею.

Нейкі знак… На кожнай атамнай станцыі ў былым Саюзе ў сейфе ляжаў план ліквідацыі аварыі. Тыповы план. Сакрэтны. Без такога плана нельга было атрымаць дазвол на пуск станцыі. За шмат гадоў да аварыі яго распрацавалі менавіта на прыкладзе Чарнобыльскай станцыі: што рабіць і як? Хто адказвае? Дзе знаходзіцца? Да самых малых падрабязнасцей… I раптам там, на гэтай станцыі, адбываецца катастрофа… Што гэта — супадзенне? Містыка? Калі б я быў вернікам… Калі хочаш знайсці сэнс, адчуваеш сябе рэлігійным чалавекам. А я — інжынер. Я — чалавек іншай веры. У мяне іншыя сімвалы…"

Марат Піліпавіч Коханаў, былы інжынер Інстытута ядзернай энергетыкі Акадэміі навук Беларусі

Маналог пра тое, што ўжыцці страшнае адбываецца ціха і натуральна

"З самага пачатку… Недзе нешта здарылася. Я нават назву не расчула, дзесьці далёка ад нашага Магілёва… Прыбег са школы брат: усім дзецям раздаюць нейкія таблеткі. Пэўна, сапраўды нешта здарылася. Ай-яй-яй. I ўсе Першага мая мы цудоўна правялі дзень. Вярнуліся дадому позна ўвечары, у маім пакоі акно расчынена ветрам… Гэта прыгадалася пазней…

Працавала я ў інспекцыі па ахове прыроды. Там чакалі якіх-небудзь указанняў, але яны не паступалі… У штаце інспекцыі прафесіяналаў амаль не было, асабліва сярод кіраўніцтва: палкоўнікі ў адстаўцы, былыя партработнікі, пенсіянеры ці няўгодныя. У іншым месцы праштрафіўся, яго да нас. Сядзіць, шамаціць паперкамі. Зашумелі, загаварылі яны пасля выступлення ў Маскве нашага беларускага пісьменніка Алеся Адамовіча, які пачаў біць ва ўсе званы. Як яны яго ненавідзелі! Нешта ірэальнае. Тут жывуць іхнія дзеці, іхнія ўнукі, не яны, — а пісьменнік крычыць свету: ратуйце!! Здавалася б, павінен спрацаваць інстынкт самазахавання. На партсходах, у курылках — усе пра пісакаў. Навошта лезуць не ў сваё! Распусціліся! Існуе інструкцыя! Субардынацыя! Што ён разумее? Ён не фізік! Ёсць Цэка, ёсць генеральны сакратар! Я тады, можа, упершыню ўцяміла, што такое — трыццаць сёмы год. Як гэта было…

У той час маё ўяўленне пра атамную станцыю было зусім ідылічнае. У школе, у інстытуце нас вучылі, што гэта казачныя "фабрыкі энергіі з нічога", дзе людзі ў белых халатах сядзяць і націскаюць кнопкі. Чарнобыль выбухнуў на фоне непадрыхтаванай свядомасці, У дадатак ніякай інфармацыі. Горы папер з грыфам "зусім сакрэтна": "засакрэціць звесткі аб аварыі", "засакрэціць звесткі аб выніках лячэння", "засакрэціць звесткі аб ступені радыеактыўнага паражэння персаналу, які ўдзельнічаў у ліквідацыі…" Хадзілі чуткі: нехта ў газетах прачытаў, хтосьці чуў, камусьці сказалі… Нехта слухаў заходнія галасы, толькі яны ў той час перадавалі, якія таблеткі піць, як іх ужываць. Але рэакцыя часцей за ўсё была такая: ворагі злараднічаюць, а ў нас усё добра. Дзевятага мая ветэраны пойдуць на парад… Нават тыя, хто тушыў рэактар, як пасля высветлілася, таксама жылі сярод чутак. Здаецца, небяспечна рукамі браць графіт… Здаецца…

Адкульсці з'явілася ў горадзе вар'ятка. Хадзіла па рынку і гаварыла: "Я бачыла гэтую радыяцыю. Яна сіняя-сіняя, пераліваецца…" Людзі перасталі купляць на рынку малако, тварог. Стаіць бабуля з малаком, ніхто яго ў яе не бярэ. "Не бойцеся, — угаворвае, — я карову ў поле не выводжу, я траву ёй сама нашу". Выедзеш за горад, нейкія пудзілы ўздоўж дарогі маячаць: пасвіцца карова, цэлафанам абвязаная, а побач бабуля, таксама ўся ў цэлафане. Хоць плач, хоць смейся. I нас пачалі ўжо пасылаць на праверкі. Мяне накіравалі ў лясгас. Леснікам пастаўкі драўніны не зменшылі, як быў план, так і застаўся. На складзе ўключылі прыбор, а ён ліха яго ведае што паказвае. Ля дошак нібыта ўсё нармальна, а побач з нарыхтаванымі венікамі зашкальвае. "Адкуль венікі?" — "З Краснаполля (як пасля высветлілася, самы заражаны раён у нашай Магілёўскай вобласці). Апошняя партыя засталася. Усе адправілі". Як ты іх па розных гарадах знойдзеш?

Штосьці я яшчэ баялася забыць? Прыкметнае… А! Успомніла. Чарнобыль… I раптам новае, нязвыклае пачуццё, што ў кожнага з нас ёсць сваё асабістае жыццё, да гэтага яно нібыта не патрэбна было. А тут людзі пачалі задумвацца: што яны ядуць, чым кормяць дзяцей. Што небяспечна для здароўя, а што не? Пераязджаць у іншае месца ці не пераязджаць? Кожнаму трэба было прыняць рашэнне. А прывыклі жыць — як? Усёй вёскай, абшчынай. Заводам, калгасам. Мы былі савецкія людзі. Саборныя. Я, напрыклад, была савецкім чалавекам. Вельмі. Вучылася ў інстытуце, кожнае лета ездзіла з каматрадам. Быў такі маладзёжны рух — студэнцкія камуністычныя атрады. Мы там працавалі, а грошы пералічвалі якой-небудзь лацінаамерыканскай кампартыі. Наш атрад, у прыватнасці, Уругваю…

Мы памяняліся. Усё памянялася. Вельмі вялікія намаганні патрэбны, каб зразумець. Яшчэ гэтая няздольнасць выказацца…

Я — біёлаг. Мая дыпломная праца — паводзіны восаў. Два месяцы сядзела на бязлюдным востраве. У мяне было там сваё асінае гняздо. Яны прынялі мяне ў сваю сям'ю пасля таго, як тыдзень прыглядаліся. Бліжэй, чым на тры метры, нікога не падпускалі, а мяне на дзесяць сантыметраў ужо праз тыдзень. Я падкармлівала іх з запалкі варэннем проста на гняздзе. "Не разбурай мурашнік, гэта разумная форма чужога жыцця", — любімая прымаўка нашага выкладчыка. Асінае гняздо звязана з усім лесам, і я паступова таксама раблюся часткаю ландшафту. Падбягае мышанё і сядае на мыскі маіх красовак, дзікае, лясное, але яно ўжо ўспрымае мяне, як частку пейзажа, учора сядзела, сёння сяджу, заўтра буду сядзець…

Пасля Чарнобыля… На выстаўцы дзіцячых малюнкаў: ходзіць па чорным вясновым полі бусел… I подпіс: "Буслу ніхто нічога не сказаў". Гэта — мае пачуцці. А была праца. Мы ездзілі па вобласці, адбіралі пробы вады, пробы зямлі — і адвозілі ў Мінск. Дзяўчаткі нашы бурчэлі: "Гарачыя піражкі возім". Ні засцярогі, ні спецадзення. Сядзіш на пярэднім сядзенні, а за спіною пробы — "свецяцца". Складалі акты для захоўвання радыеактыўнага грунту. Хавалі зямлю ў зямлі… Гэткі дзіўны чалавечы занятак… Па інструкцыі захоўванне належыць ажыццяўляць з геалагічнай разведкай, каб глыбіня залягання грунтовых вод была не меней за чатыры-шэсць метраў, а глыбіня захавання — невялікая, сцены і дно катлавана заслаць поліэтыленавай плёнкай. Але гэта па інструкцыі. А ў жыцці, натуральна, па-іншаму. Як заўсёды. Ніякай геолагаразведкі. Тыцнуць пальцам: "Тут капай". Экскаватаршчык капае. "Дык на якую глыбіню капалі?" — "А чорт яго ведае! Вада з'явілася, я кінуў". Бухалі проста ў грунтовыя воды…

Вось кажуць: святы народ, злачынны ўрад… Я пасля вам скажу, што пра гэта думаю… Пра народ наш і пра сябе…

Самая вялікая камандзіроўка ў мяне была ў Краснапольскі раён, я ўжо казала, самы-самы. Каб папярэдзіць змыванне радыенуклідаў з палёў у рэкі, трэба было зноў жа дзейнічаць па інструкцыі: праараць двайныя барозны, прамежак — і яшчэ раз двайныя барозны, і далей праз такія ж інтэрвалы. Трэба праехаць уздоўж усіх малых рэк. Да райцэнтра дабіраюся рэйсавым аўтобусам, а далей, натуральна, трэба машына. Іду да старшыні райвыканкома. Старшыня сядзіць у сваім кабінеце, абхапіў галаву рукамі: план ніхто не здымаў, структуры севазвароту ніхто не мяняў, як сеялі гарох, так і сеюць, хоць і ведаюць, што гарох больш за ўсё бярэ радыяцыю, як і ўсе бабовыя. А там мясцінамі сорак кюры і вышэй. Яму не да мяне. У дзіцячых садках разбегліся кухары і медсёстры, дзеці галодныя. Зрабіць аперацыю апендыцыту — трэба везці чалавека на "хуткай" у суседні раён, шэсцьдзесят кіламетраў па дарозе, што як мыцельная дошка. Усе хірургі з'ехалі. Якая машына?! Тады я паткнулася да вайскоўцаў. Маладыя хлопцы, яны адпрацавалі там па паўгода. Зараз адчайна хварэюць. Далі ў маё распараджэнне бэтээр з экіпажам, нават не, не бэтээр, а бээрдэмку, як яны яе звалі (БРДМ) — разведвальная машына з кулямётам. Я вельмі шкадавала, што не сфатаграфавалася на ёй. На брані. Зноў — рамантыка. Прапаршчык, які камандаваў гэтай машынай, увесь час звязваўся з базай: "Сокал! Сокал! Працягваем работу". Едзем, дарогі нашы, лясы нашы, а мы — на баявой машыне. Стаяць ля платоў жанчыны. Стаяць і плачуць. Апошні раз яны бачылі гэтую тэхніку ў час Айчыннай вайны. I ў іх страх, што пачалася вайна.

Па інструкцыі ў трактараў для праворвання гэтых барознаў кабіна павінна быць ахаваная, герметызаваная. Я бачыла такі трактар, кабіна, сапраўды, герметычная. Трактар стаяў, а трактарыст ляжаў на траве, адпачываў. "Вы здурнелі? Хіба вас не папярэдзілі?" — "Дык я ж галаву целагрэйкай накрыў", — адказвае. Людзі не разумелі. Іх увесь час палохалі, рыхтавалі да атамнай вайны. А не да Чарнобыля…

Мясціны там надзвычай прыгожыя. Лес захаваўся не саджаны, а сапраўдны. Стары лес. Звілістыя рачулкі, у іх вада як на чаі настоена і празрыстая-празрыстая. Зялёная трава. Людзі перагукваюцца ў лесе… Для іх гэта натуральна, бы выйсці раніцою ў свой сад… А ты ўжо ведаеш, што ўсё гэта атручана. Сустрэлася нам бабуля:

— Дзеткі, а малачко ад сваёй кароўкі можна піць?

Мы вочы долу, у нас загад — дадзеныя збіраць, але з насельніцтвам асабліва не кантактавацца. Першым ачомаўся прапаршчык: Бабуля, а колькі вам гадкоў?

— Ды ўжо за восемдзесят, а можа, і болей. Дакументы ў вайну згарэлі.

— Ну тады піце.

Вясковых людзей больш за ўсё шкада, яны бязвінна пацярпелі, як дзеці. Таму што Чарнобыль не селянін прыдумаў, у яго з прыродай свае дачыненні — даверлівыя, не захопніцкія, як і сто гадоў назад, і тысячу. Яку боскай задуме… I яны не разумелі, што адбылося, яны хацелі верыць вучоным, любому адукаванаму чалавеку, як святару. А ім чаўплі: "Усё добра. Нічога страшнага. Толькі мыйце рукі перад ядой". Зразумела, не адразу, а праз некалькі гадоў, што мы ўсе ўдзельнічалі… У злачынстве… У змове… (Маўчыць.)

Вы не можаце ўявіць, у якіх памерах на машынах з зоны вывозілася ўсё, што туды пасылалася ў выглядзе дапамогі, ільгот яе жыхарам: кава, тушонка, вяндліна, апельсіны. Скрынямі, фургонамі. Тады ж такіх прадуктаў нідзе не было. Нажываліся мясцовыя прадаўцы, кожны правяральшчык, усё гэтае дробнае і сярэдняе чыноўніцтва. Чалавек аказаўся горшым, чым я думала… I я сама… Таксама горшай… Я цяпер гэта пра сябе ведаю… (Запыняецца.) Я, вядома, прызнаюся… Для мяне самой гэта ўжо важна… Ну, зноў жа прыклад… У адным калгасе, скажам, пяць вёсак. Тры "чыстыя", дзве "брудныя", ад адной да другой — два-тры кіламетры. Дзвюм плоцяць "грабавыя", тром — не. У "чыстай" вёсцы будуюць жывёлагадоўчы комплекс. Маўляў, завязём чысты корм. А дзе яго ўзяць? Вецер нясе пыл з аднаго поля на другое. Адна зямля. Каб пабудаваць комплекс, патрэбны паперы. Камісія іх падпісвае, я — у гэтай камісіі, хоць кожны ведае, што падпісваць нельга. Злачынства. У рэшце рэшт, знаходзіла я сабе апраўданне, праблема чыстых кармоў не клопат інспектара па ахове прыроды.

Кожны знаходзіў нейкае апраўданне. Вытлумачэнне. Я праводзіла такі дослед з сабой… I наогул, я зразумела: у жыцці страшнае адбываецца ціха і натуральна…"

Зоя Данілаўна Брук, інспектар па ахове прыроды

Маналог пра тое, што рускі чалавек заўсёды хоча ў што-небудзь верыць

"А вы хіба не заўважалі, што між сабою мы нават не гаворым пра гэта? Праз дзесяткі гадоў, праз стагоддзі — гэта будуць міфалагічныя гады…

Я баюся дажджу — вось што такое — Чарнобыль. Баюся снегу… Лесу… Гэта не абстракцыя, не выснова розуму, а асабістае пачуццё. Чарнобыль… Ён у маім доме… У самай дарагой для мяне істоце, у маім сыне, які нарадзіўся вясною восемдзесят шостага… Ён хворы. Жывёліны, нават тараканы, яны ведаюць, колькі і калі раджаць. Людзі гэтага не могуць, Творца не даў ім дару прадчування. Нядаўна ў газетах апублікавалі, што ў дзевяноста трэцім годзе толькі ў нас, у Беларусі, жанчыны зрабілі дзвесце тысяч абортаў. Асноўная прычына — Чарнобыль. Мы ўжо паўсюль жывём з гэтым страхам… Прырода быццам скурчылася, чакаючы. Вычэкваючы. "Гора мне! Куды прапаў час?" — усклікнуў бы Заратустра.

