Дзікае паляванне ліхалецця

Адзінае, што мяне трымае ў гэты горкі час, гэта тое, што ніколі і нікому ўва мне не выпаліць, не знішчыць і не забіць, пры ўсім спрыце, умельстве чараваць і салодка хлусіць  — гэта мая памяць і вернасць ёй, хаця я сам чалавек амаль цалкам казённы: дзетдом, фабзайніцтва, тэхнікум  — вырашчаны за казённы кошт, але на самым пачатку, калі нічога яшчэ не цяміў, быў немаўлём у матчынай хаце, я чуў матчынае слова, слова бабулі, што пражыла на гэтай бясконца любай ёй зямлі сто дванаццаць гадоў. Іх голас, іх слова назаўсёды, да скону дзён маіх ува мне і са мной, якія б званары і якія звоны ні білі б мне сёння ў вушы. Бо ішоў век і час,

Калі я ўжо быў

I быў яшчэ на гэтай зямлі. Гэта калі я на краі свету, на чужыне здзейсніў сваю хваравітую і пякучую мару, якая яшчэ з падпаскавага дзяцінства дапякала і ганяла мяне. Але пра ўсё па парадку.

Пачалося гэта на балоце, калі я выбег на ваўка, пра што ўжо расказваў. Толькі не дагаварыў, што калі мы з тым ваўком разышліся, і я вярнуўся да хлопцаў, тыя спыталі ў мяне: а ці зазіраў я ў вочы ваўку? Шчыра кажучы, я гэтага не помніў ужо, не да ўспамінаў было на тую дзіцячую роспачную хвіліну. I таму не вельмі схлусіў, калі сказаў: не, вочы ў вочы мы са зверам, пэўна, не сышліся. Хлопцы ўхвалілі мяне: я паступіў мудра. Чалавеку глядзець у вочы звера нельга. У звера адразу ж прачынаецца звярынае. А чалавек слупянее і як бы зрастаецца з зямлёй. Душа яго праз пяты адыходзіць у зямлю. I невядома, куды яна пойдзе, дзе апынецца.

Гэта мяне і напалохала, а яшчэ больш здзівіла і спадабалася. Мне да смерці хацелася сустрэцца з маці, яе душой, што пайшла ўжо на той свет. Я пра сябе маліў аб гэтым доўгія мае сіроча мулкія ночы. Не, я не прагнуў і не прасіў у іх смерці. Няспынна толькі думаў, чакаў і спадзяваўся. I аніяк не мог паверыць у незваротнасць чалавечага памірання, а тым больш у канчатковую смерць маці.

I як жа я кляў і ганіў сябе тады, што не здагадаўся зазірнуць у вочы зверу. Адразу ж мог перайначыць усё сваё жыццё. Мая душа пайшла б услед за матчынай. Я напаткаў бы яе след і не дазволіў бы ёй пакінуць мяне. Мы б назаўсёды засталіся б разам. Упусціў сваё шчасце, а ваўка ўжо і след прастыў, даядае недзе ў карчах авечку і ніколькі не думае пра мяне. Калі толькі мы зноў з ім убачымся?

I з тае пары я даволі доўга шукаў у лесе ваўка, унадзіўся бегаць да калгаснай кашары: а мо ён згадае пра паслухмяную авечку і завітае зноў па яе, і тады я ўжо не ўпушчу свайго шанцу. Але, як гэта часта са мной здаралася, нехта ашчаджаў мяне. Мо і маці з таго свету. Бог мілаваў сустрэцца з якім там ні было сур’ёзным зверам. Хаця выходзіў і на мядзведзя, на кал яго ў тайзе, што яшчэ дыміўся, але самога мядзведзя, дзякуй Богу, ужо нідзе паблізу не было. А я абавязкова зазірнуў бы яму ў вочы. Гэта было як насланнё, навалач нейкая, што не праходзіла і з узростам. Што б ні казалі, а глупства ўсё ж  — хвароба.

Гэта хвароба была неадчэпнай. Хаця я і разумеў, усё разумеў. У вочы зверу нельга глядзець, бо ён адчувае небяспеку, думае, што так яму пагражаюць і зараз нападуць. I тады ў ім, нават свойскім, прыручаным і дрэсіраваным, прачынаецца пракаветны інстынкт. I гучыць загад стагоддзяў: апярэдзь і забі сам. Але да старасці я адмаўляўся верыць гэтаму. Мне было цікава: чалавек жа таксама звер, такім чынам нашая прырода, чалавека і звера, аднолькавая. Мы ж з ім сапраўды адной крыві. У крыві абодвух нас спрадвеку і да сённяшніх дзён жыве прага забойства. Сіла і спрыт знішчэння. Чаму ж я, апроч інстынктаў, надзелены яшчэ і розумам, па Дарвіну  — прадукт і носьбіт эвалюцыі, павінен саступаць зверу?

Праверыць сваю думку мне не было на кім. Хіба толькі схадзіць у заапарк. Але мне да болю было шкода зняволенага звера, звера ў клетцы. Я не мог з яго здзекавацца, эксперыментаваць на ім. I ў заапарку я пазбягаў іудзейскіх вачэй малпаў, вачэй мядзведзя і ваўка, што праз жалезныя прэнты клетак глядзелі скрозь чалавека, грэбавалі чалавекам, заўсёдна трымаючы ў засмужаных чалавечай жорсткасцю, павернутых у сярэдзіну сябе вачах толькі свой лёс, свой берлаг, сваю лясную сцежку.

Я наважваўся без сораму і адчування віны глядзець у вочы толькі гадам. Хаця мо і тут не быў правы. Здзек з каго б тое ні было, хто табе не можа адказаць, нават моўчкі плюнуць у твар, застаецца здзекам. Нават калі гэта прарабляецца з падкалодным гадам. Але ў вачах шматлікіх гадзюк, да якіх прыглядаўся, я бачыў толькі пагардлівую пустату. У гадзюк не мелася нават зрэнак. Адразу і на ўсё вока толькі жоўтая ці зялёная бездань, правал, праз які чалавек, не спатыкнуўшыся, можа ісці на той свет.

Цікавым і прыцягальным мне было і вока сабакі. Толькі мне з імі чамусьці не шанцавала. А мо і наадварот шанцавала. Я ніяк не мог нарвацца на свайго сабаку, які б паставіў кропку на маёй дасціпнасці. Хаця і былі экземпляры  — мароз па целе. Бультэр’еры ці бутлегеры, ратвейлеры, а мо і роверы: пашчу парву і клубам тваім закушу. Але я ішоў на іх, як ідуць да калыскі крыклівага і капрызлівага немаўляці. I яны, плюю цераз плячо, раз ці два падаўшы голас, падціскалі хвасты, слаліся па зямлі і наравілі прылашчыцца, лізнуць мне руку.

I я з цягам часу пачаў ужо забывацца на сваю хваробу, пачаў губляць, забываць сваё дзіцячае жаданне. Паразумнеў. Хаця якое там паразумнеў. Гэта, пэўна, адна з самых вялікіх памылак чалавека, што з гадамі ён разумнее. Каб так было, зямля б не ўгіналася ад чалавечай мудрасці, не стагнала і не сыходзіла кроўю.

Першае сведчанне сіндрому старасці  — дараванне сабе марна збытых з гадамі надзеяў і спадзяванняў, страта сораму і маладога, рызыковага глупства, што часам межавала ў табе з авантурнасцю, а мо нават і з пошасцю. I абгрунтаванасць такога даравання, такіх стратаў. Панылая, безнадзейная і таму часам агрэсіўная. Бо нельга пазбавіцца адчування, што гэта ўжо конча, незваротна, хаця ты і маніш сабе: ну што тут такога —не зазірнуў у вочы зверу. Ат, бяды, зазірнуў не зазірнуў. Вось жонцы футра новае трэба, ды кухню б танна здабыць і спінагрызаў сваіх у інстытут «паступіць». Во дзе той звер, якому сапраўды без бутэлькі страшна ў вочы зазірнуць.

I ты, падобна, ужо і не жывеш. Брыдзеш па раскіслай ад восеньскіх дажджоў дарозе. Па размоклай гліне, з якой ледзь выдзіраеш ногі, столькі наліпла яе на твае чаравікі, таксама ўжо мокрыя, такія ж кіслыя, што і твар твой, і спатнелае цела.

Я яшчэ не дажыўся да такога, але час гэты людажэрны ўжо, пэўна, падчэкваў мяне за вуглом апошняй хаты маёй вуліцы. Бо ўсё менш і менш адгукалася і стагнала душа на бясконцыя перамены надвор’я, наважвалася, не баючыся скразнякоў і прастуды, выскокваць на двор у дождж і снег, страчвала безразважную вернасць маладому і дужаму глупству, аддавала перавагу ўжо не дзеянню, а сузіральнасці.

Мо за гэтай сузіральнасцю я і забыўся б на слёзы і боль дзяцінства, на жаданне адпусціць сваю душу на волю, каб яна, жахаючыся ад страху, не бачыла той і гэты свет, тагасветных і жывых людзей: чаго прыспешваць жыццё і выпрабоўваць лёс, хутка ўсё адбудзецца само па сабе. Мо б так яно і было. Зямля перапоўнена нязбытым. Нязбытага, няспраўджанага на ёй столькі, што, пэўна, шчылінкі маленькай чалавеку праціснуцца ўжо няма.

Але тут надарылася нечаканая паездка. Вандроўка. I не куды-небудзь, а ў Амерыку, сур’ёзна жадаць наведаць якую звычайнаму смяротнаму было таксама глупствам, амаль вар’яцтвам. Мо іменна таму кожны савецкі чалавек добра ведаў, як сябе паводзіць у той далёкай Амерыцы, што можна, а што  — ні-ні. I мяне хто толькі ні вучыў, хто толькі ні расказваў, праз што і кудою трэба ехаць у тую Амерыку, як там ступаць, куды і каму глядзець, што за людзі амерыканцы.

– Чэсныя,  — сказаў адзін са знаёмых, якому пашчасціла сярод іх пабыць.  — Здаў гарнітур у хімчыстку, забыўся дзесяць даляраў. Пабег  — як ляжалі грошы ў кішэні, так і ляжаць. Чэсныя, сукі. Але глядзі... Магчымы правакацыі.

Якраз на тую пару, перад саменькім маім ад’ездам, вярнуўся з Амерыкі Алесь Адамовіч. Не, ён нічому не вучыў мяне. Я толькі папрысутнічаў пры гаворцы з Васілём Быкавым пра яго паездку. Хаця, павінен адзначыць, уласна кажучы, і гаворкі, здаецца, аніякай пра гэта паміж імі не было.

Сонечным поўднем, ужо не зусім летнім, але яшчэ і не восеньскім, больш набліжаным да ласкавага і цёплага бабінага лета, яны стаялі на прыступках Рускага драматычнага тэатра і гаварылі паміж сабой, нібыта як акцёры са сцэны. А я быў адзіным іх слухачом і гледачом.

Пра што яны гаварылі, па ўсім, не мела значэння, ці то мне так здавалася. Хаця я не аднойчы быў сведкам такой іх размовы, што, на маю думку, ніяк не суадносілася ні з рэчаіснасцю, бягучым днём і тым, што гучала ў іх словах.

Словы нібы не мелі значэння. Так, яны вымаўлялі іх, як саблісты ці рапірысты абменьваюцца ўдарамі, уколамі. Пікіраваліся словамі, якія скакалі па каменных прыступках і бетонных сценах будынку, а самі ў думках былі далёка ад імі нямоўленага. Абодва яшчэ маладыя і дужыя, як мне сёння здаецца, яны ўжо тады былі не зусім жыхарамі зямлі. Нешта ўжо больш велічнае і значнае было за іх плячыма. I абодва яны як бы прымервалі, яшчэ мо і не асэнсаваную імі будучую сваю велічнасць і значнасць, пасмяротную ўжо, што лунала паміж лёгкасцю блакітнага неба і адчувальнай напружанасцю зямлі сярод задумлівасці беларускага бабінага лета.

– Здалася табе тая Амерыка,  — як папікаў, пасмейваючыся, Быкаў.

– Багатая краіна,  — вёў сваё Адамовіч,  — але апроч косткі са свайго, панскага, стала ніколі і нікому нічога не дасць.

– А ў нас тут перабудова пачалася: уверсе вецер, вецер, а ўнізе ціха, ціха...

– Наркаманаў у Штатах сапраўды шмат. Але, ведаеш, галоўнае не сустрэцца з імі позіркам, не паймацца вокам. I мець з сабой напагатове пяць даляраў, каб адкупіцца: даць яму грошай на яго дозу...

Вось прыкладна, пра што ішла гаворка, і як яны паміж сабой размаўлялі: я слухаў і рабіў свае высновы. Асабліва пра позірк, пра тое, як не сустрэцца, не зазірнуць амерыканскаму наркаману ў вочы падчас ягонае ломкі.

Я ўспомніў гэтую гаворку ўжо калі быў у Амерыцы. У Філадэльфіі, некалі сталіцы ЗША, а цяпер, на першы погляд, горадзе ціхім і нават патрыярхальным, у які мы паехалі з Нью-Ёрку на экскурсію. Лётам праляцелі па шматлікіх музеях, ад нязвыкласці наведвання якіх я больш, пэўна, разгубіўся, чымсьці вынес нешта запамінальнае. Амерыка наогул забівае чалавека музеямі, памяццю сваёй ужо і не такой вялікай гісторыі. I мімаволі хочацца ўскрыкнуць: бедная ты бедная, Радзіма. Адзінае, што табе могуць тут з гонарам паказаць  — гэта свінарнікі ды кароўнікі: і сёння, і ў той перабудовачны час, пра які ідзе гаворка,  — і толькі дзе-нідзе пракінецца сціпленькі краязнаўчы музейчык, абабраны, што ліпка, сталіцамі. I колішняму савецкаму чалавеку ды і сённяшняму невядомай нацыянальнасці і краіны супрацьпаказана бываць у амерыканскіх музеях. Яны там адразу чамярэюць і потым доўга трызняць чужым і неспазнаным.

