Дзікае паляванне ліхалецця

Вытрымалі мужчыны, падлеткі, нават жанчыны. Ніхто не плюнуў у твар міліцыянеру, не пацягнуўся рукой да іх твараў, не падрапаў яго, не сцягнуў з галавы фуражку. Чуліся толькі самотныя галасы: «Хлопчыкі, сынкі, што вы робіце? Мы ж усе савецкія людзі. Ужо заўтра вам усім будзе брыдка і сорамна...»

Трэба адзначыць, што таму-сяму з самых сумленных было брыдка і сорамна ўжо і тады. Калі скончылася дзейства на плошчы, пачуўшы, пэўна, беларускую гаворку, да групы маладых хлопцаў падышоў лейтэнант міліцыі:

— Каб вы ведалі, хлопцы, я рускі, але я з вамі. I мне сорамна.  — I знік, растаў сярод пагонаў і форменнага сукна. А больш знамянальна гэта праявілася пазней, за тысячы кіламетраў ад Мінска. У Тбілісі. Людзі ў міліцэйскай форме ратавалі людзей, сваіх суграмадзянаў, ад сапёрных лапатак. Не прайшоў, не пакінуўшы знаку, той кастрычнік для міліцыі Мінска. На мітынгах нефармалаў загучалі галасы і супрацоўнікаў міліцыі, следчых:

— Каб вы ведалі, сябры, мы сёння ўжо другія.

Так, другія. На чарнобыльскім мітынгу маўчання яны ўжо былі вельмі ветлівыя і папераджальныя:

— Майце ласку, будзьце ласкавы, сыдзіце, таварышы, з праезджай часткі, беражыце сваё жыццё, не перашкаджайце руху машын...

Не трэба, канечне, зачароўвацца, толькі сапраўды ўсе мы нечаму вучымся... А тады той лейтэнант быў адзіны. Адзіны на двухтысячную раць паляўнічых.

Акрамя таго, як гаварылася вышэй, на паляўнічых працаваў закон натоўпу. Так, ролі памяняліся. Даглядальнікі, ахоўнікі парадку паўсталі перад народам у якасці натоўпу. Адзінага, арганізаванага імі ж беззаконня, якое яны тварылі. Беззаконне гэта было асвячона зверху, узброена дубінкамі і нервова-паралітычнымі газамі, умацавана тэхнікай. Акрамя свайго бяссілля і адчаю супрацьпаставіць народу не было чаго. Але той, хто б здолеў пранікнуць праз гэты адчай, можна паручыцца, зведаў бы катаванне больш страшнае, чымсьці пякельнае. З адчаю і болю нарадзіўся на плошчы адзіны стогн і крык:

— Ван-дэ-я, Ван-дэ-я, Ван-дэ-я!

I быў, пэўна, у тым стогне пякельны агонь і катаванне варам. Міліцыянеры, курсанты на імгненне аслупянелі, прыпынілі пераможны крок. Сталі чутны цяпер іх здзіўленыя галасы:

— А гэта яшчэ хто такі?

— Вандэя, Вандэя, Вандэя!  — скандзіравала плошча.

А з боку могілак, праз бетон і чыгун агароджы ў адказ ёй  — Ма-шэраў, Машэ-раў, Ма-шэ-раў!  — то адгукваліся замкнутыя на могілках жывыя людзі, якіх не выпускала адсюль міліцыя. Яны згуртаваліся каля магілы Пятра Міронавіча Машэрава. Трыццатага кастрычніка, у тую ж самую гадзіну ікс, чатырнаццаць нуль-нуль, была патрывожана і апаганена магіла і гэтага сына беларускага народа. Роўна ў чатырнаццаць нуль-нуль, як і на плошчы, ананімы ў цывільным, даглядальнікі парадку ў форме накінуліся на людзей, што ўскладалі кветкі да помніка Машэраву: раздзяленне, збіванне, газы. Пры гэтым аднаму з хлопцаў, які не пажадаў добраахвотна прыняць той газ, далі «азону» на чатыры поўныя ўдыханні. Вось тады тут і разлёгся гэты кліч-гуканне: «Машэраў, Машэраў, Машэраў!» Жывыя звярталіся да мёртвага, нібыта прасілі яго ўстаць і калі не абараніць, то хоць бы адным вокам зірнуць на тое, што тут адбываецца, як душыцца ўсё маладое і здаровае, забіваецца сумленне.

Пётр Міронавіч, задуменна сцяўшы вусны, быў нерухомы і маўклівы на сваім пастаменце. Але за яго адказалі аўчаркі, што да пары да часу былі замкнуты ў дзяжурным пакоі могілак. Маладая настаўніца, якой пашанцавала прабіцца скрозь кардон міліцыі, спрабавала дазваніцца да ЦК. ЦК маўчаў. Народ галасіў. Павісквалі аўчаркі, перагаворваліся міліцыянеры. Нехта з афіцэраў дакладваў, што на могілках аб’явіўся Алесь Адамовіч. Нехта патрабаваў неадкладна даставіць сюды гэтага пацыфіста. Невядома, быў выкананы гэты загад ці не, застаецца толькі спытаць самога Аляксандра Міхайлавіча. Ён быў у той час ці то ў Лісабоне, ці то ў Мадрыдзе. Як, Аляксандр Міхайлавіч, не турбавала вас там наша доблесная міліцыя? Мёртвым вашым сабратам, і Караткевічу, і Макаёнку, і самому Машэраву, пад хвойкамі на роднай зямлі спакою не было, плакалі яны і на тым свеце незямнымі пякучымі слязамі. Дажыліся, дастаяліся да разгулу перабудовачнага застою. Нясоладка прыйшлося і жывым. Асабліва жывым і, на вялікі жаль і няшчасце свайго народа, таленавітым, з жывой душой і пакутным сумленнем. Таму ж, да прыкладу, Васілю Быкаву, аб якім вы ў часопісе «Огонёк», назваўшы Мінск антыперабудовачнай Вандэяй, пісалі: «Магу паведаміць, яшчэ адзін сур’ёзны бар’ер супраць перабудовы, што ўзводзіўся ўжо колькі месяцаў, аб які біўся ўвесь гэты час, здавалася, адзін толькі Васіль Быкаў,— пачаў трашчаць гэты бар’ер, а некаторыя секцыі раптоўна абваліліся»,  — дык вось мы вам паведамляем, Аляксандр Міхайлавіч, з Мінска трыццатага кастрычніка 1988 года, іменна яго, Васіля Уладзіміравіча Быкава, вас асабіста, Аляксандр Міхайлавіч, і шмат-шмат іншых жывых хацелі ўпаляваць у той дзень. Дзікае паляванне каралёў сталіншчыны на сумленне і душу беларускага народа.

Усе гэтыя «Тутэйшыя», «Талака»  — нефармалы, што выступалі арганізатарамі правядзення мітынгу-рэквіема, дня памінання Дзяды,— хлопчыкі, дробная рыбка, яны патрэбны былі толькі для прыстрэлкі, для вымуштроўкі, навучання тых жа курсантаў школы міліцыі. Аб іх адразу ж і забыліся. Як толькі ўсё пачалося, выкрылася сапраўдная прычына палявання, вы сталі «пенай і сцягам групы самазванцаў». Рыбку, хлопчыкаў, канечне, варта было паганяць, павучыць. А вас ужо вучыць позна. Вы ўжо лаўрэаты, дэпутаты, амаль акадэмікі самі. Не хто іншы, як іменна вы, шаноўны Аляксандр Міхайлавіч («Политический собеседник», № 1, 1989 г.), прадаліся міжнародным сіяністам. I гэта ж на ваш з Быкавым адрас ішлі навагоднія віншаванні, у якіх неаднасэнсава сцвярджалася, што год Змяі стане годам вашай смерці. Вось так раптоўна сапраўды абваліліся некаторыя секцыі перабудаванага застою ў горадзе Мінску і яшчэ будуць рушыцца і абвальвацца ў задушлівым тым паветры дзікага палявання, якое будзе працягвацца і пасля трыццатага кастрычніка. Панясе, панясе яшчэ ў зубах свае студэнцкія рублікі дробная рыбка з нефармалаў у якасці штрафаў. Яшчэ будзе рабаванне з узломам у Доме літаратара Саюза пісьменнікаў БССР. Міну там, бомбу ў пакоі Народнага фронту будуць шукаць ананімы ў цывільным і людзі ў форме, зноў жа, амаль у гадзіну Быка, няўчассе апоўначы. Знойдуць  — літаратуру, выданні БНФ. Знойдуць, арыштуюць, панясуць і супакояцца. I пра бомбу забудуць, бо гатовы тую міну самі падкласці. Хаця што яе падкладаць. Яна даўно ўжо там  — пад гісторыяй, мовай, культурай. I яшчэ выбухне, абрынецца на зямлю з балкона восьмага паверха палеская ластаўка. Ластаўкі ж закаханыя ў цяпло і вясну, прылятаюць да нас вясной і не трываюць палявання.

— Ван-дэ-я, Ма-шэ-раў!  — папярэджваюць, умольна просяцца могілкі і плошча, беларуская зямля, беларусы. Яны ішлі сюды натоўпам, насельніцтвам: цікава ж паглядзець, як гэтым укормленым камунапрадаўцам, пісакам-мільянерам будуць уразаць. А ўрэзалі ім, не надта разбіраючыся, хто тут і каго прадаў. Яны гэтага не чакалі. «Вячэрні Мінск» да ўсяго ж добра распаліў іх цікаўнасць: два разы толькі за апошнія дні паведаміў са сваіх старонак, дасціпна растлумачыў кожнаму, што аніякага мітынгу не будзе, не ў традыцыі і не ў завядзёнцы беларускага народа помніць сваіх продкаў, хай супакоіцца пена, нам з ёй не па шляху.

Што ж, адносна продкаў мо газета і не схлусіла. Іх прозвішчы помніць і ўшаноўвае ўвесь цывілізаваны свет. Толькі не мы самі, не беларусы. Мёртвыя, што ўжо даўно пакінулі гэту зямлю, яны пры сваім жыцці таксама зведалі паляванне, паляванне каралёў Стахаў і сталіншчыны, убачылі, спазналі адстрэл іх думак, ідэй, духу, вельмі захапляльнае паляванне, што ў параўнанні з ім застрэліць, пакласці дваццаць восем мільёнаў жывых. Нейкія Курапаты, Быкоўня, Салаўкі, Калыма, Магадан. Звычайная бойня. Патрэбны адзіны толькі вопытны і ўмелісты мяснік-кат, снайпер, забіць ідэю, адшукаць яе сэрца  — і як у яблычак, як гэта рабіў бацька ўсіх народаў, зачараваны такім мастацтвам і бязмежна закаханы ў народ, да страты памяці ўлюбёны. I страчваў народ ад таго кахання сваю памяць, адмаўляўся, выракаўся продкаў, бацькоў і мацярок, адхрышчваўся як чорт ад ладану ад лепшых сваіх сыноў, сумлення і вартасці.

Трыццатага кастрычніка, у нядзелю, на Маскоўскіх могілках адбывалася ўваскрашэнне старога мастацтва вялікага і адзінага правадыра, бацькі і настаўніка, лепшага сябра дзяцей. Але час ужо быў іншы. Народ на чвэрць стагоддзя памаладзеў і абнавіўся. I хаця ён прыйшоў сюды як насельніцтва, нашчадкі вялікага настаўніка не вельмі разбіралі, хто тут насельніцтва, а хто народ. Хапалі нават па колеру апраткі: бела-чырвоная куртка, ага, значыць, нацыяналіст. У бел-чырвона-белы сцяг апрануўся. У варанок, у кутузку куртку і яе ўладальніка. Так, сапраўды да болю, да нервовых дрыжыкаў усё гэта ўжо знаёма, адпрацавана ў цанаваўскіх і берыеўскіх склепах. Па старым часе, уга, якая магла б атрымацца справа: прасачыць толькі адзіны ланцужок мастака, што ў такія колеры пафарбаваў тканіну, да прамысловасці, што наладзіла яе вытворчасць, да гандлю. Гэта ж колькі міністэрстваў, ведамстваў адным стрэлам можна было б адстрэліць. Але тут вінаватаю ва ўсім аказалася адна толькі дзяўчынка, што не выраклася сваёй мовы, размаўляла на матчынай мове і апранула куртку фарбаў сцяга старажытнай Беларусі. Яе заграблі, як кажуць, пад сурдзінку, як і шмат іншых пад тую ж сурдзінку.

Толькі, вось бяда, сёння сурдзінка ўжо не спрацоўвала. Праўдзівей, спрацоўвала адваротна спадзяванням і задумам мысліцеляў і распараджальнікаў палявання. Людзі адвыклі думаць асацыятыўна. Раней, чвэрць стагоддзя назад, усё б адразу зразумелі і палахліва разышліся. А тут, наадварот, міласэрнасць у іх прачнулася, калі дзяўчыну за косы пацягнулі ў машыну. Крычаць пачалі: фашысты, фашысты. Насельніцтва ператваралася ў народ, таму што бачыла здзек і знявагу над самым святым, што набылі яны разам з перабудовай і галоснасцю: насмяянне, ганьбаванне іх вартасці.

I таму, калі над змучанай жалобнай плошчай прагучаў крык хлопца з забінтаванай рукой:

— На Курапаты, сябры, на Курапаты!  — сотні і тысячы людзей рушылі ў накірунку на Курапаты.

Дарога не блізкая  — чатыры-пяць кіламетраў. Ішлі людзі, што дагэтуль і ў галаве не трымалі ісці туды. Ішлі беларусы, і цень курапацкай трагедыі ляжаў на іх тварах. Хмары зацяглі, схавалі сонца. Замільгацеў матылькова-лёгкі і такі ж сумны снег. Шэсце расцяглося на ўсе кіламетры  — ад адных могілак да другіх. Эскорт міліцэйскіх машын, машын спецпрызначэння, пажарных з пахавальнай хуткасцю плыў разам з людзьмі па вуліцах. I невядома, хто ў каго знаходзіўся ў палоне, хто быў паляўнічым, а хто дзічынаю. Падрыхтаваныя да бою, з пагрозліва вытыркнутымі жарлянкамі вадамётаў машыны як бы не існавалі для людзей. Не зважалі, не палохаліся і ваеннага ўзору, падобных на невідушчых цыклопаў і «варанкоў», што паўзлі побач. Уся гэтая тэхніка злілася ў адну калону, сашчапілася, цягнулася па бруку і нагадвала вялізнага вусеня, што выядае з веццяў  — тратуараў плады і лістоту.

Паляванне на людзей не спынялася і ў час іх шэсця да Курапатаў. На кожным метры, на кожным скрыжаванні стаялі міліцэйскае ачапленне і нарады міліцыі, службовыя машыны з рацыямі. Эфір, неба над Мінскам поўнілася трэскам і сокатам пазыўных, міліцэйскіх загадаў і распараджэнняў. Здавалася, горад з усіх бакоў накрыты вялізным каўпаком, ніхто, ніколі не здолее з-пад яго вылузнуцца.

Міліцэйскія нарады раздзялілі цяпер ужо шэсце, не прапускалі ніякага транспарту, акрамя свайго, канечне, спецыяльнага прызначэння. Людзей адводзілі, адціскалі ад Курапатаў, то ў адным, то ў другім месцы ўсчыналася тузаніна, кароткія сутычкі, некага забіралі, грузілі ў аператыўныя машыны, везлі ў пастарунак. А самі Курапаты, жалобнае і лобнае месца эпохі, з чарапамі, правалінамі ям і грудкоў, што і праз гады паказвалі знаходжанне былых брацкіх магіл, аказаліся непадступнымі, як архівы Камітэта дзяржаўнай бяспекі, як прозвішчы ўшанаваных катаў і іх пакутнікаў-ахвяр. Дзяржава берагла жудасную тайну свайго дзікага палявання. Ахоўвалі і паляўнічых і ўпаляваных, мо і не без спадзяванняў, што гэта яшчэ можа спатрэбіцца новым Стахам.

Міліцэйскае ачапленне каля Курапатаў было выстаўлена, пэўна, яшчэ з ночы. I ў некалькі радоў. Адчувалася, што ахоўнікі добра намерзліся, раскладвалі і палілі кастры.

Шызы дым слаўся па хвойных хмызах, запасіўся ва ўпадзінах магіл, як дыханне і дух расстраляных, і мімаволі мроілася, што ў бухматасці дыму, у бухматасці хвоі, у прыхмураным небе стоена нешта пагрозлівае, што і праз сорак гадоў тыя даўнія расстрэлы могуць паўтарыцца. Як жа ні шчыравалі, як ні стралялі паляўнічыя, як ні завіхаліся, а ўсіх не расстралялі. Праз сорак гадоў яны паўсталі з зямлі і прыйшлі сюды зноў. Іх, мёртвых, баяцца жывыя. А яны ідуць і ідуць, плывуць няспыннаю плынню, недабітыя беларусы. I прыспеў час дрыжэць катам, бараніцца ад іх. I кастрамі іх за ноч не выпалілі, чортава насенне. Паветра было наэлектрызавана нервознасцю ахоўнікаў, іх нецярплівымі жаласнымі воклічамі:

— Калі гэта толькі пачнецца? Тут ад холаду можна і дуба ўрэзаць!

Жывыя скардзіліся мёртвым, што ім холадна на іх могілках.

Падаспела механізаваная раць, спынілася, аціхла на абочыне. Але і абочыны на ўсіх не хапіла. Лёгкія машыны, што жукі, папаўзлі ў кюветы. Сярод кустоў, збоку горада, падобна зайцам сярод зялёнай руні, замільгалі постаці людзей, якія па адным і групамі церабіліся да Курапатаў. Міліцыя, канечне, бачыла іх, але не чапала, чакала каманды ці то не хацела распыляць сілы. Дый на самай справе, зайцы былі там у кустах і на руні, ці варта звяртаць на іх увагу. Чакалі дзічыну буйную, шматлікую, як тая чарада буслоў на палескай лугавіне, каб таксама, як і там, рэзнуць дык ужо рэзнуць, з усіх, што меліся ў наяўнасці, ствалоў, па ўцекачах і ўлёт, з вадамётаў і брандспойтаў пажарных машын. Але біць не было па кім. Дзічына, падобна на тое, вылузнулася. I гэта відавочна выклікала разгубленасць і замяшанне ў міліцэйскіх шэрагах: сапраўды, толькі былі тут. Куды яны падзеліся, ці не зноў у магілы палезлі? Больш жа няма дзе схавацца гэтым недабіткам. I эфір, як ЦК там, на Маскоўскіх могілках, маўчаў. Неба было чыстае над усім Мінскам, над усёй Беларуссю чыстае неба. I няма каму сказаць аб гэтым.