Я шмат думаў. Шукаў сэнс… Чарнобыль — гэта катастрофа рускай ментальнасці. Вы пра гэта не задумваліся? Вядома, я згодзен, калі пішуць, што гэта не рэактар узарваўся, а ўся ранейшая сістэма каштоўнасцяў. Але ў гэтым вытлумачэнні мне чагосьці не хапае…

Я б гаварыў пра тое, пра што першым сказаў Чаадаеў — пра нашу варожасць прагрэсу. Пра нашу антытэхнічнасць, пра нашу антыінструментальнасць. Угледзьцеся ў Еўропу. Пачынаючы з эпохі Адраджэння, яна жыве пад знакам інструментальных адносін да свету. Разумных, рацыянальных. Гэта павага да чалавека-майстра, да інструмента ў ягоных руках. Ёсць выдатнае апавяданне ў Ляскова — "Жалезны характар". Што гэта такое? Рускі характар — авось і нябось. Лейтматыў рускай тэмы. Нямецкі характар — стаўка на інструмент, на машыну. З аднаго боку — спроба пераадолець, закілзаць хаос, з другога — наша родная стыхійнасць. Паедзьце куды хочаце, ну, напрыклад, у Кіжы, і што вы пачуеце, пра што з гонарам усклікне любы экскурсавод? Што гэты храм пабудаваны сякерай ды яшчэ без адзінага цвіка! Замест таго, каб пабудаваць добрую дарогу, падкуём блыху. Калёсы патанаюць у гразі, затое трымаем жар-птушку ў руках. Другое. Гэта расплата за хуткую індустрыялізацыю. За скачок. Зноў жа на Захадзе — ткацкі, мануфактурны век… Машына і чалавек рухаліся, мяняліся разам. Фармавалася тэхналагічная свядомасць, мысленне. А ў нас? Што ў нашага мужыка, акрамя рук? Да гэтай пары! Сякера, каса, нож — і ўсё. На гэтым увесь ягоны свет трымаецца. Ну, яшчэ рыдлёўка. Як рускі чалавек размаўляе з машынай? Толькі матам. Ці кувалдай, выспеткам. Ён яе не любіць, машыну, ненавідзіць, пагарджае ёю, на самой справе, ён да канца не разумее, што ў яго ў руках. Я недзе чытаў, што рабочы персанал атамных станцый часта называе рэакгар — каструляй, самаварам, керагазам. Канфоркай. Тут ужо ёсць гардыня: на сонцы спячом яечню! Сярод тых, хто працаваў на Чарнобыльскай станцыі, шмат вясковых людзей. Днём яны на рэактары, а вечарам — на сваіх гародах ці ў бацькоў у суседняй вёсцы, дзе бульбу яшчэ саджаюць рыдлёўкай, гной раскідваюць сахаром… Іх свядомасць існавала ў гэтых двух перападах, у двух часах — каменным і атамным. У дзвюх эпохах. Чалавек пастаянна, як маятнік, гайдаўся. Уявіце сабе чыгунку, пракладзеную выдатнымі інжынерамі-пуцейцамі, імчыцца цягнік, але на месцы машыністаў — учарашнія рамізнікі. Возчыкі. Гэта лёс Расіі падарожнічаць у дзвюх культурах. Паміж атамам і рыдлёўкай. А тэхналагічная дысцыпліна? Для нашага народа яна — частка насілля, калодкі, ланцуга. Народ стыхійны, вольны. Заўсёды марыў не пра свабоду — пра вольніцу. Для нас дысцыпліна — гэта рэпрэсіўны інструмент. Штосьці ёсць асаблівае ў нашым невуцтве, нешта блізкае да невуцтва ўсходняга…

Я — гісторык… Раней шмат займаўся лінгвістыкай, філасофіяй мовы. Не толькі мы думаем моваю, але і мова думае намі. У васемнаццаць гадоў, а можа, і трохі раней, калі я пачаў чытаць самвыд, адкрыў для сябе Шаламава, Салжаніцына, я раптам зразумеў, што ўсё маё дзяцінства, дзяцінства маёй вуліцы, а рос я ў інтэлігентнай сям'і (прадзед святар, бацька прафесар Пецярбургскага універсітэта), прасякнута лагернай свядомасцю. I ўвесь слоўнік майго дзяцінства — мова зэкаў. Для нас, падлеткаў, гэта было зусім натуральна: бацьку называлі паханам, маці — маханай. "На хітрую жопу ёсць х… з вінтом" — гэта я ў дзевяць гадоў засвоіў. Ніводнага цывільнага слова. Нават гульні, прымаўкі, загадкі былі зэкаўскія. Таму што зэкі — гэта не асобны свет, які існаваў недзе ў турмах, далёка. Гэта ўсё было побач. Як пісала Ахматава, "полстраны сажало, полстраны сидело". Думаю, што вось гэта наша лагерная свядомасць немінуча павінна была сутыкнуцца з культурай. З цывілізацыяй, з сінхрафазатронам…

Ну і, вядома, мы былі выхаваны ў асаблівым савецкім паганстве: чалавек — уладар, вянец тварэння. I ягонае права рабіць са светам усё, што ён захоча. Мічурынская формула: "Мы не можам чакаць літасцяў ад прыроды, узяць іх у яе — наша задача". Спроба прышчапіць народу тыя якасці, тыя ўласцівасці, якіх у яго няма. Псіхалогія гвалтаўніка. Выклік гісторыі, выклік прыродзе. Цяпер усе раптам загаварылі пра Бога. Чаму яго не шукалі ў Гулагу, у камерах трыццаць сёмага, на партсходах сорак восьмага, калі грамілі касмапалітызм, пры Хрушчове, калі бурылі храмы? Сучасны падтэкст рускага богашукальніцтва хлуслівы. Бамбім мірныя хаты ў Чачні… Абгарэлых рускіх танкістаў зграбаюць рыдлёўкамі і віламі… Тое, што ад іх засталося… I тут жа са свечкай ідзём у храм… На Хрыстовы Народзіны…

Што трэба? Адказаць на пытанне: ці здольная руская нацыя на такі глабальны перагляд усёй сваёй гісторыі, як аказаліся на гэта здольныя пасля другой сусветнай вайны японцы? Немцы? Ці хопіць у нас інтэлектуальнай мужнасці? Пра гэта амаль не гавораць. Гавораць пра рынак, пра ваўчэры, чэкі… Мы ў чарговы раз выжываем. Уся энергія траціцца на гэта. А душа пакінута… Тады навошта ўсё гэта? Ваша кніга? Мае бяссонныя ночы? Калі жыццё наша, як чырк запалкай? Тут можа быць некалькі адказаў. Прымітыўны фаталізм. I могуць быць вялікія адказы. Рускі чалавек заўсёды хоча ў што-небудзь верыць: у чыгунку, у жабу (нігіліст Базараў), у візантыйства, у атам… А цяпер вось — у рынак…

Булгакаў у "Кабале святош": "Усё жыццё грашыла. Актрысай была". Усведамленне грахоўнасці мастацтва. Амаральнасці ягонай прыроды. Зазіранне ў чужое жыццё. Але яно, як сываратка заражанага, можа стаць прышчэпкай чужога вопыту. Чарнобыль — гэта тэма Дастаеўскага. Спроба апраўдання чалавека. А можа быць, усё вельмі проста: увайсці ў свет на дыбачках і спыніцца ля парога?!"

Аляксандр Равальскі, гісторык

Маналог пра фізіку, у якую ўсе мы былі ўлюбёныя

"З юнацтва я меў звычку ўсё запісваць. Калі памёр Сталін — што рабілася на вуліцах, пра што гаварылі. I Чарнобыль я запісваў з першага дня, ведаў, што мінецца час і многае забудзецца, незваротна знікне. Так гэта і сталася. Мае сябры, яны былі ў цэнтры падзей, фізікі-ядзершчыкі забыліся, што тады адчувалі, пра што гаварылі са мною. А ў мяне ўсё запісана…

Тым днём… Я, загадчык лабараторыі Інстытута ядзернай энергетыкі Акадэміі навук Беларусі, прыехаў на працу, інстытут наш за горадам, у лесе. Цудоўнае надвор'е! Вясна. Расчыніў акно. Паветра чыстае, свежае. Здзівіўся: чамусьці сёння не залятаюць сінічкі, якіх я прыкарміў за зіму, вывешваючы за акном кавалачкі каўбасы. Знайшлі спажыву смачнейшую?

А ў гэты час на нашым інстытуцкім рэактары паніка: дазіметрычныя прыборы паказвалі рост актыўнасці, на паветраачышчальных фільтрах яна паднялася ў дзвесце разоў. Магутнасць дозы ля прахадной — каля трох мілірэнтгенаў у гадзіну. Гэта вельмі сур'ёзна. Такая магутнасць дапускаецца як гранічная, у радыяцыйна небяспечных памяшканнях пры рабоце не больш, чым шэсць гадзін. Першае меркаванне — у актыўнай зоне разгерметызавалася абалонка аднаго з цеплавыпраменьваючых элементаў. Праверылі — норма. А можа, перавозілі кантэйнер з радыехімічнай лабараторыі і гэтак трасанулі на дарозе, што пашкодзілі ўнутраную абалонку, забрудзілі тэрыторыю? Паспрабуй цяпер адмый пляму на асфальце! Што ж здарылася? А тут яшчэ па ўнутраным радыё аб'явілі: супрацоўнікам не рэкамендуецца выходзіць з будынка. Між карпусамі стала бязлюдна. Ніводнага чалавека. Страшнавата. Нязвычна.

Дазіметрысты праверылі мой кабінет: "свеціць" стол, "свеціць" адзенне, сцены… Я падымаюся, у мяне няма жадання нават сесці ў крэсла. Памыў галаву над ракавінай. Паглядзеў на дазіметр — эфект відавочны. Няўжо гэта ўсё-такі ў нас, ЧП у нашым інстытуце! Уцечка? Як цяпер дэзактываваць аўтобусы, якія развозяць нас па горадзе? Супрацоўнікаў? Давядзецца паламаць галаву… Я вельмі ганарыўся нашым рэактарам, я вывучыў яго да міліметра… Звонім на Ігналінскую атамную, яна побач. У іх прыборы таксама крычаць. Таксама паніка. Звонім у Чарнобыль… На станцыі не адказвае ніводны тэлефон… Пад абед высвятляецца. Над усім Мінскам радыеактыўнае воблака. Мы вызначылі — актыўнасць ёдавая. Аварыя на нейкім рэактары…

Першая рэакцыя: пазваніць дадому жонцы, папярэдзіць. Але ўсе нашы тэлефоны ў інстытуце праслухоўваюцца. О, гэты вечны, цягам дзесяцігоддзяў заганяны ў нас страх! Але ж яны там нічога не ведаюць… Дачка пасля заняткаў у кансерваторыі гуляе з сяброўкамі па горадзе. Есць марожанае. Пазваніць?! Але могуць быць непрыемнасці. Не дапусцяць да сакрэтных прац… Усё роўна не вытрымліваю, падымаю трубку:

— Слухай мяне ўважліва.

— Пра што ты? — голасна перапытала жонка.

— Цішэй. Зачыні фортачкі, усе прадукты — у цэлафанавыя мяшэчкі. Надзень гумавыя пальчаткі і пратры мокрай анучкай усё, што можна. Анучку — таксама ў мяшэчак і схавай як мага далей. Развешаную на балконе бялізну — зноў у мыццё.

— Што ў вас здарылася?

— Цішэй. Развядзі дзве кроплі ёду ў шклянцы вады. Памый галаву…

— Што… — але я не даю жонцы дагаварыць, кладу трубку. Яна павінна зразумець, сама супрацоўнік нашага інстытута.

У пятнаццаць гадзін трыццаць хвілін высветлілі — аварыя на чарнобыльскім рэактары…

Увечары вяртаемся ў Мінск на службовым аўтобусе. Паўгадзіны, якія едзем, маўчым ці перамаўляемся пра пабочнае. Баімся загаварыць уголас адзін з адным пра тое, што здарылася. У кожнага — партбілет у кішэні…

Перад дзвярыма кватэры ляжала мокрая анучка. Значыць, жонка ўсё зразумела. Заходжу, у вітальні скідаю з сябе касцюм, сарочку, распранаюся да трусоў. Нечакана падкочваецца злосць… Да д'ябла гэтую сакрэтнасць! Гэты страх! Бяру гарадскі тэлефонны даведнік… Тэлефонныя кніжкі дачкі, жонкі… Пачынаю ўсім запар званіць, што я — супрацоўнік Інстытута ядзернай энергетыкі, над Мінскам радыеактыўнае воблака… I далей пералічваю, што трэба зрабіць: памыць галаву, зачыніць форткі… Мокрую бялізну з балкона — зноў у мыццё… Выпіць ёду. Як яго правільна прымаць… Рэакцыя людзей: дзякуй. Ні роспытаў, ні спалоху. Я думаю, што яны мне не верылі ці не ў сілах былі ахапіць грандыёзнасць падзей. Ніхто не спалохаўся. Рэакцыя здзіўляючая.

Увечары звоніць мой сябра. Фізік-ядзершчык, доктар навук… Як бяспечна! З якою вераю мы жылі! Толькі цяпер гэта разумееш… Ён звоніць і кажа між іншым, што хоча паехаць на майскія святы да жончыных бацькоў на Гомельшчыну. Адтуль жа рукою падаць да Чарнобыля? Едзе з малымі дзецьмі. "Выдатнае рашэнне! — я крычаў. — Ты звар'яцеў!" Гэта аб прафесіяналізме. I пра нашу веру. Я роў на ўсё горла. Ён, напэўна, не памятае, што я ўратаваў ягоных дзяцей… (Пасля перадышкі.)

Мы… Я кажу пра ўсіх нас… Мы Чарнобыль не забылі, мы яго не зразумелі. Што дзікуны маглі зразумець у маланцы?

У кнізе Алеся Адамовіча… Яго размова з Андрэем Сахаравым пра атамную бомбу… "А вы ведаеце, як хораша пахне азонам пасля ядзернага выбуху?" — пытаўся акадэмік, бацька вадароднай бомбы. У гэтых словах рамантыка. Для мяне… Майго пакалення… Прабачце, па твары бачу рэакцыю… Вам здаецца гэта захапленнем перад сусветным кашмарам… А не перад чалавечым геніем… Але гэта цяпер ядзерная энергетыка ўніжана, зганьбавана. А маё пакаленне… У сорак пятым, калі ўзарвалі атамную бомбу, мне было семнаццаць гадоў. Я любіў фантастыку, марыў паляцець на іншыя планеты. Вырашыў, што ядзерная энергія падыме нас у космас. Паступіў у Маскоўскі энергетычны інстытут і там даведаўся, што ёсць звышсакрэтны факультэт — фізіка-энергетычны. Пяцідзесятыя-шасцідзесятыя гады… Фізікі-ядзершчыкі… Эліта… Захапленне. Гуманітарыі адапхнуты… У трох капейках, гаварыў наш школьны настаўнік, столькі энергіі, што можа працаваць электрастанцыя. Дух займала! Я зачытваўся амерыканцам Смітам, ён пісаў, як вынайшлі атамную бомбу, праводзілі выпрабаванні, пра падрабязнасці выбуху. У нас усё трымалася ў сакрэце. Я чытаў… Уяўляў… Фільм пра савецкіх атамшчыкаў "Дзевяць дзён аднаго года" ўся краіна глядзела. Высокія зарплаты, сакрэтнасць дадавалі рамантызму. Культ фізікі! Час фізікі! Нават калі ўжо ў Чарнобылі рванула… Выклікалі вучоных… Яны прыляцелі на рэактар спецрэйсам, але многія не ўзялі з сабою нават прыбора для галення, меркавалі, што ляцяць на некалькі гадзін. Час фізікі ў Чарнобылі скончыўся…

Вы ўжо інакш глядзіце на свет… У Канстанціна Лявонцьева нядаўна вычытаў думку аб тым, што вынікі фізіка-хімічнай разбэшчанасці прымусяць калі-небудзь касмічны розум умяшацца ў нашы зямныя справы. А мы, выхаваныя ў сталінскі час, мы не маглі ў сваіх думках дапусціць існавання нейкіх звышнатуральных сіл. Біблію я прачытаў пасля… I пашлюбаваўся з адной і той жа жанчынай двойчы. Пайшоў і вярнуўся. Яшчэ раз спаткаліся ў гэтым свеце. Жыццё дзівосная нпука! Загадкавая! Цяпер я веру… У што я веру? Што трохмерны свет ужо зацесны для сучаснага чалавека… Чаму сёння гэткая цікавасць да фантастыкі? Чалавек адрываецца ад зямлі… Ён арудуе іншымі катэгорыямі часу, не адной зямлёй, а рознымі светамі. Апакаліпсіс… Ядзерная зіма… У заходняй літаратуры ўсё гэта ўжо напісалі, як быццам адрэпеціравалі. Яны рыхтаваліся да будучыні. Выбух вялікай колькасці ядзернай зброі прывядзе да велізарных пажараў. Атмасфера напоўніцца дымам. Сонечныя праменні не змогуць прабівацца да зямлі, а там ланцуговая рэакцыя пайшла — холадна, халадней, халадней. Гэтую свецкую версію пра "канец свету" ўкараняюць з часу прамысловай рэвалюцыі васемнаццатага стагоддзя. Але атамныя бомбы не знікнуць нават тады, калі знішчаць апошнюю боегалоўку. Застануцца веды…