Вось і я ачамярэў ад музеяў Філадэльфіі, апошнім з якіх, па сённяшнім маім уяўленні, быў ці не музей сучаснага выяўленчага мастацтва. Нешта бясконца сюррэалістычнае, мадэрнісцкае і авангардысцкае. Я вылецеў з таго мадэрну і авангардызму, нібы мне там у дзве нагі наладзілі добрага выспятка, а калі без сюррэалізму  — то нават і падсрачніка.

Гэтым я зусім не хачу сказаць, што сучасны мадэрн мне не спадабаўся, наадварот. Дзе б я яшчэ мог з ім сысціся ў сябе на Радзіме? I нічога педэрастычнага, як у свой час Хрушчоў, я ў ім не бачыў. Постмадэрн быў мне цалкам рэалістычны, хаця і не прывабліваў. Больш выклікаў адмаўленне. А часам і нудоту: што на люстэрка наракаць, калі... Так, гэта быў твар бягучага нашага стагоддзя і блізкага ўжо новага тысячагоддзя. З кроўю, сукравіцай і гноем, на палатне сучаснага жыцця. З пашкамутаным выбухамі мінаў і снарадаў жалезам, жалязяччам авія- і аўтакатастроф. Чалавека амаль не было, толькі нейкія фрагменты яго: вока, вуха, пуп, геніталіі.

Пакуль мае суайчыннікі, зацікаўлена плюючыся, услых лаялі гэтае нянаскае членістапалавое мастацтва, я ціхенька пакінуў будынак музея. Амаль ва ўсім, што там мелася, адчувальная была пагібель. Пагібель мастацтва, сонечнага святла і святла чалавечай душы і думкі. Чарнобыль, які ўжо адбыўся. Камуністычны Чарнобыль часоў перабудовы параднёны са Сталінградам  — бясконца гераічнай сталінскай старонкай гісторыі. Тады і цяпер, даўно і нядаўна, у Сталінградзе і Чарнобылі, у першую чаргу ратавалі жывёлу. Вось і дамагліся, уратавалі жывёльнае ў чалавеку, як здолелі, бальшавічкі, паспрыялі стварэнню педэрастычнага мастацтва. А цяпер у першых шэрагах за яго чысціню.

Мне было і сумна, і горка. А адначасова неяк і шчымліва-светла на душы. Хаця неба нада мной спрэс толькі чужое, як і зямля, і граніт на набярэжнай, і бязмежнасць вады, чужой вады, чужога акіяну, як і каменю, на які я прысеў,  — усё гэта мяне супакойвала і ўлагоджвала.

Не ведаю, ці бывае ў Амерыцы бабіна лета. Абдзелены ці не на яго амерыканцы, я тут, у Філадэльфіі, адчуваў яго. Прысутнасць ласкавага беларускага лета на чуж-чужаніне. Яно выходзіла з вады на бераг, ішло ў скверы і паркі з блакітных глыбіняў акіяна, ракі. Палескай самотнай журбой і тугой абдымала дрэва і сцішвала нораў нахабных, незлічоных у Філадэльфіі вавёрак, якіх, дзіўна, ніхто не адлоўліваў, не вёз на жывадзёрню, як у нас катоў і сабак, не дбаў пра футра жонцы ці дачцэ і шапку сабе, а карміў з рук, з кішэняў арэшкамі і папкорнам. I журлівая смуга ціхенька прыпадала да неверагодна чыстага блакіту неба, казытала яго празрыстым вэлюмам, зацягвала, засмужвала вока. I недзе далёка-далёка над немаленькім прамысловым горадам тужліва крычалі нябачныя адтуль, дзе я сядзеў, жоравы, якіх, як гэта ні страшна гучыць, у нас уратаваў Чарнобыль. Людзі сталі меней іх нішчыць і ганяць, апраменены лес бярог іх ад людскога вока. I я, як некалі ў дзяцінстве, слухаў тады кліч амерыканскіх жораваў, і мне было хораша, так хораша.

I раптам мяне скаланула, працяла хваля амаль датыкальнага жывёльнага страху. Ён напаўзаў і агортваў мяне аднекуль з правага боку, якім я быў павернуты да тратуара набярэжнай. I гэты страх прыгаломшваў не толькі мяне, але вымушаў неяк па-асабліваму біцца сэрца, выразна, сцішана і мерна, такімі ж вымеранымі штуршкамі пульсавала ў целе і кроў, толькі яна была чамусьці халодна-ледзяная, пэўна, ад гэтага яе холаду я адчуў, як пачынаюць падымацца дыбам валасы.

Усё гэта было ўжо некалі перажыта мною і, пэўна, даўно перажыта. Бо я не мог успомніць: калі, калі і перад чым ці кім я так дранцвеў і губляўся. Перад вачыма мільганула нешта шэрае, безаблічнае...

I я ўспомніў. Нават не ўспомніў  — здагадаўся.

Я адчуў прысутнасць і набліжэнне звера. Кінуў вокам наўкола. Ніякага звера нідзе. Але ж ён быў тут, і з кожным імгненнем усё бліжэй да мяне. У тым, што гэта так, я мог паклясціся дзяцінствам, з глыбіні якога аб гэтым мне падказвала памяць.

Я яшчэ раз агледзеўся і ўбачыў.

I першым памкненнем было неадольнае жаданне збегчы, уцячы. Гэта была таксама навука, якую выклалі мне перад паездкай у ЗША: чужая краіна, чужыя людзі, чужыя норавы і звычкі. Хай параздзіраюць адно аднаго, галовы, чэрапы патрушчаць  — не твая справа, не лезь. Памятай першы, адзіны і самы лепшы нават на радзіме прыём: ногі ў рукі і гопца-драла-лацаца.

Але ўжо ў наступную хвіліну я забыўся пра гэты найлепшы з прыёмаў. Я ўспомніў ваўка на беразе канавы насупраць сябе, авечку, якую воўк закінуў спачатку сабе за спіну, а потым яна сама пабегла за ім. Успомніў пякучы і хваравіты свой жаль, няздзейсненае  — зазірнуць у вочы звера. Толькі цяпер гэта жаданне не было ўжо зусім дзіцяча бязглуздым, як колісь у маленстве, не роспачна інстынктыўным. А цалкам асэнсаваным, даросла выспелым, разважлівым.

Па-першае, ува мне проста прачнуўся інстынкт вечнага палявання, якога чалавек ніколі не здольны пазбавіцца. А па-другое, я хацеў зведаць сілу звера і выпрабаваць сябе. Супрацьстаяць зверу, калі наогул гэта дадзена чалавеку, процістаяць чужой першабытна-пячорнай сіле. Зазірнуць, зведаць, вымераць тую звярыную сілу і не адвесці вачэй. I хай будзе што будзе. Так напраўлялі, вучылі мяне дома, у дзетдоме, ФЗВ, у шахце, у тайзе і перад пісьмовым сталом. Вучылі, хаця гэтай справе чалавека і не варта вучыць, бо такое перадаецца яму з малаком маці і з першым чалавечым словам. Ад нараджэння даецца. А каму ўжо не дадзена, то... Так, гэтаму не вучаць.

Я падняўся з парапету набярэжнай і адразу ж убачыў яго. Самы звычайны чалавечак, інтэлігент, у не да канца зашпіленай белай сарочцы з закасанымі рукавамі і акулярах, пры партфелі, крыху спатыкаючыся, ішоў насустрач мне. Чалавек, які прывык насіць партфель і акуляры, прывык гнуцца, сутуліцца, праводзячы, пэўна, нямала часу за пісьмовым сталом пры электрычным асвятленні. Ён разгублена бег вачыма па тварах сустрэчных людзей, але тыя толькі прыбаўлялі кроку і старанна пазбягалі яго позірку. Імкнуліся глядзець у неба, сабе пад ногі, некуды ўбок, толькі не ў вочы чалавека.

Зацкаванага, прыгаворанага ўжо чалавека. I ён, здаецца, ужо змірыўся з прыгаворам. Звер ішоў адзаду след у след за ім, дыхаючы яму ў патыліцу. I не адзін. Ваўкоў-загоншчыкаў было аж тры. Першы  — неабдымны, як з галівудскага кіно негр, другім быў паджары, кашчавы, наколькі я быў здольны разабрацца, пуэртарыканец, трэці ж, па маім меркаванні, какава шакаладны і жвавы, рухома пераліўны, што ртуць, мулат. Яны ўжо не сумняваліся ў сваёй сіле, у тым, што здабыча не міне іх, нікуды не збяжыць. Яна ўжо іх.

Якая сіла, што вымусіла мяне зрабіць крок насустрач прыгаворанаму, і не проста зрабіць крок, а ўзняць і развесці рукі, абняць яго, я не ведаю зараз.

Так было, так імгненна адбылося. Чалавек таксама абняў мяне, утыкнуўся, схаваў на маіх грудзях свой успатнелы  — я адчуў гэта  — твар. Ад яго крыху патыхала гарэлачкай, дарагім адэкалонам, свежасцю чыстай і толькі што адпрасаванай бялізны і жахам. Не выпускаючы з абдымкаў, я з-за шыі мужчыны, з цяжкасцю перамагаючы жах свой, зірнуў на замежных гарадскіх ваўкоў. Зірнуў, хаця гэтага мне якраз цяпер і не трэба было рабіць, бо вочы мае ўжо гатовы былі выскачыць з вачніц. Але я павінен быў гэта зрабіць, каб паважаць сябе на радзіме. I я зрабіў.

Не магу сказаць, як ухіляюцца людзі ад кулі, які спрыт на гэта трэба мець. Тройца яго мела. Вочы кожнага з трох суладна міргнулі некуды, пабеглі, пабеглі і праваліліся. I ўжо ў наступнае імгненне, трымаючы на адным месцы галовы, яны крутнулі торсам і абышлі нас па тратуары.

Мужчына пацёг мяне за сабой да прыступак набярэжнай, якія вялі да вады і хаваліся ў ёй. Мы селі на тыя прыступкі і доўга маўчалі. Першым загаварыў ён.Маёй ангельскай хапіла, каб зразумець, што ён дзякуе мне. Хапіла яму і мне паразумення і слоў на ўсю далейшую гаворку. Куды цяжэй было растлумачыць яму, хто я такі і адкуль.

– Рашэн?  — радасна пытаўся ён у мяне.

– Ноу,  — адказваў я.

– Юкрэйн? Сайбірыя?

– Ноу, ноу,  — адмаўляўся я.  — Белрашэн!

Такой краіны ён, відавочна, не ведаў. I тады я, як заўзяты паліглот 5-га «В» класа вясковай беларускай сямігодкі, пачаў яму тлумачыць, амаль на ўсіх мовах свету, хто я такі.

– Бела, Бела Рутэнія!

– А,  — здагадаўся нарэшце ён.  — Полонія!

– Ноу Палонія. Белрашэн.

Не, не дарэмна гаворыць пра тупых амерыканцаў Міхаіл Задорнаў. А тут быў тупы і я. Пачаў на бліскучым, вымытым шампунем асфальце, маляваць яму геаграфічную мапу Еўропы. Амерыканец аказаўся пры крэйдзе, пры тым каляровай. Як разумеў, быў ён суднабудаўніком і выкладаў недзе ў каледжы. Перахапіў мел і стаў дапамагаць мне нанава тварыць Стары свет. I гуляўся з ім па марах і ўсіх акіянах, як Калумб, адкрываючы Амерыку і думаючы, што гэта Індыя. Мы намалявалі з ім Каспійскае і Чорнае мора, Волгу і Дняпро. Усадзілі паміж імі маю Беларусь і Юкрэйн.

– Полонія, Полонія!

– Сам ты, дурань, Палонія,  — пярэчыў я,  — Беларутэнія!

Тады ён не вытрымаў. Канчаткова адабраў у мяне крэйду, узняў руку і пачаў цягнуць за сабой. I тут зноў жа я аказаўся на вышыні.

– Гоу хоум,  — запрамаўляў ён, паказваючы на бутэлечку ў глыбіні партфеля. Я зразумеў, што ён кліча да сябе дамоў, каб па нашым звычаі пасядзець і ўзяць чарку і давесці адно аднаму, хто мы і адкуль. Я адмовіўся ісці да яго дамоў. Савецкія людзі па адным у госці да замежнікаў не ходзяць. Адмовіўся, і сёння яшчэ шкадую, хаця наш куратар, палкоўнік КДБ, ад імя Радзімы і ўхваліў мяне за тое, што я дачакаўся групу, дарэчы  — двух будучых міністраў нашай краіны  — і яго  — мастацтвазнаўцу ў цывільным.

– Ты паступіў вельмі правільна,  — сказаў ён мне.  — Як сапраўдны савецкі чалавек.

А мне, вечнаму дзетдомаўцу і фабзайцу, стоячы перад каляровай картай Старога свету, двума будучымі міністрамі і сапраўдным палкоўнікам, было зусім не салодка ад яго ўхвалення. I сумна. I роспачна. А прыгадалася мне ўсё гэта на пляцы Незалежнасці, калі я даведаўся з улётак у сваёй паштовай скрынцы і праз сяброў пра тое, што сёння, у дзень Волі, дваццаць першага сакавіка ў тры гадзіны дня адбудзецца першая на Беларусі самая сапраўдная рэвалюцыя. На плошчы падобных на мяне рэвалюцыянераў сабралася чалавек дзвесце-трыста. Усе мы недзе ў душы праглі барыкадаў і мо пад вячэру пачатку ўжо новага жыцця.

Прабіў абвешчаны час, ужо шарэла, а рэвалюцыі не наглядалася. Толькі парою то ў адным, то ў другім канцы плошчы ўзнікала нейкае таемнае бурленне, нібыта каша ў печы падышла ўжо, паспела, узнімала і спіхвала з гаршка накрыўку, выпіраючы прэч. Але да гэтага прэч усё ніяк не даходзіла, таму што адразу ж яшчэ на падыходзе да плошчы пачаўся так званы беларускі хапун. Мільгалі чорныя гумавыя дубінкі  — дэмакратызатары, бухалі па бруку абцасамі каваныя армейскія боты. І найбольш нецярплівых рэвалюцыянераў бралі пад мікіткі, волакам цяглі і грузілі да маўкліва расчыненых дзвярэй спецыяльна прыстасаваных «варанкоў». Амаль на кожнага з тых, што прыйшлі за воляй, было па амапаўцу. І ўсе яны, як прыхадні-іншапланецяне на беларускай зямлі, былі злосна камуфляжна абмундзіраваны  — бельмата-плексігласава, капыта-падкавана, скурана- і гумава ад пят да кончыкаў пальцаў абаронены і абярэжаны, замаскаваны чорнымі маскамі з прарэзамі для вачэй, як некалі падчас вайны на гэтай жа зямлі ў вялікія маразы карнікі. І амаль пры кожным з іх знаходзіўся сабака.