Цішыня доўжылася хвілін дзесяць. Але вось зноў ажылі рацыі. Надышло абуджэнне для людзей і тэхнікі:

— Па машынах!

У машыны скакалі ўжо на хаду. Кавалькада іх прыйшла ў рух, пакаціла назад, да горада. Але недалёка ад’ехалася, з кіламетр, зноў спынілася на адкрытым цяпер ужо, голым з абодвух бакоў месцы, ахопленай голымі палямі шашы.

З правага боку на гэту галізну паглядаў яшчэ неасветленымі вокнамі змрочны шматпавярховы Miнск. З левага, з кручы адкосу шашы, прыціскаючыся да абрыву курапацкіх бугроў, у метрах трохстах ад магістралі выстраіліся вялізным кругам міліцыянеры. А ў самым крузе, як бы творачы нейкае паганскае дзейства, пабраўшыся за рукі сядзелі на прыхопленай ужо марозам зямлі чалавек з дзвесце хлопцаў i дзяўчатак.

I зноў не абышлося без кароткага замяшання ў міліцэйскіх шэрагах. Тыя, у полі, за гарадскою рысай, i міліцыя і юнакі на зямлі, былі незразумелымі тым, хто быў на шашы, i, галоўнае, недасягальным ім і іх тэхніцы, вадамётам, пажарным машынам. Спакуса ж прымяніць гэту тэхніку ў аддаленасці ад гарадскога вока, пэўна, была вельмі вялікай. На самай справе, што гэта за паляванне, столькі боепрыпасу i часу ўжо  — цэлы дзень марна патрачаны. А зайцы  — вось яны. Дык i пекануць бы iм. Але, як кажуць, бачыць вока, ды зуб не бярэ. Забегалі, пачалі раіцца міліцэйскія чыны. Канец хістанням i рознагалоссю паклала падмацаванне, што падаспела з горада. Вялізная міліцэйская маса, што засяродзілася на шасэ, зноў прыйшла ў рух. Адрывіста i коратка загучалі армейскія каманды. I ўсё, што тут далей адбывалася, было падобна малюнкам з дакументальных кніжак i кінастужак: «Ніколі не забудзем», «Я з вогненнай вёскі», «У вайны не жаночы твар». Патыхала армейскім, салдацкім потам i порахам, хаця да самога пораху справа не дайшла. I зусім, здаецца, не горача было. Імжыла неба рэдкім i задумлівым кастрычніцкім колкім снегам. Але порахам не пахла. I цяжка было што-небудзь зразумець.

Невядома адкуль, як з-пад зямлі, з тых, што канулі ў Лету i сканалі там, з 1937–1939 гадоў, вынырнула ваеннае падраздзяленне. Ахоўнага колеру шлемы, каскі. Плексігласавыя шчыты, простым вокам відно, усе ў пыле, пыл той некаторыя выціралі крысом шынялёў, чорнага колеру, вялізныя, ні ў адной замежнай хроніцы, здаецца, не паказвалі, гумавыя дубінкі, колеру агню i полымя балончыкі з газам.

— Батальён, за мной!  — Батальён грымнуў па асфальце армейскімі ботамі. Хтось з яго шэрагаў бурчэў ужо на бягу:

— Што я вам, крос ГТО здаю...

З кручы шашы батальён пашыбаваў да курапацкіх узгоркаў. I ўжо адтуль, ад магіл, калі перастроіўся там клінам, свіннёй урэзаўся ў тых, хто сядзеў на зямлі сярод поля. Расшкуматаў, размёў, растрапаў людзей. Пераможцы, зноў жа афіцэры, пацяглі ў чорныя варанкі здабычу  — трафеі. Хлопцаў, дзяўчат і нават асобна  — бацьку, асобна  — яго дзіця. Тых, хто ўпарціўся, падганялі кухталямі. Двое з несуноў вялі дыялог:

— Ты не разбіў таму, у акулярах, акуляры і камеру?

— Не дацягнуўся...

— Шкада, не на мяне нарваўся.

Па кустах, па полі, па зялёнай руні ішла пагоня, аблава. Ішло паляванне.

Паляванне на людзей не спынілася ў той дзень у полі, лесе і горадзе да самага змяркання. Да змяркання горад быў аддадзены пераможцам. Яны трыумфальна і дзяржаўна прыглядаліся да кожнага, хто вяртаўся з прыгарада, па толькі ім вядомых прыкметах фільтравалі натоўп, спрактыкаваным вокам выхоплівалі крамольныя твары і адзенне. Пад рогат і свіст натоўпу, што паўставаў перад імі жывым бар’ерам, кідаліся ў пагоню за гэтымі тварамі і адзеннем. Але ў асноўным, трэба гэта ўсё ж прызнаць, то былі звышпільныя міліцыянеры-адзінкі, аматары-паляўнічыя. А галоўнае, сапраўднае паляванне праводзілася прафесійна і механізавана, падобна таму, як браканьеры палююць у казахскім стэпе сайгакоў. I мімаволі адчувалася нават пагарда нейкая да той дзічыны, перасыць ад яе.

Механізаваная раць нязменнай сваёй пахавальнай хуткасцю рухалася па вуліцах Мінска, нібыта вяла на кароткай шворцы прыручаную ёю ўжо знясіленую дзічыну. Нейкае зборышча людзей утварылася каля ўвахода ў падземку, метро. У асноўным моладзь, пэўна, тыя ж нефармалы з «Талакі», «Тутэйшых», студэнты. Стаялі моўчкі, моцна сцяўшы зубы ў чаканні сваіх, як і не бачачы міліцэйскіх шэрагаў, што імгненна аблажылі іх. Глядзелі дэманстратыўна скрозь іх, у неба, у бок курапацкіх бугроў. Падпаўзла і прыпынілася калона міліцэйскіх машын. Вычакальна аціхла. Моладзь моўчкі, не парушаючы чаргі і парадку, па пяцёрках і дзесятках сышла, апусцілася пад зямлю. Тратуары, вуліцы, скверы апусцелі, як вымерлі. Толькі чадна смуродзілі газамі машыны. Начадзілі, раўнулі і, няма чаго рабіць, пайшлі далей, па напрамку руху паяздоў падземкі. Прыпыніліся зноў каля парку Чалюскінцаў, па чутках, тут у сталінскія часы таксама расстрэльвалі людзей. Міліцыя, пэўна, чакала, што моладзь, якая на іх вачах знікла ў метро, выйдзе тут. Яна не выйшла. Наступным, пэўна, меркавалася, пунктам іх выйсця будзе станцыя метро Якуба Коласа, вялікі сквер, помнік народнаму пісьменніку: звернуцца да яго, хоць і каменнага. І тут з’явіцца магчымасць сплаціць ім яшчэ, а заадно і гэтаму народнаму. Моладзь не выйшла і там. Кавалькада міліцэйскіх машын чакала іх мінут сорак. Акупіравала некалькі кварталаў Ленінскага праспекта. Глушыла і заводзіла маторы, курадыміла ў нецярплівым чаканні. І не дачакалася. Яна не выйшла. Нідзе не выйшла. Дзіўна, але гэта праўда. Людзі, моладзь, юнакі і дзяўчаты зайшлі ў падзямелле, а назад не выйшлі. І куды яны падзеліся, загадка.

Міліцэйскія машыны, машыны спецпрызначэння, «варанкі» і вадамёты, пажарныя і нават «хуткія дапамогі» пацягнуліся ў свае берлагі і стойлішчы. Было сямнаццаць гадзін трыццаць хвілін маскоўскага часу. На зямлю лёг вечар, горад запаліў агні. Пад вулічнымі ліхтарамі павялі карагод сняжынкі.

Вось так закончыўся дзень памінання продкаў у горадзе Мінску, беларускія Дзяды. Горад аціх, нібы ў ім сапраўды быў нябожчык. І ён быў. Вялікі правадыр і настаўнік, бацька родны. Іосіф Вісарыёнавіч Сталін мог спакойна пасмоктваць сваю люльку і горда пасміхацца ў вусы ўжо ў святочна ўпрыгожаным і асветленым горадзе Мінску, які рыхтаваўся сустрэць чарговую гадавіну Кастрычніка і трохі курчыўся ад неспадзявана ранняй у гэтым годзе зімы. І хутка ў гэтым горадзе на аднаго паэта стала меней. Беларуская ластаўка не вытрымала ранніх мінскіх маразоў. Адляцела ў вечны вырай, у цёплыя краіны. На Маскоўскія могілкі. З восьмага паверха новай кватэры самага прыгожага ў Мінску будынка. Перакрыжавала па-зімоваму ўжо стылае неба. Легла на стылую, скаваную марозам зямлю, калі, перабедаваўшы, горад акрыяў ад нядзельнага кастрычніцкага шоку. Літаральна ўскіпеў, узбурліў. Усе і паўсюдна заплакалі, загаласілі, успамінаючы Дзяды. А яна расплацілася.

Не, канечне, ніхто не вінаваты. Ніхто… Як і ў дачаснай смерці Купалы, Караткевіча, Стральцова, Анікейчыка, таго ж Машэрава. Божухна, колькі іх! Хопіць! Ніхто…

Не, не хопіць. В. Ганчар, Ю. Захаранка, З. Завадскі, А. Красоўскі.

Спіс бясконцы.

Час пярэваратня, альбо Як я сыплю цукар

Калі мяне яшчэ не было

Замест эпілога

Жыццё закончылася. На самым разгоне. Здаецца, толькі-толькі ўвабраўся ў сілу, як у дзяцінстве, сніў прыгожыя каляровыя сны...

Вось такі, напрыклад, сон. Нібыта едзе ён, падымаецца ўгару... А гара крутая, крутая. Але конік добры. Скура на ім аж рыжа ільсніцца. У сне бачны не ўвесь, а толькі частка. Крыжы, сцёгны  — магутныя, такія, што ім можна верыць. I ён верыць коніку, хоць ляжаць на возе вельмі слізка, вось-вось, здаецца, можна ссунуцца. Гара да неймавернасці крутая. Самая вялікая і крутая гара на свеце. Юравіцкая.

Усе кіроўцы, што тут ездзілі, казалі: «Як агораеш Юравіцкую гару,  — жывы вернешся дамоў».

Не ў сне, на яве, калі сам паездзіў і пахадзіў тут, пераканаўся, што гэта не зусім так: не такая ўжо вялікая і крутая тая Юравіцкая гара. Гэта на першы погляд і  — чалавеку старонняму, чужому. А не чужому, каму ўелася ўжо ў пячонкі?.. Штукарыць горка. Ды як яшчэ штукарыць. Ёсць яна, і няма яе  — можа не аказаць сябе. А можа і не падпусціць да сябе  — устаць сцяной. А ты, як рыба ў нерат,  — ні ўзад, ні ўперад. Адным словам, не простая была Юравіцкая гара, мо і адзіная такая на ўсё Палессе ці нават на ўсю Беларусь.

Здольная яна была раптам узнікнуць з нічога перад нечаканым спадарожнікам, як у павелічальным ці, наадварот, памяншальным шкле. I будзе бачна за ёй шмат чаго, але толькі вокам, бо нагой туды  — ні кроку. Будзе бачна перакуленую з неба стужку блакітнай вады, якой поіцца далёкая белая хмара і нагбом каўтае яе трохі касенькі сонечны залаты прамень. А вады ў пракаветнай і задумлівай Прыпяці ніколькі не ўбывае. Хаця працяг яе ў прасторы абмежаваны і аблямаваны з аднаго берагу зялёным разлівам паўшар’яў лазы, а з другога  — сівым белым пясочкам. А яшчэ над усім гэтым таксама бачны і нябачны сцяг неспазнанай краіны, мо радзімы самой зямлі. Такі ён вялікі. I жывы, трапяткі. Але не кожнаму, не кожнаму відзён і здаля, і зблізу, і не ў кожную пару года. Праяўляецца больш па позняй восені, калі зямля агорнутая, ахопленая сумам птушак і чалавека, які хутка-хутка, па гэтай зіме, адляціць у вырай і не дачакаецца ўжо ніколі болей сваёй вясны, і напрадвесні, калі тая ж зямелька, вызваленая ад маразоў, спавітая спевамі прылётных птушак і абуджаная салодкімі спадзеўкамі і клопатам... Вось тады тут, на кіламетры і кіламетры ўсцяж ракі, і ўздымаецца сцяг  — Штандар. На свінцова-шэрым ці нават белым яшчэ ад снегу і лёду дрэўку ракі, выпнуты спадыспаду, надзьмуты дыханнем зямлі, зверху, з сусвету, падхоплены, усцягнуты амаль да сонца, жаданнем таго ж сонца і нябёс бачыць гэтае дзіва, свой штандар. Бел-чырвона-белы, перанасычаны пакутамі і радасцю, чырванню прырэчнага, падпрыпяцкага ракітніку, аблямаванага з аднаго боку сівізной яшчэ саланаватага ад суму па хвалях былога Мора Герадота пяску, з другога  — белымі снягамі ці крыху жаўтлявай пеннай беллю спеўных глыбінных хваляў Прыпяці.

I калі вы сапраўды тут свой, паляшук, то прыпыніцеся і ўбачыце гэта, пры ўмове, праўда, што вас не страсе з сябе, як муху, Юравіцкая гара. А яна здольная і на такое. Не раз рабіла гэта з чужынцамі. Вы зможаце ўбачыць і ўсё астатняе. А галоўнае  — адчуць і пачуць, калі ўжо так здарылася, калі вы аслеплі і аглухлі на гэтай зямлі і за гэтую зямлю, адчуць і пачуць усё нябачнае і нечуванае, даўно пахаванае ў горках, пагорках і старажытных палескіх курганах. Сэрцам даведацца і зразумець, што Юравіцкая гара стаіць тут зусім няпроста. Гэта зусім не той  — а мо і той?– Курган Славы, які насыпаны па загадзе ўладаў. Насыпаны не са жвіру, зямлі і пяску, а з самога духу, душаў тых, што прайшлі, праляцелі тут над ракой, са спрасаванага адушаўлёнага духу смертнасці, недаўгавечнасці ўсяго існага, з вечнасці і памяці не толькі сябе, але і memento mori, зніклай сёння памяці, бо замест яе на зямлю прыйшла ўжо сама смерць, адбіла ў чалавека memento mori.

Адчуеце і ўбачыце, што горка гэтая жывая. Яна працягвае жыць і дыхаць у вечнасці, у бясконцасці сусветаў, пры сонечным святле і апраметнай цемры космасу. Пры сонечным святле і апраметнай цемры космасу стаіць на ёй бачная толькі Творцу варта. Варта, пастаўленая абачлівасцю і празорлівым жаданнем захаваць нас, нашых продкаў, далёкіх нашых прашчураў і наступнікаў. Варта па дарозе на Мазыр і Нароўлю. На Хойнікі і Брагін. I далей  — на Чарнобыль, дзе ўжо трэцяе дзесяцігоддзе, запаленая і пастаўленая, гарыць па нас свечка, дзе абапал яе толькі Палын і палын-чарнабыл. Што павінен быў ведаць і бачыць кожны. Але, але...

Але варта як стаяла на той дарозе, на той Юравіцкай горцы, так і сёння стаіць, бо, нягледзячы ні на што, помніць пра смерць. I адсочвае яе рух і шлях. Бо не смерць, а жыццё некалі пачыналася тут. I варце запавешчана яшчэ напачатку сатварэння запаветнага Палесся не даць патухнуць свечцы, зберагчы яе агонь.

Крыху наіўныя прашчуры, наіўнае нашае немаўля-вечнасць і зусім ужо наіўная, хоць і верная, варта нашай ракі, дарогі і сцягу. Хаця хто ведае, хто ведае...

Усе  — навыперадкі  — сведкі таго, што было. А хто можа засведчыць тое, што яшчэ будзе? А за Юравіцкаю гарою спрадвеку быў рай. Рай па адзін бок  — Мазыр, Нароўля, з той жа Прыпяццю і разліваным морам сонечнага святла і зеляніны. Плодны рай непадалёку ад Юравічаў  — вёска Вадовічы, куды, лічы, усё Палессе ездзіла па яблыкі, а маладыя дзяўчаты і хлопцы з усёй Беларусі ў тым неабсяжным садзе зачыналі новых беларусаў. Адным словам, усё па-райску, і ўсё, як у раі. Праўда, было невядома, калі ўсюды рай, дык дзе ж тады пекла?

А яго мо тады яшчэ і не было на Беларусі. Пекла жывому  — у душы яго: вечная апраметная і вечны рай.