Вы толькі пытаецеся, але я з вамі ўвесь час спрачаюся. У нас спрэчка паміж пакаленнямі… Вы заўважаеце? Гісторыя атама — гэта не толькі ваенны сакрэт, тайна, пракляцце. Гэта — наша маладосць, наш час… Наша рэлігія…

Пяцьдзесят гадоў мінула, усяго пяцьдзесят гадоў. Цяпер мне таксама часам здаецца, што светам кіруе нехта іншы, што мы са сваімі гарматамі і касмічнымі караблямі — як дзеці. Але я ў гэтым яшчэ не пераканаўся… Дзівосная штука жыццё! Я любіў фізіку і думаў: нічым, акрамя фізікі, займацца ніколі не буду, а цяпер хачу пісаць. Усё адыходзіць, усё знікае, нашы пачуцці мяняюцца…

…Перад аперацыяй… Я ўжо ведаў, што ў мяне рак… Я думаў, што мне засталося жыць дні, і страшэнна не хацелася паміраць. Знячэўку я ўбачыў кожны лісцік, яркія краскі, яркае неба, найярчэйша-шэры асфальт, трэшчыны на ім, а ў іх мурашы бегаюць. Не, думаю, іх трэба абыходзіць. Шкада іх. Навошта, каб яны паміралі? Ад водару лесу ў мяне кружылася галава… Пах успрымаўся мацней, чым колер. Лёгкія бярозы… Цяжкія яліны… I ўсё гэта я не ўбачу? На секунду, на хвіліну даўжэй пражыць! Навошта я столькі часу, гадзін, дзён прасядзеў ля тэлевізара, сярод кіпаў газет? Галоўнае — жыццё ісмерць…"

Валянцін Аляксеевіч Барысевіч, былы загадчык лабараторыі Інстытута ядзернай энергетыкі Акадэміі навук Беларусі

Маналог пра тое, што далей за Калыму, Асвенцім і Халакост

"У першыя дні… Адчуванні былі розныя… Памятаю два самыя моцныя пачуцці — пачуццё страху і пачуццё крыўды. Усё адбылося і аніякай інфармацыі: улада маўчыць, медыкі нічога не кажуць. У раёне чакалі ўказанняў з вобласці, у вобласці — з Мінска, а ў Мінску — з Масквы. Доўгі-доўгі ланцужок, а ў канцы яго ўсё вырашала некалькі чалавек. Мы аказаліся безабароннымі. Вось гэта было самае галоўнае адчуванне ў тыя дні. Усяго некалькі чалавек вырашалі наш лёс. Лёс мільёнаў людзей. Гэтак жа, як і ўсяго некалькі чалавек маглі нас знішчыць… Не маньякі, і не злачынцы. Звычайныя дзяжурныя аператары на атамнай станцыі. Калі я гэта зразумела, я зведала моцнае ўзрушэнне. Чарнобыль расхінуў бездань, нешта такое, што далей за Калыму, Асвенцім і Халакост. Чалавек з сякерай і лукам ці чалавек з гранатамётам і газавымі камерамі не мог забіць усіх. Але чалавек з атамам…

Я — не філосаф, не стану філасофстваваць. Лепей яшчэ раз пра тое, што памятаю…

Паніка першых дзён: нехта кінуўся ў аптэкі і накупіў ёду, нехта перастаў хадзіць на рынак, купляць там малако, мяса, асабліва ялавічыну. У нашай сям'і ў гэты час стараліся не эканоміць, бралі дарагую каўбасу, спадзеючыся, што яна з добрага мяса. Але неўзабаве ўведалі, што менавіта ў дарагую каўбасу падмешвалі заражанае мяса, маўляў, раз яна дарагая, яе купляюць патрошку, спажываюць меней. Мы аказаліся безабароннымі. Але гэта ўсё, вам ужо, канешне, вядома. Хачу напісаць пра іншае. Пра тое, што мы былі генерацыяй савецкай.

Мае сябры — урачы, настаўнікі. Мясцовая інтэлігенцыя. У нас быў свой гурток. Сабраліся ў мяне дома. П'ём каву. Сядзяць дзве закадычныя сяброўкі, адна з іх урач. У абедзвюх малыя дзеці.

Першая:

— Заўтра еду да бацькоў. Завязу дзяцей. Раптам захварэюць, пасля ніколі сабе не дарую.

Другая:

— У газетах пішуць, што праз некалькі дзён абстаноўка стане нармальнай. Там — нашы войскі. Верталёты, бранятэхніка. Па радыё паведамлялі.

Першая:

— Табе таксама раю: забяры дзяцей! Завязі! Схавай! Гэта не вайна. Мы нават не можам сабе ўявіць, што адбылося.

Нечакана яны перайшлі на высокія тоны, і скончылася сваркай. Узаемнымі абвінавачваннямі:

— Ты — здрадніца! Дзе твой мацярынскі інстынкт? Фанатычка!

— Што б з намі было, калі б кожны рабіў гэтак, як ты? Перамаглі б мы ў вайну?

Спрачаліся дзве маладыя прыгожыя жанчыны, якія бязмежна любілі сваіх дзяцей. Штосьці паўтаралася, якісьці знаёмы тэкст…

I ва ўсіх, хто там быў, маё, у прыватнасці, адчуванне: яна спараджае трывогу. Трэба дачакацца, пакуль скажуць. Аб'явяць. Яна — урач, ведала болей: "Уласных дзяцей не здольныя абараніць! Вам ніхто не пагражае? А вы ўсё адно баіцеся!"

Як мы яе ў тыя хвіліны ненавідзелі, яна сапсавала нам вечар.

На наступны дзень яна паехала, а мы прыбралі сваіх дзяцей і павялі на першамайскую дэманстрацыю. Маглі ісці, а маглі і не ісці. У нас быў выбар. Нас ніхто не прымушаў, не патрабаваў. Але мы палічылі гэта сваім абавязкам. Як жа ж! У такі час, у такі дзень… Усе павінны быць разам… Беглі на вуліцу, у натоўп…

На трыбуне стаялі ўсе сакратары райкома, побач з першым сакратаром — яго малая дачка, яна стаяла так, каб яе бачылі. На ёй — плашч і шапачка, хоць свяціла сонца, а на ім — вайсковая плашч-палатка. Але яны стаялі… Гэта я памятаю…

Я напісала пісьмо, каб засталася праўда тых дзён і тых адчуванняў. Тую першамайскую дэманстрацыю я не забуду…

Што з намі адбылося? Што нам адкрылася? Паўтаруся: з намі адбылося нешта такое, што далей за Калыму, Асвенцім і Халакост. Але дзе нашы інтэлектуалы? Пісьменнікі? Філосафы? Чаму яны маўчаць?"

З ліста Людмілы Дзмітрыеўны Паленскай, сельскай настаўніцы, перасяленкі з чарнобыльскай зоны

Маналог пра свабоду і мару аб звычайнай смерці

"Гэта была воля… Там я адчуваў сябе вольным чалавекам… Вам гэта не зразумець, зразумець гэта можа толькі той, хто быў на вайне. Яны вып'юць, ваяваўшыя мужыкі, і гамоняць, я іх чуў, дасюль смуткуюць… Па той волі, па тым узлёце… Ні кроку назад! — сталінскі загад. Заградатрады. Але ты страляеш, выжываеш, атрымліваеш належныя табе сто грамаў, махорку… Тысячу разоў можаш памерці, разляцецца на шматкі, але калі пастараешся, перахітрыш, — чорта, д'ябла, старшыну, камбата, таго, хто ў чужой касцы і з чужым штыком, самога Усявышняга, — ты можаш выжыць! Самотнасць волі. Я спазнаў яе, мы зведалі яе, тыя, хто быў на рэактары. Як у акопе на пярэднім краі… Страх і воля! Жывеш на поўную раскрутку… Вам гэтага не зразумець, у звычайным жыцці… Памятаеце, нас увесь час рыхтавалі: будзе вайна. А свядомасць аказалася не падрыхтаванай. Я быў не падрыхтаваны. Прыйшлі на завод двое вайскоўцаў. Выклікалі мяне: "Салярку ад бензіну адрозніш?" Пытаюся: "Куды пашлеце?" — "Куды-куды? Добраахвотнікам у Чарнобыль". Мая вайсковая прафесія — спецыяліст па ракетным паліве. Сакрэтная спецыяльнасць. Забралі проста з завода, у адной майцы і футболцы, дадому не далі забегчы. Прасіў: "Жонку трэба папярэдзіць". — "Мы самі паведамім". У аўтобусе нас сабралася чалавек пятнаццаць, афіцэры запасу. Людзі мне спадабаліся. Трэба — паехалі, трэба — працуем, пагналі на рэактар — лезлі на дах рэактара.

Ля выселеных вёсак стаялі вышкі, салдаты на вышках са зброяй. Шлагбаумы. Таблічкі: "Узбочына заражана. Уезд і прыпынак строга забаронены". Шэрыя дрэвы, аблітыя дэзактывацыйнай вадкасцю. Мазгі адразу набакір! У першыя дні баяліся сесці на зямлю, на траву, не хадзілі, а бегалі, ледзь машына пройдзе — нацягвалі рэспіратары. Пасля змены сядзелі ў палатках. Ха-ха! Праз пару месяцаў… Гэта ўжо нешта нармальнае, — гэта ўжо тваё жыццё. Рвалі слівы, брадніком рыбу лавілі, там шчупакі — ого-го! I ляшчы. Ляшчоў сушылі да піва. Вам пра гэта ўжо, напэўна, расказвалі? У футбол гулялі. Купаліся! Ха-ха…(Зноў смяецца.) Верылі ў лёс, у глыбіні душы мы ўсе фаталісты, а не аптэкары. Не рацыяналісты. Менталітэт славянскі… Я верыў у сваю зорку! Ха-ха! Інвалід другой групы… Захварэў адразу. "Прамянёўка" праклятая… А ў мяне нават медыцынскай карткі ў паліклініцы не было да гэтага. Ліха з ім! Не я адзін… Менталітэт…

Я — салдат, я зачыняў чужую хату, заходзіў у чужое жытло. Гэта такое адчуванне… Зямля, на якой нельга сеяць… Карова торкаецца ў весніцы, а яны зачынены і на хаце замок. Малако капае на зямлю… Гэта такое адчуванне! У вёсках, якія яшчэ не выселілі, сяляне гналі самагонку, іхні заробак. Прадавалі нам. А ў нас грошай засыпся: трайныя аклады на рабоце і сутачныя ішлі трайныя. Пасля выйшаў загад: хто будзе піць, пакінуць на другі тэрмін. Дык гарэлка памагае ці не? Ну, хоць бы псіхалагічна… Там у гэта свята верылі… Сялянскае жыццё цякло проста: нешта пасадзіў, вырасціў, сабраў, а ўсё астатняе ідзе без іх. Ім ні да цара, ні да ўлады… Ні да касмічных караблёў і атамных станцый, мітынгаў у сталіцы. I яны не маглі паверыць, што жывуць у Чарнобылі, яны ж нікуды не з'язджалі. Людзі паміралі ад узрушэнняў… Дровы з сабой забіралі тайком, зялёныя памідоры зрывалі, закручвалі. Слоікі ўзрываліся, яшчэ раз кіпяцілі. Як гэта знішчыць, закапаць, ператварыць у смецце? Тое, чым займаліся мы. Мы для іх былі ворагі… Рваўся на рэактар. "Не спяшайся, — кажуць, — у апошні месяц, перад дэмбелем усіх на дах пагоняць". Служылі мы шэсць месяцаў. I праўда, праз пяць месяцаў перадыслакацыя, цяпер ужо пад самы рэактар. Жарцікі розныя і сур'ёзныя гаворкі, што вось праз дах прапусцяць. Ну, хай пяць гадоў пасля гэтага працягнем… Сем… Дзесяць… Часцей называлася лічба "пяць" чамусьці. Адкуль яна ўзялася? Без шуму, без панікі. "Добраахвотнікі, крок наперад!" Уся рота — крок наперад. Перад камандзірам — манітор, уключае — на экране дах рэактара: кавалкі графіту, расплаўлены бітум. "Вунь, хлопцы, бачыце, абломкі ляжаць. Пачысціце. А вось тут, у гэтым квадраце, тут праб'ём адтуліну". Час — сорак-пяцьдзесят секунд. Туды — назад, забег — кідок. Хтосьці нагрузіў насілкі, іншыя скінулі. Туды, у рэактар. Скінуў, але ўніз не глядзі, нельга. Зазіралі. Газеты пісалі: "Паветра над рэактарам чыстае". Чыталі, смяяліся, мацюкаліся. Паветра чыстае, а мы дозы вунь якія хапаем. Выдалі дазіметры. Адзін — на пяць рзнтгенаў, яго з першай хвіліны зашкальвала, другі, накшталт аўтаручкі, на дзвесце рэнтгенаў, таксама зашкальвала. Пяць гадоў, сказалі, нельга будзе мець дзяцей… калі за пяць гадоў не памром… Ха-ха! (Смяецца.) Жарцікі розныя… Але без шуму, без панікі. Пяць гадоў… Я ўжо дзесяць пражыў… Ха-ха!.. (Смяецца.) Уручылі нам граматы. Іх у мяне дзве… З усімі гэтымі карцінкамі: Маркс, Энгельс, Ленін… Чырвоныя сцягі… Адзін хлопец знік, думалі, што збег. Праз два дні знайшлі ў кустах. Павесіўся. Адчуванне ва ўсіх такое, самі разумееце… Тады выступіў нампаліт, што, маўляў, ён пісьмо з дому атрымаў — жонка яму здрадзіла. Хто яго ведае? Праз тыдзень у нас дэмбель. А яго знайшлі ў кустах… Быў у нас кухар, ён гэтак баяўся, што жыў не ў палатцы, а на складзе, дзе выкапаў сабе нару пад скрынкамі з маслам і тушонкай. Перанёс туды матрац, падушку… Жыў пад зямлёй… Прысылаюць разнарадку: набраць новую каманду і ўсіх на дах. А ўсе ўжо былі там. Знайсці людзей! Ну, і яго замялі. Адзін толькі раз залез… Другая група інваліднасці… Звоніць часта мне. Сувязі не губляем, трымаемся адзін за аднаго, за сваю памяць, яна будзе жыць столькі, колькі мы пражывём. Так і напішыце…

У газетах хлусня… Нідзе не чытаў, як шылі мы сабе кальчугі… Сарочкі свінцовыя… Трусікі… Нам выдалі гумавыя халаты, напыленыя свінцом. Але плавачкі варганілі сабе свінцовыя… За гэтай рэччу сачылі. У адной вёсцы нам паказалі два тайныя дамы спаткання… Мужчыны, адлучаныя ад дому, шэсць месяцаў без жанчын, экстрэмальная сітуацыя. Усе наязджалі. А дзяўчаткі мясцовыя пагульвалі, усё роўна, плакалі, хутка памром. Плавачкі свінцовыя… Надзяваліся паверх штаноў… Напішыце… Анекдоты травілі. Вось, калі ласка. Амерыканскі робат выправілі на дах, пяць хвілін папрацаваў — стоп. Японскі робат пяць хвілін папрацаваў — стоп. Рускі робат дзве гадзіны працуе. Каманда па рацыі: "Радавы Іваноў, праз дзве гадзіны можаце спусціцца ўніз на перакур". Ха-ха!.. (Смяецца.)