Спачатку мне былі больш цікавымі гаспадары тых сабак, людзі. Я адчуваў у іх нешта больш хіжае, звярынае. Як у дзяцінстве на балоце ў ваўка, у той жа Філадэльфіі. І таксама, як у Філадэльфіі, я спрабаваў прабіцца да іх вокам, позіркам  — зазірнуць зверу ў яго адушаўлёнае жывое нутро. Потым паспрабаваў знайсці гэта ж адушаўлёнае ў людзях, гаспадарах сабак.

Не атрымалася. Яны заставаліся непрабіўнымі і непранікальнымі. Куды ж яны, усё ж параджэнне краіны, хаця і зведзенае да функцыянальнасці кібаргаў, зомбі, глядзелі, каго бачылі перад сабой  — гэта назаўсёды засталося для мяне жахлівай, жудаснай таямніцай. І гэтая таямніца, яе жудасць і жах, пэўна, будзе жыць ва мне да скону. Страх і жаханне незразумелыя і невытлумачальныя там больш, што я ўсё ж прабіўся позіркам да вачэй сабак, і было ў іх нешта вельмі чалавечае, сумна шалёнае і раз’ятранае, але ўсё ж чалавечае.

Сапраўды, пароду, хоць і сабачую, чалавек сапсаваць няздольны.

Іншая справа з чалавекам.

І таму з цягам часу я ўсё больш і больш пераконваюся ў тым, што звер, пэўна, усё ж сапраўды існуе і доўжыць свой век і род у непарыўнай сувязі з душамі нашых прашчураў, продкаў, бацькоў, а болей  — матуль. Чаго не дадзена ці ўжо страчана, збыта чалавекам. Так што я не памыляўся ў сваіх сляпых наіўных спадзяваннях у маленстве: ісці за пошукам маці за зверам. За тым жа воўкам.

І на сэрцы ў мяне да знямогі сумна і журботна. Яе на пачатку майго жыцця, калі мяне яшчэ не было, як і тады, у дзяцінстве, у час,

Калі цукру не было зусім

Казка 46-га года

Замест пралога

Быў, быў такі час, калі не было не толькі цукру, але і солі. I бедны чалавек, паляшук той жа, не ведаў, што літаральна сядзіць на солі, як белы мядзведзь сярод Ледавітага акіяну на айсбергу ці снежны чалавек на самай высокай горнай вяршыні свету. Сядзіць, бядуе, хаця солі той у яго, мазырскай ды старобінскай, салігорскай ды петрыкаўскай хапае, каб пасаліць увесь белы свет. I не адзін раз  — кожнаму зайцу ці ваўку на ўсё жыццё хвост можна пасыпаць. Але ж ягоная соль была схаваная некім ад яго глыбока ў зямлі. Ён абыходзіўся звычайным попелам з печы, калі меў хату і печ, а не —дык з вогнішча ў куранях. Пра цукар увогуле даўно ўжо і думаць забыўся. А дзеці і не ведалі, што ён ёсць.

I прыйшло вызваленне, пагналі немцаў. I адзін з вызваленцаў, расейскі афіцэр, ашчаслівіў беларускага хлопчыка драбком цукру. А хлопчык і не ведаў, што гэта такое, што ён павінен рукі таму афіцэру за гэта цалаваць. Думаў, просты каменьчык такі, толькі ж беленькі. Таму што ў той час у хлопчыкаў ваеннай ды і пасляваеннай пары была такая гульня  — у каменьчыкі.

Прайшоў час, што стала з хлопчыкам, які атрымаў у вайну драбок цукру, невядома. А афіцэр, што ашчаслівіў яго цукрам, выйшаў у генералы. Генералы ад літаратуры. Вадзім Кажэўнікаў прозвішча яго. Сёння вядомы больш як ганіцель А. Т. Твардоўскага. А менш  — як літаратар і рэдактар часопіса «Знамя»  — антыпод часопісу «Новый мир».

Наязджаючы ў Беларусь, у Менск, на шматлікія тады літаратурныя вячоркі, Кажэўнікаў упадабаў узгадваць пра тое, як ён дзяліўся цукрам з бедным беларускім хлопчыкам. I столькі ён пра гэта ўсюды нагаварыў, столькі паўтараў усюды, што ўжо другі даваеннага нараджэння, па ўзросце мо і равеснік ашчасліўленага бедака, купіў у краме торбу цукру. I калі генерал ад літаратуры чарговы раз у красках апісваў шчымлівую гісторыю, падняўся да яго на сцэну і ўрачыста паднёс, падарыў яму торбу цукру. Ад імя таго невядомага хлопчыка, свайго дзяцінства. I ўсяго ўдзячнага беларускага народа.

Звалі хлопчыка Іванам. Ён стаў народным пісьменнікам Беларусі.

Іван Гаўрылавіч Чыгрынаў.

Але гэта была зусім не казка. А толькі прыказка пад пытанне: ці не час і нам пакаваць торбы нашым дабрадзеям і рупліўцам, ратавальнікам і вызваляльнікам?

Сама ж казка пачынаецца во толькі цяпер.

Адбылося гэта на другое лета пасля вайны. Жылі-былі старая баба пад дзевяноста гадоў ды малы ўнук шасці гадоў. I была ў іх курачка Раба. Сапраўды была, у дзень давала па яйку, калі ёй давалі, зразумела, што-небудзь клюнуць. I больш у іх нічога не было. Хаця не  — чаканне было. Сына бабулі, што згарэў у танку пад Сталінградам, жывога яшчэ зяця, бацьку ўнука, што знаходзіўся недзе ў Берліне.

I ў той жа дзень унук з бабуляй хораша папрацавалі. Бабуля прыкмеціла, што да свірну, які стаяў на высокіх палях, вельмі ж бойка і гаварліва горнуцца куры. Прыбегла да сябе ў хату, выпарала з яе ўнука, дала ў рукі торбачку, павяла з сабой. Унук пашыўся пад свіран, пад аруд, дзе захоўваліся авёс з ячмянём. У арудзе была шчыліна, і зерне сыпалася долу. Куры змяшалі яго з пяском, але бачныя былі і зярняты. Унук нагроб тых зярнятаў разам з пяском і курынымі катыхамі поўную торбачку.

У хаце было свята. Святкавала курачка, святкавалі ўнук з бабуляй. Усе трое, выбіраючы зерне з пяску, дружна клявалі яго. Бабуля асалавела і раздобрылася.

– Слухай, унучак,  — сказала яна.  — А ці не зрабіць нам сапраўднае свята? Ці не зварыць нам бабку?

– Вары, баба, бабку,  — дазволіў унук. I ўзяліся яны разам гатаваць бабку. Больш, праўда, улягала бабуля, а ўнук надакучліва перашкаджаў, калі яна лупіла бульбу. I потым таксама лез увесь час пад рукі, задаваў недарэчныя пытанні, бо і яму хацелася гатаваць бабку. Ён быў здольны сам палупіць бульбу. Умеў ужо гэта рабіць, але бабуля не дазваляла. Вельмі ж тоўстыя атрымліваліся лушпайкі. А за дзесяць кіламетраў ад бабулі з унукам жылі яшчэ шасцёра ўнукаў бабулі. I раз на тыдзень нехта адзін з іх прыбягаў па лушпайкі. I бліжэй да лета бабуля ўсё часцей лупіла бульбу сама, як вось і зараз. Хутчэй паліравала, а не лупіла.

I лупленая бульба ляжала ў чыгунку роўна і гладзенька, як курыныя яйкі. Бабуля знайшла драчку і пачала драць бульбу. Бабуля парэзалася, і надзёртая ўжо бульба зрабілася ружовай. Тут унук не вытрываў, адабраў у старой драчку. Унук, зразумела, таксама абадраў пальцы. Але гэта не пашкодзіла іх задуме. Надзёртая бульба сама па сабе рабілася ружовай, чырванела, варта было ёй толькі крыху пастаяць пасля таго, як з яе злілі ваду ў другі посуд, каб адстаяўся крухмал.

Бабуля прынесла з сенцаў, выкарпала ж там недзе, дзежку, у якой сярод парыжэлай солі схаваўся тоненькі і жоўклы шматок сала. Печ яны распалілі загадзя, і бабуля пачала смажыць сала. Яно так смакоўна скварчэла на патэльні, што ўнук прапанаваў бабулі:

– Баба, а давай мы бульбу і сала з’ядзім паасобку.

У гэтым, пэўна, мелася рацыя, бо бабуля на імгненне перастала завіхацца каля печы, задумалася. Але ўсё ж есці бульбу і сала паасобку не дазволіла.

– Хлеба мала,  — сказала яна.  — А есці проста так сала... Мы ўжо лепш прыгатуем бабку. Такую бабку. З сакрэтам.

– Ну, калі з сакрэтам, тады добра,  — пагадзіўся ўнук.

I віўся сляпіцай пад рукамі, пакуль яна ўпраўлялася ў печы. Каля акна мыла шчарбаты гліняны гаршок, спавіты з бакоў і паверху тоненькім дротам. Апускала ў яго надзёртую бульбу і сала, і яшчэ нешта, потайкам ад ўнука, брала з прыпечку, сыпала ў гаршок, прыгаворвала нешта шэптам і хрысціла гаршчок. I ўнук увесь час быў пад нагамі і каля яе рук. Яму запалі словы старой пра тое, што бабка будзе з сакрэтам. Ён хацеў яго выгледзець. Але дарэмна. Бабуля засунула гаршчок у печ, накрыла яго патэльняй, зачыніла печ засланкай: няхай управае.

I ўнук з бабуляй селі на лаву каля вакна, чакаючы, пакуль бабка ўпрэе ў печы. I сядзелі каля таго вакна, спрачаліся, амаль біліся: упрэла ці не  — гадзіны са тры. Недзе толькі апоўдні прыйшлі да згоды: павінна ўпрэць, хата ўжо не вытрымлівае, млее ад пахаў.

Бабка і сапраўды ўпрэла. Гаршчок раскашаваў ад яе духу. Яго распірала ад радасці. Ён нават спрабаваў выказаць гукамі тую радасць, штосьці вышэптваў, мармытаў. Пэўна, прасіўся вонкі сакрэт. Унук, як заведзена, счакаў, пакуль бабуля з’есць першую лыжку, і толькі пасля гэтага аплёў абедзьвюма рукамі драўляную ліпавую лыжку. Намерыўся ўзяць як не ўсю бабку разам. Але падчапіў з краёчку. Дзьмуў па-даросламу, прыглядаўся, нехапатліва глытаў, аблізваў лыжку і глядзеў на талерку і ў гаршчок зазіраў, падкладаючы сабе ўсё новыя і новыя порцыі. Старанна здымаў з краёў гаршка хрусткія прыгаркі. Прыгаркі былі смачней за ўсё, але і бабка  — за вушы не адцягаеш. Яе якраз упору паспелі выхапіць з печы, не паспела ацьвярдзець, схапіцца комам. Была ў меру наздраватая, у меру густая і вадкая, трошкі шэранькая і рабенькая, як іх курачка. I ўнук з бабуляй не прыкмецілі таго і самі, як апрасталі гаршчок да апошняга прыгарка. I мыць не трэба.

– Усё,  — сказала бабуля, пераварочваючы лыжку.  — Управіліся.

– Як усё, управіліся?  — здзівіўся ўнук.

– Ты ж сам бачыш. Усё. Гаршчок пусты.

—А сакрэт? Сакрэт яшчэ. Забыла?  — Бабуля пласнула рукамі, завохкала:

– З’еў, з’еў унучак сакрэт і не прыкмеціў. Што ж гэта будзе?.. Што будзе?  — Унук насупіўся і прыціх. Толькі калі бабуля прыбрала са стала, спытаўся:

– А што будзе, баба, што бывае, калі з’ядаюць сакрэт?

– А я і не ведаю,  — адразу ж адгукнулася тая.  — Цуд, цуд, пэўна, будзе.  — Унук порсценька споўз з лавы і выхапіўся на двор. Сеў на прызбу, на разварушаную, але не прыбраную з зімы кастрыцу. Пачаў чакаць, пэўна ж, цуду. I цуд ніколькі ж не затрымаўся, адразу ж з’явіўся яму. З кастрыцы, з-пад хаты выпаўзла старая-старая, жоўтая ўся, выпетраная важыха з пяццю маленькімі вожыкамі. Выйшла, пэўна, сама пагрэцца і пагрэць на сонцы сваіх дзетак. I грэліся яны не баючыся хлопчыка. Месца хапала, і хлопчык грэўся разам з імі на сонцы, выставіўшы яму голы і сыты жывот.

Вось такая бабуліна бабка з сакрэтам. Бабка тых часоў, калі цукру яшчэ і ў паміне не было. I большай смакаты я ніколі нідзе не еў. Сакрэт пайшоў на той свет разам з бабуляй. Яна панесла яго туды на сто трынаццатым годзе жыцця. Калі ўнук не паспеў яшчэ набрацца розуму.

На схіле дня я вяртаўся з лецішча дамоў, у горад. Дарогі мне заставалася зусім небагацька, кіламетраў з дваццаць, як стрэліла задняе кола. Запаскі не было, яна сканала нашмат раней, а новую я не прыдбаў, бо дурань, і кішэні пустыя. Адбылося гэта напрыканцы тыдня. I было ўражанне, што ўвесь Менск укінуўся ў легкавікі і кінуўся ў прочкі з горада. Дарога, здавалася, стамілася і стагнала ад руху, яна раўла, як паранены звер. Расцяты аўтамабільнымі страшылкамі, я выйшаў са свайго «Мерседэсу» імя Ленінскага камсамола без спадзявання на тое, што нехта спыніцца і дапаможа мне, з добрай душы дасць мне пад нейкі заклад кола. Ды і закладаць мне было нечага, хіба што жонку ці ката. I я безнадзейна стаяў на дарозе, зачараваны рухам. Разы са два, праўда, і для прыліку болей паспрабаваў ускінуць руку. Вынік зразумелы.