I пякельны наш рай быў заснаваны, атабарыўся менавіта тут, пад Юравіцкай горкаю, на беразе Прыпяці, дзе сам сабой узрос і дзяржаўны бел-чырвона-белы зямны наш штандар яшчэ далёка ад таго, як стала пекла наперадзе кожнага з нас, і адзаду кожнаму, і з абодвух бакоў... Толькі пра гэта мала хто ведаў і здагадваўся. I чалавек, які ехаў на возе ці то не ведаў, ці то і ў сне сваім забараняў сабе ведаць, куды ён едзе  — глыбей у пекла ці набліжаецца ўжо да раю. Адно толькі было ясна яму: Юравіцкая гара  — так сабе горка. Ёсць, ёсць на свеце куды большыя, розныя там Джамалунгмы і пікі Леніна... Толькі вось нешта народу на ёй занадта. Ды нейкага колішняга народу. Цяжка коніку і працерабіцца праз яго: сабралася там нейкіх крылатых людзей і людзей хвастатых, і коней гэтакіх жа  — з крыламі. Зрэдку пракідваецца і сённяшняя парода чалавека, бяскрылая, і ўжо не хвастатая, але, відавочна, з рагамі. Юраўцы, што жывуць тут цяперака, у самай вялікай вёсцы Юравічы  — тры з большым кіламетры ўздоўж ракі, і юраўцы, якія жылі тут некалі, а потым вымерлі. Усе яны яшчэ з мовай, з языком, нешта з таго свету галёкалі, нешта крычалі. А яшчэ вакол  — процьма народу безгалосага, дзікуны. Тутака ж, пад Юравіцкай гарою, у старажытныя яшчэ часы была стаянка першабытнага чалавека. Адсюль пачыналіся бязмоўныя яшчэ беларусы, амаль такія ж, як і сёння. I бел-чырвона-белае прыбярэжжа, прашытае слядкамі іх босых ног. Ці не ступакамі снежнага чалавека, які, відно праз пераломленае святлом шкло Юравіцкай гары, і зараз пахаджае па беразе Прыпяці. Высачэзны, метраў са тры ростам. Мо вырашае для сябе: ці навекі застацца на гэтай сёння яшчэ чыстай зямлі, ці падацца ў вечна белыя снягі, сапраўдныя горы і назаўсёды захаваць сваю нямую душу, зберагчы яе ад хцівага вока будучай цывілізацыі. Застацца прывідам, невідзімкай на зямлі. А ў прадчаканні няпэўнай і глухой будучыні з глыбіні далёкіх стагоддзяў самотна пазірае на дарогу жанчына: што вырашыць чалавек, якім наканавана быць яе лёсу. Лёсу яе дзяцей, што грэюцца паабапал бел-чырвона-белага вогнішча. Ці будзе ў іх агонь, ці зведаюць яны слодыч полымя вечнай душы чалавека, які дзеля гэтай душы гарэў у старажытных пячорных вогнішчах і гатовы пайсці ў агонь і сёння, каб яна, душа, зноў жа, аблямаваная бел-чырвона-белым, ніколі не згасла. Такая ж самотная думка і ў рудым воку істоты, якую яшчэ няма да каго аднесці, няма з кім атаясаміць. Душа ў яе ёсць, але куды яна павернецца, да каго ці чаго прыхінецца, віляючы хвастом, пабяжыць і будзе ўслугоўваць вечнаму каму, ці дастанецца яе вернасць і талан чалавеку. То чорны, што прытушаная прыпяцкай вадой галавешка, сабака. А мо яшчэ і не сабака  — воўчык, воўк, хцівасць і хіжасць якога сапраўды толькі прытушаная, але нязбытая. I той воўк, ці то ўжо сабака, на вачах у чалавека на возе ў некага перакідваўся, і ён да апошняй драбніцы спалоханым да конскіх дрыжыкаў сэрцам адчуваў і бачыў гэтае перакідванне.

Пячорна каменнае нараджэнне незнаёмай, невядомай яшчэ свету набрыдзі, яе прышэсце ці не з сусвету, з чорных дзірак і злых агаладалых у вечным апраметным змроку планетаў-карлікаў. I была ў тым нараджэнні вялікая брыдота, і адначасова  — і вялікая любасць. Як і ў кожным нараджэнні некага існага. Бо гэта па сваёй сутнасці першапачаткова быў промысел вялікага Творцы. Так нараджалася не толькі зло, але і перасцярога, і пакаранне існуючаму ўжо злу. I па-над Прыпяццю пракаціўся жахлівы рык. Рык уладання і зліцця, злучэння жывога і мёртвага, жывёльнага звярынага сораму і амаль чалавечай бессаромнасці, радасці нараджэння і смутку пачатку памірання. Першы крык, ад якога ў ягоных жылах скамянела і састыла кроў. Прыпяць збілася са сваёй хады, і расступіліся яе воды да самага дна, выкрыўшы на тым дне грэшную русалку і вялізную блакітнай крыві п’яўку, што наравіла прысмактацца паміж вялізных цыцак той русалкі. Загаласілі і застагналі воды, уліўся кроўю і слязьмі, учарнеў белы пясок, схапіўся агнём чырвоны ракітнік.

Нараджэнне адбылося, нехта невядомы датуль нікому прыйшоў на зямлю. Звер перакінуўся ў чалавека, чалавек перакінуўся ў звера. Звярыны і чалавечы дух увайшоў у новую істоту, яна прыняла той дух. I ён, чалавек на возе, голы пасярод дарогі, роўна на палову падзеленай горкай  — што ад Мазыра і Нароўлі, што ад Чарнобыля  — аднолькава,  — прыняў той незямны дух. Прыняў і скарыўся яму. А мо гэта ён і сам на тую хвіліну нарадзіўся, перакінуўся немаведама ў каго. Перакінуўся і пайшоў, пайшоў.

Па-над вечным спакоем і замілаванасцю непазбежнага святога і грэшнага жыцця да зямлі падкрадваўся, прыхінаўся да яе долаў, дуброваў і ніваў  — з некага ці нечага жывога і, здаецца, гожага, перакідваўся ў пошасць і брыдоту. I гэтае пракудлівае перакідванне зачароўвала прагай адбыцца, здзейсніцца звярыным жаданнем жыць. I гэтая прага да існавання, жыцця, пэўна, вымушала невядомую яшчэ істоту да самажэрства, самаедства. Хвост істоты прарос ікламі, кожная поўсцінка на ім пераўтварылася ў зуб. Зуб зліўся з зубам, узняўся жоўтым клыкам. I хвост напаў на галаву. А галава кінулася жэрці той хвост, як правалілася ў сваю ж уласную ср...ку. I на зямлі, густа палітай кроўю, вырас спачатку круглы і бязногі, як прыпалы да пяску і моху, стары і руды грыб-пшыкалка. I тая порхаўка-пшыкалка раптам набыла даўгую і дзыбатую ў чорнай, што ў малпы, поўсці нагу і чырвоную, як у падасінавіка ці некалі ў міліцыянера, галаву-шапку. I шапка-галава ўзнялася да хмараў, але, пэўна, шыя не ўтрымала яе. Вялізны страшны грыб зноў пшыкнуў, шпокнуў, ды так, што па Прыпяці аж бурбалкі пайшлі, і прах пасыпаўся на зямлю і раку, як з той торбы, што з вялікага жабрацкага нашага горбу. Воды ракі сталі горкімі, а лясы няўчасна пажоўклі.

I людзі на горцы, на беразе ракі, што сумна ўзіраліся ў сіні, што вока, блакіт даляглядаў, назапашвалі сінь і блакіт у сваіх вачах, тужылі, спадзяваліся і чакалі. Новых стагоддзяў і сённяшняга дня, калі яны абвесцяць свету аб сабе, калі прарэжацца на свет іх слова, сальецца з гоманам іх дуброваў, шэптам іх вятроў, рачных хваляў, трапяткою тугой і радасцю полымя вогнішчаў. Чакалі мо і яго на гэтым гнядым коніку, калі ён узбярэцца на іх крутую, намошчаную стагоддзямі, прахам іх жыцця, бласлаўлення і праклёнаў гару. Усе гэтыя людзі пачалі моўчкі хіліцца долу, і падаць, што снапы ў малатарні.

Але самае дзіўнае, што ён таксама знаходзіўся сярод тых людзей, быў на той гары, хоць і не бачыў сябе там. Не бачыў, але адчуваў, што ёсць, ні то як прах, пясчынка малая, ні то як праклён нечы ці бласлаўленне. Увесь яго род быў там, уся яго радня. Сябе ж ён хоць і не бачыў, але адчуваў. Адчуваў сваё дыханне і перасцерагальны ці падахвочвальны ні то стогн, ні то крык.

А яшчэ, ён адчуў, што крычыць сам, даўно ўжо галосіць і лямантуе, а не чутно таму, што ўсё адбываецца ў сне.

Усё адбываецца ў сне. I гняды конік  — сон, і падвода  — сон, і гара, і гэтае прыпяцкае сіняе прыволле. Ён некім прыняволены да гэтага сну, таму што няма ўжо ніякага прыволля, усё надпрыпяцце каторы год у чорным тумане. I чорны сабака, што сядзіць у яго ў нагах на возе з таго чорнага туману... Адкуль узяўся гэты сабака? Мо воўк ці ваўкалака? Ён жа толькі што быў у мінуўшчыне, а цяпер во  — на табе. Не згінуў, не спрах. Навошта ён тут, на возе? Хіба ж не мог бегчы за возам. Не, рассеўся, як пан. А сам ён коўзаецца па возе, вось-вось грымнецца вобзем, а чорны ваўкалака, як адліты з металу, сядзіць, нібы ўпаяны ў воз. Хто і што гэта  — павадыр, вартаўнік-наглядчык? I куды гэта і навошта ён з тым ваўкалакам едзе? Па сваёй ахвоце ці яго вязуць?

Конікам усё ж нехта кіруе, сцёбае лейцамі па крыжы, прыцмоквае. Нехта з тых дзядзькоў яго дзяцінства, што развозілі па горадзе хлеб у вялізных з фанеры і дошак будках. I воз з тых часоў. Шырокая платформа з габляваных дошак, прапахлых хлебам. I возчык, аброслы шчэццю, у брызентавым рудым плашчы  — уніформе таго часу, адзенні старшыні калгаса, брыгадзіра, райупаўнаважанага.

Плашч на чалавеку ён бачыць, шчэцце на твары яго бачыць. А вось самога твару  — не. Правал нейкі замест твару, ямка, дзірка ў белы свет. Дзіва дый годзе, чалавек без твару. I сам ён... голы. Галютка-голенькі. Коўдраю толькі прыкрыты, як белым саванам. Вось таму і слізка так, коўзка.

I голаму яму не ўтрымацца на возе. Упасці прылюдна  — сораму не абярэшся. Перад першабытным чалавекам  — і голы. А ён жа тут ім не просты чалавек з будучыні. Ён яшчэ і папярэднік іх  — прадцеча. Гэтае адчуванне такога папярэдніка ў сабе  — не яго. Гэта нечы загад быць папярэднікам. I яму трэба застацца вартым мінулых і будучых стагоддзяў, захаваць твар перад пільным сінім вокам зданяў і прывідаў, перад продкамі і бацькамі і сумленнем уласнага вока, што дрыжыць ужо ў спякотным марыве неба і ракі, не маючы сілы ўтрымаць свой жа сумнеў і няверу.

Страх, спапяляючы жах, што распаўзаецца адсюль па ўсёй зямлі, агортвае яго. Цела дранцвее і паціху ссоўваецца да краю возу. Яму падаецца, што ён ужо ўпаў. Ён ужо ў перадчаканні смеху, рогату нябёсаў і вады, першабытнага рыку людзей, вылучае з гэтага пякельнага ржання ўласнае мярзотнае хіхіканне.

Але наўкола цішыня і змрок, нібы вымарачна паўмірала ўсё, аглухла, аслепла. І ў той глухой і сляпой цішыні ён чуе, як мерна цікаюць ходзікі. Адлічвае час кімсьці нябачным запушчаны гадзіннік, а мо некім заведзеная гадзіннікавая міна, што зараз выбухне, і не будзе больш ні дня, ні ночы. Ён слухае спалох часу, што цячэ праз яго. Імгненні скручваюць і вяжуць цела ў вузлы. Міна ў ім. Гэта ён і ёсць міна. I самога сябе яму трэба ўтаймоўваць. Ён слухае цёк часу праз сваё цела. I з абурэннем думае: чаму ж гэта яго ніхто не ратуе.

Што ж ты, далёкі мой прашчур, не падасі мне рукі. Паміж намі цяпер не стагоддзі. Адзіны толькі крок падзяляе нас адно ад аднаго. Што ж ты не працягнеш мне рукі? Ты там, на тым свеце, я голы тут, абодва ў чым маці нарадзіла. Ты агораў гэтую гару і пайшоў дамоў. Дык дапамажы і мне справіцца з дарогай, агораць тваю і маю Юравіцкую горку. Не надта яна ўжо і крутая, хоць і шчодра пасоленая чалавечаю соллю. Ды, бачыш, возчык які. Я на зямлі, а ён толькі ведае лейцы накручваць. Воз рубам  — таму і я вобзем. Ахоўны брызентавы каптур на вушы  — дзе тут пачуеш. Ён жыве толькі імгненнем, а memento more у імгненні няма, бо memento mori і ёсць вечнасць.

Адтуль нашае неба. Нашая Прыпяць, вечная і ў часе, і ў прасторы. Змыкаецца з небам, з яго пачынаецца. Як рука пры пяці пальцах. З жывога цела сусвету, адтуль, дзе днее. Дзе бяруць пачатак нашыя мары і сны, дзе лунае нашае ненароджанае, але ўжо і напаўзабытае беспрытульнае слова.

Варухні хоць адным пальцам, мая маці Прыпяць. Дай жа мне руку, прыкрый мой сорам. Паразумеемся не праз слова, а праз вітанне сляпых  — дотык. Будзь жа міласэрным да мяне. Будзь жа міласэрным той, што не адбыўся, страціўся. Не трапячы над маёй галавой сваімі бялюткімі крыламі, вырані па мне слязінку, тую самую, што здольна выратаваць свет, хай жа яна выратуе нас.

Так маліўся ён у сваім сне. Але ніхто не адзываўся на яго малітву. Ні шэлаху, ні гуку. I тады ён заплакаў, гаруча і горка, як могуць плакаць людзі, пэўна, толькі ў магіле, у дамавіне. Там жа, на гары, сярод прыпяцкага разлогу, была і яго маці. Ён не бачыў яе, як не бачыў і сябе. Але яна была там. Яна была. Высока ў небе ласкавым і мяккім сонцы. У сумным напеве мядзвянага жвіру, што спяваў для неба спрадвечную песню. Яна была ў той песні, у цішы і аняменні: у небе высокім, у сонцы далёкім, у вадзе бягучай, у пыле дарожным, у дрэве зялёным і ў травінцы кволай. Усё яна.

Чым угнявіў ён яе, што зрабіў не так, каб яна выраклася свайго сына? Чым угнявіў ён сонца і неба. Што за праклён над гэтай зямлёй, успоенай такімі прыгожымі рэкамі, пазначанай, як акрайцамі хлеба, слодыччу зачацця жыцця, іскрынкамі свядомасці ў тумане першабытнасці цёплымі хатнімі агменямі юравіцкіх горак. Што за праклён вечны над гэтым краем? Рэкі тут ужо цякуць крывавыя, крыніцы б’юць слёзныя, долы на крык і стогн сыходзяць.

За што ж так пакутуе сын твой, маці наша родная зямля? Цёпла тут, печ з крыві і на крыві і костках. Агонь спрадвеку з чалавечыны. Што за крывавае каханне ладзіш ты тут. Сваім сынам адмаўляеш нават у плачы па тваёй жа песні...

I я адмаўляю табе, маёй маці...

Не, ён не паспеў так падумаць у сваім нямым сне. Але, пераганяючы думку і боль, нават у сне, у палоне ўласнага небыцця, жахнуўся. Ёсць у чалавеку нейкая мяжа, рыса, якую нельга пераступаць  — гэта якраз яна. Ён быў гатовы ступіць за яе. А мо і ступіў. Гэты конік, чорны сабака, чорны вецер над Прыпяццю  — адплата яму. Таму ён голы едзе на возе, падымаецца на гару, дзе знаходзіцца ўся яго радня, дзе знаходзіцца маці. Едзе, каб пазбавіцца іх праклёну вымаліць дараванне. А калі не  — то застацца там, каля іх назаўсёды. Гэтым чорным ваўкалакам-ваўчком.

Але якраз яны, бацька з маці, і заступілі яму дарогу. Бацька, здаецца, не супраць, каб ён ужо далучыўся да іх. Унурыўся толькі, пакорліва стаіць побач з маці. А маці... Схавала, заклала руку за спіну, нешта трымае ў той руцэ, каб ён раней часу не ўбачыў і не ўцёк, як гэта было ў дзяцінстве. I ён загадзя і ў сне помніць і ведае, што яна трымае ў руцэ сваёй за спінай. Толькі дзяцінства яго даўно адышло і спрахла.

– Я знайшоў цябе. Я вярнуўся да цябе, мама,  — кажа ён, ледзь-ледзь утрымліваючыся на краечку драбінаў.

Маці робіць крок і дубчыкам, дубчыкам па тым месцы, дзе бярэ пачатак яго розум. Толькі воўчая поўсць чорнымі пырскамі ва ўсе бакі.

– Рана, рана табе яшчэ сюды. Ды і не прыму я цябе такога.

– Навошта ты мяне пакінула аднаго, чаму ты мяне прыгаварыла да жыцця, пракляла? Злітуйся, даруй, гэта ж твой першародны грэх.

– Прэч!  — зазлавала маці. I хвацка зашчыравала дубчыкам.  — Ты разумееш, чаго просіш у мяне? Забіць цябе. Ведаю, так трэба. Але не магу. Не магу. Не магу... Калі ўжо такое наканавана, то гэта зробіш ты сам. Сам...

– Тады блаславі, ці то ўжо да скону зямлі пракляні мяне.

Маці адкінула дубчык і схілілася над ім, узняла ў неба руку, расцяла вусны і як бы нешта прамовіла. Але на тую хвіліну заварушыўся і скочыў з воза чорны сабака-воўк, і гняды конік спатыкнуўся адразу на ўсе чатыры нагі і згубіў дзве падковы, варта на горцы ажыла, заляскала дзідамі, і сцяна дазволіла зноў убачыць з горкі далёкі бераг Прыпяці, бел-чырвона-белы штандар...

Толькі яму было ўжо не да таго штандару. Ён прагнуў пачуць матчына слова. Бласлаўленне, пракляцце? Якое гэта мела значэнне. Было б толькі слова. Ссунуўся з воза, бразнуўся вобзем. Падхапіўся на ногі, і панёс непачутае праз горку, як мех непадымны панёс. Як быў голы, панёс на плячах цяжкае, як выплаканы зямлёй камень, валун. Не ведаючы, што ў мяху і не вельмі жадаючы ведаць. Ад маці і пракляцце салодкае. I чорны, што пякельны чорт, сабачка-воўк, увасабленне дзіцячага і дарослага зямнога страху, суправаджаў яго. Цікаваў і пільнаваў, каб ён на гэтай Юравіцкай Галгофе, спрадвечнай зямной чалавечай юдолі, не схібіў, не схітрыкаваў, не кінуў свой мех. За гэтым сачыла і варта на горцы. Дарэмна сачыла, ён не мог пазбавіцца сваёй ношкі і пад прымусам.