Перад тым, як нам выходзіць на рэактар, камандзір інструктуе… Строй стаіць… Некалькі хлопцаў узбунтаваліся: "Мы ўжо там былі, нас дадому павінны адправіць". Мой, напрыклад, клопат — паліва, бензін, а мяне таксама на дах пасылалі. Але я маўчаў. Я сам хацеў. А гэтыя ўзбунтаваліся. Камандзір: "У нас на дах пойдуць добраахвотнікі, астатнія крок са строю, з вамі правядзе гаворку пракурор". Ну, гэтыя хлопцы пастаялі, параіліся і пагадзіліся. Прысягу прымаў, значыць, павінен, сцяг цалаваў… Мне здаецца, ніхто з нас не сумняваўся, што могуць пасадзіць і даць тэрмін. Чутка прасачылася, што два-тры гады даюць. Калі салдат атрымліваў больш за дваццаць пяць рэнтгенаў, то камандзіра маглі пасадзіць за тое, што апраменіў асабовы састаў. Ні ў кога больш чым дваццаць пяць рэнттенаў… Ува ўсіх меней… Разумееце? Але людзі мне падабаліся. Двое захварэлі, знайшоўся адзін, сам сказаў: "Давайце я". А ён ужо адзін раз на даху быў тым днём. Запаважалі. Прэмія — пяцьсот рублёў. Другі яму наверсе дзёўб, час злазіць — дзяўбе. Мы яму махаем: "Уніз!" А ён на калені ўпаў і дабівае. Дах трэба было ў гэтым месцы прабіць, каб жолаб уставіць, смецце спускаць. Пакуль не прабіў — не падняўся. Прэмія — тысячу рублёў. За гэтыя грошы тады можна было купіць два матацыклы. У яго цяпер першая група інваліднасці… Але за страх плаціліадразу…

Дэмбель. Пагрузіліся ў машыны. Колькі ехалі па зоне, столькі сігналілі. Я азіраюся на тыя дні… Я быў побач з чымсьці… З чымсьці фантастычным. Слоў не хапае… А вось гэтыя словы: "гіганцкі", "фантастычны", — яны ўсяго не перадаюць. Было такое адчуванне… Якое? Такое адчуванне я не зведаў нават у каханні…"

Аляксандр Кудрагін, ліквідатар

Маналог пра тое, што да звычайнага жыцця трэба нешта дадаць для таго, каб яго зразумець

"Вам патрэбны факты, падрабязнасці тых дзён? Ці мая гісторыя? Напрыклад, я ніколі не займаўся фатаграфіяй, а там раптам пачаў здымаць, са мной выпадкова аказаўся фотаапарат. Так, думаў, для сябе. А цяпер гэта — мая прафесія. Я не змог пазбавіцца ад новых пачуццяў, якія зведаў, гэта былі не кароткія перажыванні, а цэлая душэўная гісторыя. Разумееце?

(Гаворыць і раскладвае на стале, крэслах, падаконніку фатаграфіі: аграмадны, велічынёю з кола, сланечнік; буслінае гняздо ў пустой вёсцы; самотныя вясковыя могілкі з таблічкай ля варотаў: "Высокая радыяцыя. Уваход і ўезд забаронены"; дзіцячая каляска ў двары хаты з забітымі вокнамі, на калясцы сядзіць варона, як над сваім гняздом; пракаветны жураўліны ключ над здзічэлым полем…) Пытаюцца. "Чаму не здымаеш на каляровай плёнцы? У колеры!" Але ж Чарнобыль… Чорная быль… Астатнія фарбы не існуюць… Мая гісторыя? Каментарый да гэтага… (Паказвае на фатаграфіі.) Добра. Паспрабую. Разумееце, усё гэта ёсць тут… (Зноў паказвае на фатаграфіі.) Тым часам я працаваў на заводзе, а завочна вучыўся ва універсітэце на гістарычным. Слесар другога разраду. Нас набралі групу і тэрміновым чынам адправілі. Як на фронт.

— Куды едзем?

— Куды загадаюць.

— Што будзем рабіць?

— Што загадаюць.

— Але мы — будаўнікі.

— Вось і будзеце будаваць. Адбудоўваць.

Будавалі падсобныя памяшканні: пральні, склады, паветкі. Мяне паставілі на разгрузку цэменту. Які цэмент, адкуль — ніхто не правяраў. Загружалі, выгружалі. Дзень грабеш рыдлёўкай, пад вечар адны зубы блішчаць. Чалавек з цэменту. I сам, і спяцоўка наскрозь. Увечары яе атрос, разумееце, а раніцою зноў надзеў. Праводзілі з намі палітгутаркі. Героі, подзвіг, на пярэднім краі… Вайсковая лексіка… Што такое бэр? Што такое мілірэнтген? Задаём пытанні, камандзір растлумачыць не можа, у вайсковым вучылішчы яго гэтаму не вучылі. Мілі, мікра… Кітайскае пісьмо. "Навошта вам ведаць? Выконвайце, што загадаюць. Тут вы — салдаты". Мы — салдаты, але не зэкі.

Прыбыла камісія. "Ну, — супакойваюць, — у вас усё нармальна. Фон нармальны. Вось кіламетры чатыры адсюль, там жыць нельга, людзей будуць высяляць. А ў вас спакойна". З імі дазіметрыст, ён вазьмі ды ўключы скрынку, якая вісела ў яго на плячы, і доўгім гэтым шастом — па нашых ботах. I як скочыць убок, — міжвольная рэакцыя…

Вось тут пачынаецца самае цікавае для вас, як пісьменніка, асабліва. Як доўга, вы мяркуеце, мы ўспаміналі пра гэты момант? Сама больш некалькі дзён. Ну, не здольны наш чалавек думаць толькі пра сябе, пра ўласнае жыццё, быць замкнёнай такой сістэмай. Палітыкі нашы не здольныя думаць пра вартасць жыцця, але і сам чалавек таксама. Разумееце? Не гэтак мы злеплены. З іншага цеста. Вядома, мы ўсе там пілі і прытым моцна пілі. Да ночы цвярозых не заставалася. Пасля першых дзвюх чарак хтосьці засумуе, успомніць пра жонку, пра дзяцей, пра сваю працу раскажа. Начальства мацюгне. Але потым, пасля адной-дзвюх пляшак… Гаворкі толькі пра лёс краіны і пра ўладкаванне Сусвету. Спрэчкі пра Гарбачова і Лігачова. Пра Сталіна. Вялікая мы дзяржава ці не, адолеем ці не адолеем амерыканцаў? Восемдзесят шосты год… Чые самалёты лепшыя, а касмічныя караблі больш надзейныя? Ну, Чарнобыль выбухнуў, але наш чалавек першым вырваўся ў космас! Разумееце, да хрыпаты, да ранку. Пра тое, чаму ў нас няма дазіметраў і не даюць якіх-небудзь парашкоў на ўсялякі выпадак, чаму няма пральных машын, каб спяцоўкі штодня мыць, а не два разы ў месяц — гэта абмяркоўвалася ў апошнюю чаргу. Між іншым. Ну, гэтак мы, разумееце, скроены. Каб яго чорт узяў!

Гарэлка была даражэй за золата. Купіць немагчыма. У навакольных вёсках пілі ўсё: гарэлку, самагонку, ласьён, дабраліся да лакаў, аэразоляў… На стале — трохлітровы слоік з самагонам ці авоська з адэкалонам "Шыпр"… I гаворкібалантэсы. Сярод нас былі настаўнікі, інжынеры… Поўны інтэрнацыянал: рускія, беларусы, казахі, украінцы. Філасофскія гаворкі… Пра тое, што мы — нявольнікі матэрыялізму, а матэрыялізм абмяжоўвае нас рэчавым светам. Чарнобыль — выйсце ў бясконцасць. Я памятаю, як дыскутавалі пра лёс рускай культуры, пра яе схільнасць да трагічнага. Без ценю смерці нічога немагчыма зразумець. Толькі на грунце рускай культуры і можна будзе асэнсаваць катастрофу… Толькі яна да гэтага гатовая… Баяліся бомбы, атамнага грыба, а вунь што сталася… Ведаем, як палае дом ад сярнічкі ці снарада… Ну, а гэта ні на што было не падобна… Даходзілі чуткі, што агонь незямны, нават не агонь, а святло. Мігценне. Ззянне. Не сінеча, а блакіт. I не дым. Вучоныя раней сядзелі на месцы багоў, а цяпер — паўшыя анёлы. Дэманы! Чалавечая прырода як была, так і засталася для іх таямніцай. Я — рускі, з Браншчыны. У нас сядзіць, разумееце, стары на парозе, хата скасабочылася, неўзабаве абурыцца, а ён філасофствуе, свет перабудоўвае. А мы — пад самым рэактарам…

Да нас заляталі газетныя рэпарцёры. Здымалі. Сюжэты надуманыя. Здымаюць акно пустой хаты, кладуць перад ім скрыпку… I называюць — чарнобыльская сімфонія. А там нічога не трэба было прыдумляць. Хацелася зберагчы ў памяці ўсё: раструшчаны трактарам глобус у школьным двары, счарнелую памытую бялізну, якая вісіць ужо каторы месяц на балконе, пакінутыя брацкія магілы… Трава на іх упоравень з гіпсавымі салдатамі-помнікамі, а на гіпсавых аўтаматах — птушыныя гнёзды. Дзверы ў хаце выбіты, ужо яе абшнарылі марадзёры, а фіранкі на вокнах зашморгнены. Людзі з'ехалі, засталіся жыць іх фатаграфіі ў хатах. Бы іх душы. Не было нічога няважнага, дробязнага. Усё хацелася запомніць дакладна і падрабязна: часіну дня, калі гэта ўбачыў, колер неба, свае адчуванні. Разумееце? Чалавек пакінуў гэтыя мясціны назаўсёды. Мы — першыя людзі, што перажылі гэтае "назаўсёды". Няможна выпусціць з-пад увагі ніводнай дробязі… Твары старых сялян, падобныя на абразы… Ім меней за ўсё зразумела тое, што здарылася. Яны ніколі не пакідалі свой двор, сваю зямлю. Паяўляліся на свет, кахаліся, здабывалі хлеб надзённы ў поце твару свайго, прадаўжалі род… Дачэкваліся ўнукаў… I пражыўшы жыццё, пакідалі гэтую зямлю, адыходзячы ў яе, робячыся ёю. Беларуская хата! Гэта для нас, гараджан, дом — машына для жыцця. А для іх— цэлы свет. Космас. Едзеш праз пустыя вёскі… I гэтак хочацца напаткаць чалавека… Разрабаваная царква… Мы зайшлі: пахла воскам. Захацелася памаліцца…

Я хацеў усё гэта запомніць. Я пачаў фатаграфаваць… Гэта — мая гісторыя…

Нядаўна пахаваў сябра, з якім быў там. Ён памёр ад раку крыві. Памінкі. Па славянскім звычаі выпілі, закусілі, разумееце. I пачаліся гаворкі, да поўначы. Спачатку пра яго, пра адышоўшага. А потым? А потым зноў пра лёс краіны і пра ўладкаванне Сусвету. Выйдуць рускія войскі з Чачні ці не выйдуць? Пачнецца другая каўказская вайна ці яна ўжо йдзе? Якія шанцы ў Жырыноўскага стаць прэзідэнтам? Якія ў Ельцына? Пра англійскую карону і прынцэсу Дыяну. Пра рускую манархію. Пра Чарнобыль. Цяпер ужо розныя здагадкі… Адназ іх, што іншапланецяне ведалі аб катастрофе і дапамаглі нам, другая — гэта быў касмічны эксперымент, і праз нейкі час пачнуць нараджацца дзеці з геніяльнымі здольнасцямі. А можа, беларусы знікнуць, як некалі зніклі іншыя народы: скіфы, хазары, сарматы, кімерыйцы, хуастэкі? Мы — метафізікі… Жывём не на зямлі, а ў марах, у гаворках. Да будзённага жыцця нам трэба нешта дадаць, каб яго зразумець. Нават побач са смерцю…"

Віктар Латун, фатограф

Маналог пра дзіцятка-калеку, якога ўсё роўна будуць любіць

"Мая дачка нядаўна сказала: "Мама, калі я нараджу калеку, я ўсё роўна буду яго любіць". Уявіце сабе?! Яна вучыцца ў дзесятым класе, у яе ўжо такія думкі. Яе сяброўкі… Яны ўсе пра гэта думаюць… У нашых знаёмых нарадзіўся хлопчык… Чакалі яго, першынец. Прыгожая маладая пара. А ў хлопчыка рот да вушэй, а вушак няма… Я не хаджу да іх, не наведваюся, як раней, не магу, а дачка не-не ды і забяжыць. Ёй хочацца туды, яна ці то прыглядваецца, ці то прымерваецца…

Маглі б з'ехаць адсюль, але падумалі мы з мужам і адмовіліся. Баімся. Мы ўсе тут — чарнобыльцы. Не палохаемся адно аднаго, калі хто частуе яблыкамі ці агуркамі са свайго саду і гарода, бяром і ямо, не хаваем сарамліва ў кішэню, сумачку, каб пасля выкінуць. Мы — з адной памяццю… З аднолькавым лёсам… А ўсюды, у любым іншым месцы мы — чужыя. Пракажоныя. Усе прывыклі да слоў: "чарнобыльцы", "чарнобыльскія дзеці", "чарнобыльскія перасяленцы"… Але вы нічога пра нас не ведаеце. Вы баіцеся нас… Напэўна, калі б нас не выпускалі адсюль, паставілі міліцэйскія кардоны, многія б з вас супакоіліся. (Запыняецца.) Не даказвайце адваротнае. Не пераконвайце. Я гэта перажыла… У першыя дні… Ухапіла дачку і рынулася ў Мінск да сястры… Мая родная сястра нас не пусціла ў хату, бо ў яе было малое дзіця, карміла грудзьмі. Уявіце сабе? I мы начавалі на вакзале. Вар'яцкія думкі прыходзілі ў галаву… Куды нам уцякаць? Можа, лепш рукі на сябе налажыць, каб не мэнчыцца… Гэта ж першыя дні… Усе ўяўлялі сабе нейкія страшэнныя хваробы. Неймаверныя. А я ж урач. Можна толькі здагадвацца, што рабілася з іншымі… Я гляджу на нашых дзяцей: куды б яны ні паехалі, яны адчуваюць сябе чужымі сярод сваіх равеснікаў… У піянерскім лагеры, дзе мая дачка адзін год адпачывала, да яе баяліся дакрануцца: "Чарнобыльскі вожык. Светлячок. Яна ў цемені свеціцца". Клікалі ўвечары на двор, каб праверыць — свеціцца ці не свеціцца…

Вось кажуць — вайна… Ваеннае пакаленне… Параўноўваюць… Ваеннае пакаленне? Ды яно ж шчаслівае! У іх была перамога. Яны перамаглі! Гэта дало ім магутную энергію жыцця, калі карыстацца сённяшнімі тэрмінамі, мацнейшую ўстаноўку на выжыванне. Яны нічога не баяліся. Хацелі жыць, вучыцца, нараджаць дзяцей. А мы? Мы ўсяго баімся… Баімся за дзяцей… За ўнукаў, якіх яшчэ няма… Іх няма, а нам ужо страшна… Людзі меней усміхаюцца, не спяваюць, як раней спявалі на святы. Не толькі ландшафт мяняецца, калі замест палёў зноў падымаюцца лясы, хмызнякі, але і нацыянальны характар. Ува ўсіх дэпрэсія… Адчуванне асуджанасці. Чарнобыль — метафара. Сімвал. I наш быт, лад мыслення…

Іншым разам думаю, што лепей бы вы пра нас не пісалі. Тады б нас менш баяліся. Не гавораць жа ў хаце хворага на рак пра ягоную страшную хваробу. А ў камеры пажыццёвага зняволення ніхто не ўспамінае пра тэрмін…"

Надзея Апанасаўна Буракова, жыхарка гарадскога пасёлка Хойнікі

Маналог пра нямога салдата

"У самую зону я не паеду, а раней мяне вабіла… Калі буду гэта бачыць, думаць пра гэта, я захварэю і памру. Памятаеце, быў фільм "Ідзі і глядзі". Я не змагла яго даглядзець, я страціла прытомнасць. Там забівалі карову. У яе зрэнка на ўвесь экран. Як забівалі людзей, я ўжо не бачыла… Не!! Мастацтва — гэта любоў, абсалютна ў гэтым пераканана! Не хачу ўключаць тэлевізар, чытаць сённяшнія газеты. Там забіваюць, забіваюць… У Чачні, Босніі… Трачу розум, у мяне псуецца зрок. Банальнасць жаху… Сённяшнія жахі на экране страшнейшыя за ўчарашнія. Інакш ужо не страшна. Мы перайшлі рысу…

Учора еду ў тралейбусе. Сцэнка: хлопчык не ўступіў месца старому. Той яго павучае:

— Будзеш стары, табе таксама не ўступяць.

— А я ніколі старым не буду, — адказвае хлопчык.

— Чаму?

— Мы ўсе неўзабаве памром.

Вакол гаворкі пра смерць. Дзеці думаюць пра смерць. Але ж гэта тое, над чым у канцы жыцця задумваюцца, а не ў пачатку.