– Татарын, здымі цюбецейку,  — выгукнула з машыны жонка.  — Яны баяцца твайго бандыцкага аблічча.

Я падумаў, што яна мае рацыю. Я сапраўды быў у цюбецейцы: як хадзіў па гародзе, так і сеў за руль. Дзіка, але проставалосаму мне пашанцавала ўжо на трэцім ці чацвёртым легкавіку. Больш за тое, кіроўца, малады хлапчына, на выгляд акрабат ці гімнаст, зграбны і напампаваны, як сучасны новы беларус, без доўгіх словаў адразу ж кінуўся ў багажнік свайго «Рэно», дастаў запаску і сам пацягнуў яе да майго ўжо добра струхляўленага легкавіка. Яна, зразумела, не падышла. «Рэно» і «Масквіч» савецкіх часоў  — «конь и трепетная лань».

– Извини, отец. Извини, ничем не могу помочь…

Я ашалела стаяў на шасейцы. Пра большую дапамогу я і не марыў. I цяпер ужо амаль патрабавальна пачаў ускідваць руку ўгару. Адразу ж спынілася «Волга», хаця я і не надта прагнуў гэтага: абутак яе ніяк не мог падысці майму здарожанаму каню. Кіроўца дастаў мабільны тэлефон, спытаўшы, ці ёсць знаёмыя аўтамабілісты ў Менску. Званкі нічога не далі. Тады ён узяў маё прастрэленае кола, укінуў яго сабе ў багажнік і сказаў, што павязе яго ў горад, у шынамантаж. Я прызнаўся, што грошай у мяне на гэтую аперацыю няма:

– Нічога, маіх павінна хапіць.

I я застаўся чакаць на дарозе. Ужо была ноч, калі ён вярнуўся і бездапаможна развёў рукамі:

– Шынамантаж усюды зачынены...

Жонка ўзгадала тэлефон хуткай аўтамабільнай дапамогі. Ён па сваім мабільніку пачаў званіць і дазваніўся.

– Колькі будзе каштаваць ваша дапамога?  — спытаўся ў таго, хто яму адказваў.

– Тысячаў каля сарака,  — пачуў і я. Ён узарваўся:

– Дык гэта ж ці не новае кола. Вы што, з глузду з’ехалі...

Я быў згодны ўжо і на сорак тысячаў, але ён адключыў мабільнік.

– Едзьце на вобадзе. Вашая пакрышка ўсё роўна такая, што за яе і тысячы не дадуць...

У мяне не было словаў. Дзякаваць яму нават не мелася рацыі. Я ўжо добра ведаў час і людзей сёння. Гэта раней сусед выглядваў суседа ў акно, каб паклікаць яго ў хату да сябе і пачаставаць. А сёння зранку замыкае брамку, каб ніхто не завітаў, не папрасіў чаго-небудзь.

– Хто вы, адкуль вы такі?

– Чалавек,  — здзіўлена адказаў ён.  — З вёскі Тарасава. Старшыня калгаса. Спяшаўся хоць сёння раней прыехаць дадому, ды вось забавіўся, здаецца... Імя? Віталій Адамавіч Стацук... Едзьце не спяшаючыся, на першай-другой перадачы. Начаваць будзеце ў сваім ложку.

I я паехаў, задаволены і радасны. Бо з самага пачатку ведаў, падрыхтаваўся, што менавіта так давядзецца мне чыкільгаць сёння дахаты. Цяпер жа да гэтай падрыхтаванасці дадалася і асалода ведання, што людзі на зямлі яшчэ не звяліся. Ёсць яны і ў Менску, і па-за Менскам, нават на вялікай дарозе.

I так мне было хораша той жнівеньскай ноччу. Хораша і на душы, і ў думках. Хаця думаў я пра горкае: да чаго ж гэта мы дайшлі, куды прыйдзем. А яшчэ пра тое, што я бачыў зусім нядаўна, якраз перад тым, як выправіцца ў дарогу з лецішча дахаты. Бачыў, як ластаўкі лашчаць перад выраем скалечаны спякотай сад. Завісаюць над кожнай спярэшчанай заўчасным надыходам восені галінкай. Як трымцяць іх распушчаныя хвосцікі. Як хуценька-хуценька перабіраюць яны крылцамі, нібы жадаючы ўзяць у абдымкі дрэва, ушчамляюцца ў яго павуцінкамі кіпцюрыкаў, выпростваюць іх і развітальна хаваюць, як дзеці, яшчэ непрывучаныя нешта хапаць і трымаць, выпростваюць і расціскаюць пальцы. I ў дзіцячай руцэ, і ў ластаўчыных лапках безліч цеплыні і дабрыні, згубіўшы якую сёння гібее і гіне свет і чалавек у ім. Гіне, страціўшы дабрыню ў пагоні за цукрам, бясконцай адной толькі асалодай жыцця, звіхнуты, перакулены сваёй жа нікчэмнасцю і ўбогасцю. I падменай самога сябе.

Я застаюся там, у дваццатым стагоддзі. I гэта не прыхамасць і не гульня, ці брахня словам. Я ёсць і крыху яшчэ застаюся, таму што ў мяне было гэтае дваццатае стагоддзе. А ў ім маё дзяцінства. I я цалкам там, дзе быў яшчэ не падменены і не надкусаны. I гэта не бяды, што там не было цукру. Няхай лепш яго і не будзе, але буду я.

I ніхто не забароніць піць пустую гарбату. Ніхто мяне не будзе вучыць, як трэба правільна сыпаць цукар, не будзе павучаць, чаго нельга рабіць супраць ветру. Буду рабіць тое, чаго просіць, чаго прагне душа.

Яе ўжо ніхто не выправіць. Ніхто нічога не здолее забараніць.

Я ўжо не тут і не з вамі.

Жнівень 2002 г.

Сенакос у канцы красавіка

Ах, як соладка касілася. Як у пору блазнога і чыстага маленства спіцца. Як у смяротным сне п’ецца і есца. Як птушкі ляцяць, як рыбы плывуць, як травы растуць і, пацягваючыся на досвітку, распускаюцца кветкі. I такая лёгкасць ва ўсім целе, такая сытнасць у метале касы, што яна, здавалася, не косіць, а голіць. I бяжыць, і ляціць, і плыве, не чалавекам скіраваная, а сама па сабе, пырхае матыльком па-над лугам. Узмахне крылом  — пракос. Узмахне другім  — і лугу няма... А лугу і не было. А травы яшчэ не нараслі, нават не адарваліся ад зямлі. А каса была вызубленая і ржавая. I касіць па такім часе было чыстай вады вар’яцтвам. На касу наткнуліся выпадкова...

Але, з другога боку, у той выпадковасці была свая строгая наканаванасць і прадвызначанасць. Дзень быў такі. Час і месца вялікіх якраз у сваёй прастаце і будзённасці адкрыццяў. На кожным кроку. Таму што ўсе гэтыя адкрыцці былі раней за ўсё ў памяці і сумленні. Памяць і сумленне, што ракавай пухлінай, былі пашкоджаны, ахоплены болем і пакутамі згаданых наперад такіх вось адкрыццяў.

Раненыя людзі ішлі па смяротна знявечанай, скалечанай на стагоддзі зямлі. I ўсё, з чым сутыкалася вока, было ў іх веданні і вопыце і ўжо адчужана і адарвана, адабрана ад іх, ад чалавека. I на роднай праматухне-зямлі сам чалавек здаваўся сабе іншапланецянінам. Гэтыя ж  — тым больш, таму што душы іх былі ўжо там, у зорным свеце.

Гэта былі прыхільнікі і бацькі ідэі праекта безракетнага засваення космасу. Міжпланетнага касмічнага кола, здольнага кінуць чалавека ў далёкі зорны свет. Як і на заранцы свайго існавання, на новым вітку чалавечай спіралі думка іх вярнулася зноў да кола, здольнага каціцца не па цвердзі зямной, а пайсці ў бязважкасць, у космас. I былі яны не летуценнікамі-фантастамі, хутчэй паўзучымі, хаця і вельмі дзёрзкімі рэалістамі. На ўсесаюзнай нарадзе, якая толькі што скончылася, фантасты адхілілі іх праект: «Час спыняцца з тэхнікай, хлопцы, трэба думаць аб бацькоўскай хаце».

Вось яны і пайшлі да гэтай бацькоўскай хаты. Сваёй калыскі, каму ў пераносным сэнсе, а каму і ў прамым,  — сціпламу і ціхаму тэхніку-палешуку, аўтару праекта, ураджэнцу тутэйшых мясцін. Непадалёку ад якіх, ды і тут, пэўна, роўна тысячу гадоў назад хрысцілася Вялікая Русь. Яго і нашы продкі прымалі хрысціянства. Бралі крыж і ставілі свечку. I тая, успаленая тут у глыбокай старажытнасці свечка, ішла па ўсім хрышчоным славянскім свеце, пакуль у канцы першага свайго тысячагоддзя святло яе не шуганула, запалала планетарна. I забіла святыя воды. Апаганіла зноў лясы. Пакрыла брыдотай жытло чалавека, звера і птушкі, у адно асляпляльна яснае імгненне паказала чалавеку, што ўжо атамнаю рукою трымаў самога Бога за бараду, усю марнасць і мітуслівасць яго пыхлівага існавання, паставіўшы на будучае тысячагоддзе крыж на ўсім жывым тут: былінцы малой, казяўцы і тым жа чалавеку.

I чалавек, аўтар касмічнага праекта, які ўсяго толькі некалькі гадзін назад так дзёрзка і пераканана сцвярджаў моц духу і розуму, кідаў з трыбуны выклік прыземленай цвярозасці тым, хто не даваў веры ў яго ідэю і думку, сядзеў на парозе сваёй бацькоўскай хаты і плакаў. Плакаў таму, што не ведаў, ці сапраўды яго гэта хата. Хаця памяць, што скіравала яго ногі менавіта сюды, гаварыла: не сумнявайся, тваё і тваёй маці гэта селішча. Ты чуеш, як пахне брагаю. Брагаю пахне, таму што спакон веку жылі тут хмельныя людзі. Брагаю жыцця пахне. Той самай, што не дала памерці табе ў дзяцінстве, калі маці твая вымушана была спажываць адны толькі калгасныя «палачкі». Не сумнявайся, угаворвала яго дасціпная памяць: чыёй жа яшчэ, як толькі не ўдовінай, можа быць такая разбураная хата, халупа, гэты скасабочаны, спарахнелы калодзеж, гэтыя старыя патрэсканыя начоўкі, прыхапкам кінутыя сярод двара. Ты бачыш схіленую над імі сваю маці і сябе бачыш. Гэта ж ты праклаў тут след, збіў расу з травы. Крыху вышэй галаву, чалавеча, і ты зазірнеш у вочы самому сабе.

Але ён баяўся ўзняць галаву. Баяўся параніцца вокам аб даўнюю сваю памяць. I не верыў той памяці, таму што сумняваўся ў самым існаванні сённяшняга дня. Сумняваўся, што таксама, як тысячу гадоў назад і тысячу гадоў наперад, свяціла і будзе свяціць сонца. А яго яшчэ няма і не будзе ўжо. Яму дадзена толькі імгненне ў сёння. I гэта імгненне спалена полымем планетарнай свечкі.

I нічому цяпер ён не верыў. Ні памяці, ні розуму, ні воку, ні слыху. Не верыў, што знаходзіцца на зямлі каля бацькоўскай хаты. Таму што была ў яго недарэчная і вельмі дзіцячая звычка браць усё на зуб. У задуменнасці, скрусе і радасці браць у рот траўку, голку хвойную, галінку бярозавую і жаваць у рассеянні, застаючыся ўважлівым да сваіх думак, не губляючы іх, мацуючыся сокам роднай зямлі. Зараз ён не мог сабе гэтага дазволіць, не мог дазволіць такога простага дзіцячага дзеяння, таму што атрутным мелася ўсё тут, сёння, зараз і на пакаленні, пакаленні наперад, чаму таксама ён, як нармальны чалавек, не мог даваць веры.

Зняверанасць яго, як ні дзіўна, была ўзгадавана і выпеставана з усёпаглынаючай веры і надзеі. Веры і надзеі ў сваю зямлю, у чалавека, у яго па-сапраўднаму светлае будучае, у сябе. Веры і надзеі, што калі-небудзь ён вось так во, у светлым, замежным, мадняцкім плашчыку і ў чорным айчынным велюравым капелюшы, проста прыйдзе і сядзе на парог сваёй матчынай хаты. Да сваёй малой радзімы, з якой жыццё яго па жывым выдзерла каля двух дзесяцігоддзяў назад. I ён, блукаючы па свеце, столькі разоў бачыў яе ў сваіх снах, што бясконца паўтараліся з ночы ў ноч. Столькі сніў, трызніў ёю, што пачаў забываць гэту сваю малую радзіму. У аглухлай і адміраемай з цягам часу памяці яна паўставала не горшай і не лепшай за вялікую радзіму, за тыя мясціны, дзе ён потым вымушаны быў жыць.

Гэта  — амаль Байканур, адкуль бралі разбег у космас ракеты і касманаўты. Дзе, можа, перад ім і адчыніўся космас. Космас, які меўся месціцца не на іншых светах, далёкіх, населеных інакшымі цывілізацыямі планетах, а ў тым, што вакол яго і цяпер мікра і макра. Той жа самай пчале, якая гула над ім, зачараваная іскрыстым колерам яго чорнага велюравага капелюша, нібыта той капялюш быў меданосны. Нібыта са слязьмі на вачах меданосным зрабіўся і ён сам.

Гэтую пчалу і меданоснасць бацькоўскай хаты ён адкрыў толькі што. Адкрыў і заплакаў. Сам яшчэ не цямячы, чаго і чаму. Плакаць можна і трэба было куды раней. Падумаеш, што за дзіва такое  — пчала. Усяго ж нейкіх гадзіну-дзве назад адбылося адкрыццё куды больш значнае, амаль Калумбава. Быў адкрыты нікому з іх невядомы раней новы мацярык. Мацярык у мацерыку. Новая Амерыка. За калючым, праўда, дротам. Зваўся ён «Запретная зона. Проход воспрещен!». Акуратныя літаркі на звычайнай дошцы, прыбітай да звычайнага, але па моцы сваёй і значнасці амаль дзяржаўнага пагранічнага слупа.