Так, не мог сёння. Але хто ведае, што будзе заўтра. I ці будзе ў яго заўтра, ці будзе ён у тым заўтра. I наогул, ці будзе безліч колькі разоў праклятая, безліч колькі разоў бласлаўлёная зямля.

1.

Нават вада мае крытычныя кропкі. Што ж тады казаць пра чалавека. Ён таксама ўвесь час у руху, ад гневу да радасці. Ад нечага адыходзіць, да нечага набліжаецца, развітваецца, сустракаецца. Перакідваецца, за адведзены яму век пражывае дзесяткі, калі не сотні жыццяў. Кажуць, што недзе ў моры жывуць гадзюкі, якія двойчы за месяц мяняюць скуру. Ёсць патрэба, неабходнасць пазбавіцца ад таго, хто паразітуе. I тут я зайздрошчу марскім гадам, хоць ім, пэўна, і вельмі баліць. Зайздрошчу іх імкненню на поўню і маладзік да аднаўлення, жаданню пашырыцца. Пераўвасобіцца. Гад усё ж ёсць гад  — нават у моры.

Чалавеку з яго куцымі памкненнямі і гіпертрафіраваным уяўленнем свайго эга, нецярплівым розумам уласцівы пераўвасабленні куды больш хуткія. I, згодна з апошняй навуковай ці калянавуковай гіпотэзай, дзякуючы зусім не розуму, бо ў яго розуму таго кот наплакаў. А тое, што мы звыкла гэтым завём, нешта толькі накшталт радыёпрыёмніка. Ад некага і некуль сыходзяць сігналы, імпульсы. Наш мозг счытвае, прымае інфармацыю і па меры сваёй моцы абсягу ці абмежаванасці і дураты  — узмацняецца альбо чамярэе. Глушыць, нішчыць на карані сябе і сваю сілу. Трапляе ці то ў геніі, ці то ў выцвярэзнік, ва ўрад ці вар’яцкі дом.

Дваццаць першае стагоддзе! Вер не вер, а жыць трэба. Са свайго часу не вылузнешся. I хочацца жыць хоць чайнікам, хоць электрычным прасам. Толькі зноў, паводле тых жа найноўшых адкрыццяў нашых сённяшніх суразмоўцаў з космасам, век наш усё карацей і карацей. Бо гэта і не зусім наш, чалавечы век. А век адной толькі інфарматыкі, якая ў сілас прасуе чалавецтва, прасуе час, робіць яго гэтакім жа шчыльным, як карлікавыя зоркі, страшэнна паскарае ўсе жыццёвыя працэсы. А гэта значыць, што цяпер на чалавечую жытку, на змену пакаленняў прыпадае нашмат меней часавай прасторы, чымсьці гэта было колісь.

У чалавека ўкралі век. I, пэўна, не толькі век, а мо... Не, не, мо толькі абвузілі. Помніце крыху ўсё ж нашага, славутага, усяму свету вядомага прарока, бо селішча Дастоева  — ёсць мы ці няма нас  — на нашай зямлі, беларускай, з шаснаццатага стагоддзя дрэвам сваім, сваімі каранямі на Берасцейшчыне стаіць. I гэта ён, парастак таго дрэва, яшчэ ў пазамінулым стагоддзі папярэджваў пра тое, што чалавек вельмі ўжо ж шырокі. I пытаўся ў некага, ці не час яго і абвузіць. Мо такі час  — абвузіць чалавека  — якраз сёння і прыспеў. Нехта, сам ужо вельмі шырокі, яго і абвузіў. Хаця, магчыма, і наадварот  — бязмежна пашырыў. Надзьмуў як жабу, так, што чалавек сам сябе не заўважае, не бачыць сябе. Таму і крушыць, трушчыць сабе падобных, хто пад ногі трапіць, хто не паспеў разам з ім пашырыцца. I такіх процьма. Упэўнены, што я таксама з іх. Пераканаўся ў гэтым ці не ўчора. Жонка нешта бурчэла зранку, я, як прынята, апраўдваўся. Вядома ж, сабака баіцца не кія, а звягі. Але ж то і не сабака, калі адразу падціскае хвост і паўзе лізаць руку. Увогуле, як засведчана, сабакі падзяляюцца на дзве пароды  — шакалавую і ваўчыную. Шакалавая больш гнуткая, прызначаная служыць усім і кожнаму, усім і кожнаму лізаць. I не толькі рукі. Бо сёння дзень такі, што лізаць толькі рукі мала. А да ўсяго, калі лізнуў ты рукі, то не хочаш, а мусіш вылізаць да бляску  — прэміяў, званняў і ўзнагародаў  — і ўсё астатняе. Каб аж зіхацелі ўсе твае трыццаць тры срэбранікі і медалькі. Каб здалёк бачылі, што ты чалавек надзейны і чыстапародны, без заганных і шкодных фантазіяў. Адным словам  — прыручаны.

Зусім іншая справа з ваўчынай масцю. Ваўкі не бяруць ежу з рук. I не ведаю, праўда ці не, але гэта ўвялі мне ў вушы яшчэ ў дзяцінстве мае адналеткі: шыя ў іх зраслася з хрыбцінай. Яны няздольныя гнуцца, круціцца на ўсе бакі і нюхаць вецер. У свой час я зазірнуў у вочы такому зверу. Падпасваў, як у нас кажуць  — тавар. Старэйшыя хлопцы гулялі ў карты, а мяне паслалі адвярнуць авечак, што адбіліся ад статку і стоўпіліся каля канавы. Па другі бок той канавы стаяў вялізны шэры сабака. Я яшчэ паківаў яму дубцом. Але ён і не міргнуў у мой бок. Я прыгледзеўся, і па целе пабеглі мурашкі, узняліся дыбам, як адраслі, валасы на маёй стрыжанай галаве. Я яшчэ не ведаў, што гэта быў воўк. Але гэта быў ён. I мы даволі доўга ўглядаліся адно ў аднаго. Воўк пераскочыў праз канаву, схапіў і ўскінуў сабе на плечы авечку. Лена праклыпаў метраў з пяць і пусціў авечку долу. I тая патрухала побач з ім, нібы вёў ён яе ў рай. А я нерухома стаяў на другім беразе канавы, захлынаючыся ад наплыву нечага першабытнага, дрымотна-ляснога, што ахутвала, прачыналася і ўва мне: падсвядомы пратэст супраць такога нахабнага рабаўніцтва, бездапаможнасць, разгубленасць і апякаючая да гаручых слёз нязгода з гэтай звярынай сутнасцю. I тое засталося пры мне на ўсё жыццё.

Нібыта я ўжо тады ведаў ці прадчуваў, што гэта малюнак з майго будучага жыцця, лёс мой. Нехта такі ж пячорна шэры мімаходзь набяжыць на мяне, ускіне на плечы і выдыхне ў павернутае ўжо да неба вуха: у рай, алюшкі ў мой рай. I я, ды не толькі я,  — усе, хто побач са мной ад нараджэння з забітай ці ачмурана прыгаломшанай памяццю, атручаныя паўсядзённымі казаннямі пра малочныя рэкі з кісельнымі берагамі, што цяклі зусім недалёка ад нас, кінемся ў той воўчы рай, патэпаем за воўкам, забыўшыся пра яго воўчую скуру. Бо ў гэтай воўчай скуры нам, зазірнуўшым заслепленым вокам на той свет, ухапіўшы перацятым горлам тагасветнага паветра, будзе мсціцца збавіцель наш. Месія.

Як мсціцца, мроіцца ён каторае ўжо стагоддзе быдлу, якое бык ці казёл-правакатар вядзе на бойню.

I ў сваім ужо даўно забытым, немачным маленстве я быў куды як згодны з кожным, хто даводзіў мне, што нешта ведае, і браўся напраўляць мае звіхнутыя мазгі, факусуючы іх на сонечны і светлы рай. Не разумеючы, што гэта сапраўды прамая і правільная дарога толькі ж на той свет. I я па ўласным жаданні, па сваёй ахвоце да слёз, да самазабыцця прагну туды, як і мноства іншых, што прайшлі крыху раней за мяне і ішлі следам за мной.

Вось яна, моц і ўлада воўчага вока над авечкамі, што страцілі галаву і здольныя толькі да падпарадкавання.

Гіпноз рудога і змрочнага звярынага вока, пячорнай думкі, што нарадзілася раней за чалавека. Мо ў целе зусім няцямнага дракона ці яшчара, таго ж пячорнага вампіра  — кажана. Нарадзілася і выпаўзла на святло, захмялела ад яго і пачала шукаць прыдатную сабе абалонку. Калі і не зусім разумную, то ўсё ж з першапачатковай зародкавасцю, пачаткамі нейкага розуму істоту, у галаве якой мелася хаця б адна звіліна  — хай сабе і працяг толькі носа.

I, па ўсім, пошук гэты быў не вельмі ўдалы. Думка трапляла не заўсёды ў патрэбную ёй галаву, часам, падобна, і ў кашлатую галаву таго ж воўка. Доўга і балюча блукала, высільваючыся стварыць з гэтай дрымуча дзікай істоты нешта больш-менш прыдатнае зямлі, жыццю, падводзячы яго цераз сілу да чалавека. Але, як кажуць, колькі воўка ні кармі...

Ледзь самога чалавека не звялі, бо зноў жа: той, хто прывык да мяса, да чалавечыны, наўрад ці пагадзіцца скубці траву. Ледзь уратавалі самога чалавека, не далі пераўтварыць яго ўжо незваротна ў звера. I чалавек пакутліва збываў у сабе звярынае. Але ўдавалася гэта не кожнаму, знайшліся і такія, што ўпадабалі хіжае звярынае назаўсёды. Хоць іх было і небагата, але ж... I ў воўчым, і чалавечым абліччы яны захаваліся на зямлі. Кропля-другая звярынай крыві засталася і ў чалавеку. Хоць кожны з нас, у тым ліку і я, як той гад марскі, памяняў не адну скуру раней, чым у нас абудзілася, зацвердзілася нешта людское. Адначасова, употайкі, пратэстна і хіжа, захаваўшы ў сабе на нейкую неспадзяваную будучыню сваю першасную ваўкалачую існасць.

Воўк увайшоў у нашае жыццё. Воўк увайшоў у нашае цела. I было зусім не выключана, што ў нейкай непрадбачанай і непрадказальнай будучыні я мог як пайсці за людзьмі, так і перакінуцца ў ваўкалака. Ужо назаўсёды. Незваротна. I нельга сказаць, каб гэта надта непакоіла ці засмучала мяне.

Я быў не толькі ўражаны і напалоханы воўкам каля канавы, але і ўдзячны яму. За ягоную натурыстасць і пракаветнае бунтарства, за ваўчынае бунтарства і натурыстасць чыстапароднага звера ў чалавеку. Хаця мы часцей блытаем гэта з характарам і воляй.

З дзяцінства ўражаны і сурочаны воўкам, думаў і пра сябе, што я хоць трохі, хоць у сваёй хаце ды воўк, воўчык, а не паголены палескі, чарнобыльскі вожык. Не-не ды і выскалюся, пакажу зубы, каб самому сабе пераканацца, каб хоць свае ведалі, што яны ў мяне ёсць. Зноў жа, бі сваіх, каб чужыя баяліся. I я не спяшаўся пагаджацца з жонкай, здавацца. Настойваў на сваім, каб і на самай справе ляснуць зубамі. Яна перамагла, забіла мяне зусім просценькім:

– Ну як ты сыплеш цукар?

Я спачатку аслупянеў, абурыўся ад, здаецца, відавочнай недарэчнасці, жаночага глупства. А потым раздумаўся і сам у сябе ўжо строга спытаў: а сапраўды, як жа гэта я сыплю цукар у кубак з гарбатай? I не здолеў нічога пэўнага адказаць, бо папраўдзе не ведаў, як я сыплю цукар. А вы ведаеце, як вы сыплеце цукар? Адкажыце на гэта сабе, а лепш вашай жонцы, зранку, калі яна яшчэ непрычасаная і ненафарбаваная, і не ў гуморы, а ты такі спаважна шырокі ва ўласнай хаце, на сваёй прыватнай кухні.

Я ж адказаць няздольны. Хаця крыху не так. Я здольны адказаць на гэтае пытанне ўсяму свету. А вось сабе, сваёй жонцы, сваім дзецям... Як жа гэта няпроста ў нашай краіне і ў сваёй нават хаце ў наш час саладзіць гарбату, калі цябе ні то пашырылі, ні то абвузілі, ні то зусім ужо  — аб вугал галавой. А хутчэй за ўсё  — не кранулі. Звонку. Пакінулі такім, як ёсць, пры выпаленым, спапялёным стрыжні, як дрэва з дуплом, у якім так раскашуюць восы. Мо таму сёлета на Беларусі і такое спякотнае лета, такое мноства драпежных вос? Ці не мы гэта самі са сваім адчаем, болем і драпежнасцю? Мы трызнілі адраджэннем і не прыкмецілі, як прыспалі яго. Нашыя ваўкі і шакалы, нашыя восы апярэдзілі нас. Тыя ж самыя восы, стварэнні, прызначаныя Ўсявышнім нішчыць насякомых, пачалі нішчыць нас. I мы, як маці нарадзіла, голенькія перад іх згубным спрытам, злоснай акрыленасцю, што не ведае ні жалю, ні сумнення. Адно толькі нахабства. Нахабства бясплоднае, але энергічна разбуральнае. Разбуральнае для нашай чалавечай сутнасці, бо перш-наперш палюе за тым, хто яшчэ мае такі-сякі голас.

Мы імкліва старэем. Калі раней стагоддзе было сапраўды памяркоўным, нехапатлівым і спраўджаным, то цяпер яно падманлівае, па-вар’яцку ілжывае і ашалела непрадказальнае, з камарыны нос  — кароткае. Як гэта колісь было толькі на вайне: год за два ці тры. У нас жа час каму дык і зусім  — за чатыры і нават болей. I ў тыя чатыры гады ўкладваецца ўвесь чалавечы век.

Насамрэч так. Варта толькі ўключыць радыёпрыёмнік ці тэлевізар: столькі крыві, якая льецца там штодзень, ці бачыў свет з пачатку свайго стварэння? Апошнія навіны нагадваюць франтавыя паведамленні, звесткі з месца баёў. Чалавецтва мужна і самаахвярна змагаецца з жыццём і, падобна, перамагае. Боязна браць у рукі газету і разгортваць новую кніжку, а раптам і яны выбухнуць. I тут ніякага перабольшвання. Самае нявіннае, што яны з вамі могуць зрабіць  — гэта літасціва згвалціць. А могуць утварыць гэта і вытанчана, і забіць адмыслова. Пахаваць, звесці са свету так, што і знаку ад цябе не застанецца, ніхто і з сабакамі не знойдзе, як ніколі і не жыў чалавек. А калі хто будзе пярэчыць, настойваць, што хадзіў з тым небаракам у лазню, піў піва, так абылгуць, што няшчасны жывы яшчэ сведка сам у магілу запросіцца. Гэта ўжо нават не сумна, не страшна, бо паўсядзённа, будзённа. Паміж жыццём, злачынствам, сорамам і ганьбай нібы дасягнута нейкае дзіўнае пагадненне, дамоўленасць: як толькі ўднее чалавеку, яму ўсё дазволена, бо Бог адменены. Няма Бога. I гэта сёння, пры адраджэнні ў нас царквы, росквіце набажэнства і веры. Хаця, назіраючы за тымі новымі велічнымі вернікамі, як яны мілуюцца са святарамі, ловяць за крысо мітрапалітаў, дамагаюцца ад іх пацалункаў у вусны і на «ты» звяртаюцца да Бога, прыгадваецца, што гэта ж яны ўчора разбуралі храмы, здымалі і палілі крыжы, выдзіралі бароды ў Божых служак. I мімаволі хочацца заплюшчыць вочы, заткнуць вушы і  — як мага прэч са свайго веку і часу з яго валадарамі. Часу, у якім зноў напладзілася столькі праведнікаў, якія і на двор ходзяць падсалоджанай вадзічкай, аж пацеюць ад сваёй безграхоўнасці, духоўнай велічнасці, ад жадання імгненна, не сыходзячы з трыбуны, зноў ашчаслівіць чалавецтва, а перш-наперш свой народ. Ачмурыць усіх і кожнага. Іншым разам, думаю, і саміх сябе, бо інакш ні світанкі, ні ўзыходы і захады сонца, туманы і ранішнія росы не маюць сэнсу.

Не мае сэнсу, права на існаванне само слова. Хоць мо гэта якраз яно і завяло нас у тупік, прывяло да безвыходнасці. Бо мы столькі грашылі ім. Нідзе няма больш падману і крыві, як на языку. Ці не таму нам, беларусам, і адмоўлена першым і пакуль што, здаецца, адзіным у матчыным слове. Думаю, не толькі таму, што хлусілі ім. Але і таму, што маўчалі.

Зайшліся тыя, каму папраўдзе балела. А хто не зведаў у сабе спапяляльнай пустэльні і адчаю, каму не дадзена гэта зведаць, бо так ён ужо створаны, па-бальшавіцку, без сумненняў, сумлення, сораму і жалю, той галёкае з высокіх, вертыкальных, амбонаў і сёння. Вучыць нас, як вырошчваць хлеб (час ад часу пасылае нават дождж), рабіць дзяцей, рухаць наперад навуку  — быць чэснымі і праведнымі. Вучыць, праўда, чужым, пазычаным словам. Бо калі раней амаль што кожны са старшыняў калгасаў пасля трэцяй чаркі пераходзіў з трасянкі на матчыну мову, то сёння ён і ў ложку сніць сны чужыя —інтэграцыйныя ўчора, а заўтра ўжо наадварот  — гледзячы, на якім баку ляжыць. Але ўсё роўна роднае слова не даецца яму. Бо над ім пракляцце ягонай жа маці, а мо і яго ўласны праклён  — за вырачэнне сваёй маці. Як бы там ні было — гэта першы знак непазбежнасці.