Я бачу свет у сцэнках… Вуліца для мяне — тэатр, дом — тэатр. Ніколі не запамінаю падзею цалкам. А ў дэталях, жэстах…

Усё пераблыталася ў маёй памяці, перамяшалася. Ці то з кіно, з газет… Ці то я гэта дзесьці бачыла, чула, падгледзела?

Бачу: брыдзе па ўтравелай вясковай вуліцы звар'яцелая ліса.

Ціхая, ласкавая. Як дзіця… Лашчыцца да здзічэлых катоў, курэй…

Ціха. I раптам сярод гэтай цішыні дзіўная чалавечая гаворка: "Гоша харошы. Гоша харошы". Гайдаецца на старой яблыні саржавелая клетка з адчыненымі дзверцамі. Хатні папугай сам з сабою размаўляе.

Навошта я гэта збіраю, назапашваю? Я ніколі не пастаўлю спектакль пра Чарнобыль, як не паставіла ніводнага спектакля пра вайну. У мяне ніколі не будзе на сцэне мёртвага чалавека. Нават мёртвага вожыка ці птушкі. У лесе падышла да сасны, нешта белае… Думала: грыбы, а гэта мёртвыя вераб'і грудкамі ўверх. Там, у зоне… Я не разумею — смерць. Я перад ёю спыняюся, каб не звар'яцець. Вайну трэба паказваць гэтак страшна, каб чалавека званітавала. Каб ён захварэў… Гэта не відовішча…

У тыя першыя дні… Яшчэ не было паказана ніводнага здымка, а я сабе ўжо ўяўляла: абрынутыя перакрыцці, разбураныя сцены, дым, бітае шкло. Кудысьці вывозяць прыціхлых дзяцей. Чароды машын. Дарослыя плачуць, а дзеці не. Яшчэ ніводнай фатаграфіі не надрукавалі… Напэўна, калі распытаць людзей, іншага вобраза апакаліпсісу ў нас няма: выбух, пажар, трупы, паніка. Як тое, што я памятаю з дзяцінства… (Замаўкае.) Але пра гэта пасля… Асобна… Здарылася нешта іншае… Гэта іншы страх… Яго не чуваць, не відаць, ні паху, ні колеру, а фізічна і псіхічна мы мяняемся. Мяняецца формула крыві, мяняецца генетычны код, мяняецца ландшафт… I што б мы ні думалі,ні рабілі… Вось я раніцою ўстаю, п'ю гарбату… Іду на рэпетыцыю… Да студэнтаў… А гэта нада мною вісіць. Як знак. Як пытанне. Мне няма з чым гэта параўнаць. З дзяцінства я памятаю штосьці зусім непадобнае…

Я бачыла ўсяго толькі адзін добры фільм пра вайну. Забыла назву. Фільм пра нямога салдата. Ён маўчаў увесь фільм. Вёз цяжарную немку, цяжарную ад рускага салдата. I нарадзілася дзіця, яно нарадзілася ў дарозе, на калёсах. Ён яго падняў на руках і трымае, і дзіця пісае на ягоны аўтамат… Мужчына смяецца… Гэта ў яго як мова, гэты ягоны смех. Ён глядзіць на дзіця, на свой аўтамат і смяецца… Канец фільма.

У фільме няма рускіх, няма немцаў. Ёсць пачвара — вайна. Але цяпер, пасля Чарнобыля, усё змянілася. I гэта таксама. Змяніўся свет, ён цяпер не выдае вечным, якім быў яшчэ нядаўна. Зямля стала маленькая. Мы пазбавіліся несмяротнасці, — вось што з намі здарылася. А па тэлевізары я бачу, як штодня забіваюць. Страляюць. Сёння страляюць людзі без несмяротнасці… Адзін чалавек забівае другога чалавека… Пасля Чарнобыля…

Штосьці вельмі цьмяна, як бы здалёк… Мне было тры гады, калі нас з мамай вывезлі ў Германію… У канцлагер… Я памятаю ўсё — прыгожае… Можа, зрок мой гэтак уладкаваны. Высокая гара… Ішоў ці то дождж, ці то снег. Велізарным чорным паўкругам стаялі людзі, ува ўсіх нумары. Нумары на чаравіках… Гэтак выразна, ярка-белай фарбай на чаравіках… На спінах… Усюды нумары, нумары… Калючы дрот. На вышцы стаіць чалавек у касцы, бегаюць сабакі, брэшуць гучна-гучна. I ніякага страху. Два немцы, адзін вялікі, тоўсты ў чорным, а другі маленькі — у карычневым касцюме. Той, які ў чорным, паказвае кудысьці рукою… З цёмнага паўкруга выходзіць чорны цень і ператвараецца ў чалавека. Немец у чорным пачынае яго біць…

Памятаю высокага прыгожага італьянца… Ён увесь час спяваў…

У мяне былі эцюды пра вайну. Я спрабавала. Нічога не атрымалася. Я ніколі не пастаўлю спектакль пра вайну. Ён у мяне не атрымаецца.

У чарнобыльскую зону мы павезлі вясёлы спектакль "Дай вады, калодзеж". Казку. Прыехалі ў райцэнтр Хоцімск. Там ёсць сіроцкі дом, для дзяцей-сірот. Іх нікуды не вывезлі.

Антракт. Яны не пляскаюць. Не ўстаюць. Маўчаць. Другое аддзяленне. Скончыўся спектакль. Зноў не пляскаюць. Не ўстаюць. Маўчаць.

Мае студэнты ў слёзы. Сабраліся за кулісамі: што з імі? Потым мы зразумелі: яны верылі ва ўсё, што адбывалася на сцэне. Там увесь спектакль чакаюць цуду. Звычайныя дзеці, хатнія дзеці, разумелі, што гэта — тэатр. А гэтыя чакалі цуду…

У нас, у беларусаў, ніколі не было вечнага. Мы не мелі нават вечнай зямлі, увесь час яе нехта забіраў, змятаў нашы сляды. I мы не маглі жыць вечным, як у Старым запавеце напісана: гэты нарадзіў таго, а той таго. Мы не ведаем, што з гэтым вечным рабіць, мы не ўмеем з ім жыць. Не здатныя яго асэнсаваць. А яно, нарэшце, даравана нам. Наша вечнае — гэта Чарнобыль. Вось яно ў нас з'явілася… I мы? Мы смяёмся… Людзі спачуваюць чалавеку, у якога згарэла хата, хлеў… Усё згарэла… А ён у адказ: "Ну, а затое колькі ж мышэй ляснула!" — і шапку аб падлогу. У гэтым увесь ён — беларус!

А нашы багі не смяюцца. Нашы багі — пакутнікі. Гэта ў старажытных грэкаў былі смяшлівыя багі, вясёлыя. А што, калі фантазіі, сны, анекдоты, — гэта таксама тэксты? Пра тое, хто мы? Але мы не ўмеем іх чытаць… Я паўсюль чую адну мелодыю… Яна доўжыцца-доўжыцца… Не мелодыя, не песня, а галашэнне. Гэта запраграмаванасць нашага народа на любую бяду. А шчасце? Шчасце — рэч часовая, нечаканая. Народ кажа: "адна бяда — не бяда", "ад бяды кіем не адаб'ешся", "што ні мах, то ўсё бяда па зубах", "не да каляды, калі поўная хата бяды". Акрамя пакут, у нас нічога іншага няма. Няма іншай гісторыі, няма іншай культуры…

А мае студэнты кахаюцца, раджаюць дзяцей. Але яны ў іх ціхія, слабыя. Пасля вайны я вярнулася з канцлагера… Выжыла… Тады трэба было толькі выжыць. Я магла замест вады есці снег, улетку не вылазіць з рэчкі, ныраць па сто разоў. Іхнія дзеці не могуць есці снег. Нават самы чысты, самы белы снег…"

Лілія Міхайлаўна Кузьмянкова, выкладчык Магілёўскага культпрасветвучылішча, рэжысёр

Маналог пра вечнае і праклятае: што рабіць і хто вінаваты?

"Я — чалавек свайго часу. Модна… Бяспечна нас зараз лаяць… Усе камуністы — злачынцы. Цяпер мы адказваем за ўсё, нават за законы фізікі. Я быў тады першым сакратаром райкома партыі. У газетах пішуць. Гэта яны, маўляў, камуністы, вінаватыя: будавалі кепскія, танныя атамныя станцыі: эканомілі, а чалавечыя жыцці не лічылі. Чалавек для іх — пясок, гной гісторыі. Кусі іх! Кусі! Праклятыя пытанні: што рабіць і хто вінаваты? Вечныя. Заўсёдныя. Усе ў нецярпенні, у празе помсты, крыві. Кусі іх! Кусі!

Іншыя маўчаць, а я скажу… Вы пішаце… Ну, не канкрэтна вы, а ў газетах пішуць — камуністы падманвалі народ, хавалі ад яго праўду. Але мы павінны былі… Тэлеграмы з цэка, з абкома партыі… Перад намі паставілі задачу: не дапусціць панікі. Паніка, сапраўды, страшная штука. Толькі ў час вайны гэтак сачылі за зводкамі з фронту, як тады за паведамленнямі з Чарнобыля. Страх. Чуткі. Людзі былі прыбіты не радыяцыяй, а здарэннем. Мы павінны былі… Нельга сказаць, што адразу ўсё хавалі, ніхто не разумеў маштабаў таго, што адбываецца. Кіраваліся вышэйшымі палітычнымі меркаваннямі. Але калі адкінуць эмоцыі, палітыку адкінуць… Трэба прызнаць, што ніхто не верыў у тое, што здарылася. Вучоныя і тыя не маглі паверыць! Ніводнага падобнага прыкладу… Не толькі ў нас, але і ва ўсім свеце… Вучоныя там, на месцы, на самой станцыі вывучалі сітуацыю, і тут жа прымалі рашэнні. Я нядаўна глядзеў перадачу "Момант ісціны" з Аляксандрам Якаўлевым, членам Палітбюро, галоўным ідэолагам партыі ў той час. Побач з Гарбачовым… Што ён успамінае? Яны там, наверсе, таксама не ўяўлялі ўсёй карціны… На пасяджэнні Палітбюро хтосьці з генералаў тлумачыў: "А што радыяцыя? На палігоне… Пасля атамнага выбуху… Увечары выпілі па бутэльцы чырвонага віна. I нам нічога". Гаварылі пра Чарнобыль, як пра аварыю, звычайную аварыю…

Заяві я тады, што людзей нельга выводзіць на вуліцу. ("Вы што, хочаце сарваць Першамай?") Палітычная справа. Партбілет на стол. (Крыху супакойваецца.) Не анекдот, я мяркую, а праўда. Быль. Распавядаюць, што старшыня Урадавай камісіі Шчарбіна, які прыбыў на станцыю ў першыя дні пасля выбуху, запатрабаваў адразу ж адвезці яго на месца здарэння. Яму тлумачаць: графітныя завалы, шалёныя радыяцыйныя палі, высокая тэмпература — туды нельга. "Я павінен убачыць усё на ўласныя вочы, — крычаў ён на падначаленых. — Мне ўвечары дакладваць на Палітбюро". Вайсковы стэрэатып паводзін. Іншага не ведалі… Не разумелі, што ёсць фізіка… Ланцуговая рэакцыя… I ніякія загады і ўрадавыя пастановы яе не зменяць. Але заяві я тады, паспрабуй адмяніць першамайскую дэманстрацыю? (Зноў пачынае гарачыцца.) У газетах пішуць… Як быццам народ быў на вуліцах, а мы ў падземных бункерах сядзелі! Я стаяў на трыбуне дзве гадзіны пад гэтым сонцам… Без шапкі, без плашча… I на Дзевятага мая… У дзень Перамогі… Ішоў з ветэранамі… Іграў гармонік. Танцавалі. Выпівалі. Мы ўсе былі часткаю гэтай сістэмы. Верылі! Верылі ў высокія ідэалы. У перамогу! Пераможам і Чарнобыль! Узахлёб чыталі пра гераічную барацьбу па ўтаймаванні рэактара, які выйшаў з-пад улады людзей. Чалавек без ідэалаў? Гэта таксама страшна… Што цяпер робіцца… Развал. Безуладдзе. Патрэбны ідэалы… Толькі тады будзе моцная дзяржава. Высокія ідэалы! Яны ў нас былі.

У газетах… Па радыё і тэлебачанні крычалі: праўду, праўду!! На мітынгах патрабавалі: праўду! Дрэнна, вельмі дрэнна… Вельмі дрэнна! Мы неўзабаве ўсе памром! Каму яна патрэбна такая праўда? Калі ў Канвент уварваўся натоўп і запатрабаваў пакарання Рабесп'ера, хіба праўда была на баку натоўпу? Падпарадкавацца натоўпу, стаць натоўпам… Азірніцеся наўкол… Паглядзіце, што цяпер адбываецца? (Маўчыць.) Калі я — злачынец, дык чаму мая ўнучка… Маё дзіця… Яна таксама хворая… Дачка нарадзіла яе той вясной, прывезла да нас у Слаўгарад у пялюшках. У калясцы. Яны прыехалі праз некалькі тыдняў пасля выбуху на станцыі… Верталёты лётаюць, ваенныя машыны на дарогах… Жонка прасіла: "Трэба іх адправіць да сваякоў. Вывезці адсюль". Я быў першым сакратаром райкома партыі… Я катэгарычна забараніў: "Што людзі падумаюць, калі я сваю дачку з малым дзіцем вывезу? Іхнія ж дзеці тут застаюцца". Тых, хто ўцякаў, ратаваў сваю скуру… Я выклікаў іх у райком, на бюро: "Ты камуніст ці не камуніст?" Людзі правяраліся. Калі я злачынец, дык чаму я забіваў сваё дзіця? (Далей бязладна.)

Вы прасілі расказаць пра першыя дні… На Украіне — трывога, а ў нас у Беларусі ўсё спакойна. Пасяўная ў разгары. Я не хаваўся, не адседжваўся ў кабінетах, а матляўся па палях, лугах. Аралі, сеялі. Вы забылі, што да Чарнобыля атам называлі мірным працаўніком, ганарыліся: жывём у атамнай эры. Атамнага страху не памятаю… Ну, што такое — першы сакратар райкома партыі? Звычайны чалавек са звычайным інстытуцкім дыпломам, часцей за ўсё інжынера ці агранома. Хтосьці яшчэ скончыў вышэйшую партыйную школу. Я ведаў аб радыяцыі тое, што нам паспелі расказаць на курсах грамадзянскай абароны. Там я не чуў ні слова пра цэзій у малацэ, пра стронцый… Мы везлі малако з цэзіем на малаказаводы. Здавалі мяса. Касілі саракакюрыйную траву. Выконвалі планы… Я іх выбіваў. Планы з нас ніхто не здымаў…

Адзін штрых… Пра тое, якія мы былі тады… У тыя першыя дні людзі зведвалі не толькі страх, але і ўздым. Я — чалавек, у якога адсутнічае інстынкт самазахавання. (Падумаўшы.) Моцна развіта пачуццё абавязку… У мяне на стале ляжалі дзесяткі заяў з просьбай: "Прашу накіраваць у Чарнобыль". Добраахвотнікі. Што б вы там ні пісалі, але быў ён, савецкі характар. I быў ён, савецкі чалавек. Што б вы там ні пісалі…

Прыязджалі да нас вучоныя, яны спрачаліся да крыку. Да хрыпаты. Падыходжу да аднаго: "Нашы дзеці ў радыяцыйным пяску корпаюцца?" А ён мне ў адказ: "Панікёры! Дылетанты! Што вам аб радыяцыі вядома? Я — ядзершчык. Вось адбыўся ядзерны выбух. Праз дваццаць хвілін я ехаў да эпіцэнтра на уазіку. Па плаўленай зямлі. Што вы паніку падымаеце?" Я ім верыў. Я выклікаў да сябе ў кабінет людзей: "Браткі! Я ўцяку, вы ўцячэце. Што людзі пра нас падумаюць? Скажуць, што камуністы дэзерціравалі?" Калі не пераконваў словамі, пачуццямі, дзейнічаў іначай: "Ты патрыёт ці не патрыёт? Калі не — кладзі на стол партбілет. Кідай!" Сёй-той кідаў…

Штосьці стаў падазраваць… Заключылі мы дамову з Інстытутам ядзернай фізікі на абследаванне нашых земляў. Яны бяруць траву, бяруць пласты чарназёму і вязуць туды, да сябе, у Мінск. Праводзяць там аналізы. А пасля звоняць мне: "Арганізуйце, калі ласка, транспарт, каб забраць вашу глебу назад". — "Вы што, жартуеце? Да Мінска чатырыста кіламетраў… — у мяне трубка з рук ледзь не выпала. — Везці зямлю назад?" — "Не, не жартуем, — адказваюць мне. — У нас гэтыя пробы па інструкцыі падлягаюць захаванню ў магільніку, у падземным жалезабетонным бункеры. З усёй Беларусі да нас вязуць. За месяц ёмістасць, якую маем, запоўнілі цалкам". Вы чулі? А мы на гэтай зямлі аром, сеем. На ёй нашы дзеці гуляюць… З нас патрабуюць планы па малаку і мясе. Са збожжа гналі спірт. Яблыкі, грушы, вішні ішлі на сок…

Эвакуацыя… Калі б хто-небудзь паглядзеў зверху, падумаў бы, што пачалася трэцяя сусветная вайна… Адну вёску вывозяць, а другую папярэджваюць: эвакуацыя праз тыдзень! I ўвесь гэты тыдзень там кладуць у тарпы салому, косяць траву, корпаюцца на гародах, сякуць дровы… Жыццё як жыццё. Людзі не разумеюць, што адбываецца. А праз тыдзень іх вывозяць на ваенных машынах… Нарады, камандзіроўкі, накачкі, бяссонныя ночы. Столькі ўсяго было. Ля гаркома партыі ў Мінску, памятаю, стаіць чалавек з плакатам: "Дайце народу ёду". Спякота. Ён у плашчы…

(Вяртаецца да пачатку нашай размовы.)