I ўцякаемы ў далячынь часоў канцлагераў і фашысцкай акупацыі  — плот з калючага дроту. А па абодва бакі, як на лінейцы, што створана з калючкі,—лясы, лясы, лясы. Свабодныя і арыштаваныя, што ўсведамлялі гэту сваю арыштаванасць, панура адмаўляючы надыход вясны. Да самых грудзей зямлі прытуленыя ядлоўцы. Раней за вольху цяжарная пупышкай, што прадракала і ў зняволенасці сухое гарачае лета, бяроза. Строгая ахова, што мала-мала разумела па-руску. Пазяблыя ў пустцы Палесся паўднёвыя салдацікі. Маўклівыя, але з вострым адчуваннем брыдоты чужой ім зямлі, пры кожным дотыку да яе, да дрэва, дроту, шаравалі адэкалонам рукі. I таму ўсё вакол было духмяным да прыкрасці, пахла парфумерыяй так, як у галантарэйнай лаўцы падчас нейкай пачварнай і таннай галактычнай распрадажы.

Распродаж укладу і ўстояў, духу, самога жыцця, што некалі кіпела тут. Прадаецца мацярык, прадаецца зямля. Пакупнікі там, за буграмі хмар, у блакіце неба мо самі багі-айцы. I прадаўцы, пэўна, там, разам з імі на Алімпе, гандлююць зямнымі трантамі. Вось гэтым, што адмыты дажджамі і кінуты ў тло беларускіх белых пяскоў партрэтам чатыры разы герояноснага, казкамі, паданнямі, сцягамі, заклікамі. Хата пакінута, гаспадары два гады ўжо як з’ехалі, выракліся яе. I дух вакол ужо не зямны, не людскі. Вось-вось, здаецца, спусціцца з неба ці вынырне з балотнай багны хтосьці ці штосьці. Марсіянска-павукападобнае і скажа: чаму зноў чалавекам пахне, прэч, прадана ўжо, маё.

Вось бы дзе і калі нема раўнуць бялужынай. Але не. Гэта адчуванне і адкрыццё было калектыўным, раскладзеным, размеркаваным пароўну на плечы кожнага. А калектыў, як вядома, вялікая сіла. Калектыву плакаць непрыстойна, змагацца і перамагаць  — доля і лёс калектыву.

Апрача ўсяго, да нечага падобнага яны ўжо былі падрыхтаваны, калі можна так сказаць, калі можна да гэтага падрыхтавацца. Адзін з іх, масквіч, доктар тэхнічных навук, спачатку нават адмаўляўся сюды ехаць. «Навошта, што я, могілак не бачыў. Нагледзеўся, не хочу». У зоне ён адкрыў для сябе беларускія бела- і сінявокія пралескі, дыван, мора кветак, што цвілі з нейкім сутаргавым і нястрымным адчаем, пралескі, якіх ён ніколі не бачыў. Жудасць была схавана не ў могілках, а ў нармальным, нават будзённым чалавечым жыцці тут, больш таго, у скасаванасці, вынесенасці за дужкі чалавечага існавання самога паняцця могілак. Выгараджанасці іх у той самай зоне калючым дротам, непадступнасці для жывых. I калі хто жывы, дзед ці бабуля, узгадвалі могілкі, у самотныя старэчыя ночы прыходзілі да іх нябожчыкі іх, дакаралі, звалі да сябе, яны ішлі да іх употайкі, па-звярынаму ляснымі сцежкамі. Па-звярынаму рабілі лаз пад калючым дротам і з той жа самай патаемнасцю спяшаліся на покліч родных могілак. Дзяліліся з нябожчыкамі хто кавалкам хлеба, хто цукеркай ці яблыкам, а хто і чаркай.

Аб гэтым яны пачулі, дазналіся яшчэ да адкрыцця мацерыка «Запретная зона», у дарозе, са слоў тых, хто падахвоціўся правесці іх у гэту зону, у якой апынулася родная вёска аўтара касмічнага праекта. Ахвотнікаў набралася шмат, ледзь улезлі ў два «газікі». Адным было цікава пагаварыць са знакамітым земляком, другім  — край як трэба было ў тую ж вёску. Гэта былі аднавяскоўцы аўтара, іх зводзілі скруха і смутак па пакінутых бацькоўскіх хатах. Хтосьці ехаў па абавязку службы.

Садзіліся ў машыны мітусліва і шумна, нібыта ў госці ўсё роўна выбіраліся, па-чалавечы нармальна, як спакон веку заведзена выпраўляцца ў дарогу. Гаспадар выйшаў з кабінета заклапочаны, укінуўся ў машыну, як стрэлілі ім. Прыціснулі ваенныя: Першамай на носе, хаця б некалькі сот шакаладных цукерак у падарунак дзятве, па адной бы хоць цукерцы на той жа іх «нос». А цукерак гэтых шакаладных... Такія вось справы... I бездапаможнасць дратавала і муляла яму, мо нават больш, чым гасцям звычайная будзённасць яго клопату і гэтых збораў, загадзя ўжо назапашаная і прымножаная туга ад дарогі, што выпадала ім, сустрэчы з невядомым, не спазнаным яшчэ розумам. Гасцям, у любым выпадку,  — гэта толькі экзотыка, казытанне нерваў. А яму  — побыт. Два гады ўжо вось такога звычайнага побыту, што горш турмы.

Вадзіцель яго машыны ўвесь час шнарыў па кішэнях. Усё некуды знікалі, губляліся ключы.

— Толькі што былі. Дзед наказваў хату адведаць, маці  — паглядзець швейную машыну... Куды падзеліся, толькі што былі...  — Вадзіцель не проста вёз людзей, ён ехаў дахаты.

Другі вадзіцель разам са сваім гаспадаром, старшынёю калгаса, правяралі, ці спраўны дазіметр.

— Тут, у горадзе, рабіў, а там, сляпы сказаў  — пабачым...

Госці, тэхнары, аўтар праекта, журналісты трымаліся пакуль убаку, сваім гуртам, трохі нават як бы вінавацячыся нечага. І гэта хутчэй за ўсё была ўжо вінаватасць спасціжэння адчужанасці іх жыцця ад жыцця людзей, да якіх яны прыехалі. Адчуванне сутыкнення ў адной прасторы двух светаў, што існавалі паралельна. I не дзе-небудзь у космасе, а тут, на зямлі, у адной кропцы, пад адзіным дахам, адным сонцам і небам. I светы гэтыя ніколі і нідзе не могуць састыкаваццца па той простай прычыне, што паміж імі не існуе мяжы, якую можна ўбачыць. Хаця гэта мяжа і ёсць, яна ні ў часе: ноч з 26-га на 27 красавіка 1986 года. Яна і ў прасторы, куды дасягнула тая ноч. I ўсё ж чалавечаму воку яна нябачна. Таму што з другой эры, атамнай, з наступнага, заўчасна надышоўшага тысячагоддзя, каб пасягнуць яе розумам, патрэбна зусім інакшае, новае мысленне, да якога чалавек дваццатага стагоддзя яшчэ не падрыхтаваны. I сам чалавек у сваім стагоддзі наўрад ці з’яўляецца чалавекам. Ён выкраслены з жыцця самім часам. I рыса тая, што падзяліла чалавека адным асляпляльна ясным імгненнем на чыстых і нячыстых, толькі ў падсвядомасці. Адчуць яе магчыма вось толькі па такіх дробязях побыту, з якімі яны пачалі сутыкацца на кожным кроку, як толькі ступілі на мечаны мацярык. Пэўна, больш выразна ўбачыў яе толькі адзіны чалавек. Акадэмік Легасаў, што іменна ў той дзень развітаўся з жыццём... Паведамленне аб гэтым яны пачулі з машыннага радыё ўжо ў дарозе. Акадэмік Легасаў, якога ўразіла не сама зона, а паводзіны сабак, што жылі ў ёй. Імкненне сабак да чалавека і ўцёкі чалавека ад іх.

Мо, ступіўшы на родную зямлю, пачаў разумець і аўтар касмічнага кола. Але да поўнага пранікнення было яшчэ далёка. Круціліся колы аўтамабільныя. Набягала знаёмая па маленстве, што ні крыху, здаецца, не згубілася ў сваім новым быцці зямля. А ўсё роўна інакшая, інакшая. Гэта ён яшчэ павінен будзе спазнаць, усвядоміць, асэнсаваць, знітавацца з ёй, каб адкрыць для сябе. Сумясціць, сплавіць у адну чалавечую мову ці не дзесяць моў, пластоў, жаргонаў: ваенны, атамны, блатны, звычайную адміністрацыйна-беларускую старую трасянку і мову новую, што фарміравала ўжо атамная эра. Зліць у адно быццё дзесяткі формаў існавання, што меліся тут: дазволеных, злачынна падахвочаных, забароненых, нелегальных, падпольных  — партызанскіх.

— Наш раён падзелены сёння на тры зоны,  — трохі гідаэкскурсаводчым тонам адразу, як толькі выехалі з горада, пачаў гаспадар.  — Першая, па якой мы зараз праязджаем,— зона нармальнай сельгасвытворчасці. Мы называем яе чыстай, хаця малако ідзе бруднае. Лічыцца чыстым...

У чыстай зоне ішла сяўба. Было суха, і над палямі віселі грыбы вясновага пылу. Адпраўлялася старажытнасвятая і пакутная сялянская работа. Зямля прымала ў сваё пладаноснае ўлонне бульбу і жыта, каб доўжыць і надалей сябе і род чалавечы. Але свядомасць буксавала і адмаўлялася прымаць гэтую работу ў першародным яе прадвызначэнні.

— Па вытворчасці прадукцыі планы нам не зніжаны, хоць чыстая зона мае яшчэ і свае зоны. Зоны жорсткага кантролю. Глеба забруджана. Прадукты— ужыванне абмежаванае. Насельніцтва атрымлівае па трыццаць рублёў на кожнага жыхара.

— Так званыя грабавыя?

— Можна і так, хаця не зусім згодны... Дзеці бываюць у школе па 10–12 гадзін. Арганізоўваем харчаванне на месцы. Дома? Дома таксама дапамагаем з харчаваннем. Гаспадаркі даюць малако... А як жа, і свае каровы трымаюць... Ну вось, і вы туды ж. Слухайце, што вы мяне як на допыце катуеце,  — гаспадар збіўся з экскурсійна-гідаўскай гаворкі. Нейкі час сядзеў у задуменнасці, пазіраў у акно машыны на толькі што ўзаранае поле, трактары, што беглі па ім. I папраўдзе, маўчанне яго было зацята каменным, незямным, нечалавечым. Магчыма, у такой маўклівасці і напружанасці і працуюць атамныя рэактары. А ён усё ж быў чалавекам, хаця, пэўна, і апрамененым.

— Я не магу выказаць, што я перажываю, што пераношу, як жыву. Растлумачыць нічога не магу. Павінен, абавязаны гаварыць з народам. А я ж таксама народ. Езджу, гавару. Мову сваю родную люблю... Прызнаюся вам, пакласці галаву на плаху было б лягчэй. Народ мне: чаго ты да нас едзеш. Да нас павінен прыехаць той, хто можа рашаць. А той, хто можа рашаць, не едзе сюды. Прыязджаю ў вёску, іду ў самую непрыглядную хату. Сустракае старая. «Як жывяце, бабуля»,  — пытаюся. «Хораша, родненькі, дзякуй табе на добрым слове». «Карову, бачу, трымаеце, што з малаком робіце, вы ж павінны яго здаваць, а вам у магазін завозяць чыстае. Хапае малака?» «Завозяць, яварка мой,  — гаворыць,  — хапае малака». «А сваё?» «А сваё ўсё роўна п’ю. Сама, і ўнукам даю». «Што ж ты робіш, бабуля, ведаеш?» «Ведаю,  — адказвае.  — Але як не даваць, калі ён пад рукі і напрамілы бог просіць: бабуля, я хочу цёпленькага».

Колы «газіка» не спынілі кружэння. Як дагэтуль слалася пад імі дарога, стары гасцінец, густа засаджаны дзедаўскімі грушамі. Але ўсё вакол раптам апусцела і абязлюдзела, хаця і мільгалі хаты і цэлыя пасёлкі, прабягалі міма шматпавярховымі будынінамі. Жыцця не адчувалася. Прысутнасці духу людскога, што адным толькі сваім дыханнем здольна ажывіць і дрымучы лес, і самае клятае балота, прымусіць іх таксама дыхаць. Тут жа гэта дыханне людзей, хат і дрэў, здавалася, было забіта. Задушана і невідушча лупалі на дарогу вочы шматпавярхоўкі. Зрэдку, праўда, на сялянскім падворку, на сотках мільгала нешта падобнае на чалавека. Убачыўшы ці, нават хутчэй, пачуўшы машыну, хавалася, бегла за вугал хаты, хлява. I было ў тым спалоханым і паслухмяным старэчым дыбанні штосьці да немагчымасці жаласлівае і абразлівае, ад чаго разрывалася сэрца. Мо іменна ад такога відовішча парвалася і душа акадэміка Легасава, таму што, па яго словах, так бегалі і хаваліся тут людзі ад здзічэлых зонных сабак. Людзі ад сабак. А тут жа яшчэ больш жахліва: людзі ад людзей.

— Самасёлы. Партызаны,  — растлумачыў гаспадар.  — Во дзе слёзы, во дзе адно толькі гора. Сацыяльна безабаронныя больш чым дзеці. Пра дзяцей хоць нехта непакоіцца. А гэтыя людзі не знайшлі і ўжо не знойдуць на зямлі месца сабе... Другая зона  — зона адсялення. Тры эвакуацыі прайшлі... Выдалі эвакуацыйныя пасведчанні, развіталіся: «Добрай дарогі і шчасця на новым месцы, атрымаеце без чаргі і клопату гарадскія кватэры». Яны і паехалі да дзяцей: Кіеў, Мінск, Гомель. Атрымалі кватэры і сталі лішнімі, непатрэбнымі... Той-сёй з іх проста не вытрываў гарадскога жыцця. Пачалі вяртацца на старыя селішчы. А жыць тут нельга. Хаця мы і вядзём некаторыя сельгасработы. Сеем як можам, выкарыстоўваем зямлю...