Але, даруйце мне, я не суддзя, бо гэта зямному суду і не падлягае. Тут суд зусім іншы і, як кажуць, да дзевятага калена, бо няма большага граху, як здрада і продаж крыві сваёй. А я толькі сведка гэтаму, калі мяне паклічуць. Хоць словам у свой час грашылі ўсе пароўну. I абраным, канешне ж, было дадзена больш. Мо менавіта таму напрыканцы свайго веку яны, як больш грэшныя, так жорстка пакараныя. Пры бездакорнай чуйнасці да слова, наяўнасці яго, валоданні ім  — прыгавораныя да анямення, маўчання травы. Аняменне розуму, касцянізацыя інтэлекту  — гэта наша агульная і асабістая бяда і хвароба. I не трэба перакладваць яе на чужыя плечы, на плечы таго ж народа. Во, маўляў, які ён паганы, як нам, разумнікам ды талентам, амаль геніям, не пашанцавала на народ. Рахманы беларус не наважыцца ніколі і нікому слова папярок мовіць. Рабы, бараны...

Гэта ж нішто іншае, як другі бок таго ж брыдкага вырачэння ад самога сябе. Каб не было гэтых рабоў і баранаў, каму быў бы патрэбны ваш магутны розум. Наўрад бы хто кінуўся экспартаваць яго. Бо такіх у свеце ўжо даўно перабор. Экспартны варыянт такога нашага разумніка  — гэта большай часткай мыйшчык аўтамабіляў ці прыбіральшчык замежнага тамтэйшага г...на. А ўсё з-за вялікага гонару на сваёй зямлі, празмерных прэтэнзіяў. З-за няспраўджанасці свайго лёсу  — азлабленні і перакладванне сваёй віны на іншых, зусім не вінаватых. I, як вынік, вялікая дэпрэсія, адчуванне безнадзейнасці, а адсюль і інертнасць: гары яно ўсё гарам. Мо таму і перамаглі жабракі духам. I сталі першыя апошнімі, апошнія  — першымі. Узялі верх, займелі ўладу тыя, каму ўвесь час нечага не хапала, бракавала. Зразумела, канешне, чаго. Але ж яшчэ ні адзін на свеце з безнадзейна пакрыўджаных не прызнаўся і не прызнаецца ў гэтым. Не прызнаецца, што перш-наперш ён абрыдзеў сам сабе. А больш  — чалавек, што побач. Увогуле чалавек. Бо сам ён столькі раз мяняў скуру, столькі зайздросціў кожнаму, перабраў сваіх і чужых жыццяў, хістаўся і гойдаўся на пераменлівай уладнай нітцы, што даўно ўжо паверыў у сваю звершнасць, што ён над усімі, што сам ён ужо і не чалавек. А калі трошкі і чалавек, то адзіны на ўсім белым свеце. Увесь сусветны розум спрасавана ўвасобіўся менавіта ў ім, ён чуе і гаворыць з космасам, бо больш яму на гэтым свеце гаварыць няма з кім.

На пераломе стагоддзяў, на стыку тысячагоддзяў нібы нехта нябачны нам сабраў, як у судны дзень, мільярды і мільярды нашых жыццяў на планеце, з жалем і болем зірнуў на саму планету, сфакусаваў усё добрае і адмоўнае ў сваім жа тварэнні і ўбачыў, што памыліўся з ім. Не так ужо ўсё гожа і хораша на Зямлі, як ён думаў і запэўніваў сябе на пачатку яе стварэння. I засмуціўся, няздольны нешта адразу перарабіць. Стаіўся, задумаўся на дзесятак-другі гадоў, а мо і на чалавечы век. Бо што яму наш век, нейкае незразумелае мігценне на небасхіле вечнасці. Але якраз, пэўна, у тое імгненне і пачалася наша агонія, паралік усяго існага і сапраўднага. Чалавечы век пайшоў на сыход. I з’явіўся ЁН. I надышоў ЯГО час. З роспачнага роздуму сусвету ён набыў энергію. Энергію сусветнага ляманту велічнай пустаты, а таму і вялікага і жорсткага разбурэння. Мы спахапіліся, але ці не позна? За гэты час мы развучыліся нават, як правільна сыпаць цукар у кубачак з гарбатай. Ён пачаў з таго, што стаў нас вучыць гэтаму. І ён навучыць нас. Таму багата знакаў, а нам няма з чаго выбіраць, бо

Кравец крае, што матэр дае

Яны ўзніклі ля аселіцы вёскі, нібы здані. Як паўсталі з ночы ў адыходзячым ужо нізавым грыбным тумане. Калікі вандроўныя. Узначальваў шэсце стары, як мухамор, камуфляжна абмундзіраваны, моцна прыціскаючы да боку старажытнай коўкі лязастую цяслярскую сякеру. Невысокі, але жылаваты, з выцвілымі, хаця і пільнымі вачыма. Дзеда Саня. За ім, на пару крокаў адзаду, угінаючыся пад напакаванымі нейкім жалеззем пляцакамі, ішлі два яшчэ адносна маладыя мужчыны. Мікола  — цыганкаваты, чарнабровы і чарнавалосы з залатым зубам хлапчына, неахайна апрануты  — пазачасова і шматстылёва. Чорныя цяжкія чаравікі з трактарна-рыфлёнай падэшвай, вясковая кухвайка, хуліганістая шэрая кепка  — пад Леніна. Руслан жа стыль трымаў, ці хоць імкнуўся трымаць. Галаўнога ўбору на ім не было ды, пэўна, ён і не патрэбны быў яму. Шапка льняных кучаравых валасоў цалкам замяняла яго. Нягледзячы на лета, вайсковы бушлат сядзеў на ім расхіснута лёгка і не сказаць, каб упарна. Чаравікі ж увогуле  — мара злодзея і паэта: жоўта-мядзяныя, колеру дзіцячага паносу, па модзе тупаносыя і такія ж тупаабцасныя, нібыта дзеда Сані сякерай зробленыя. I чысцюткія  — без адзінай пылінкі, травінкі, шчарбінкі і падрапінкі, нібыта ён хадзіў па аблоках.

Яны параўняліся са свежастаўленым ля рачной лукавіны пры ўваходзе ў вёску крыжам, знялі шапкі, перахрысціліся і на тры бакі пакланіліся. Менавіта там, каля крыжа, я і сустрэўся з імі, спяшаючыся золкам на рыбалку. Хвілінна абмовіліся словам-другім, абзнаёміліся.

– Работнікі, майстры трэба?  — спытаў дзеда Саня.

– Мне?

– Вам, і ўвогуле.

– Мы, сталяры, цесляры, печнікі. Землякопы шырокага профілю,  — паказаў залатую фіксу Мікола. Меўся яшчэ нешта дадаць, але дзеда Саня павёў вокам, не дазволіў:

– Кравец крае, як матэр дае. Работу рабатаем любую. Дзесяць даляраў на чалавека, ад зары да зары. Ну і харчы з начлегам. Можна і ў рублях.

Ні даляраў, ні свабодных рублёў у мяне не было, хаця работа мелася, і майстры былі патрэбныя. Некалькі гадоў таму, яшчэ пры савецкай уладзе, паспеў я тут, у вёсцы, пабудаваць хату. Але пабудаваў хату, гэта толькі гаворыцца так: хата пабудаваная  — гаспадар памёр. Я ж быў яшчэ жывы. I каторы ўжо год выжыльваўся, наколькі хапала духу, дабудоўваў сам. Дзеда Саня, падобна, усё зразумеў.

– Не паверу, што ў вас тут зусім нічога не будуецца?

– Чаму ж зусім нічога. Надоечы на беразе ракі лазня згарэла...  — Тройца пераглянулася.

– Не-а,  — сказаў дзеда Саня.  — Якая вёска сёння ладзіць сабе лазню. Вошы ўжо і гарады заядаюць. Не, селянін сёння на лазню не патраціцца.

– Чаму ж абавязкова селянін?  — запярэчыў я.  — Кааператары. То іх шмары лазню спаляць, то яны шмар сваіх смажыць пачынаюць. Лазня  — будоўля стагоддзя. Тройчы гарэла дазвання. Чацвёрты раз яе аднаўляць будуць.

Я не перабольшваў і не хлусіў. Фенікс, а не лазня. Тры гады запар улетку на Купалле, як па гадзінніку, яна самазапальвалася. I кожны раз яе зноў і зноў адбудоўвалі. Заўзята і велічна. То была лазня першапраходцаў-бізнесоўцаў, якія яшчэ на пачатку гарбачоўскай перабудовы закахаліся ў гэтую невялічкую вёсачку, што ціха адыходзіла ў нябыт паблізу сталіцы. Будавалі яны, зразумела, не толькі лазню, стваралі для сябе так званую прамысловую зону. Абяцалі старым, што дабывалі свой век, з цягам часу зямны рай. Але, што ім, сёння, з таго раю... Летам яшчэ чыкільгаюць па вясковай вуліцы. А зімой на той вуліцы і сабака не пракінецца, следу свайго не пакіне.

Дзеда Саня грунтоўна распытаў мяне, як прайсці да ўдарнай будоўлі капіталізму. На тым і развіталіся. Але ненадоўга. Тым жа ранкам я сустрэў іх зноў па вяртанні з рыбалкі каля павеці з лаўкай ля вясковай крынічкі. Далакопы шырокага профілю будоўлі новай зоны аказаліся непрыдатныя.

– Там акулы капіталізму з нечалавечым тварам,  — паскардзіўся мне Мікола.  — Мафія. Яны не толькі лазню будуюць у лазняку  — гасцініцу ў чаромсе з асобнымі, як і мае быць у прыстойным бардаку, уваходамі ў нумары. Ім лішняе вока... Нават сіцылійская мафія лішняга вока не трывае.

У мафію будаўнікоў я не паверыў, хаця і адчуў: у гэтым усё ж нешта ёсць. Мае новыя знаёмцы ў тутэйшым адраджальна-стваральным краі былі чужынцамі, прыхаднямі. А тут на ўсё, нават на прыроду, у першую чаргу на прыроду, быў ужо схоплены картэль-прадпрымальніцкі падрад. Яны ж са сваімі, старасвецкімі, прадзедаўскай яшчэ гартоўкі сякерамі, прастадушнымі нітачнымі адвесамі, кароценькімі ватэрпасамі і трыма парамі вясковых працавітых рук, як кажуць, павінны былі гуляць міма. У лепшым выпадку паспрабаваць знайсці дарогу ў мінулае стагоддзе.

Я хацеў было ўжо ніякавата развесці рукамі, але прыкмеціў, як яны, здаецца, і не прагна, але да прыпякаючага агнём кончыка дацягваюць пралетарска-сялянскую астру-астму, узгадаў пра свайго суседа. Ён, як і я, але пасля ўжо краху савецкай улады, пабудаваў сабе хату-гмах у два паверхі, з хлявом, як ён казаў, для мамы. Тая яго будыніна апошнім часам пачала імкліва гнісці і чаўрэць. У ёй нечакана завёўся грыбок. Што гэта за напасць, я так толкам і не ведаў. Падобна на тое, што гэта была вельмі распаўсюджаная і заразная хвароба агрэсіўна надыходзячага тысячагоддзя, накшталт раку. Метастазы гэтай новаабвешчанай хваробы жэрлі драўлянае, а часам, кажуць, і каменнае жытло чалавека. I вельмі хутка. Цікавая акалічнасць  — аднаасобныя прыватныя будыніны, нібыта кімсьці быў аддадзены загад: пазбавіць зямлю яе неагульнага выразу твару. Сам я, як і мае бацькі, былы вясковец, раней пра гэты грыбок і ведаць не ведаў, і чуць не чуў. Сёння ж яго споры, падобна радыяцыі ці СНІДУ, ляцелі, паўзлі, беглі па ўсіх селішчах зямлі. Маці суседа і сам ён не аднойчы падалі з ганку, правальваліся, наступіўшы на струшчаныя грыбком дошкі. Навярнуўшыся так тыдзень назад, сусед громавым голасам запэўніў аселіцу і сваю маці, што не марудзячы пачне перасцілаць падлогу. Наколькі я ведаў, ужо і дошкі завёз. Да яго я і скіраваў калікаў, загадзя ціха ўзрадаваны тым, што вось хоць такой драбязой, ды людзям добрым дапамагу.

Як жа я здзівіўся, нават разгубіўся, калі апоўдні выйшаў з хаты і ўбачыў знаёмую ўжо тройцу на сваім ганку. I сядзелі яны, відавочна, доўгенька. У попельнічцы перад імі высілася ладная горка знішчаных пад самы карэньчык цыгарэтаў. Курылі, пакуль я перакусваў, пэўна, няспынна. I цяпер яны, здаецца, ніяк не адгукнуліся на маё з’яўленне. Сядзелі нерухома, цярпліва і безнадзейна. Такую адчайную пакору мне даводзілася бачыць толькі ў людзей, што ўжо канчаткова страцілі сябе, у птушак перад выраем, а часцей у жывёлаў  — катоў і сабак, прыгавораных з высакароднай мэтай рэгулявання іх асяродку жыхарства. Прыгавораных да гуманнага забойства, так званай планавай жывёльнай эўтаназіі. Эўтаназіі істотаў, незнарок косткай прылашчаных з панскага стала старэйшага брата (а ці сапраўды ж старэйшага? ці не прысвоіў чалавек сам сабе гэтае старшынства? ці не чалавека ўжо час прарэджваць, жорстка рэгуляваць асяродак яго жыхарства, каб ён не зарэгуляваў ушчэнт і саму Зямлю?) памятаючы пра тую костку дагэтуль, даволі звычайныя памыйныя каты і сабакі, нібыта тым жа грыбком, атручваюцца шалёнай надзеяй набыць стол, хату і двухногага сябра. I няма, пэўна, нічога больш зняважанага, непагляднага, чымсьці жабраванне, «христорадничание» падманутых жывёлаў, жоўтага ці зялёнага просьбітнага агню ў іх разумных на тую хвіліну вачах. Толькі зусім здзічэлы гома сапіенс, не засляпіўшыся, не спатыкнуўшыся, здольны абыякава прайсці міма.

Адчуваючы нейкае неадольнае саслізгванне ў штосьці нечакана расчыненае перада мной, я дазволіў сабе ўспомніць, што ў мяне ўсё ж ёсць трыццаць даляраў, трыццаць маіх запаветных зялёных сярэбранікаў. I мая новазбудаваная хата не без грыбка. Падобна, што на кожнага з нас, хто ў журботную пару настальгуе па старасвецкай бацькоўскай хаце  — цёплай, плоднай і цалкам натуральнай  — ужо загадзя ўдосталь назапашана смертаноснага, здольнага знішчыць і чалавека, і дрэва, нават камень, грыбка.

Не абмінула гэтая доля і мяне. Меўся і ў мяне свой грыбок. У хату, праўда, яшчэ не ўвайшоў, спыніўся на парозе, на верандзе. Я ўбачыў яго з’яўленне, скрышыўшы ў труху папярочную лагу на падмурку ганку: незнарок крануў трывалае з выгляду дрэва сякерай. Тым жа днём, заходзячыся ад няпэўнага суму, разбурыў ганак, замяніў дошкі, дзе здолеў  — і лагі, а дзе не  — пацягнуў антысептыкам. Адзінае, што не крануў, не хапіла сілы і смеласці  — стаяк на сапсаванай лазе. Пераканаў сябе, што стрыжань у стаяка здаровы, вытрывае, пакуль не ўзаб’юся на грошы. Цяпер жа махнуў на ўсё рукой: трыццаць даляраў не багацце, а хата будзе жыць.

Як жа яны радаваліся. Дарэчы, не выказваючы знешне радасці, толькі пазней так зашоркалі пілой, так пачалі гаманіць сякерамі, палавінячы, чвартуючы бярвенні, нібыта хлеб рэжучы пад абед. Абыходзіліся амаль без словаў, як і на самай справе па-сялянску абедалі. Зрэдку толькі суладна перакідваліся словам:

– Кравец крае, як матэр дае.

– Пажарнік крае...

– А трактарыст...

– Нейкая дзіўная ў вас прымаўка,  — не вытрымаў я. – Як маці дазваляе?

– Гэта па-беларуску,  — пачаў тлумачыць дзеда Саня.  — Маці тут ні пры чым, хаця... Не-не, кравец-кравец. Дык вось, ён краіць, як матэрыя дазваляе... Па-беларуску...

– Не чуў, хаця сам не з немцаў. А вы з якіх краёў будзеце?

I мне давялося яшчэ раз сцепануцца і ўсумніцца: ці сапраўды так ужо разумна ўсё на свеце дзеліць Бог. Тройца паходзіла з некалі самых хлебных і кормных мясцінаў  — жытніцы Беларусі. Заходнікі. У свой час недасягальна заможныя, амаль замежныя. Мы, мае бацькі, усходнікі і спакон веку, здаецца, савецкія, адразу ж і доўга яшчэ потым, пасля вайны, ездзілі да іх па хлеб. З-за чаго зваліся мяшочнікамі, тарбахватамі і кусочнікамі. А цяпер як і без вайны перавярнуўся свет. Больш чым з ног на галаву: бясконца мовячы беларускую прымаўку, гэтыя трое сёння, як ні дзіўна, не былі нават беларусамі.

– Самі не ведаем, хто мы такія,  — скардзіўся дзеда Саня.  — Выракліся ўсе нас. Расейская ўлада ківае на ўкраінскую, а тая  — на беларускую. Беларусь аддала нас хахлам, а тыя кажуць, што мы маскалі, а маскалі нас і на гарматны стрэл да сябе не дапускаюць. Ні адна ўлада есці не дае. Вось так само сабой і адбылося... Кравец крае, як матэр дае...

У пошуках кавалка хлеба яны ўжо трэці месяц брылі па зямлі. Адсеяліся і пайшлі: пенсіянер, трактарыст, пажарнік  — вясковыя Анегіны і Пячорыны пачатку трэцяга тысячагоддзя, шукаючы, пэўна, у ім свайго Чычыкава. Недарэмна ўсё ж, як сведчаць, М. Гогаль перавярнуўся ў труне на тым свеце.