Вы забылі… Тады… Атамныя станцыі — гэта будучыня… Я не аднойчы выступаў… Прапагандаваў… Я быў на адной атамнай станцыі: ціха, урачыста. Чыста. У куце — чырвоныя сцягі і вымпелы "Пераможца сацыялістычнага спаборніцтва". Наша будучыня…

Я — чалавек свайго часу… Я — не злачынец…"

Уладзімір Мацвеевіч Іваноў, былы першы сакратар Слаўгарадскага райкома партыі

Маналог абаронцы савецкай улады

"Што вы тут запісваеце? Хто вам дазвол даў? Фатаграфуеце… Прыбярыце сваю цацку… Схавайце. А то разаб'ю. Падумаеш, прыехалі… Мы жывём. Пакутуем. А вы людзей з толку збіваеце… Бунтуеце… Выпытваеце не тое, што трэба. Няма цяпер парадку! Парадку няма! Падумаеш, прыехалі… З магнітафонам…

Так, я абараняю! Я савецкую ўласць абараняю. Нашу ўласць. Народную! Пры савецкай уладзе мы былі моцнымі, нас усе баяліся. Увесь свет на нас глядзеў! Каго трэсла ад страху, хто зайздросціў. Б…ь! А што цяпер? Зараз? Пры дэмакратыі… "Снікерс" і маргарын заляжалы да нас вязуць, ношаныя джынсы, як туземцам, якія нядаўна з дрэва злезлі. З пальмы. За дзяржаву крыўдна! Падумаеш, прыехалі… Такая была дзяржава! Б…ь! Пакуль Гарбачоў не ўзляцеў… На царства… Чорт з адмецінай! Горбі… Горбі дзейнічаў па іхніх планах, па планах цэрэу… Што вы мне тут даказваеце? Падумаеш… Яны Чарнобыль узарвалі… Цэрэушнікі і дэмакраты… Я ў газетах чытаў… Не ўзарваўся б Чарнобыль, дзяржава б не ляснулася. Вялікая дзяржава! Б…ь! Падумаеш… Буханка хлеба пры камуністах каштавала дваццаць капеек, а цяпер дзве тысячы. Я за тры рублі купляў пляшку… Яшчэ на закусон хапала… А пры дэмакратах? Распрадалі ўсё! Пазакладалі! Нашы ўнукі не разлічацца…

Я — не п'яны, я — за камуністаў! Яны былі за нас, за простых людзей. Казак мне не трэба! Дэмакратыя… Свабодны чалавек… Б…ь!

А памры гэты свабодны чалавек, яго пахаваць няма за што. У нас памёрла бабуля. Адзінокая, без дзяцей. Два дні ў хаце ляжала, бедная… У старой куфайцы… Пад абразамі… Труну не маглі купіць… Стаханаўка калісьці, звеннявая. Мы два дні не выходзілі ў поле. Мітынгавалі. Б…ь! Пакуль старшыня калгаса не выступіў… Перад народам… I не паабяцаў, што цяпер, калі памрэ чалавек, калгас выдзяляе бясплатна: драўляную труну, цяля ці парася і дзве скрынкі гарэлкі на памінкі. Пры дэмакратах… Дзве скрынкі гарэлкі… Бясплатна! Бутэлька на аднаго мужыка — п'янка, паўбутэлькі — лячэнне… Нам ад радыяцыі…

Чаму вы гэта не запісваеце? Мае словы. А запісваеце толькі тое, што вам выгадна. Людзей з толку збіваеце… Бунтуеце… Палітычны капітал патрэбен? Кішэні доларамі набіць? Мы тут жывём… Пакутуем… А вінаватых няма! Назавіце мне вінаватых! Я за камуністаў! Яны вернуцца і іут жа знойдуць вінаватых… Б…ь! Падумаеш, прыязджаюць… Запісваюць…"

Прозвішча не назваў

Маналог пра тое, як два анёлы забралі маленькую Волечку

"У мяне ёсць матэрыял… Сем гадоў збірала — газетныя выразкі, свае зацемкі. У мяне ёсць лічбы. Я вам усё аддам… Я ніколі ўжо не адыду ад гэтай тэмы, але сама напісаць не змагу. Я магу змагацца: арганізоўваць дэманстрацыі, пікеты, здабываць лекі, адведваць хворых дзяцей, — але не пісаць. Вазьміцеся… А ў мяне самой столькі пачуццяў, што я з імі не саўладаю, яны мяне спаралізуюць. Чарнобыль мае ўжо сваіх сталкераў… Сваіх пісьменнікаў… Але я не хачу ўвайсці ў шэрагі тых, хто эксплуатуе гэтую тэму. Калі пісаць сумленна? (Задумваецца.)

Той красавіцкі цёплы дождж… Сем гадоў я памятаю гэты дождж… Дажджынкі скочваліся, як ртуць. Гавораць, што радыяцыя бясколерная? Але лужыны стаялі зялёныя ці ярка-жоўтыя. Суседка шэптам паведаміла, што па радыё "Свабода" перадалі пра аварыю на Чарнобыльскай атамнай станцыі. Я не надала гэтаму ніякага значэння. Абсалютная ўпэўненасць, што калі б нешта сур'ёзнае, нас бы апавесцілі. Ёсць спецыяльная тэхніка, спецыяльная сігналізацыя, бамбасховішчы. Нас папярэдзяць. Мы былі ў гэтым перакананыя! Усе вучыліся на курсах грамадзянскай абароны. Я сама там праводзіла заняткі… Але ўвечары таго ж дня суседка прынесла нейкія парашкі. Даў іх яе сваяк, патлумачыў, як прымаць (ён працаваў у Інстытуце ядзернай фізікі), але ўзяў слова, што яна будзе маўчаць. Як рыба! Як камень! Асабліва ён баяўся гаворак і пытанняў па тэлефоне…

У мяне на той час жыў малы ўнук… А я? Я ўсё роўна не паверыла. Па-мойму, ніхто з нас гэтыя парашочкі не піў… Мы былі вельмі даверлівыя… Не толькі старэйшае пакаленне, але і маладыя…

Успамінаю першыя ўражанні, першыя чуткі… Пераходжу з аднаго часу ў іншы, з аднаго стану ў іншы… Адсюль — туды… Як пішучы чалавек, я задумвалася над гэтымі пераходамі, яны мяне цікавілі. Ува мне быццам бы два чалавекі — дачарнобыльскі і чарнобыльскі. Але вось гэтае "да" цяпер цяжка аднавіць з усёй дакладнасцю. Маё бачанне змянілася…

Я ездзіла ў зону з першых дзён… Памятаю, спыніліся ў нейкай вёсцы, што мяне ўразіла — цішыня! Ні птушак, нічога… Ідзеш вуліцаю… Цішыня. Ну, няхай, хаты вымерлі, людзей няма, выехалі, але ўсё наўкол змоўкла, аніводнай птушкі…

Прыехалі мы ў вёску Чудзяны — сто сорак дзевяць кюры… У вёсцы Малінаўка — пяцьдзесят дзевяць кюры… Насельніцтва атрымлівала дозы ў дзесяткі тысяч разоў большыя за тыя, што атрымліваюць салдаты, якія ахоўваюць раёны выпрабавання ядзерных бомбаў. Ядзерныя палігоны. У дзесяткі тысяч разоў! Дазіметр трашчыць, яго зашкальвае… А ў калгасных канторах вісяць аб'явы, падпісаныя раённымі радыёлагамі, што цыбулю, салату, памідоры, агуркі, — усё можна есці. Усё расце, усё ядуць.

Што яны цяпер гавораць, гэтыя раённыя радыёлагі? Сакратары райкомаў партыі? Як апраўдваюцца?

Ува ўсіх вёсках мы спатыкалі шмат п'яных людзей. Хадзілі пад чаркай нават жанчыны, асабліва даяркі, цялятніцы.

У той жа Малінаўцы (Чэрыкаўскі раён) зайшлі ў дзіцячы садок. Дзеці бегаюць па двары… Капаюцца ў пясочніцы… Загадчыца тлумачыць, што пясок мяняюць кожны месяц. Адкульсці прывозяць. Можна ўявіць, адкуль яго маглі прывезці? Дзеці журботныя… Мы жартуем, яны не ўсміхаюцца… Выхавацелька заплакала: "Не старайцеся. Нашы дзеці не ўсміхаюцца. А ў сне яны плачуць". Сустрэлі на вуліцы жанчыну з нованароджаным. "Хто вам дазволіў тут раджаць? Пяцьдзесят дзевяць кюры…" — "Урач-радыёлаг прыязджала. Раіла толькі не сушыць пялюшкі на вуліцы". Людзей угаворвалі не выязджаць, заставацца. Планы выконваць… Нават калі вёску адсялілі…

Эвакуіравалі… Усё роўна прывозілі людзей на сельгасработы. Выбірацьбульбу…

Што яны цяпер гавораць? Сакратары райкомаў і абкомаў? Як апраўдваюцца?

Я зберагла шмат інструкцыяў… Зусім сакрэтных… Я ўсе іх вам аддам… Напішыце сумленную кнігу… Інструкцыя па апрацоўцы курыных тушак… У цэху па апрацоўцы патрабавалася быць апранутым, як на забруджанай тэрыторыі пры кантакце з радыеактыўнымі элементамі: у гумавых пальчатках і гумавых халатах, ботах і г.д. Калі там столькі кюры, трэба паварыць у салёнай вадзе, зліць ваду ў каналізацыю, а мяса дадаць у паштэты, каўбасы. А калі столькі вось кюры — у касцяную муку, на корм жывёле… Так выконваліся планы па мясе. З заражаных раёнаў цялят за бясцэнак прадавалі ў іншыя мясціны. У чыстыя. Вадзіцелі, якія вазілі такіх цялят, расказвалі, што цяляты былі смешныя — поўсць да самай зямлі. I такія галодныя, што елі ўсё — і анучы, і паперу. Іх карміць было лёгка! Прадавалі ў калгасы, але калі хто хацеў — мог узяць сабе. У сваю гаспадарку. Крымінальныя справы! Крымінальныя!!

Сустрэлі на дарозе машыну… Грузавая машына ішла паволі, як на пахаванні… З нябожчыкам… Спынілі. За рулём — малады хлопец. Пытаюся: "Табе, напэўна, блага, што так памалу едзеш?" — "Не, я вязу радыеактыўную зямлю". А спякота! Пыл! "Ты здурнеў?! Табе яшчэ жаніцца, дзяцей гадаваць". — "А дзе я яшчэ зараблю пяцьдзесят рублёў за адну ездку?" За пяцьдзесят рублёў па тых цэнах можна было купіць добры касцюм. I пра даплаты гаварылі больш, чым пра радыяцыю. Пра даплаты і нейкія мізэрныя надбаўкі… Мізэрныя з пункту гледжання вартасці жыцця…

Трагічнае і смешнае побач…

Сядзяць бабулі на лаўках ля хаты. Дзеці бегаюць. Мы замералі — семдзесят кюры.

— Адкуль дзеці?

— З Мінска на лета прыехалі.

— Дык у вас жа вялікая радыяцыя!

— Што ты нам распісваеш ету радыяцыю! Мы яе бачылі.

— Дык яе ўбачыць нельга!

— Вунь, глянь: хата недабудаваная стаіць, людзі кінулі і з'ехалі. Страху набраліся. А мы ўвечары пайшлі і глядзім… У акно глядзім… А яна пад бэлькай сядзіць, ета радыяцыя. Злосная-злосная і вочы блішчаць… Чорная-чорная…

— Быць не можа!

— Вось мы табе паклянёмся! Перажагнаемся!

Хрысцяцца. Весела хрысцяцца. Смяюцца ці то з саміх сябе, ці то з нас?

Збяромся пасля паездак у рэдакцыі. "Ну, як яно?" — пытаемся адно ў аднаго. "Усё нармальна!" — "Усё нармальна? Паглядзі на сябе ў люстэрка, ты сівы прыехаў!" Анекдоты паявіліся. Чарнобыльскія анекдоты. Самы кароткі: "Добры быў народ — беларусы".

А вам хто-небудзь распавядаў, што фатаграфаваць каля рэактара было строга забаронена? Толькі па спецдазволе. Забіралі фотаапараты. Перад ад'ездам салдат, якія служылі там, абшуквалі, як у Афганістане, каб, не дай Бог, ніякага здымка. Ніякай улікі. У тэлевізійнікаў забіралі плёнкі ў кадэбэ. Вярталі засветленымі. Колькі дакументаў знішчана. Сведчанняў. Яны страчаны для навукі. Для гісторыі. Знайсці б тых, хто загадваў гэта рабіць… Што б яны цяпер прыдумвалі? Як апраўдваліся?

Я ніколі іх не апраўдаю… Ніколі!!! Толькі з-за адной той дзяўчынкі… Яна танцавала ў бальніцы… Танцавала "полечку"… Ёй недзе гадкоў дзевяць. Гэтак прыгожа танцавала… Праз два месяцы пазваніла яе мама: "Волечка памірае!" I ў мяне не хапіла сілы пайсці ў той дзень у бальніцу. А пасля ўжо было позна. У Волечкі была малодшая сястрычка. Яна прачнулася раніцою і кажа: "Мамачка, я ў сне бачыла, як прыляцелі два анёлы і забралі нашу Волечку. Яны сказалі, што Волечцы будзе там добра. У яе нічога не будзе балець. Мамачка, нашу Волечку забралі два анёлы…"

Я нікога не магу апраўдаць".

Ірына Кісялёва, журналістка

Маналог пра бязмежную ўладу аднаго чалавека над іншым чалавекам

"Я — не гуманітарый, я — фізік. Таму факты, толькі факты…

За Чарнобыль калі-небудзь давядзецца адказваць… Надыдзе такі час, што давядзецца адказваць, як за трыццаць сёмы год. Хай праз пяцьдзесят гадоў! Няхай старыя… Няхай мёртвыя… Яны — злачынцы! (Памаўчаўшы.) Трэба пакідаць толькі факты… Факты! Іх запатрабуюць…

…Тым днём, дваццаць шостага красавіка, я быў у Маскве. У камандзіроўцы. Там даведаўся пра аварыю.

Званю ў Мінск першаму сакратару Цэка Беларусі Слюнькову, адзін, два, тры разы званю, але мяне не злучаюць. Знаходжу яго памочніка (той мяне добра ведае):

— Я званю з Масквы. Звяжыце мяне са Слюньковым, у мяне тэрміновая інфармацыя. Аварыйная!