Трэцяя зона, самая страшная, была як збаўленне, як падарунак і ўзнагарода за тое, што прайшлі другую.

— Зона адчужэння. Чорная зона. Зона за калючым дротам. Доступ абмежаваны. Толькі па асобных прапусках. Будзем пранікаць?

I пачалося пранікненне.

Спачатку маўклівае, патаемнае, як дэсант на варожую, акупіраваную ворагам зямлю. Першыя крокі. Ступалі на зямлю асцярожна, нібыта яна замініравана і магла выбухнуць кожную хвіліну. Прыглядаліся да кожнага куста ці дрэва, нібыта чакалі засады, аўтаматнай чаргі. На вясновую ваду, што разлілася па абодва бакі дарогі, глядзелі, нібы адтуль магла вынырнуць падводная лодка. Але і вада, і лес, і дарога былі абыякавымі да чалавека. Яны не пазнавалі чалавека. Ці то паспелі ўжо забыць пра яго, ці то, наадварот, вельмі добра помнілі, здраду яго помнілі. Як хапатліва збягаў чалавек ад гэтай зямлі, усё роўна што ў тым жахлівым сорак першым. Больш жахлівым, таму што збягалі назаўсёды. Той жа самы папрок быў стоены і ў чорных, змрочных ліках хат, якія змарнела сохлі без цеплыні чалавечага вока. Вёска не хацела, адмаўлялася прызнаць іх за людзей.

I людзі, здаецца, зразумелі гэта. У іх паставе знікла салдацкае, захопніцкае. Па вясковай вуліцы яны ішлі як дзеці, якія толькі што навучыліся хадзіць, зведалі зямлю, але яшчэ не рызыкавалі даверыцца ёй, упершыню ступілі за парог бацькоўскай хаты, адны на ўсім свеце, заблукалі ў красках і гуках, разнастайнасці белага свету, што адчыніўся ім. Свету, невядома яшчэ, добрага ці злога. I паводзілі яны сябе як дзеці, збываючы ў словах свае жахі. У словах, на першы погляд, пустых і нязначных. А на самай справе патаемных, запаветных, што прыналежалі душам іх, сэрцу, таму што ў тыя мінуты яны не кантралявалі сябе. Унутраны цэнзар іх памёр. I не на пустыя, пакінутыя хаты яны глядзелі, а ў сябе.

— Цішыня, як на могілках апоўначы. I жабы нават не чуваць,  — гэта старшыня калгаса.

— Пры чым тут, прабачце, к чорту жаба...

— Мы краіну выратаваць, абараніць хочам, а жабу не можам, не здольны. Адно балота тут было ў нас на ўвесь раён. Адна на ўвесь раён жаба. А як квакала. Спецыяльна ездзіў паслухаць. Сяло  — заглядзенне. Жаба  — любата... Хоць я яе і не бачыў. Думаў, што яшчэ паспею, убачу. Не паспеў, не ўбачыў. Прыйшлі меліяратары, замоўкла жаба. У калодзежах вады не стала. Апошняе балота, дзе жабы спявалі, знішчылі.

— Старая ўчора да мяне прыходзіла,— сказаў гаспадар.— Прасіла за сына. Спецыяліст, з’ехаў, збег... Дайце каманду, каб яму блага там не рабілі. Аддайце працоўную кніжку. А я б яго... сам шлёпнуў. Расстрэльваў бы кожнага, хто бяжыць адсюль,  — і такая бязлітаснасць і жорсткасць усяленская, сусветная, нібыта расстрэлы гэтыя ўжо адбыліся, скрушна прагучалі ў яго голасе, што яму не паверылі. А мо і спалохаліся.

— Таварышы, таварышы,  — доктар тэхнічных навук.  — Ёсць падтрымка вельмі магутнага лобі. Але... Няма грошай. Мільярда не хапае. Мільярд рублёў на праект, на кола. І мы вынесем усе тэхналогіі ў космас. Зямля стане першабытна-чыстай...

— Трусы мае не вытрывалі. Перадохлі ўсе ў трэцім пакаленні,  — вадзіцель машыны старшыні калгаса. Яго не пачулі. Заглушыў голас старшыні калгаса:

— Зразумеў ідэю. За народам слова. Народ вас падтрымае. Я мільянер. Я рызыкую...

— Памаўчы, мільянер,  — паспрабаваў спыніць яго гаспадар. Але старшыня ці то не зразумеў, ці то свядома не паслухаўся.

— Мільянер. На першае сакавіка 989 тысяч рублёў. Праект, пра які вы гаварылі, прымаецца, таму што ён бароніць зямлю і жабу. Наш народ вас зразумее. Адарве ад сябе пяцьдзесят тысяч.

— Хадзіў да ўлад, да самых вышынь даходзіў. Глядзяць як на вар’ята: космас, кола,  — бульбу выкапаць трэба.

Прыйду да народа. Упаду перад народам на коленцы. Землякі ж, землякі...  — аўтар праекта.

— Я адсюль родам. Я два гады тут не быў... Ужо два гады. I раптам гавораць: пойдзе машына сюды. Другая, не мая. Я сам напрасіўся. Хай мая машына следам. А раптам ды першая зломіцца. Дзед ключ ад хаты прытарабаніў. Бацька ключ даў ад хаты...  — Яны гаварылі то кожны паасобку, то ўсе разам. I кожны аб розным, сваім. Але калі сабраць усё ў адно  — аб адным. Толькі вельмі адцягнена, здаецца, нават знарок замагільна, няземна. Натымбакова. Усё было незямным, натымбаковым. I невядома, дзе сама зямля, дзе і які яе бок, хто і што па які бок. Расшчэплены мірным атамам, у друз, на атамы разбіты свет, па атамах разведзены ў розныя бакі свет.

На тым баку, за нябачнаю рысаю яго, засталося ўсё, чым яны жылі раней. Стары, пакінуты на дарозе фінішнай стужкай вясны - 86 вучэбны кінафільм аб грамадзянскай абароне. Яны паднялі яго і паглядзелі некалькі кадраў. Лухта, «чушь собачья». Адразу ж і кінулі. Ні на мінуту не спыняючыся, прайшлі міма недабудаванага Палаца культуры, нібыта разбуранага на ўзлёце касмічнага карабля, канторы саўгаса, з-за плота якой выглядвала Дошка гонару, аздобленая з двух бакоў заклікамі: «Да здравствует коммунизм!» і «Слава КПСС». Зайшлі ў школьную майстэрню. Там акуратным радком, як труны, стаялі зробленыя і яшчэ не зусім зробленыя шпакоўні. Выхапіліся на свежае паветра, як варам іх абварылі. Магазін сустрэў іх затхлай вільгаццю пустых, хоць шар пакаці, вітрын. Затое ж бібліятэка была забіта кніжкамі. Кніжкі на паліцах, кніжкі на падлозе, уперамешку з бітым шклом, цэглаю, тынкоўкаю. Дастаеўскі, Талстой, Быкаў, Брыль, Адамовіч і томікі сачыненняў Леніна. У бібліятэцы яны хацелі памераць радыяцыю. Няўдала. Дазіметр зашкаліла.

I падобна, усё тут было за той шкалой, за рысай чалавечага разумення. Адчуў гэта ці проста не вытрываў вадзіцель, кінуўся з бібліятэкі, крыкнуў у пралом акна:

— Я да хаты!  — і бягом, набіраючы хуткасць, пакапацеў да дзвюх хат, што стаялі наводшыбе, як на хутары.

Калі яны падышлі да тых хат, вадзіцель, не заходзячы ў двор, усё яшчэ тэпаў каля веснічак:

— Не магу, хтосьці не пускае... Вот жа людзі, усе рамы павыломвалі...

— Не пускае хтосьці... Мы пускаем. Ідзі.  — Адчынілі веснічкі, упіхнулі яго ў двор. Але і ў двары ён раптам спыніўся, збіўся з кроку каля хлява:

— Глядзі ты, во дзіва, нават футбольная форма захавалася... Я капітанам каманды быў... Вось буцы засталіся...

З гэтымі буцамі, нібыта яны прыклеіліся да яго рукі і прызначаны былі для таго, каб насіць на руках, ён увайшоў у хату. Па ўсім яна яго не вельмі ўзрадавала. Па крыку і стогну, што вырваліся з яго, здаецца, нават ударыла. Дало і па носе, і па галаве, і ў вока  — прылажылася так, што яго аж у бакі павяло.

— Бацькаў шкап паламалі. За што яны яго, не разумею. Ён жа сваімі рукамі яго рабіў.

Паламаны быў не толькі шкап, паламана, перавернута дагары нагамі ўсё, што можна зламаць і перавярнуць.

— Ахраняльшчыкі нашы і абаронцы, салдаты,  — сказаў другі вадзіцель, зазірнўшы ў хату,  — што казённаму чалавеку трэба. Накармілі яго  — выпіць дай. Гарэлку шукалі.

— А машынку не кранулі. Маці наказвала, знайдзі і прывязі. Гэта ж памяць. Гэта ж яе, маці, машынка. Такую вайну перажыла. У зямлю была закапана, спраўна. Пасля вайны ўсіх нас карміла. А тут, у чым былі, у тым і з’ехалі. Усё кінулі, рынулі. I машынку. А гэта ж «Зінгер». Прывязу, во рада будзе...

Але не толькі «Зінгер» мацерын ацалеў у хаце старога лесніка. Знайшлося там і гэткае, што здольна было падвесяліць і мужчын, што шукалі і не знайшлі салдаты. Невядома як і чаму, але салдаты не знайшлі лаза ў подпал. Ці то не ўгледзелі, ці то вельмі ўжо спяшаліся ўспароць мяхі з жытам, якія ляжалі ў куце хаты. Мо думалі ў жыце каштоўнае нешта схавана, грошы, золата. Засыпалі жытам усю падлогу і лаз прысыпалі.

Вадзіцель дастаў з пограба некалькі слоікаў з варэннем.

— Стаўляй назад,— загадалі яму,— пластмасавыя крышкі, бруднае будзе... Што там, больш нічога такі і няма?

— Ёсць, бярозавік.

— Колькі градусаў?

— Два літры. А крышка таксама з пластмасы.

— Калі сок сапраўдны, ён у любым посудзе не псуецца.  — Сок аказаўся сапраўдны. На ўсякі выпадак яго праверылі ці хутчэй зрабілі выгляд, што правяраюць на радыеактыўнасць, паколькі праверыць усё роўна было немагчыма: дазіметр зашкальвала.

Машыны ў вадзіцелей былі абсталяваны, знайшліся і посуд, і хлеб, і сала. А на бацькоўскіх градах ужо набірала стрэлку цыбуля.

— Ну, за што, за здравіе ці за ўпакой?  — Вырашылі, што і за здравіе, і за ўпакой адначасова. I, як заведзена на хаўтурах, капнулі па кроплі на зямлю, пад лямцавую вішаньку, каля якой размясціліся. Узнялі ўгору шклянкі, узнялі ўгору, у неба галовы. I вочы туды ж узвялі, нібыта адмаўляліся бачыць перад сабою гэта ўбогае, раскіданае селішча, гэту ўбогую зямлю. Самога Бога жадалі ўбачыць. I з Богам.

Вось тут якраз і з’явілася пчала. Загула спачатку над вухам адным, потым  — другім. Злосна, жорстка, не трываючы, пэўна, самагоннага духу. Абрала самага нялюбага ці, наадварот, таго, што найбольш быў даспадобы ёй, аўтара праекта. Літая, што куля, закружыла, закарагодзіла перад вачыма, калі ён зноў апусціў іх на зямлю. Калі зноў перад яго вачыма паўстаў убогі падворак, рассохлая, вывалачаная на самую сярэдзіну яго лодка. Дакор і боль. Немы плач і крык з выбітых вокан хаты, згрувашчаных каля хлява пустых вулляў.

— Пчала,  — сказалі ўсе разам, нават тыя, хто не піў самагонкі, не звяртаўся да бога. Сказалі, нібыта перад імі быў сам Бог у вобразе пчалы. I аўтар, што інстынктыўна ўзняў ужо руку, каб адагнаць пчалу, апусціў нецярплівую тую сваю руку.

Пчала захадзіла перад вачыма скокам уверх-уніз і па крузе, як ходзіць сама зрэнка чалавечага вока. А мо на самай справе гэта так пачалі хадзіць яго зрэнкі, нешта імкнуліся вымаргнуць, што трапіла ў вока. Але з вока нічога не выміргвалася, і пчала не пакідала яго, не змяняла скокаў. Ён адышоўся ўбок, каб ніхто не бачыў яго мірглівых вачэй. Пчала пайшла за ім.

Але нехта ўсё ж убачыў яго вочы. Мо нават усе ўбачылі. I таксама адышліся, падышлі да хлява. А там, як чакала іх, стаяла каля сцяны старая ржавая каса. I як толькі што пра пчалу, яны ўсе разам выдыхнулі раптам:

— Глядзі ты, каса... Дзед касу пакінуў.

— Гэта каса не дзедава, а бабуліна...  — зноў загаманілі амаль усе.

— Дзед хату пакінуў, пайшоў ваяваць. Грэнада, Грэнада, ёш тваю маць,  — маскоўскі журналіст.

— Хлопцы, а двор жа ўвесь зарос. Глядзіце, увесь у палыне. Усё вакол у палыне,  — гаспадар.

— То не палын,  — паправілі яго.  — Чарнабыл.

— Усё роўна. Усё зарасло. Чарнабыл. Чарнабыл вакол. Касу мне, Федзя.

I пайшла каса па двары. Каса, некалі краса, а цяпер што калун. Касавішча без дзержака, без лучка, спрахла, пэўна, лопнула перавязь яго. Лучок упаў, згубіўся ў прыхлеўным смецці. Носік, зжаваны ржой, абламіўся, упаў на першым жа замаху. Але касец не звярнуў на гэта ўвагі. Працягваў касіць, і касіў хвацка.

— Вось так, вось так. Бі гадаў, трушчы іх. Ссякай галовы. Чарнабылу канец. Чарнабылу канец.

I ўсе, хто быў там, акрамя аўтара, ішлі за ім следам.

— Канец, канец. — I рвалі з рук яго касу:  — Хопіць, спыніся. Пакінь і на нашу долю трохі.