I хоць ішлі яны па краіне, якая актыўна, але адначасова і напаўпадпольна нешта будавала, ляпіла, ладзіла, іх нідзе не хацелі наймаць, дапускаць да справы, да працы. Было падобна, што яны ўжо выпрацавалі сябе, бо ішлі яны па тых жа мясцінах, дзе колісь, у маладосці, ужо былі, нешта будавалі, падымалі, узводзілі, займаючыся шабашкай пры савецкай шарашцы. Але тая савецкая напаўлегальная пасляіскраўская шабашка адышла ў нябыт разам з той жа савецкай шарашкай. Запанаваў шабаш. А яны як былі, так і засталіся адрыжкай савецкай шарагі. Саматужнікамі-адзінцамі сярод балявання крыміналу без межаў, крымінальнай дзяльбы пірага. Дзе іх долі не было і не мелася быць.

Наступным ранкам, яшчэ на золку яны пайшлі далей. Ледзь чутным скрэбам абвясцілі мне пра свой адыход. Я выхапіўся з хаты, калі яны былі ўжо за варотамі.

– Будзьце добрымі, скажыце, калі ласка, у суседніх вёсках апошнім часам нідзе паблізу не было пажару?  — спытаў мяне на развітанне пажарнік Руслан.

Я адказаў, што, здаецца, не. Пакуль  — не. Адказаў, мімаволі зачараваны яго інтэлігентнасцю, крыху шкадуючы, што так рэдка гэтым на дзіва хмурым і халодным летам надараюцца пажары.

Разлічыўся з імі я яшчэ ўчора, аддаў запаветную трыццатку назапашаных мной зялёных: жабрак жабраку міласціну падаў і тым задаволіўся.

Больш нічым я не мог дапамагчы.

– Кравец крае, як матэр дае,  — уздыхнуў дзеда Саня і крануў сваю каманду ў дарогу. А я яшчэ доўга глядзеў ім услед. Ранняе сонца чырвона гартавалася на сталі іх сялянскіх сякераў.

Знакі, знакі стаяць перада мной, некалі і не такія пэўныя ўжо, але тым не менш. Знакі зусім недалёкага часу, якія ўсе мы бачылі, толькі не надалі ім увагі. Прапусцілі, сапсаваныя часам, пазбаўленыя такой простай, дзіцячай нават здольнасці чаму-небудзь здзіўляцца. Таксама ж і я, хоць недзе і здагадваўся, што гэта знакі, быў уражаны імі. I прасілася нешта ўва мне да стала, да паперы, хацелася выкласці, і мо калі ўжо не ўсім, дык няхай толькі для сябе растлумачыць бачанае, расказаць пра яго. Але заела тое, што звычайна заядае, на што мы звыкла спасылаемся  — абыдзёнка, мітусня, затузалі дробязі. А на самай справе  — звычайная дрымотная гультаяватасць душы, распуста думкі і неабавязковасць, нязвыкласць да паўсядзённай працы, і перш за ўсё працы ўсё той жа душы, непрафесійнасць яе. Спрадвечная нашая бяда. Харошая мысля заўсёды прыходзіць апасля, калі ўжо не рабіць і думаць трэба, а плакаць, ды слёз няма. Іх асушылі роспач і крыўда на саміх жа сябе, бо адбывалася, пачыналася ўсё на нашых, яшчэ не зацьмененых пакутаю вачах, калі мы трохі ведалі, як трэба сыпаць цукар у кубак з гарбатай, толькі бяда, то быў якраз той самы час,

Калі цукру на ўсіх не хапала

А надарылася такое пры заканчэнні эпохі развітога сацыялізму і пачатку развіцця новага светлага будучага для беларуса  — капіталізму. На мяжы дзвюх гэтых падзеяў мы зведалі ўсё, што павінен зведаць жабрак. Нас выпрабоўвалі на жыццяздольнасць, трываласць і, як мне здаецца, на беларускасць. Мы з гонарам, згодна з нашай слыннай памяркоўнасцю, вытрымалі выпрабаванне, у чарговы раз мужна і самаахвярна перамаглі саміх сябе. Даказалі ўсяму свету сваю здольнасць жыць без зубных пастаў і парашкоў, туалетнай паперы, масла, малака і хлеба  — толькі на адных талонах. Адзінае, што далося цяжка  — гэта нястача гарэлкі. Але, як заўсёды, і тут мы знайшлі выйсце. Як і дагэтуль, у першую і другую сусветную войны, нас выратавалі рэшткі нашых лясоў і балотаў. «Карчоўка» падняла баявы дух рэспублікі-партызанкі. Праўда, амаль што паўсюдна адначасова знік цукар.

Напрыканцы дваццатага стагоддзя, на мяжы тысячагоддзяў знік цукар і ў маленькай вёсачцы, дзе я ў тое лета жыў. Вёсачкі з кароткім і трывожным, як усхліп птушкі: піць, піць  — імем. I бласлаўлёна, нагбом пілі там круглы год сцюдзёную, амаль што крынічную ваду з аднайменнай з вёскай рэчкі хмель і чаромха, вольхі і дзікія грушкі. I шчыравалі ў іх вясновай квецені салаўі і розныя іншыя птахі, што мелі і не мелі голас. Толькі слухаць іх не было каму. Вёсачка даўно ўжо адлюбіла сваё, адкахала, нарадзіла, выгадавала і запусціла, кінула ў свет сваіх жвавых нашчадкаў. У вялікія гарады, а больш у сталіцу, у Менск, што быў, лічы, побач: за агародам, балотам, шасейкай ды лесам. Запусціла, кінула іх у гарады, каб яны там любіліся, пладзіліся і пасвіліся, а сама ціха канала, адыходзіла ў нябыт. Вёска ў адну столку: дзесяць, а мо дванаццаць хатак у адзін радок, і ўсе ў зямлю, у зямельку пад ашчаднай прахалодай ліпаў ды клёнаў, пакрыўджаных, з добра ўсохлымі, але яшчэ плоднымі антонаўкамі, жытнёўкамі і пятроўкамі. Яна цалкам належала даўніне, мінуламу веку, бо паходзіла яшчэ з часоў прыгонніцтва. Колішні пан адбудаваў на другім беразе, на пагорку сабе палацы, а чаляднікаў адсяліў у нізіну. Мо з таго часу яны як пачалі мацюкацца, так і па сённяшні дзень працягвалі. I калі ўлічыць, што ў большасці ўсе яны былі ўжо старыя, то не-не ды і здавалася, што яны гавораць з табой як бы з таго свету, з магілы, памерлыя пры жыцці грахаводнікі.

I было падобна на тое, што дваццатае стагоддзе ніколі тут не скончыцца, так і будзе вечна тлець. Час спыніўся. I ніякая навіна ніколі сюды не дапне. Але ўсё перайначылася амаль што маланкава. Не хочаш, а мімаволі паверыш, што часу ўласціва паскарацца, ён здольны ўсё ж сціскацца. Дваццаць першае стагоддзе прыйшло ў вёсачку з птушыным трывожным імем раней нават, чымсьці ў вялікія каменныя гарады. Яшчэ на схоне дня бераг ракі быў некрануты і ціхі, драўляная вёсачка ўсыхала прысадамі, дзе спеліліся, бела наліваліся пятроўкі. А ўжо раніцой, на ўсходзе сонца, на тым жа самым пакатым беразе ракі стаяла пацягнутая лакам хатка на курыных ножках (не перабольшваю  — сапраўды на курыных: абсечаных лапах елак) і крактаў, уздымаўся ў неба надзьмуты газам шар з рэкламай «Мальбара», «Макдональдса» і нейкага Кола. I скакалі вакол яго прыхарошаныя дзеўкі і хлопцы, гралі музыкі. Тры каровы, што ацалелі яшчэ ў вёсцы, не наважваліся выйсці са сваіх двароў на вуліцу. Вуліца ж за адну ноч была заасфальтаваная, што, па-першае, ужо само па сабе было няправільна: так хутка ў нас нічога не робіцца, не павінна рабіцца. А па-другое, каровы век звекавалі, а асфальту не ведалі і не бачылі. Пужаліся яны таго асфальту і, па-сялянску сціплыя, саромеліся нешта не так на ім зрабіць. Саромеліся, баяліся вуліцы. Баяліся захраснуць на ёй нараскіраку, а больш  — упасці там і ўжо не ўстаць. Гэтага ж баяліся і іх гаспадыні, бо пры асфальце, каля брамак і веснічак іхніх двароў быў пракладзены ходнік з даволі высокім бетонным бардзюрам. I ўскараскацца на ходнік, пераступіць бардзюр, хоць і на трох нагах  — кіёчкам, апірышчам сабе і паганялам карове  — было амаль што немагчыма. I яны безнадзейна матляліся, як заседжаныя мухамі маятнікі іх ходзікаў, туды-сюды, паміж сваім селішчам і заасфальтаванай вуліцай, нібы прыгавораныя да пакутнай бясконцасці, бездапаможнасці жадання і няздольнасці зрушыцца з месца, прайсці і застацца, самі не ведаючы, што мацней, чаго ж ім на самай справе хочацца.

Такой жа няпэўнасцю, дваістасцю здратаванай, хіжа здрапежанай сутнасці было ахутана і ўсё навокал. Нібы нехта нябачны і нядобры стаіўся сярод гэтага кітчу і сюру, пейзанства і мадэрну і то злосна рагатаў, то хваравіта хроп, няздольны сам прадказаць, што ж будзе далей, што з гэтага атрымаецца, жадаючы як мага хутчэй праявіцца, вылузнуцца з абрыдлай і занадта вузкай ужо для яго раздабрэлага цела скуры. Жадаючы і пабойваючыся свайго жадання, бо добра ведаў, што калі яно ўсё ж здзейсніцца, прарвецца вонку, паратунку не будзе нікому і нідзе. Мо і яму самому не будзе паратунку. Знішчэнне не ведае ні жалю, ні межаў, гэта як у баброў: калі яны не будуць грызці дрэва, то зубы пачнуць расці так, пакуль не задушаць іх саміх. Нешта падобнае нараджалася, брала выток і тут. Час паскорыўся і пайшоў знакава. Пабег, паімчаў, як увогуле гэта бывае, калі мы рухаемся не пешшу, не сваімі нагамі, а на цягніку ці нават на самалёце. I вакол мільгаюць, застаюцца адзаду не вольхі і бярозы, не тэлеграфныя слупы і вёскі, а мацерыкі, краіны, не людзі, а народы. I зусім не гадзіны, дні і ночы, а эпохі. Спрэс адна толькі знакавасць і ад аднаго знаку да другога, як ад зямлі да зоркі і адначасова хвіля, імгненні толькі. Гэта калі буслы былі яшчэ сапраўднымі бусламі, у белых світках, памяркоўнымі, што Язэпы і Антоны, былі белымі сімваламі Беларусі, яе абярэгамі і заступнікамі, і калі тыя ж самыя буслы сталі хіжымі і драпежнымі. Да слова, не без нашай дапамогі развіталіся з каморніцтвам, неабсяжнасцю балота, кінулі спажываць жаб і гадаў, прыбіліся да чалавечых селішчаў і пачалі красці і жэрці куранят, і з чуж-чужаніны прынеслі не мір і вясну, а вайну і жорсткую бойку, той самы, вызвалены чалавекам з таямніцаў яго падсвядомасці і чалавекам жа асуджаны тэрор.

Бусліная пара, здаецца, спакон веку гнездавала на старой ліпе, што расла якраз пасярэдзіне вёскі. I хто ведае, мо менавіта дзякуючы гэтаму дрэва тое вяскоўцы асабліва паважалі і вылучалі сярод іншых. Паколькі клуба ў вёсцы не мелася, усе, хто быў яшчэ здольны перасоўваць ногі, вясной і ўлетку збіраліся пад старою ліпай. Ліпа ведала ўсё пра вёску, усё ведалі, зразумела, пра яе і буслы. I людзі былі рады, што ў іх ёсць такое вось мудрае дрэва, якое корміць усё наваколле: адорвае іх лекамі, спакоем і вусцішнасцю, дае мёд пчолам, жытло і прытулак буслам. I буслы радаваліся таму ж, гадуючы буслянятаў, з высокай старасвецкай ліпы, ставячы іх на крыло, каб яны з аблок бачылі, ніколі не цураліся сваёй бацькаўшчыны.

Толькі аднойчы ўвесну ўсё гэта перарвалася, прахам пайшло. Буслы, як заўсёды ў адведзены час, вярнуліся з цёплых краінаў, падладзілі сваю хату, як перасыпалі яе. I, пэўна, бусліха ўжо рыхтавалася адкладваць яйкі, бо добра пайшло на цяпло, пачалі нарастаць травы, і вяскоўцы пусцілі на пашу тавар. I тут да ціхмянай пары мясцовых буслоў унадзілася, пачала прылятаць яшчэ адна пара. Дзень-другі як разведвала, прыглядалася, кружыла над вёскай, старой ліпай. Апускалася, садзілася каля яе на соткі, на якіх парна пахла раскіданым, растрэсеным ужо гноем, бо прыспяваў час садзіць бульбу. Атабараная, акубленая пара, здавалася, не звяртае на сноўдалаў аніякай увагі, толькі мо крышачку больш, чым трэба, звешвала з кубла долу чырвоныя дзюбы з кругла застылымі гузікамі вочак і назапашанай з каптуром у іх непарушнай вечнасцю. Не здагадваючыся, што апошняга яны пазбаўленыя ўжо. Ні тады, ні крыху нават пазней не здагадваліся пра гэта і людзі, упэўненыя, што век іх пры сваіх амаль што хатніх буслах будзе яшчэ доўжыцца і доўжыцца. Іх не тычыцца, што свет ужо даўно звар’яцеў і перакуліўся. Гэта ж недзе там, далёка, а тут цішыня і спакой.

З гэтым, з мірам, яны ўвечары заснулі, а прачнуліся ранкам ужо сярод вайны. Біліся дзве пары буслоў. Спачатку на старой ліпе, у кубле. Прыхадні, як месершміты, пікіравалі з неба, наровячы крылом, што шасі, нагамі, а не, дык хоць дзюбай ударыць, ушчыкнуць, успароць пер’е тых, што пільнаваліся кубла і ліпы, селішча. I дамагліся свайго. Бойка ўжо ішла на зямлі, калі людзі набеглі. Хаця гэта гучна сказана  — набеглі. Не маладзёны ж з хатаў, што з магілаў, выдзіраліся, а пакуль яшчэ ставіліся ў валёнкі, і буркі шукалі, кійкі і тэпалі, чыкільгалі, валюхаліся  — у буслоў былі чырвонымі не толькі дзюбы і ногі, там-сям і перайка ружова апырскалася, стала бел-чырвона-белым. Старыя не адразу і ўцямілі, што тут адбываецца, хоць век звекавалі ўжо і не аднойчы бачылі, як кроў праліваецца, трушчацца чарапы, канае, адыходзіць на той свет чалавек. Але каб гэтаксама і птушкі, ды якія яшчэ  — буслы, страцілі птушынае, перакінуліся ў людзей, нішчыць сябе і сабе падобных пачалі. Такое нават не снілася і не трызнілася ім. I таму разнімалі яны, білі буслоў старэчымі кіёчкамі, не зважаючы, дзе свае, дзе чужыя. Развялі, разагналі. Але бойка паміж бусламі ўсчалася і на другую раніцу. I з перапынкам, дзякуючы ўмяшальніцтву людзей, доўжылася да змяркання. I на другі дзень вёска дапамагала выстаяць сваім буслам. Тыя яшчэ самі лётам дапялі свайго кубла на вяршыні ліпы. Чужынцы адступілі пешшу. I толькі на аселіцы вёскі, каля старыцы ракі, каўтнуўшы вады, нязграбна і цяжка ўзняліся ў неба.

I надышоў дзень трэці. I зноў завіталі чужынцы. Нельга сказаць, каб тое, што там адбывалася, можна было лічыць сапраўднай бойкай, і адна пара птушак, і другая паводзілі сябе даволі ціха. I вёска ўжо думала, што канчаткова абараніла сваіх птушак. Пра тое ж пад старой ліпай і гаманілі амаль да апоўначы, радаваліся і ганарыліся. Толькі рана яны радаваліся. Клаліся спаць пры буслах, а прачнуліся  — іх ужо не было. За адну ноч вёска страціла буслоў, і галавы прыкласці не здолела, чаму, як і калі гэта адбылося. Чаму буслы выракліся іх хатаў, асірацілі іх. I куды яны, параненыя, сышлі. Увогуле яны ж не звяліся зусім. Пераказвалі, што недзе за ракой ужо добра па вясне прыбілася пара буслоў, села на воданапорную вежу. Хадзілі глядзець. Не, няма. Казалі, што ў суседняй вёсцы, дзе ўсе буслы былі так званымі «радыстамі»  — гнездавалі на тэлеграфных слупах, ладзяць сабе кубло сярод лета нейкія дурныя прыблуды. Дапялі і туды. Ніякіх прыблудаў не знайшлі. Зніклі, зніклі з іх вёскі буслы назаўсёды. I каб толькі адны буслы. Пачалі знікаць, сыпацца людзі. Першым пайшоў пчаляр, на сотках якога расла тая пазначаная пракляццем, абражаная ліпа. Услед за пчаляром па ўсім наваколлі зніклі і пчолы. Нейкая скруха прыпала на іх. Пэўна, тая ж самая скруха асушыла ў прыбалаццях і крушыну, ці не самы загадкавы меданос Беларусі (і не толькі Беларусі).

I на гэтай скрушлівай крушыне, мне здаецца, трэба трошачкі затрымацца і аглядзецца, адбегчыся крыху ў мінулае. Як на маю думку, то вялікая таямніца крыецца ўжо ў самой назве гэтага куста ці дрэва, а яшчэ большая загадка і таямніца ў тым, адкуль яно ўзялося, хто яго і навошта паслаў на гэты свет. I куды яно знікае, сыходзіць сёння, у якое нязнанае намі жыццё, у які свет.