Званю па ўрадавай сувязі, але тым не менш ужо ўсё засакрэцілі. Як толькі пачынаеш гаварыць пра аварыю, тэлефон тут жа разлучаецца. Назіраюць, натуральна! Праслухоўваюць. Зразумела, хто? Адпаведныя органы. Дзяржава ў дзяржаве. I гэта прытым, што я званю першаму сакратару Цэка… А я? Я — дырэктар Інстытута ядзернай энергетыкі Акадэміі навук Беларусі. Прафесар, член-кар… Але і ад мяне засакрэцілі.

Гадзіны дзве спатрэбілася, каб трубку ўсё-такі ўзяў сам Слюнькоў. Дакладваю:

— Аварыя сур'ёзная. Па маіх падліках (а я ўжо з сім-тым у Маскве перамовіўся, аблічыў), радыеактыўны слуп рухаецца да нас. На Беларусь. Трэба неадкладна правесці ёдавую прафілактыку насельніцтва і адсяліць усіх, хто жыве паблізу станцыі. Да сотні кіламетраў трэба вывезці людзей і жывёлу.

— Мне ўжо дакладвалі, — кажа Слюнькоў, — там быў пажар, але яго патушылі.

Я не вытрымліваю:

— Гэта — падман! Відавочны падман! Вам любы фізік скажа, што графіт гарыць дзесьці пяць тон у гадзіну. Уяўляеце, колькі ён будзе гарэць!

Першым жа цягніком выязджаю ў Мінск. Бяссонная ноч. Раніцою — дома. Мераю ў сына шчытавідку — сто восемдзесят мікрарэнтгенаў у гадзіну! Тады шчытавідка была ідэальным дазіметрам. Патрэбен быў ёд калія. Гэта звычайны ёд. На паўшклянкі кісялю дзве-тры кроплі дзецям, а для дарослага — тры-чатыры кроплі. Рэактар гарэў дзесяць дзён, дзесяць дзён трэба было гэтак рабіць. Але нас ніхто не слухаў! Вучоных, медыкаў. Навуку ўцягнулі ў палітыку, медыцыну ўцягнулі ў палітыку. Яшчэ б! Не трэба забываць, на якім фоне свядомасці ўсё гэта адбывалася, якія мы былі на той момант, дзесяць гадоў назад. Працавала кадэбэ, таемны вышук. Глушыліся "заходнія галасы". Тысячы табу, партыйных і ваенных тайнаў… У дадатак усе выхаваны на тым, што мірны савецкі атам такі ж бяспечны, як торф і вугаль. Мы былі людзьмі, скаванымі страхам і забабонамі. Прымхлівасцю веры… Але факты, толькі факты…

У той жа дзень… Дваццаць сёмага красавіка я вырашаю выехаць у Гомельскую вобласць, пагранічную з Украінай. У райцэнтры Брагін, Хойнікі, Нароўля, ад іх да станцыі ўсяго некалькі дзесяткаў кіламетраў. Мне патрэбна поўная інфармацыя. Узяць прыборы, замерваць фон. А фон быў такі: у Брагіне — трыццаць тысяч мікрарэнтгенаў у гадзіну, у Нароўлі — дваццаць восем тысяч… Сеюць, аруць. Рыхтуюцца да Вялікадня… Фарбуюць яйкі, пякуць пірагі… Якая радыяцыя? Што гэта такое? Ніякай каманды не паступіла. Зверху патрабуюць зводкі: як ідзе сяўба, якімі тэмпамі? На мяне глядзяць, як на вар'ята: "Пра што вы, прафесар?" Рэнтгены, мікрарэнтгены… Мова іншапланецяніна…

Вяртаемся ў Мінск. На праспекце ваўсю гандлююць піражкамі, марожаным, мясным фаршам, булачкамі. Пад радыеактыўным воблакам…

Дваццаць дзевятага красавіка. Усё памятаю дакладна… Па датах… У восем гадзін раніцы я ўжо сядзеў у прыёмнай Слюнькова. Прабіваюся, прабіваюся. Мяне не прымаюць. I гэтак да паловы шостай вечара. А палове шостай з кабінета Слюнькова выходзіць адзін наш вядомы паэт. Мы з ім знаёмы:

— З таварышам Слюньковым абмяркоўвалі праблемы беларускай культуры.

— Хутка не будзе каму развіваць гэтую культуру! — не стрымліваюся я. — I чытаць вашы кніжкі, калі мы зараз жа не адселім людзей з-пад Чарнобыля. Не ўратуем!

— Ды што вы?! Мне сказалі, што там ужо ўсё патушылі.

Прарываюся-такі да Слюнькова. Абмалёўваю карціну, якую ўчора бачыў. Трэба ратаваць людзей! На Украіне (я туды ўжо званіў) пачалася эвакуацыя…

— Што гэта вашы дазіметрысты (з майго інстытута) па горадзе бегаюць, паніку сеюць! Я раіўся з Масквой, з акадэмікам Ільіным. У нас усё нармальна… А там працуе Урадавая камісія. Пракуратура. На прарыў кінута армія, ваенная тэхніка.

На нашай зямлі ўжо ляжалі тысячы тон цэзію, ёду, свінцу, цырконію, кадмію, берылію, бору, невядомая колькасць плутонію (ва ўранава-графітавых РБМК чарнобыльскага варыянта напрацоўваўся зброевы плутоній, з якога вырабляліся атамныя бомбы), — усяго чатырыста пяцьдзесят тыпаў радыенуклідаў. Іх колькасць была роўная тромстам пяцідзесяці бомбам, скінутым на Хірасіму. Трэба было гаварыць пра фізіку. Пра законы фізікі. А гаварылі пра ворагаў. Шукалі ворагаў.

Рана ці позна, але адказваць за гэта давядзецца. "Вы пачнеце апраўдвацца, — гаварыў я Слюнькову, — што вы трактарабудаўнік (былы дырэктар трактарнага завода), і ў радыяцыі не разбіраліся, я ж фізік, маю ўяўленне пра наступствы". Але як гэта? Нейкі прафесар, нейкія фізікі асмельваюцца вучыць Цэка? Не, яны не былі шайкай бандытаў. Хутчэй за ўсё — змова невуцтва і карпаратыўнасці. Прынцып іх жыцця, апаратная вывучка: не высоўвацца. Патрапляць. Слюнькова якраз забіралі ў Маскву на павышэнне. Вось-вось! Думаю, быў званок з Крамля… Ад Гарбачова… Маўляў, вы там, беларусы, не падымайце панікі, Захад і так шуміць. А правілы гульні такія, што калі не дагодзіце вышэйшаму начальству, вас не павысяць у пасадзе, выдзеляць не тую пуцёўку, дадуць не тую дачу… Былі б мы па-ранейшаму закрытай сістэмай, за жалезнай заслонай, людзі да гэтага часу жылі б каля самой станцыі. Засакрэцілі б!! Прыгадайце: Кыштым, Сяміпалацінск… Сталінская краіна. Усё яшчэ сталінская краіна…

У інструкцыях на выпадак ядзернай вайны прадпісваецца, што пры пагрозах ядзернай аварыі, ядзернага нападу неадкладна праводзіць ёдавую прафілактыку насельніцтва. Пры пагрозе? А тут… Тры тысячы мікрарэнтгенаў у гадзіну… Але баяцца не за людзей, а за ўладу. Краіна ўлады, а не краіна людзей. Прыярытэт дзяржавы бясспрэчны. А вартасць жыцця чалавечага зведзена да нуля. Знаходзіліся ж спосабы! Без аб'яў, без панікі… Проста ўводзіць ёдавыя прэпараты ў вадаёмы, з якіх бяруць пітную ваду, дадаваць у малако. Ну, адчулі б, не той смак вады, не той смак малака… У горадзе трымалі напагатове семсот кілаграмаў прэпаратаў. Яны так і засталіся на складах… Гневу зверху баяліся больш, чым атама. Кожны чакаў званка, загаду, але нічога не рабіў сам. У партфелі я насіў дазіметр… Навошта? Мяне не прапускалі, я ім абрыдзеў… У вялікіх кабінетах… Я браў з сабой дазіметр і прыкладваў яго да шчытавідак сакратарак, асабістых вадзіцеляў, што сядзелі ў прыёмнай. Яны палохаліся, і гэта часам дапамагала — мяне прапускалі. "Ну, што гэта вы істэрыкі, прафесар, наладжваеце? Вы адзін, ці што, пра беларускі народ непакоіцеся? Чалавек жа ўсё роўна ад чагосьці памірае: ад курэння, у аўтамабільных катастрофах, рукі на сябе накладае". Смяяліся з украінцаў. Тыя на каленях у Крамлі поўзаюць, выпрошваюць грошы, медыкаменты, дазіметрычную апаратуру (яе не хапала), а наш (гэта Слюнькоў) за пятнаццаць хвілін далажыў абстаноўку: "Усё нармальна. Справімся сваімі сіламі". Пахвалілі: "Малайцы, браткі-беларусы!"

Колькі жыццяў каштавала гэтая пахвала?!

У мяне ёсць інфармацыя, што самі яны (начальства) ёд прымалі. Калі іх абследавалі супрацоўнікі нашага інстытута, — ва ўсіх чыстая шчытавідка. Без ёду гэта немагчыма. Сваіх дзяцей яны таксама цішком вывезлі, далей ад граху. Самі, калі выпраўляліся ў камандзіроўкі, мелі рэспіратары, спецробы. Усё тое, чаго ў іншых не было. I ўжо даўно не сакрэт, што пад Мінскам утрымліваўся спецыяльны статак. Кожная карова з нумарком і замацавана індывідуальна. Персанальна. Спецыяльныя землі, спецыяльныя цяпліцы… Спецкантроль… Самае агіднае… (Памаўчаўшы.) За гэта яшчэ ніхто не прыцягнуты да адказнасці…

Перасталі мяне прымаць. Выслухоўваць. Я закідаў іх пісьмамі. Дакладнымі запіскамі. Рассылаў карты, лічбы. Ва ўсе інстанцыі. Чатыры папкі па дзвесце пяцьдзесят лістоў. Факгы, толькі факты… На ўсялякі выпадак скапіраваў два экзэмпляры, адзін быў у маім службовым кабінеце, а другі схаваў дома. Жонка схавала. Чаму я зрабіў копіі? Мы жывём у такой краіне… Кабінет я заўсёды сам зачыняў. Прыязджаю аднойчы з камандзіроўкі — папкі зніклі… Але я вырас на Украіне, у мяне дзяды — казакі. Казацкі характар. Я працягваў пісаць. Выступаць. Трэба ратаваць людз'ей! Тэрмінова адсяляць! Мы не вылазілі з камандзіровак. Наш інстытут склаў першую карту "забруджаных" раёнаў… Увесь поўдзень у чырвоным…

Гэта ўжо гісторыя. Гісторыя злачынства…

З інстытута забралі ўсю апаратуру для радыяцыйнага кантролю. Канфіскавалі. Без тлумачэнняў. Званкі да мяне дадому з пагрозай: "Перастань, прафесар, палохаць людзей! Сашлём туды, дзе Макар цялят не пасвіў. Не здагадваешся? Забыліся? Хутка забыліся!" Ціск на супрацоўнікаў інстытута. Запалохванне.

Я напісаў у Маскву…

Выклікаў мяне прэзідэнт нашай акадэміі Платонаў:

— Беларускі народ калі-небудзь успомніць цябе, ты шмат для яго зрабіў, але кепска, што напісаў у Маскву. Вельмі кепска! Патрабуюць, каб я зняў цябе з пасады. Навошта ты напісаў? Хіба не разумееш, на каго замахнуўся?

У мяне — карты, лічбы. А ў іх? Маглі пасадзіць у псіхічку. Гразіліся. Мог трапіць у аўтамабільную катастрофу. Папярэджвалі. Маглі завесці крымінальную справу. За антысаветчыну. Ці за скрынку цвікоў, не ўлічаных інстытуцкім заўхозам…

Крымінальную справу завялі…

Яны свайго дамагліся. Я злёг з інфарктам… (Маўчыць.)

Я ўсё запісваў. Усё ёсць у папцы… Факты, толькі факты…

Правяраем дзяцей па вёсках… Хлопчыкаў, дзяўчынак… Тысяча пяцьсот, дзве тысячы, тры тысячы мікрарэнтгенаў… Больш за тры тысячы… Гэтыя дзяўчынкі… Яны ўжо нікога не народзяць… На іх генныя адмеціны… Арэ трактар. Пытаюся ў работніка райкома партыі, які суправаджае нас:

— Трактарыст абаронены хоць бы рэспіратарам?

— Не, яны без рэспіратараў працуюць.

— Што, вам іх не завезлі?

— Ды што вы! Завезлі столькі, што да дзвюхтысячнага года хопіць. Але мы не выдаём. Пачнецца паніка. Усе паўцякаюць. Раз'едуцца!

— Што вы робіце!

— Вам лёгка, прафесар, гаварыць! Вас выганяць з працы, вы іншую знойдзеце. А куды я падзенуся?

Якая ўлада! Бязмежная ўлада аднаго чалавека над іншым чалавекам. Гэта ўжо не падман, гэта вайна з бязвіннымі…

Вось едзем мы ўздоўж Прыпяці. Стаяць палаткі, людзі адпачываюць сем'ямі. Купаюцца, загараюць. Яны не ведаюць, што ўжо некалькі тыдняў купаюцца і загараюць пад радыеактыўным воблакам. Строга забаранялася з імі кантактавацца. Але я бачу дзяцей… Падыходжу і пачынаю тлумачыць. Недаўменне: "А чаму радыё і тэлебачанне пра гэта маўчаць?" Суправаджаючы… З намі звычайна ездзіў хто-небудзь з мясцовай улады, з райкома — такі парадак… Ён маўчыць… Я магу прасачыць па ягоным твары, якія пачуцці ў ім змагаюцца: далажыць ці не далажыць? У той жа час шкада людзей! Ён жа нармальны чалавек… Але я не ведаю, што пераможа, калі мы вернемся? Данясе ці не данясе? Кожны рабіў свой выбар… (Нейкі час маўчыць.)

Што нам сёння рабіць з гэтай праўдай? Зараз? Як з ёй абысціся? Калі яшчэ раз рване, паўторыцца тое ж самае… Мы ўсё яшчэ сталінская краіна… I жыве сталінскі чалавек…"

Васіль Барысавіч Несцярэнка, былы дырэктар Інстытута ядзернай энергетыкі Акадэміі навук Беларусі

Маналог пра ахвяраў і жрацоў

"Чалавек устае на досвітку… I ён не думае пра вечнае, ягоныя думкі пра хлеб надзённы. А вы хочаце прымусіць людзей думаць пра вечнае. Памылка ўсіх гуманістаў…

Што такое — Чарнобыль?

Прыязджаем у вёску… У нас маленькі нямецкі аўтобус (падарылі нашаму фонду), дзеці акружаюць нас: "Цёця! Дзядзя! Мы — чарнобыльцы. Што вы прывезлі? Дайце нам што-небудзь". Дайце!!

Вось ён — Чарнобыль…

Па дарозе ў зону напаткалася бабуля ў вышыванай спадніцы, фартушку, клуначак за спіною.

— Куды, бабуля? У госці?

— Іду ў Маркі… У свой двор…

А там сто сорак кюры! Ісці ёй кіламетраў дваццаць пяць. Яна дзень ідзе туды і дзень назад. Прынясе трохлітровы слоік, які два гады вісеў у яе на плоце. Але яна пабыла на сваім дворышчы…

Вось ён — Чарнобыль…

Што я памятаю з першых дзён? Як гэта было? Усё-такі трэба адтуль… Каб распавесці сваё жыццё, трэба пачаць з дзяцінства. Так і тут… У мяне свая кропка адліку. Я ўспамінаю быццам бы іншае. Успамінаю саракагоддзе Перамогі. Тады быў першы феерверк у нашым Магілёве. Пасля афіцыйнай урачыстасці людзі не разышліся, як звычайна, а пачалі спяваць песні. Зусім нечакана. Я памятаю гэтае агульнае пачуццё. Праз сорак гадоў пра вайну загаварылі ўсе, прыйшло асэнсаванне. А дагэтуль выжывалі, аднаўлялі, раджалі дзяцей. Гэтак і з Чарнобылем… Яшчэ вернемся да яго, ён адкрыецца нам глыбей. Стане святыняй. Сцяною плачу. А пакуль формулы няма. Няма формулы! Ідэй няма. Кюры, бэры, зіверты — гэта не асэнсаванне. Гэта — не філасофія. Не светапогляд. У нас чалавек — ці са стрэльбай, ці з крыжам. Праз усю гісторыю… А іншага чалавека не было… Пакуль што не было….