— Не падыходзь, не падыходзь,  — выхукваў ён у адказ.  — Ногі, хлопцы, ногі беражыце. Пяты падрэжу. Дзеўкі любіць не будуць.

Пасля яго касою авалодаў старшыня калгаса.

— Душа сялянская прасторы просіць.  — I пайшоў. Спачатку не вельмі ўпэўнена, што адразу прыкмецілі і адпаведна пракаменціравалі:

— Сачок.

Але трохі пазней словы гэтыя прыйшлося ўзяць назад.

— Не, добра косіць, на пяцёрку.

— Зямляк, зямеля,  — пачалі клікаць аўтара праекта, што стаяў у баку ад іх.  — Ідзі да нас. Пакажы і ты нам, на што здольны.

Але ён пайшоў зусім у другі бок. Прэч ад гэтага двара. Недзе тут, у гэтай вёсцы, стаяла і яго хата. Чарнабылам быў парослы і яго двор. Хата, у якой ён нарадзіўся. Але ён не помніў яе. А карцела да слёз знайсці тую хату.

Хата з’явілася перад ім як з казкі, нібыта са сноў яго выйшла. Толькі ўсё ж ён не быў упэўнены, што гэта іменна яго хата. Але калі яна прыйшла да яго, сама прыйшла, значыцца, яго. Ён сеў на лаўку. I тут перад ім зноў апынулася пчала. Ці то тая самая, з двара вадзіцеля, ці з яго ўжо двара, што іменна яго і чакала. Ён не ведаў. Пчала і пчала, як літая куля. Ён зноў пацягнуўся да яе рукою, але зусім не таму, што хацеў прагнаць, аблашчыць, пагладзіць. Пчала адляцела трохі ўбок. I ён заплакаў. Зразумеў усё, сёння, прыйшоўшы да бацькоўскай хаты, ён не знайшоў, не вярнуў яе, а згубіў. Згубіў, страціў назаўсёды. Сёння ён стаў жабраком. Больш бедны, чым самы апошні жабрак. Такі бедны, што і ўявіць сабе немагчыма. У самага апошняга жабрака ёсць усё ж радзіма, ёсць зямля, на якую ён можа прылегчы жывы і ляжа, адыходзячы ў яе, мёртвы. У яго адабралі і гэта. Адабралі тое, чаго немагчыма адабраць нават у звера, казюркі і жабы. Травінку, хвойную голку і тую выдзерлі з рота. Нічога ў яго няма і ніколі не будзе. Не можа быць. А з двара рэхам усё яшчэ гучала на ўсю акругу:

— Рубі гадаў, бі гадаў. Дзед будзе задаволены, пакасілі яму двор. Чарнабылу канец, канец. Канец.

...Не, не канец. З-за ракі, з другога яе высокага берага, глядзеў ім у вочы, стаяў і пасміхаўся, як касмічны прыхадзень, змрочны і чорны волат-саркафаг.

Terra incognita. Зона

Дзве амаль аднолькава знакавыя падзеі леглі, лічы, на адно пакаленне. Толькі знакі гэтыя, як я думаў, быў упэўнены  — да шасцідзесятай пераможнай вясны ў вайне з фашызмам, розныя. Вясной жа 2005-га года ўва мне нешта як надламалася. Трэснула і парвалася неяк нечакана і адразу. Недарэчна, бязглузда.

Па тэлевізары паказвалі фрагменты святочнага параду, які меўся неўзабаве адбыцца. Ветэранаў былой вайны грузілі ў закамуфляваныя пад франтавыя палутаркі, ці, як мы іх у дзяцінстве называлі, палундры, «ЗІСы» кшталту ваеннай пары. Машыны такой падробкі, такога стараннага камуфляжу і знешняга падабенства на сапраўднасць, што адразу ж мімаволі закрадвалася амаль дзіцячая нязгода і адмаўленне: хлусяць жа, маняць. Зусім жа не такімі былі гэтыя працавітыя грузавікі, чорнарабочыя не толькі вайны, але і брукаваных вуліцаў нашага маленства. Зусім не такімі жылі ў неастуджанай і за палову стагоддзя памяці ветэранаў, майго бацькі, франтавога шафёра, гэтыя рабацягі прорваў і безданяў, калдобінаў і мінных палёў, на якіх памірала іх маладосць. Самі яны развітваліся з жыццём.

Тым не менш, напаўсляпыя, увешаныя металёвай славай ордэнаў ветэраны порсценька, нават зухавата кідаліся да кузаваў сваіх падманных коней. Але толькі дасягалі, а ўжо ў кузавы іх падсаджвалі свежанькія, у трэцім тысячагоддзі выпечаныя салдацікі, іх унукі. Дзея была кранальная, але разам з гэтым і да немажлівасці скрушлівая і сумная. Нешта перасцерагальнае дрыжліва трымцела і мігцела ў святочным дні, пэўна, ужо падбадзёраным, як каня бадзёраць перад продажам, франтавымі ста грамамі.

Нарэшце пагрузка закончылася. Ветэраны ўладкаваліся па кузавах на свежа пафарбаваных лавах. Па загадзе нябачнага камандзіра, нібы нават з неба, ад сонца, літаўрава застылага над іх галовамі пераможным ордэнам, машыны крануліся, рушылі. Ветэраны па інерцыі, як маятнікі ўжо стомленых гадзіннікаў, хіснуліся ўперад, нібы паспрабавалі выхапіцца ў мінулае, але адразу ж вярнуліся ў свой час. I зацята застылі, шэра закамянелі маршчынамі твараў, бляклым бэзам старэчых вачэй, што ўсё ж, здаецца, калі меркаваць па мутнай слязінцы ад сустрэчнага ветру, ухапілі мінуўшчыны, а мо відушча адчулі будучае. А «ЗІСы» і палундры набіралі хуткасці і кацілі, кацілі. Наязджалі на дзяржаўную чырвань крамлёўскіх сценаў, што непадступна, з нейкай нават пагардай сачылі за імітацыяй гераічнага мінулага. Грузавікі ўсё яшчэ працягвалі рухацца, калі карцінка ў тэлескрыні раптам рэзка перарвалася і знікла. Спрэс адна толькі чорная пляма паглынула экран і схавала ветэранаў.

Я мімаволі сцепануўся, бо падсвядома зразумеў, куды пайшлі закамуфляваныя пад Вялікую Айчынную вайну грузавікі. Куды яны звезлі тых, хто быў той вайне не па зубах. Пераможны юбілейны май узяў іх у свае абдымкі і назаўсёды схаваў у квецені садоў, што з году ў год зацвітаюць такой парою. I хаця гэтая спрадвечная славянская трызна, у якой бель адзенняў не толькі сімвал чысціні, але і найвялікшага смутку, непазбежная і заўсёды міласцівая, я не магу пазбавіцца ад горычы яе непазбежнасці нават і сёння. Будзённай непазбежнасці ў феерыі свята. Ці хуткага знікнення непасрэдных творцаў гэтага свята. Фонавай растваральнасці аблічча і духу.

I з таго юбілею дзевятае мая для мяне зусім не святы і чысты пераможны дзень. Занадта ўжо ў ім камуфляжна-культавага, дзяржаўнай зададзенасці на пагалоўнае і абавязковае святкаванне. А таму залішне нікому не патрэбнай мішуры, бразготак, «бубенчыкаў» і прыкрай да шчырасці саладжавай хлусні. Хлусні ўмільна-ілжывай, як слова гонару сённяшніх правадыроў-дэмакратаў, калі яны клянуцца нястомна клапаціцца аб сваім народзе, ветэранах вайны.

Бачыў я клопат гэты...

Ужо непасрэдна ў пяцідзесяты юбілейны ранак свята Перамогі. Ветэранаў збіралі за святочны стол на цэнтральнай сялібе даволі заможнай гаспадаркі  — незаможныя сабе такога не дазволяць, і ветэраны іх  — сіраты. Ісці амаль ад канца вёскі, дзе жыў адзін з ветэранаў, да стала з прысмакамі было каля кіламетра. I трэба ж  — Бог ці д’ябал выперлі мяне на вясковую вуліцу акурат тады, калі на асфальт ступіў і мой сусед-ветэран. Ён быў наперадзе мяне метраў сто – сто пяцьдзесят. Я палічыў, што гэтага дастаткова, каб дадыбаць яму да павароту і далучыцца да іншых, а мне непрыкметна праслізнуць да лесу.

Так напачатку, здаецца, усё і складалася. Былы вясковы настаўнік беларускай мовы, партызан і франтавік узяў старт даволі жвава: на чатырох жа быў нагах, што конь.

Спорна і строга пацюкваючы двума кіёчкамі аб асфальт, паспяваў падцягнуць адну нагу, услед прашморгнуць другой, і падтрымаць сябе з бакоў кіёчкамі. Але паступова хада яго рабілася ўсё больш і больш маруднай, і мне ўперад было непраходна, я не мог у такі дзень параўняцца з ім, між іншым хітнуць галавой і проста так разысціся. Ён быў хаця і амаль непрабіўна глухі, але вельмі гаваркі, прыніжаны і прыгавораны, пэўна, да маўчання сваімі ж хатнімі. I я баяўся лішні раз нагадаць яму пра гэта, абразіць спачуваннем. На адно толькі пазнаванне мяне яго запаленымі напаўз’едзенымі вясковай катарактай вачамі ён мусіў бы затраціць не менш як паўгадзіны.

Збочыць мне не было куды. Вуліца  — праменькая, як адшнураваная дарога ў светлую будучыню. Прамая, з абодвух бакоў укрытая надзейнымі платамі. Адным словам  — нявыкрутка, поўная і безнадзейная. Зняважлівымі, што я ні зрабі, былі б і мой стан і адчуванне, і паводзіны мае. I ўва мне ўсё больш абуджалася і мацнела абурэнне і адчуванне бездапаможнасці за нягегласць і здзек з гэтага ветэрана, які мо не разумее і сам гэтага здзеку, з беларускай настырнасцю цягнуў на старым сваім пінжаку дзяржаўныя ўзнагароды на дзяржаўную ж урачыстасць.

Ён ішоў да гэтай урачыстасці разлічана эканомна: ні направа, ні налева не паварочваючы галавы і не азіраючыся. Толькі часта спыняўся, падаючыся ўсім тулавам наперад, налягаючы і спадзеючыся не на свае ногі, а на выстаўленыя перад сабой вішнёвыя, як два струмені крыві, кіёчкі, крыху ўзняўшы галаву, вокам вымяраючы, колькі яму трэба яшчэ прайсці. Пражыць, каб агораць гэты святочны шлях  — пяцьдзясят – сто метраў ці то да магілы, ці то да стала з апошнімі мо ў яго жыцці наркомаўскімі, колісь наркомаўскімі, а сёння з вялікага клопату і любові да яго ахвяраванымі яму з панскай рукі і панскага стала ста грамамі.

Стоячы на асфальце перад бязмежнасцю неба і сонца, пад гукамі, што ўжо спрабаваў гундзець аркестр з асвечаных золатам сонца фанфараў, ён нечакана як ажыў, выструніўся, нібыта перад атакай, апошнім рукапашным боем.

Такім ён і застаўся ў маёй памяці  — праз тры дні пасля афіцыйных урачыстасцяў ён памёр. Па ўсім, да апошняй хвіліны захоўваючы ў сабе салдата, працягваючы ваяваць. Таму што нічога больш узнёслага і светлага ў яго жыцці не было. Вось толькі вайна гэта надта зацягнулася  — больш чым на паўстагоддзе пасля яе пераможнага заканчэння. I хто ведае, мо на такі ж век яшчэ і наперад, пакуль яго не пахаваюць, і ў той зямлі, у якую яго пакладуць, не спрахне яго памяць і вялікая крыўда пераможца за тое, што вось так ён вымушаны жыць і мучыцца, сплаціўшы Айчыне крывёю за неба і сонца, пад якімі павінна была раскашаваць яго хата пасля вайны і Перамогі.

Але другая сусветная, Вялікая Айчынная вайна, непрыкметна, здаецца, вырадзілася ў трэцюю  — у вайну салдата са сваёй Айчынай. I зусім не па віне салдата. Так зноў пажадалі яго айцы-камандзіры, узбуджаныя імпатэнцыяй сваёй уладнай, кіруючай бяздарнасці і бездапаможнасці. Пакупаўшыся, адмыўшы сябе ў рэках салдацкай крыві, яны нічога той крыві, бойні крывавай не могуць супрацьпаставіць апроч імі ж народжаных міфаў. Нічога няздольны даць салдату ні ў будзённым яго шэраговым жыцці, ні ў яго пошуках набыцця ў ім Боскага, падмяніўшы, пазбавіўшы сэнсу яго існаванне сваёй асабістай велічнасцю і правадырскай геніяльнасцю. Яны не прыдумалі нічога лепшага, як прызначыць ветэрану адзіны дзень у годзе для вартага яго подзвігу і існавання на зямлі. I нават у той дзень ён абязножана стаіць пасярод вясковай вуліцы, убогіх хат, якія пазачасна згодны пайсці ўжо на той свет і таму саромеюцца самі сябе, бляклых зорачак на вуглах; таго, што неспадзявана затрымаліся тут, як і сам ветэран, прыніжаны і абражаны, так і не зведаўшы міру і дабрабыту на гэтым свеце.

Адзіны дзень года абгортваюць бліскучымі фанцікамі дзяржаўных сцягаў і гербаў, лічы, сапраўдны алмазны россып салютаў, зводзячы інваліднае, інфарктна-інсультнае войска ў міфічны свет, што ствараюць і культывуюць яны ж, уладары, сярод свайго ж народа. Таму што баяцца дзённага святла і яснасці, таму што і генералы трызняць наяве, сняць крывавых хлопчыкаў. Хлопчыкаў, якіх яны прыгаварылі да пагібелі. Баяцца іх ненароджаных дзяцей і ўнукаў, а раптам ды яны падымуцца, паўстануць з таго свету. Куды тады падзецца генералам, палкаводцам, правадырам і павадырам. Таму яны і твораць істэрыю святочнасці,маючы на ўвазе пры гэтым толькі сябе. Прыкідваючы да сваіх плячэй пагоны генералісімуса, пазіраючы на ўсё толькі праз проразь прыцэлаў.