Мо і нечаканае, раптоўнае знікненне ў пэўны час і ў пэўных мясцінах вялікай колькасці пчол звязана з крушэннем на нашай зямлі, зводам крушыны з нашых прыбалаццяў і балотаў. Калі, чаму так склалася, сёння наўрад ці хто здольны і адказаць. Крохкі і непрыкметны, зусім жа някідкі кусток  — мядзвяжына, сабачая ягада, воўчае лыка, чыжнік, дзяржыдрэва  — надта і надта ўпадабалі Божыя дзеткі. Пчолы. Але, здаецца, на ім, на крушыне, як любата, Божая ласка, так і пракляцце.

У свой час, не такі ўжо і далёкі, ведаў, сустракаўся і нават прыяцеліў з пчалярамі, што аж з Далёкага Усходу памкнулі ў Беларусь па выхадзе на пенсію. Памкнулі ў ціхае боскае жыццё  — развесці пчолаў і паставіць на Палессі пасекі. Менавіта на Палессі, бо тут багата крушыны. А крушынавы мёд, лічылі яны, самы лепшы ў свеце  — гаючы і лекавы. Але тыя пчаляры як прыехалі на Беларусь, так хуценька і з’ехалі. Дзіцячая памяць бессаромна надурыла і падвяла іх. Некалі яны пайшлі ў свет, панеслі ў свет чамусьці, як спяваецца ў песні, не «тюльпаны и не лилии» і нават не «ландышы». Знакам пазбаўленай ад іх радзімы стала квецень не аднойчы зламанага імі на ўскрайку лесу ці сенажаці куста запалоханай і скалечанай імі ж крушыны. Квецень амаль нябачная і нават трохі ніякавата збянтэжаная сваёй жа простасцю і непагляднасцю сярод яркіх фарбаў, красак палескага красавіка, такая ж, як непраклюнутае светам і святлом нерасплюшчанае вочка безгалосага яшчэ маўклівага верабейчыка.

Нечым падобныя да той жа крушыны былі і расейскія беларусы-пчаляры. Яны, як толькі-толькі нарадзіліся на свет, вучыліся яшчэ хадзіць, і навука гэта не надта давалася ім. У іх і ў роднай ім зямлі было мала ўзаемнай сумяшчальнай памяці. Задумлівыя і сарамлівыя, яны як прыехалі, так і з’ехалі. Хто сапраўды з’ехаў, знік у белым свеце што капеечка, не пакінуўшы аб сабе і знаку. Як яны ніколі і не жылі тут, не латашылі ў дзяцінстве сады і грады, а ў старасці не ставілі пасекаў.

Толькі вуллі перажылі іх. Але таксама не набагата. Хутка спрахлі і яны, кінутыя ў гародах пад старымі, яшчэ дзедавымі грушамі, прыстасаваныя ці то пад сабачую будку каля калодзежа, ці то пад скрыню ў хляве для захавання крупаў курам, ці мукі парасятам, што, пэўна, абражала іх. I таму яны на вачах парахнелі, сівелі, парэпана трухлявелі і каналі. Апошняе само па сабе было трохі і дзіўна. У пчолах жа столькі спрыяльнага ўсяму жывому здаровага духу. А іх хаты, працятыя, насычаныя тым здаровым духам, няўстойлівыя, пазбаўленыя жыццёвай сілы. Амаль што адразу за гаспадынямі-пчолкамі, паненкай-маці, панамі-трутнямі і працоўнай скацінкай спяшаюцца на той свет.

Дзіва ж, канешне, дый годзе. Мо гэта толькі самі пчолы забіралі сваё на той свет. Свае хаткі, а заадно ўжо і пчаляроў, што не пажадалі ці не паспелі з’ехаць з Палесся ў нейкі новы невядомы край, дзе магла ацалець яшчэ крушына. Як ведалі, што краю такога больш няма, бо і ад самой Беларусі засталося небагацька.

Свае, свае ж людзі, браткі-беларусы пашчыравалі, вынішчылі, звялі гвалтам разам з балатамі ціхмяную і бездапаможную, шчымліва безабаронную крушыну, што была адначасова праклёнам і бласлаўленнем тутэйшага краю. I ці не ў кроўнай повязі не толькі з дзеткамі Божымі  — пчоламі, але і з дзятвой чалавека, парасткамі і нашчадкамі яго, іх дабрынёй і жорсткасцю.

Ой, крушына, крушына,

Ты ж мяне засушыла,

Ты вырасла ў полюшку

На маю нядолюшку...

Сціплае і гаротнае дрэўка ці кусточак жаночай долі ці нядолі на Беларусі, а мо і ўсёй Беларусі.

З рабенькага і падсіненага, што вераб’іны раток, дрэўца, было лёгка здымаць кару, драць лыка. Зноў жа, лекавае яно: паспытаеш яго  — і такі хуткі робішся на нагу, так скоранька капаціш за гумно ці ў карчы, што ні адзін сабака не перагоніць. Аголеную, акораную да касцяной белі палку крушыны лёгка было закапціць на агні. Атрымлівалася нешта адмысловае: кавенька хвацкая, якой зручна было забіць ляснога гада, раструшчыць галаву вужакі ці гадзюкі. I білі, білі. Крушынай мазжылі жоўценькія з чырванню галовы вужоў, што самі нагадвалі ўзорыста падкопчаны крушынавы кій, і кій, не крануты дымам, з дробненькімі кропелькамі белага па ўсёй даўжыні  — таксама нагадваў таго ж вужа.

Мо якраз з гэтага неасэнсаванага пракаветнага вынішчэння жывога  — гада і дрэва, а былі, былі, пра гэта сведчаць паданні, лясы крушынавыя і дубровы, і пачалася нашая чалавечая скруха. Мо і не лес, і балота мы гвалцілі і рабавалі, не кусты і дрэвы, гаі мы секлі і не гадаў таўклі, а на карані падсякалі сваю будучыню, душу сваю, пладзілі пярэваратняў. Мо якраз іменна таму сёння адмаўляюцца нараджацца дзеці чалавека, у перасцярогу яму звяліся дзеткі Божыя. Пчолы.

А без пчолаў квёла і няпэўна зацвілі сады. I цвілі доўга, то стойваючыся і хаваючы квецень на халады-замаразкі, то на невыносную і нязвыклую ў гэтым кутку спякоту. Мо гэтыя перапады надвор’я і спарадзілі замест божых стварэнняў  — пчолаў  — нешта безназоўнае і брыдкае, нейкіх чорных, вастраносенькіх, вельмі нахабных з жоўтымі лапкамі і такога ж, здаецца, колеру крыльцамі мушак. Вяскоўцы пазіралі на гэту набрыдзь з жахам, мушкі дзённа і ночна раіліся ў квецені і, падобна, свідравалі яе, згрызалі завязь і самі пялёсткі, жоўкла апякалі, нібы мачыліся на іх. I, забягаючы ўжо крыху наперад, трэба адзначыць, сваю справу яны зрабілі. Сады ў вёсцы тым годам не ўрадзілі, хоць завязі было процьма. I не пустаплоднай, што адразу ж жухне і ападае. На выгляд, толькі на выгляд, моцнай і налітай, але ў сярэдзіне яе з самага пачатку ўжо сядзеў чарвяк, рупіўся, грыз, нішчыў.

I так не толькі ў плодзе, у зародку яго. Нейкі нябачны чарвяк нішчыў амаль усё, да чаго стваральна датыкаліся рукі чалавека. Тым годам у мяне не прыжывіўся ні адзіны прышчэп, хаця я і сам лічыў, і мне гаварылі, што рука ў мяне лёгкая: даўнавата ўжо прывіў і чакаў на баярцы яблык і груш. А тут пустазельная і непераборлівая сліва-дзічка адрынула мой прышчэп садовай слівы, нічога не кажучы ўжо пра іншыя дрэвы. I так вялося з усім, за што б я ні браўся. З тым, што лічыў асноўным, дзеля чаго, здаецца, і існаваў. Усё абарочвалася няўдачай, правалам, хаця адчуваў: ёсць і сіла, і вока, і жаданне, прага працы і жыцця. I ў цукры, з якога я пачаў гэту гаворку, ужо не было недахопу. Праўда, цукру ўсё ж чужога, мо з кубінскага трыснягу, мо яшчэ з якога-небудзь... Завезенага, купленага, бо свае буракі ўсё ж не ўрадзілі. Хапала заемнага цукру і айчыннага глупства. Асабліва апошняга, хоць нагбом сам пі ці імпарт наладжвай. Але куды? Цывілізаваны свет быў на замку. Беларуса ўпэўнена скіроўвалі ў пячоры і на дрэвы, да арабаў і афрыканцаў, у той жа Гандурас (сапраўды, ці тую дзяржаву такім імем нараклі), дзе ўсе і так захлыналіся ад свайго вар’яцтва. Але хай іх разводзіць Бог.

Нас жа час штурхаў, тузаў, біў у твар і каршэнь. I я быў перакананы, што ўсе тыя знакі мне, каб апрытомнеў. I калі я не прачнуся, не загукаю сёння, больш прыдатнага часу ў мяне ўжо не будзе ніколі. Я сам абарву свой век, пайду спустошаны ім і часам. Але інерцыя пустаты ўва мне была ўжо неадольнай, як неадольнай, здаецца, яна была паўсюль. Пустаты хіжай, самазабойнай. Не жыццё, а толькі бясконцае трызненне ім, як і вельмі распаўсюджанае апошнім часам трызненне творчасцю, мастацтвам: што тут, здаецца, складанага  — бяры чысты аркуш паперы і крэмзай. I ці не гэтая ўдаваная простасць, на самай справе, што тут складанага  — трымаць Бога за бараду, саладзіць сваю ж душу і гарбату  — зачэрпвай пабольш ды сып цукар у кубак, толькі памешвай правільна, каб не так, што ты яго лыжачкай направа, а ён —налева, налева за нейкай дэмакратыяй і свабодай.

Дык вось, ці не гэтая лёгкасць і пругкая простасць думкі давялі нас, як кажуць, да ручкі. А калі больш дакладна, адбілі нам рукі, адабралі мову і скруцілі галаву. Мы пазбавіліся не толькі цукру, але і ўласнай хаты. Вобмігам ляснулася нашая родная хата з усімі нашымі свойскімі ўжо мышамі. А разам з гэтым ляснулася і ўсё астатняе: хата  — Дом літаратара  — выдавецтвы, часопісы. А ад самога Саюза пісьменнікаў разам з пісьменнікамі засталося ці не найменне толькі. Крыху перафразаваўшы Дзяржавіна, можна сказаць: «Где гроб стоял, там стол уж яств». «Гроб»  — раней тут, у Доме літаратара, ставілі труну з целам пісьменніка, праводзячы яго ў апошні шлях. А «стол яств»  — сёння сумна славутая рабаваннем жабракоў у буйных памерах адміністрацыя кіраўніцтва збірае тут ясак. Пісьменнікам, у тым ліку і памерлым, наспеў час, сам Бог загадаў, запіць горкую, слязу цішком пусціць.

Даўно, яшчэ напрыканцы мінулага тысячагоддзя, у так званы перабудовачны час, я стаяў на трыбуне перад з’ездам настаўнікаў рэспублікі. Ужо тады мы, пісьменнікі, выступалі ў ролі плакальшчыкаў. I я плакаў на той трыбуне за горкі лёс нашага слова, нашага прыгожага пісьменства. I то было злоснае стаянне і злосныя слёзы.

Мяне кідала ў роспач адчуванне незразумелай самому бездапаможнасці, наканаванай і неадводнай несправядлівасці. Непазбежнай  — таму што яна ўжо адбылася. Для тых жа, хто прысутнічаў на з’ездзе настаўнікаў, што сядзелі ў зале, ды на першы погляд, здаецца, і для мяне  — зусім нязначная падзея. А па сённяшнім часе дык увогуле  — проста дробязь нейкая: калі піянеры віталі сваіх настаўнікаў, адзін з іх, хлопчык дзесяці-адзінаццаці гадоў, страціў прытомнасць. Толькі ўдыхнуў, хапіў на ўсю грудзіну паветра, набраў вышыню, ціснучы з сябе алілуйшчыну. Зазвінеў галаском на словах, накшталт:

Спасибо партии родной

За дождь и зной...

I упаў, пакаціўся. Завёў вочкі пад лоб, збялеў і асунуўся долу крыламі чырвонага гальштука ўгору. Сінявокі, ільняна русявы, гэткі беларускі маладагвардзеец. Зацяты ў сваім ліцадзейным змаганні Алег Кашавой. Упаў, як некалі той жа Кашавой перад распасцертай нахлашч яму магільнай вечнасцю  — ствалом краснадонскай вугальнай шахты.

Але я мо гэта зараз дарэмна так нагрувашчваю словы, мо тады толькі мне аднаму так усё страшна і адчайна падалося. Усе ж іншыя ўспрынялі тое, што адбылося, як кажуць, нармалёва  — «взвешенно». Па ўсім, справа была звыклая і для настаўнікаў, і для вучняў, і партыйных функцыянераў. Хлопчыка, як з поля бою, схаваўшы плячамі ад разявак-журналістаў і прэзідыума, адразу ж некуды панеслі. Спрытна, моўчкі, немітусліва: маўляў, чаго непакоіцца, у жыцці ўсякае бывае. Але мяне гэта ўразіла. Я быў, спадзяюся, і застаўся, наскрозь працяты, апечаны ідэалам: чалавек, жыццё  — найвышэйшая каштоўнасць. А тут зала, набітая самымі галоўнымі на свеце светачамі, носьбітамі гэтых высокіх ідэалаў. Настаўнікамі. Прэзідыум ззяе і рдзее ад іх ордэнаў, медалёў. Святочна выдзірае, слепіць вочы.

I на вачах усіх адбывалася нешта бясконца няправеднае, амаль тагасветнае, могілкавае. I на нейкае імгненне я сапраўды ўбачыў перад сабой могілкавы бугарок зямлі і абеліск з чырвонай зоркай на ім.

Мяне аж скаланула. Хаця я і разумеў: справа ўвогуле жыцейская. Адным слоўцам, адным хлопчыкам-вітальнікам менш, адным больш... Хто з прэзідыума прыглядаўся, бачыў таго хлопчыка, хто ў зале прыслухоуваўся да яго словаў, якое яны маюць значэнне? Так гэта, пэўна, успрынялі і піянеры. Пад няўлоўным, непраяўленым для недалучаных рухам дырыжора ці дырыжоршы яны, як нічога і не адбылося з іх таварышам,  — «отряд не заметил потери бойца»,  — працягвалі красамоўнічаць і марнасловіць. Пацягнулі далей свой д’ябальскі нявінны шабаш. Трубілі ў пазалочаныя горны гарністы, залівіста трапяталі, дасягаючы нават пацуковых нораў дзіцячыя чысцюткія галаскі, палымяна палалі адпрасаваныя да глянцу чырвоныя гальштукі, прамянелі шчасцем твары партыйных бонзаў і параднёных на тую хвіліну з імі шчырых сейбітаў разумнага, добрага, вечнага.

I мне мімаволі прыгадалася пушкінскае:

Сбились мы. Что делать нам!

В поле бес нас водит, видно,

Да кружит по сторонам.

…………………………..................

Мчатся бесы рой за роем

В беспредельной тишине,

Визгом жалобным и воем

Надрывая сердце мне...

Мо таму і на трыбуну я выйшаў раз’юшаны і непрадказальна злосны, здольны да самага непапраўнага глупства. Міжвольная, нават нявыплаканая, непралітая слязінка дзіцяці засціла мне ўрачыстасць. Сапраўды ўрачыстасць, мая шчырасць да настаўнікаў ішла яшчэ з дзяцінства. Таму мне так і прыпякала.

Я стаяў на трыбуне перад сваім дзяцінствам, лепшымі настаўнікамі краіны і плакаў нябачнымі ім слязьмі. I, пэўна, перабраў. Канешне ж, не слёз. Слёзы ўжо і тады нікога не краналі, хаця плакалі значна болей, чымсьці сёння. Плакалі ўсе  — яшчэ на нешта спадзяваліся. Гэта сёння часцей безнадзейна хапаюцца за нож. Але, як сёння, так і тады,  — «Москва слезам не верила». I я звыкся з прозвішчам плакальшчык. Так нас удвох з Алесем Жуком абазвалі ў першай газеце СССР «Правде». А перабраў я на тую хвіліну словаў, часу, адведзенага мне на выступ.

Мяне вытурылі з трыбуны, паперлі, як я ні ўпіраўся. На з’ездзе ж прысутнічаў першы сакратар Цэнтральнага Камітэта кампартыі Беларусі Я. Сакалоў. У заключным слове ён, зразумела, паставіў мяне на месца. Маўляў, няма чаго плакаць, беларуская савецкая літаратура жыве і будзе жыць вечна. I ніколі не будзе такога, каб пісьменнік сам пісаў свае кніжкі, сам выдаваў і прадаваў сам. А тым больш, сам купляў іх і чытаў зноў жа сам, як гэта прарочыў я.

Мяркуйце самі, хто з нас лепшая Касандра. Хаця, Божа ты мой, наколькі я быў тады далёкі ад жорсткай праўды, што ўжо з сякерай цішком падчэквала нас за вуглом ачужэлай нам, на пісьменніцкія ж грошы пабудаванай роднай хаты. Хаты, гвалтам, сярод белага дня, на вачах усяго свету, па загадзе гаранта Канстытуцыі адабранай у законных уладальнікаў.

Але гэта быў толькі пачатак абяцанай, абвешчанай на ўвесь свет свабоды слова і дэмакратыі па-беларуску. I справа тут зусім не ў бессаромнасці і нахабстве таго, як адбываецца знішчэнне і пахаванне культуры, слова і самога пісьменніка. Да гэтага мы прывыклі ўжо, трывушчыя. Усё, пэўна, шмат складаней, чымсьці простае людажэрства. Ідзе запланаванае сціранне памяці, падмена і вынішчэнне духоўнасці і самога духу народнага. Каб беларусам і беларускім нідзе і не патыхала. А перш за ўсё, каб носьбітам усяго гэтага не патыхала. Таму і абвешчана вайна сутнасці, існасці айчыннага, так юрліва бурыцца падмурак нашага жыцця. Праўда, робіцца гэта не заўсёды адкрыта.