… Мая мама працавала ў штабе грамадзянскай абароны горада, яна адна з першых уведала. Спрацавалі ўсе прыборы. Па інструкцыі, якая вісела ў іх у кожным кабінеце, патрабавалася адразу апавесціць насельніцтва, выдаць рэспіратары, супрацьгазы і іншае. Адчынілі яны свае сакрэтныя склады, апячатаныя, засургучаныя, але ўсё там аказалася ў такім жахлівым стане, непрыдатнае, скарыстаць нельга. У школах супрацьгазы былі даваенных узораў і нават памеры дзецям не падыходзілі. Прыборы зашкальвала, але ніхто нічога не мог зразумець, такога ніколі не было. Прыборы проста выключылі. Мама расказвала: "От калі б грымнула вайна, мы ведалі б, што рабіць. Ёсць інструкцыя. А тут?" Хто ў нас узначальваў грамадзянскую абарону? Адстаўныя генералы, палкоўнікі, для якіх вайна пачынаецца так: па радыё перадаюць урадавыя заявы, паветраная трывога, фугасы, запальнічкі… Да іх не даходзіла, што змяніўся век. Патрэбен быў псіхалагічны пералом… I ён адбыўся… Цяпер мы ведаем: будзем сядзець, піць чай за святочным сталом… Будзем гаманіць, смяяцца, а вайна ўжо будзе ісці… Мы нават не заўважым, як знікнем…

А грамадзянская абарона — гэта такая гульня, у якую гулялі дарослыя дзядзькі. Яны адказвалі за парады, за вучэнні… Нас зрывалі з працы на тры дні. Без ніякіх тлумачэнняў — на вайсковыя вучэнні. Называлася гэтая гульня "На выпадак атамнай вайны". Мужчыны — салдаты і пажарнікі, жанчыны — сандружынніцы. Выдавалі камбінезоны, боты, санітарныя сумкі, пакет бінтоў, нейкія лекі. А як жа! Савецкі народ павінен сустрэць ворага як мае быць. Сакрэтныя карты, планы эвакуацыі, — усё гэта захоўвалася ў незгаральных шафах пад сургучнымі пячаткамі. Паводле гэтых планаў за лічаныя хвіліны па трывозе павінны былі падняць людзей і вывезці ў лес, у бяспечную зону… Вые сірэна… Увага! Вайна…

Прысуджалі кубкі, сцягі. I, вядома ж, паходны банкет. Мужчыны п'юць за нашу будучую перамогу! I, вядома ж, за жанчын!

А нядаўна… Ужо цяпер… Аб'явілі ў горадзе трывогу. Увага! Грамадзянская абарона! Гэта было тыдзень назад… У людзей — страх, але страх іншы. Ужо не амерыканцы напалі, не немцы, а што там — у Чарнобылі? Няўжо зноў?

Восемдзесят шосты год… Хто мы? Якімі нас заспела гэта тэхналагічная версія канца свету? Я? Мы? Гэта мясцовая інтэлігенцыя, у нас быў свой гурток. Мы жылі сваім жыццём, адасабляючыся ад усяго, што вакол. Форма нашага пратэсту. У нас былі свае законы: не чыталі газету "Правда", але часопіс "Огонёк" перадавалі з рук у рукі. Толькі-толькі лейцы адпусцілі, мы гэтым ап'яняліся. Чыталі Салжаніцына, Шаламава. Хадзілі адзін да аднаго ў госці, бясконцыя гамонкі на кухні. Аб чымсьці смуткавалі. Аб чым? Дзесьці жывуць акцёры, кіназоркі… Вось я буду Катрын Дэнёў… Апрану на сябе бязглуздую хламіду, укладу валасы… Туга па свабодзе… Той, іншы свет… Чужы свет… Як форма свабоды… Але і гэта была гульня… Уцёкі ад рэальнасці. Хтосьці з нашага гуртка зламаўся, спіўся, хтосьці ўступіў у партыю, зрабіў кар'еру. Ніхто не верыў, што гэтую крамлёўскую сцяну можна праламаць… Што яна рухне… Калі так, дык начхаць на тое, што ў вас там робіцца, будзем жыць тут… У нашым ілюзорным свеце…

Чарнобыль… I спачатку тая ж самая рэакцыя. А што нам да таго? Хай улады хвалююцца… Гэта ў іх — Чарнобыль… I гэта далёка. Нават на карту не паглядзелі. Нецікава. Нам ужо не патрэбна была праўда… Вось калі на бутэльках з малаком з'явіліся этыкеткі: "Малако для дзяцей" і "Малако для дарослых"… Вось тады ўжо ого! Штосьці набліжаецца… Так, я не член партыі, але ўсё роўна савецкі чалавек. Узнік страх: "Штосьці ў радыскі лісты сёлета, як у буракоў?", але тут жа ўвечары ўключыш тэлевізар: "Не паддавайцеся на правакацыі". I ўсе сумненні развейваюцца… А першамайская дэманстрацыя? Нас ніхто не прымушаў на яе ісці, мяне, напрыклад, ніхто не абавязваў. У нас быў выбар. Але мы яго не зрабілі. Я не памятаю такой шматлюднай, такой радаснай першамайскай дэманстрацыі, як тым годам. Было трывожна, хацелася, вядома, у статак… Каб разам з усімі. Хацелася кагосьці аблаяць… Начальства… Урад…Камуністаў… Цяпер я думаю… Шукаю-шукаю абрыў… Дзе парвалася? А абрыў у самым пачатку… Наша несвабода… Нам ужо і не патрэбна была праўда… Верх вальнадумства: "Можна есці радыску ці не?" Наша несвабода… Несвабода ўнутры нас…

Працавала я інжынерам на заводзе "Хімвалакно", і ў нас там была група нямецкіх спецыялістаў. Наладжвалі новае абсталяванне. Я ўбачыла, як паводзяць сябе іншыя людзі, іншы народ… Калі яны даведаліся пра аварыю, тут жа запатрабавалі, каб былі ўрачы, былі дазіметры, кантралявалася ежа. Яны слухалі сваё радыё, яны ведалі, што трэба рабіць. Ім, вядома, нічога не далі. Тады яны спакавалі чамаданы і сабраліся ад'язджаць. Купляйце нам білеты! Адпраўляйце дадому! Мы выязджаем, калі вы не можаце забяспечыць нашу бяспеку. Баставалі, слалі тэлеграмы свайму ўраду… Яны змагаліся за сваіх жонак, дзяцей (яны жылі ў нас з сем'ямі). За сваё жыццё! А мы? Як паводзілі сябе мы? Ах, вось якія гэтыя немцы, заўсёды напрасаваныя, накрухмаленыя, — істэрыкі! Баязліўцы! Мераюць радыяцыю ў баршчы, у катлетах… Смяхоцце! Вось нашы мужчыны — гэта мужчыны! Рускія мужыкі! Адчайныя! Змагаюцца з рэактарам! Не дрыжаць за сваё жыццё! Падымаюцца на расплаўлены дах з голымі рукамі, у брэзентавых рукавіцах (мы гэта ўжо бачылі па тэлевізары)! А нашы дзеці са сцяжкамі ідуць на дэманстрацыю! I ветэраны вайны… Старая гвардыя! (Абдумвае.) Але гэта таксама від варварства — адсутнасць страху за сябе… Мы заўсёды гаворым "мы", а не "я": "мы прадэманструем савецкі гераізм", "мы пакажам савецкі характар". Усяму свету! Але гэта — я! Я не хачу паміраць… Я баюся…

Цікава сёння прасачыць за сабой. За сваімі пачуццямі. Як яны развіваліся? Мяняліся. Прааналізаваць. Даўно спаймала сябе на тым, што прывучаюся быць больш уважлівай да свету наўкол. Наўкол сябе. Пасля Чарнобыля гэта само сабой атрымліваецца. Мы пачалі вучыцца гварыць "я"… Я не хачу паміраць! Я баюся… А тады? Я ўключаю тэлевізар гучней: чырвоны сцяг уручаюць даяркам, пераможцам у сацыялістычным спаборніцтве. Але ж гэта ў нас? Пад Магілёвам? У вёсцы, якая апынулася ў цэнтры цэзіевай плямы? Яе вось-вось пераселяць… Голас дыктара: "Людзі самааддана працуюць, нягледзячы ні на што", "цуды мужнасці і гераізму". Хоць патоп! Рэвалюцыйным крокам! Так, я не член партыі, але ўсё роўна савецкі чалавек. "Таварышы, не паддавайцеся на правакацыі!" — дзень і ноч грыміць тэлевізар. Сумненні развейваюцца… (Маўчыць.)

Яшчэ кавы? Трэба перадыхнуць… Сабрацца з думкамі…

Наперадзе нас чакае разуменне Чарнобыля, як філасофіі. Дзве дзяржавы, размежаваныя калючым дротам: адна — сама зона, другая — усё астатняе. На падгніўшых слупах вакол зоны, як на крыжах, вісяць белыя ручнікі… людзі ідуць сюды, як на могілкі… Тут пахавана не толькі іхняя хата, а цэлая эпоха. Эпоха веры! У навуку! У справядлівую сацыяльную ідэю! Вялікая імперыя разлезлася па швах. Развалілася. Спачатку — Афганістан, затым — Чарнобыль. Калі імперыя рассыпапася, мы засталіся адны. Я баюся вымавіць, але мы любім Чарнобыль. Гэта зноў адшуканы сэнс нашага жыцця… Сэнс нашых пакут. Як вайна. Пра нас, беларусаў, свет даведаўся пасля Чарнобыля. Гэта было акно ў Еўропу. Мы адначасова і яго ахвяры, і яго жрацы. Боязна вымавіць…

У зоне… У самой зоне… Заходзіш у хату… Адчуванне, як ад спячай прыгажуні. Калі яшчэ не разрабавана: фатаграфіі, лялькі, мэбля… Яны павінны быць дзесьці паблізу, людзі. Часам мы знаходзім іх… А яны не гавораць пра Чарнобыль, яны гавораць пра тое, што іх падманулі. Іх хвалюе: ці атрымаюць яны ўсё, што ім належыць, і ці не атрымаюць іншыя болей? У нашага народа ўвесь час адчуванне, што яго падманваюць. На ўсіх этапах вялікага шляху. З аднаго боку — нігілізм, адмаўленне, з другога — фаталізм. Уладам не вераць, вучоным, урачам не вераць, але і самі нічога не робяць. Бязвінныя і абыякавыя. У саміх пакутах адшуканы сэнс і апраўданне, усё астатняе быццам бы і няважна. Уздоўж палёў — таблічкі "Высокая радыяцыя"… Палі аруцца… Трыццаць кюры… пяцьдзесят… Трактарысты сядзяць у адкрытых кабінах (дзесяць гадоў мінула, але дагэтуль няма трактараў з герметычнымі кабінамі), дыхаюць радыеактыўным пылам… Дзесяць гадоў мінула! Хто ж мы? Жывём на заражанай зямлі, аром, сеем. Раджаем дзяцей. Які тады сэнс нашых пакут? Навошта яны? Навошта іх столькі? Мы пра гэта цяпер шмат спрачаемся. З маімі сябрамі. Бо зона — гэта не бэры і кюры, мікрарэнтгены. Гэта — народ. Наш народ… Чарнобыль "дапамог" нашай, якая гінула, сістэме… Зноў надзвычайшчына… Размеркаванне. Паёк. Як раней убівалі ў мазгі "калі б не было вайны", гэтак цяпер з'явілася магчымасць усё спісваць на Чарнобыль. "Калі б не было Чарнобыля". Адразу вочы мутнеюць — смуткуем. Дайце! Дайце нам! Каб было што дзяліць. Кармушка! Громаадвод!

Чарнобыль — ужо сімвал. Вобраз. Але гэта яшчэ і мая работа… Так бы мовіць, быт… Я езджу… Бачу… Была патрыярхальная беларуская вёска. Беларуская хатка. Без туалета і цёплай вады, але з абразом, драўляным калодзежам, вышыванымі ручнікамі, посцілкамі. З гасціннасцю. Зайшлі мы ў адну такую хату папіць вады, а гаспадыня дастае са старога куфра, старога, як яна сама, ручнік і падае мне: "Гэта табе на памяць пра мой двор". Былі лес, поле. Зберагалася абшчына і рэшткі свабоды: зямля вакол хаты, сядзіба, свая кароўка. З Чарнобыля іх пачалі перасяляць у "Еўропу" — у еўрапейскага тыпу пасёлкі. Можна пабудаваць дом — лепшы, камфортны, але ж нельга пабудаваць на новым месцы ўвесь гэты аграмадны свет, з якім яны былі спалучаны. Пупавінай! Каласальны ўдар па псіхіцы чалавека. Разрыў традыцый, усёй спракаветнай культуры. Калі да гэтых новых пасёлкаў пад'язджаеш, яны — як міражы на небакраі. Размаляваныя. Блакітньм, сінія. I адразу ўяўляеш іх, як цуд, і назвалі іх — Майскі, Сонечны. Еўрапейскія катэджы куды больш зручныя, чым хаціны. Гэта ўжо гатовая будучыня. Але ў будучыню нельга апусіць на парашуце… Людзей ператварылі ў малпаў… Яны сядзяць на зямлі і чакаюць, калі прыляціць самалёт, прыбудзе аўтобус і прывязуць гуманітарную дапамогу. Не тое, каб узрадавацца шанцу: я вырваўся з пекла, маю дом, чыстую зямлю і павінен ратаваць сваіх дзяцей, у якіх Чарнобыль ужо ў крыві, у генах. Я буду свабодным…

Жывуць у гэтых катэджах, як у вальерах. Яны разбураюцца, рассыпаюцца. Жыве там несвабодны чалавек. Асуджаны. Ён жыве ў крыўдзе і ў страху. Ён хоча камунізму. Чакае… Зоне патрэбен камунізм… На ўсіх выбарах там галасуюць за цвёрдую руку, смуткуюць па сталінскім парадку: ваенным. Ён для іх сінонім справядлівасці. Там і жывуць па-ваеннаму: міліцэйскія пасты, людзі ў вайсковай форме, прапускная сістэма, пайкі. Чыноўнікі, якія размяркоўваюць гуманітарную дапамогу. На скрынках па-нямецку, па-руску напісана: "Нельга абменьваць. Нельга прадаваць". Скрозь прадаецца. У любым камерцыйным кіёску…

I зноў як гульня… Рэкламнае шоу… Я вязу караван з гуманітарнай дапамогай. Чужыя людзі… Іншаземцы… У імя Хрыста, у імя чагосьці едуць да нас. А ў лужынах, у гразі, у куфайках і кацавейках стаіць маё племя… У кірзавых ботах… "Нам нічога не трэба! Усё роўна раскрадуць!" — я чытаю ў іхніх вачах і такі тэкст. Але побач тут жа… Жаданне ўхапіць пакунак, скрынку чагосьці замежнага. Ужо ведаем, дзе якая бабуля жыве… Як у запаведніку… I агіднае, вар'яцкае жаданне… Раптам кажу: "А мы вам зараз пакажам! Знойдзем такое! Што вы і ў Афрыцы не спаткаеце. Нідзе ў свеце такога няма! Дзвесце кюры — трыста кюры…" Заўважаю, як мяняюцца і самі бабулі, некаторыя ну проста сталі "кіназоркамі". У іх ужо завучаны маналогі, і сляза прабіваецца ў тых месцах, дзе трэба. Калі прыязджалі першыя іншаземцы, яны маўчалі, толькі плакалі. Цяпер ужо навучыліся гаварыць. Можа, дзецям жуйка, скрынка з адзеннем лішняя перападзе… I гэта побач з глыбокай філасофіяй, з тым, што ў іх тут свае адносіны са смерцю, з часам. I не пакідаюць яны сваіх хат, родных кладоў не з-за нямецкага шакаладу… Жуек…

Вяртаемся… Я паказваю: "Якая прыгожая зямля!" Сонца апусцілася нізка-нізка. А свяціла лес, поле. Нам на развітанне. "Так, — адказвае хтосьці з нямецкай групы, які гаворыць па-руску, — прыгожая, але атручаная". У яго ў руках — дазіметр. I я разумею, што гэты заход сонца дарагі толькі мне. Гэта — мая зямля".

Наталля Арсеньеўна Рослава, старшыня Магілёўскага жаночага камітэта "Дзеці Чарнобыля"