Як некалі, яшчэ ў дзяцінстве, дакаралі мяне: калі ўродзіцца цяля з лысінкай, то гэта ўжо да самай смерці. Я з дзяцінства не разумеў, цяпер, пэўна, ужо і да смерці не зразумею простых рэчаў. I даволі часта, ці не на кожным кроку больш дасціпныя і дасведчаныя людзі растлумачваюць іх мне літаральна на пальцах. I вельмі ж злуюцца, бо я, як быў пень пнём, так дурань дурнем, хоць забі мяне, і застаюся.

Так, я ніколі не разумеў, а сёння ўжо канчаткова не ўразумею, чаму выдавецтва «Мастацкая літаратура» яшчэ гэтай парой завецца пісьменніцкім. Яно для мяне заўсёды было так званым ОЗАО  — открыто-закрытым акционерным обществом. I я ніколі не ведаў, што там закрыта, а што не, хаця не аднойчы даводзілася ўдзельнічаць у абмеркаванні планаў выдавецтва. Неяк я нават паверыў, што сапраўды на нешта там уплываю і здуру вякнуў: чаму, маўляў, у тых планах амаль праз радок кніжкі ангельскага пісьменніка Джэймса Олдрыджа, хіба няма сярод замежных пісьменнікаў больш значных і сапраўдных майстроў слова, у адказ пачуў смех, шматзначны і крыху здзеклівы. А пасля абмеркавання мяне прасвяцілі: Олдрыдж для нашай краіны і камуністычнай партыі  — амаль савецкі пісьменнік. Свой чалавек.

Чаму ён свой, я так і не дапетрыў. Не, тое-сёе мне ўсё ж убілі ў галаву: я быў савецкім чалавекам. Але ж... Чаму менавіта выдавецтва «Мастацкая літаратура», выдавецтва пісьменнікаў Беларусі, павінна яго друкаваць, каму і ў якіх сваяках ён тут ходзіць? Што робіцца ў нетрах выдавецтва, што за варыва там варыцца, хто яго гатуе, каму навар ідзе, хто яго спажывае? Гэта і сёння для мяне самая вялікая таямніца і загадка. Нягледзячы на ўсю зменлівасць часу, спрут, молах, як быў, так і застаўся спрутам і молахам. Са сваім адметным чынавенствам, асабліва далучаныя з якога маюць доступ да самых высокіх ідэалагічных карытаў. Са сваім асобным міністэрствам ці камітэтам, а мо і глаўкам, халера іх разбярэ, як яны сёння завуцца, аддзеламі, пададдзеламі, холдынгамі. Непасрэдна самім выдавецтвам ды не адзіным, друкарнямі, гандлем, шматлікімі кнігарнямі і рознымі іншымі дробнымі органамі, накшталт адыходзячых у нябыт часопісаў. I г. д. I да т. п.

Во, здаецца, рай беларускаму пісьменніку, а асабліва беларускай кніжцы. Колькі ў яе даглядчыкаў, дойлідаў, рупліўцаў  — жыві не хачу. I так, сапраўды, яна чамусьці не хоча жыць. Яе як задушылі ў сваіх абдымках дабрадзеі. Так паспрыялі, так ухапілі і прыціснулі, хто да сэрца, а хто і да чэрава, са свежа-праглынутым матчыным словам. Так паспрыялі, абнялі, зліліся ў экстазе з роднай мовай і беларускай кніжкай, што апошняя ў іх абдымках і не варухнецца, нават і не піскне. А ў руках абдымшчыкаў і самой кніжкі ўжо няма. Ні сваёй, ні чужой.

Няма нічога нават немачнага. Сёння без вялікага перабольшвання можна сказаць, што беларуская кніжка на роднай мове дала дуба, адкінула капыты  — сканала. У час, у час паспеў, развітаўся з ёй Пімен Емельянавіч Панчанка. Развітаўся і сам пайшоў, жабрацтвам ушанаваны, але не зломлены. Будзе жаданне, будзе патрэба  — наведайце яго магілку. Як і магілы яго паплечнікаў па літаратуры. Магілы майстроў. Бо менавіта туды, у арэапаг, сёння перабралася наша прыгожае пісьменства. Там і толькі там вы зможаце пазнаёміцца і павітацца з ім, застылым у граніце і метале пад шэрым могілкавым каменем.

Павітацца з родным матчыным словам і пісьменнікамі на могілках, а не ў так званым Доме літаратара. Бо ў пісьменнікаў свайго дому ўжо няма. Няма больш у Доме літаратара літаратараў. Яны, хто, канешне, паспеў, хто больш хуткі на ногі, разышліся па плошчах, скверах і парках, вайсковых, паўночных ды маскоўскіх могілках. I з таго свету, дзённа і ночна, хто кляне нас, хто плача па нас і дасылае нам сваё наказное слова. А больш пракляцце ўсё ж тым, хто заўчасна і парой прымусова выправіў іх туды. Не дазволіў ім нават павячэраць, даесці бяззубым ротам сухую, чэрствую скарынку.

Прыслухайцеся. Прыслухайцеся, што мовяць яны са сваіх трунаў. Што даносіць нам іх магільная зямля. Пачуйце, што мовіць іх мёртвы камень і метал. Бо зрэдку, зрэдку хто-небудзь адзіны з іх, найбольш кананізаваны, можа рассунуць зямлю і прарвацца да свайго яшчэ не памерлага чытача. Слова мёртвых на нашай зямлі яшчэ можна пачуць. Куды больш складаней пачуць на Беларусі слова жывых.

Для жывых яшчэ пры жыцці збітая ўжо труна. I загадзя выкапаная магіла.

Але перад тым, як аддаць нябожчыка зямлі, трэба паклапаціцца і аб выглядзе ўласнага твару-морды. Нейкія кніжкі і на беларускай мове сёння ўсё ж выдаюцца. Па асобым спісе і з вельмі вялікай дзяржаўнай ласкі. I само па сабе зразумела, калі з ласкі, то па асабістых грантах  — толькі верным і самым разумным дзецям капітана Гранта.

I як заведзена, усе нябожчыкі хораша апранутыя ў смяротнае  — разлік на сусвет, лапша на вушы  — да глянцавага лаку аблізаныя адэптамі ўлады і ўзорнага складу графаманамі, шызафрэнікамі і пярэваратнямі. На самай справе, аўтар  — нябожчык, угодны чынавенству. Не ўзбрыкне і не дасць у хамут.

Духоўнае некрафільства  — адметная рыса выданняў нашых дзён. Каб пераканацца ў гэтым, наведайце першую ж на вашым шляху кнігарню. Там сярод бандыцкага шабашу, балявання інтэрнацыянальных паханоў, аўтарытэтаў пры ўладзе і прастытутак, густога мата, калі пашанцуе, вы, можа, і знойдзеце што-небудзь тытульнае. Толькі ж гэта абавязкова будзе перш- наперш сціпленькая магілка, заціснутая з усіх бакоў голымі с...мі і цыцкамі, калумбарыямі вампіраў і вурдалакаў, чужых гмахаў, каменнымі помнікамі нікому невядомых камандораў, што чыгуннай пахвальнай ступой ідуць, топчуцца па нашай абражанай і прыніжанай пісьменнасці. Дзве-тры, сціпленькі стосік кніжак на беларускай мове, сярод аўтараў каторых сёння зрэдку толькі хто-небудзь жывы. Усё больш і больш нябожчыкі, хаця і славутыя  — Юдзін пацалунак у змярцвелыя вусны класікаў, якія нават выцерціся, плюнуць Юдам у адказ няздольныя.

Выдавецкая зондэркаманда не грэбуе і свежымі нябожчыкамі, праўда, больш сваімі ці тымі, каго б хацелася ёй мець за сваіх, прыручанымі, прыкормленымі. I яны, сыта і ганарыста разлёгшыся на вокладках, паблажліва пазіраюць са сваіх шыкоўных, па вышэйшаму разраду аздобленых трунаў на тых, хто не згадзіўся на ролю прыпевачнікаў і падтанцоўшчыкаў і вось цяпер мучыцца ў сваіх мулкіх і маленькіх, кішэннага фармату, трунах. Пакутуе ад сваёй хвалёнай прынцыповасці і непадкупнасці. Беларускасці. Так ім, нацмэнам, і трэба. Калі нават сам Іосіф Вісарыёнавіч у іх тубыльскія галоўкі не здолеў укласці жыцейскага розуму.

Так і трэба нават тым жа класікам, Купалу ды Коласу. Напладзілі цытатаў. А сэнс, сэнс які, а толку?

– Калі ласка, мне што-небудзь Коласа,  — пытаецца наведвальнік кнігарні ў маладзенькай прадаўшчыцы.

– Коласа? А хто такі гэта Колас?  — здзіўлена перапытвае прадаўшчыца. Сапраўды, хто ты такі, дзядзька Колас, каб цябе сёння ведалі ў кнігарнях?

Сядзі ці палежвай сабе ў сваёй пазалочанай труне і не рыпайся, не высоўвайся, а то і падкараціць можам.

Гэныя могуць. Колішнюю людажэрку Элачку ў нашы дні кланавалі. I насуперак усім законам прыроды клон даў пароду  — дазволіў адначасова займець асобіны і мужчынскага, і жаночага роду, якія знаходзяцца ў дзвюх складана падпарадкаваных іпастасях: на самым версе, на камандзірскім пастаменце і ўнізе. У дадзеным выпадку ў якасці прадаўца кнігарні. Але сутнасць іх адна, закладзеная Ільфам і Пятровым.

Айчынныя дзвюхіпастасевыя Элачкі ўвесь час думаюць, думаюць. I парой да нечага дадумваюцца, робяць шматзначныя высновы, накшталт вось такой: калі пісьменнік, то абавязкова павінен пісаць вершы. А тое, што існуе яшчэ і проза  — гэта іх, пісьменнікаў, праблемы. Колас жа як шматстаночнік, ды яшчэ не адзіны, распладзілася тых Коласаў, не ўкладваецца ў іх складаны працэс мыслення. Таму ім і не існуе.

Ды каб толькі ім.

Універсальныя Элачкі-людажэркі пануюць сёння паўсюдна. Магутныя клоны не ведаюць Коласа, але выдатна арыентуюцца ва ўсім іншым, у тым ліку і так званым ідэалагічна вытрыманым, мо і цэнзуру прайшоўшым эфіры. Надоечы на свае вушы чуў такое радыёвіншаванне з днём нараджэння клонаў-людажэраў, па ўсім, падобнай жа ім кланаванай Элачкі: жадаем табе вялікіх грошай і гарачага сексу.

Ці ж палезе пасля такога нейкі там Колас у галаву. Ці ж патрэбен ён, калі ёсць грошы і...

Настаўніцы з Масквы прыехалі ў Менск. У Расеі вывучаюць класічную беларускую літаратуру. Ехалі ў Беларусь з надзеяй набыць у перакладах на рускую мову таго ж Коласа, Купалу, Караткевіча. I як жа, прыдбалі, набылі.

– Што ў вас за горад, што гэта з Менскам, які так ганарыцца чысцінёй сваіх вуліцаў? Кніжныя паліцы ў кнігарнях ад беларусаў як вымецены. Нідзе ні адзінай патрэбнай нам кніжкі не знайшлі. Што ж гэта ў вас за сталіца такая? Чыя гэта сталіца?

Да ўсяго гэтага можна дадаць яшчэ адно пытанне: што ў нас за краіна  — Японія, Кітай ці ўсё той жа Гандурас? I калі гэта так, то чаму мы белыя? Чаму да гэтага часу не пажаўцелі, чаму не ўчарнелі? Хаця, як сказаў у свой, савецкі яшчэ, час грузінскі класік Надар Думбадзэ пасля наведвання Амерыкі: я нарэшце зразумеў розніцу паміж іхнімі і нашымі неграмі  — нашыя негры белыя. Але ці сапраўды белыя мы? А мо ўсё ж... Толькі самі не прыкмячаем гэтага. Мы зрэдку толькі бачым самі сябе ў твар. Нам не выпадае часу зазірнуць самім сабе ў вочы. Цывілізаваны ж свет усё бачыць, бачыць наш сапраўдны колер. Дый той-сёй і з нас, пэўна, таксама нешта трохі бачыць, толькі баіцца прызнацца, гледзячы на сябе ў люстэрка, баіцца сустрэцца спалоханым і ўзрушаным позіркам са сваёй жа існасцю, сутнасцю.

Сляпым жа шмат чаго даруецца, убогім, бажавільным любая брыдота ў замілаванне.

Невыпадкова на нашай кінастудыі ўзышла новая зорка, з’явіўся новы таленавіты артыст. Раней я часта яго бачыў на лавачцы каля галоўнага будынку кіно. Сумны чалавечак з сумнымі маленькімі вочкамі. Неспасціжнае сумнае ўвасабленне нашага часу ці няўчасся. Алігафрэн. I сумна так нішкам сядзеў ён пад вокнамі мясцовай фабрыкі трызнення, збываў там свой кароткі век: вясну і восень, зіму і лета. З году ў год. Пакуль нехта з рэжысёраў не заўважыў яго адмысловую «фактуру» і не ўзяў у масоўку. З таго ўсё і пачалося. Пачалася яго кар’ера, пайшоў ён па кіно  — і не толькі нашым, але і маскоўскім. Аж завідкі бяруць.

А мо гэта знак нам. Папярэджанне такое, наш адбітак у люстэрку будучыні. Постаць наша мо ўжо і незямная ў перасцярогу нам. Будуць, будуць у нас, калі не спахопімся, замест выкручаных сёння, выраслыя, вядома адкуль, новыя ручкі. Мо ўжо і лішнія нам, непрыдатныя ні да чаго  — толькі ў носе калупацца. Пульхныя і без мазалёў  — няздатныя на жыццё і працу ручкі. Будуць і вочкі маленькія і сумныя. Таму што намёк на памяць у іх застанецца, толькі будзе ён бяспамятны. I ад таго сум, сум, сум будзе ў вочках нашых. Толькі не ўсвядоміць, не зведаць, адкуль той сум туманам будзе высцілаць нам шлях наш. Туман, сум па самім сабе ці то па ўсіх ужо нас. Сум і туман, з-за якога нічога не бачна далей свайго ж носа, спатнелага ад замкнёнай у выгаралай галаве думкі. Ці то той туман і сум, штосьці зведаў, зазірнуў у такую далячынь, ад якой мімаволі на краёчках вуснаў журботна і бела праступаюць хіжы боль і пакута. Туман і сум, боль і пакута будучыні, якая будзе ўлівацца слязьмі, бо нікога з нас у тую будучыню не пусцяць. Будзем мы бясплодныя, як гэты маркотны прыхадзень са змроку і цемры нашай свядомасці, што ўзышла і вырасла на чарапах нашых папярэднікаў, праведнікаў і грэшнікаў, іх пакутах, болю, спраўджанаму і няспраўджанаму страху.

Нашая зямля, нашая ніва і галгофа столькі ўвабрала ў сябе і выпіла крыві, здаровай і хворай, сапсаванай і сурочанай, столькі прыняла і пахавала ў сабе хваробаў, гвалту і зладзейства, што сама не здольна захавацца і ацалець. У яе ўжо няма інакшага выйсця, як толькі звар’яцець. Бо столькі зла цяжка змясціць не толькі на адной планеце, але і ў сусвеце. I звар’яцелая нашая зямля запрасіла літасці ў сонца, каб яе хвароба не перакінулася на іншыя планеты. Той жа Марс, Юпітэр.

А мо яна ўжо і перакінулася. Мо якраз усе іншыя планеты пачалі ўжо выпраменьваць, сеяць зямное зло, панеслі яго ў іншыя сусветы, і сонца не вытрывала. Спарадзіла магнітныя сонечныя буры, выбухнула. I на зямлі пачалася эпоха вялікага абурэння сонца. I чалавек змагаецца сёння ўжо не са сваімі хваробамі. Хвароба яго толькі выпірае наверх, як скула. Чалавек жа ці не ў агоніі ўжо робіць апошнюю спробу прадухіліць і адвесці пракляцце Сонца. I нікому невядома, ці перажыве эпоху абурэння Сонца Зямля, ці выстаіць яна, не знікне, не перапыніць свой Млечны шлях у сусвеце...

Знаёмы хлопец... Хаця які хлопец, завядзёнка ўжо такая  — усе пісьменнікі ходзяць чамусьці ў хлопчыках, мо таму, што ўсё больш і больш іх выпадае з цягніка свайго часу. Дык вось, знаёмы хлопец, сталага веку чалавек дамогся амаль цуда, спадобіўся, выдаў кніжку. I без дзяржаўнай ласкі, не будучы ні сынам, ні ўнукам капітана Гранта. Я віншую, а ён заклапочана і збянтэжана адбіваецца ад віншаванняў:

– Не ведаю, што і рабіць,  — жаліцца.

– Гарэлку піць.

– Хаўтуры спраўляць?

– Чаму хаўтуры? Як гаварыў некалі Іосіф Вісарыёнавіч у адным з вусных апавяданняў Булгакава  — яго таксама нідзе тады не друкавалі: «дорогой, книжку написал, радоваться надо...»

– Насамрэч, усё па Булгакаву. У выдавецтве кажуць, выкупляй тыраж і сам распаўсюджвай. Бо нам танней пусціць яго адразу пад нож. У макулатуру.

Дажыліся палякі  — ні хлеба, ні табакі.

Кола замкнулася.

З табакай у тых палякаў усё больш-менш утрамбавалася: свет кідае паліць. А вось з хлебам... Ні чалавек, ні жывёла есці ніяк не могуць кінуць. Хаця нашы старыя сведчаць: жыў колісь на свеце адзін прамудры цыган. З цыганоў ужо цыган. I прыдумаў ён з вялікага свайго розуму  — адвучыць каня есці, каб добра зарабіць сабе і дзецям на гэтым. Як на Беларусі гавораць: сабраць і з г...на вяршкі. I што вы думаеце, той прамудры цыган дамогся свайго: амаль адвучыў каня есці. Амаль, таму што конь здох.