Ці не таму, ці не пратэстна курчыцца і ўціскаецца пад гэтымі позіркамі свет і апошнім часам даволі прыкметна рудзее, карычнявее. Свет абвалаквае амалоджаны, свежа брытагаловы фашызм. Рудзеюць, баючыся ў гэтым прызнацца нават сабе, і тыя са сталых людзей, што знешне, здаецца, безумоўна адмаўляюць карычневай чуме. А з генералаў большасць такіх, што карычневымі і нарадзіліся. Такая іх знакавая сутнасць  — сутнасць якой бы там ні было вайны. I галоўнае, з чаго яна складаецца, заўсёды былі і будуць  — кроў, хлусня, міф.

Менавіта на такім падмурку ўзышла і вырасла і наступная знакавая падзея адыходзячага дваццатага стагоддзя. Увабраўся ў сілу і ўвайшоў у кожную нашу хату зусім не каляднай казкай, чырванашчокі і радасна абнадзейваючы будучае чалавецтва міф дваццатага стагоддзя  — мірны атам. I як пры ўсёй рознасці, процілеглай, здавалася б, знакавасці паядналіся ў нашым жыцці гэтыя дзве падзеі: пераможная вайна і чарнобыльская катастрофа, якімі адзінымі і арганічнымі былі яны ў плыні няшчасцяў, бедаў і пакутаў, што спасціглі не толькі нас, але ўвесь свет, планету нашую.

Я дакладна не магу прыгадаць зараз, колькі загінула людзей на палях другой сусветнай вайны. Дакладная ж колькасць былых савецкіх грамадзянаў, што пайшлі ў terra incognita  — і сёння terra incognita. Нібыта іх і не было, нібыта яны ніколі не выходзілі з касой на сенажаць, не стаялі за плугам на сваіх палетках. Афіцыйна лічыцца  — загінула 28 мільёнаў чалавек. Неафіцыйна, па падліках і неаднаразовым сведчанні былога члена Палітбюро А.М.Якаўлева  — сорак мільёнаў. Амаль столькі, колькі жыве на Украіне. Па першапачатковых звестках і таксама неафіцыйных дадзеных, чарнобыльская катастрофа тычылася непасрэдна сямідзесяці мільёнаў чалавек. Але пазней гэтая жахлівая лічба значна павялічылася: чарнобыльскі выкід накрыў тэрыторыю, дзе пражывае больш паловы насельніцтва былога СССР. Яго наступствы адчулі ў Францыі, Германіі, Вялікабрытаніі, Швецыі, Польшчы, Балгарыі, Аўстрыі, Грэцыі.

Вакол Чарнобылю столькі ж, як і вакол вайны, дзяржаўнай хлусні, лапшы. I такі ж напрацаваны за гады сацыялізму стэрэатып мыслення, паводзінаў і дзеянняў. А праўдзівей, бяздзеяння.

Як той ветэран, што нядужна застыў пасярод вясковай вуліцы, абапіраючыся на вішнёвыя кіёчкі сваёй памяці, я прыгадваю бездапаможныя, малітоўна слёзныя вочы кароў, якіх ратавалі ад мірнага атаму. Эвакуіравалі ў першыя ж дні пасля катастрофы з чарнобыльскай зоны. Іх жывёльнае нутраное мыканне гучала ці не на ўсё Палессе. Я чуў яго на станцыях Рэчыца і Калінкавічы, жахаўся, яшчэ не ведаючы, што гэта я, чалавек, пакінуты на волю лёсу, павінен так вантробна галасіць. Улада выраклася гэтага чалавека, аддала яго смерці, ратуючы наперад усяго жывёлу. Чалавек быў танней і больш непатрэбны, чымсьці жывёла. I каровы аплаквалі гэтага чалавека і, як сёння думаю, і саму гэту быдлячую ўладу, таму што ўладарыць ёй заставалася крыху больш за пяць гадоў.

Гэтаксама ж вантробна раўлі каровы, сведчаць жыхары былога Царыцына, а потым Сталінграда, а яшчэ потым  — Валгаграда  — якая пакручастая дарога гісторыі і да чаго ж крывавыя вехі яе. Справа была ў Сталінградзе. Фашысты падышлі да яго сценаў, горад быў ужо амаль згодны здацца. Насельніцтва было прыгаворанае да голаду, холаду і няславы людзей другога гатунку  — плену і акупацыі, кінутае як смецце і непатрэбства. Улада была занятая жывёлай, і жывёла ішла па ўскраінных вуліцах Сталінграду такой няспыннай плынню і так шчыльна, што не вытрымлівалі і рушыліся тэлеграфныя і тэлефонныя слупы, рвучы сувязь з усім свабодным і цывілізаваным светам.

I гэтую адсутнасць цывілізаванасці, парушанасць зваротнай сувязі ўлады і народа найлепш за ўсё і прадэманстраваў свету Чарнобыль. Гэта з’явілася і адной з прычынаў развалу адзінага і магутнага Саюза, развалу імперыі, што на самым пачатку і да скону была terra incognita для народу, а часам і для самой улады. Terra incognita, адна шостая частка сушы планеты, што, падобна Атлантыдзе, патанула ў міфах, якія ствараюцца без канца і меры і больш дылетантамі і невукамі.

Чарнобыль дапамог развітацца з большасцю савецкіх стваральных міфаў, як між іншым дапамагла зрабіць тое ж самае і Вялікая Айчынная вайна, у якой далёка не ўсе ішлі ў бой за Радзіму і Сталіна. Мой бацька казаў мне, што ён ваяваў за тое, каб не было калгасаў.

Чарнобыль адкрыў спавіты таямніцай сапраўдны твар улады, што на самай справе прыналежала ўжо іншаму свету. Агаліў, пазбавіў святочных адзенняў мірнага атаму. Зусім не мірны, пульхны і лагодны, яго выскал хіжа прабліснуў яшчэ на самым пачатку пяцідзясятых гадоў. I зноў жа гэта было ў непарыўнай звязцы з ваеннымі і вайной, генераламі, якія праглі бачыць свет толькі ў галіфэ і з дзяржаўнай кукардай замест мозгу.

Як распавёў мне адзін са старшыняў спажыўсаюза на Гомельшчыне, даследуючы дакументы завозу хлеба ў вёскі раёна ў мінулым, ён нечакана выявіў адсутнасць на сёння некаторых населеных пунктаў. Амаль па Дастаеўскаму: Савецкая ўлада вазіла-вазіла туды хлеб, а неяк цудоўным ранкам узяла ды і не павезла. Бо не было куды везці, палешукі, па ўсім, так наеліся, што адразу ж і назаўсёды зніклі. З геаграфіі раёна былі выкрасленыя назвы іх вёсак. Знікла неабходнасць везці туды... хлеб.

Усё адбылося як у старым чарнобыльскім анекдоце пра мужыкоў, што выправіліся на рыбалку на Прыпяць. На пад’ездах да ракі пачалі пытаць дарогу. Іх скіравалі такія ж, як і яны, рыбачкі  — ужо з уловам і за чаркай. Паказалі дарогу, але папярэдзілі: «Не едзьце вы туды, у іх там гэтай начы нешта ё…» Вось так нешта грымнула і напрыканцы пяцідзясятых гадоў на Палессі. I вёскам, што месціліся ў тым раёне, хлеб ужо быў без патрэбы.

Пра падзеі таго часу недзе блукае сёння сакрэтная ці напаўсакрэтная брашурка. Я ўжо выйшаў на яе след  — чытаць тую брашурку, ведаць праўду дазвалялася толькі на ўзроўні сакратара абкома партыі  — выйшаў, але астыў. Не патрэбны мне і не цікавы дзяржаўныя сакрэты. Няхай усцешваюцца імі дзяржаўныя людзі, што, як на седалах сядзяць на іх і гадзяць.

Тайны і сакрэты дзяржаўнага кшталту, што прыадкрываюцца сёння, таксама да краёчку поўныя хлусні. Таіліся ж і хлусілі не толькі іншым, але і самім сабе, часу. Пра адну з такіх надзвычай сакрэтных праўдаў прагаварыўся ў сваіх успамінах былы сакратар ЦК КП Беларусі, у час вайны  — начальнік штаба партызанскага руху П.К.Панамарэнка. Ён дакладаў Сталіну аб выніках рэйкавай вайны ў тыле немцаў. Гаварыў пра кіламетры і кіламетры разбуранага чыгуначнага палатна, аб колькасці цягнікоў і паравозаў, пушчаных пад адхон,  — сёння ўжо амаль увесь свет ведае пра тое, што па Беларусі за гады вайны было знішчана столькі паравозаў, колькі іх на той час не мелася ва ўсёй Еўропе.

Якраз тут, з нагоды гэтых паравозаў і рэек хіжа выбліснуў шкельцамі пенснэ з-пад локця Сталіна Лаўрэнцій Берыя:

— А хто лічыў гэтыя рэйкі і паравозы?  — спытаў ён у Панцеляймона Кандратавіча.

Панамарэнка, пэўна, праўдзіва напісаў пра гэта ў сваіх успамінах. Але і тут цэнзура вымарала гэтыя радкі з часопіса «Нёман».

Вось таму мне і замінаюць, адварочваюць мяне сучасныя партыйныя летапісы, як і летапісцы. Цяпер куды больш значная, важкая і дакладная не афіцыйная праўда, а, на першы погляд, здавалася б, чысты домысел, міф і паданне, перапляценне праўды, фантазіі і фантасмагорыі, што сыходзяць не з высокіх кабінетаў, а непасрэдна з гушчыні народнага жыцця. Хаця, трэба адзначыць, гэтай зброяй, разлічанай на прыдуркаў дэзінфармацыяй, даволі паспяхова сёння карыстаюцца афіцыйныя ўлады і падначаленыя ім так званыя сакрэтчыкі. Прыстасоўваюцца да новых умоваў існавання, таму што фантасмагорыя сёння ўвогуле ці не адзіны з галоўных і вызначальных жанраў не толькі і не столькі літаратуры, як самога жыцця. Бо голай праўдай, як і вытанчанай наймудрагельнай хлуснёй, набягаемы дзень не адчуць, не зразумець і не растлумачыць, як не ахапіць і не зразумець нават самы маленькі вар’яцкі дом ці дурноту адзінага асобнага чалавека, нічога не кажучы ўжо пра раз’яднаныя ці аб’яднаныя краіны.

Да чарнобыльскай трагедыі заставаўся яшчэ роўна тыдзень. А прадчуванне бяды ўжо навісла над Палессем. У Жыткавіцкім раёне на Гомельшчыне ёсць вялікая вёска, мястэчка, можна сказаць  — Ленін, што ў свой час было нават райцэнтрам, межавалым да 39-га года з панскай Польшчай. I як сцвярджаюць старажылы, менавіта пагранічнікі Ленінскага атрада ў суполцы з іншымі сабралі грошы і справілі першы на Беларусі помнік правадыру сусветнага пралетарыяту.

Прыгожа, сімвалічна. Але больш падобна на той жа афіцыйны міф. Мястэчка Ленін ніколі ніякіх адносінаў да правадыра не мела, як мовіцца, іх там і блізка не стаяла. А існавала хутчэй за ўсё нейкая невядомая Лена, а мо і яшчэ прасцей  — лянота, гультаі, і гультайства там першым атабарылася.

Але справа не ў этымалогіі, хаця, хаця... Яшчэ за сем дзён да катастрофы на АЭС з ракі Случ, прытоку Прыпяці, што працякае міма мястэчка Ленін, выйшлі ракі. У нядзельку, надзвычай цёплы і ласкавы вясновы дзень ледзь не самыя старажытныя жыхары вады пакінулі яе. Кінулі-рынулі свае норы-хаты і сканалі на жоўтым рачным пясочку, на ўгрэтым і даўно ўжо перасохлым беразе мора Герадота. Першыя чарнобыльскія бежанцы.

Ад гэтага можна было б і адмахнуцца  — плёткі. Але я сам быў сведкам, як у той жа цёплы святы дзень, каля той жа ракі Случ, але ўжо пры самым яе ўпадзенні ў Прыпяць, двое маіх суседзяў, браты-ўкраінцы Саенкі бегалі па беразе з вёдрамі і збіралі ракаў, што выпаўзалі з рачных глыбіняў. Падышоў да іх, падзівіўся на дзіва-дзіўнае. Ракі былі вялікія, рослыя і ўсе блакітныя, што вадзіліся толькі ў Прыпяці, у блакітных глінах.

Зыход ракаў адбыўся да Чарнобылю яшчэ, роўна за тыдзень да падзелу беларускага жыцця на чыстае і нячыстае  — стварэння зоны.

А цяпер што тычыцца непасрэдна гэтай зоны. Яна з першых жа дзён хапілася гарэць. Па сведчаннях леснікоў, лясы загараліся квадратамі і адразу з чатырох канцоў —вуглоў квадрата. I падпальшчыкаў не было. Прынамсі, ніводнага з іх не ўдалося затрымаць, застукаць на чорнай справе. Падпальвалася само, гарэлі лясы, выгараджаная захаваным на армейскіх складах з часоў вайны калючым дротам зона.

Заканчваючы сумную беларускую ленініяну, лічу неабходным дадаць, што для перасяленцаў-чарнобыльцаў пад Ленінам быў пабудаваны пасёлак. Але толькі бежанцы ўлезлі ў новыя хаты, як высветлілася: жыць у іх немагчыма, і людзям трэба зноў адтуль высяляцца, ісці ў белы свет, як у капеечку, як некалі тым жа ракам: радыяцыя, радыеактыўная пляма.

А ў самой зоне і на тэрыторыі, што непасрэдна прылягае да яе, размежаванай яшчэ задоўга да белавежскай змовы, перад дэмаркацыйнай лініяй для людзей, звяроў і гадаў, блукалі два ласі  — лось і яго ласіха. Трагедыю гэтай раз’яднанай зямлі, вымушанай жыць па розныя бакі зоны, калючага дроту, паведаў мне ляснік. Я доўга хаваў яе ў сабе, спадзеючыся нешта зрабіць з гэтага самастойнае. Але баюся, што ўжо перанасіў і перахадзіў. Вельмі ж у зменлівым свеце і часе мы жывем, што апярэджваюць наша жыццё час і нават нашы думкі. Мо якраз таму мы сёння, губляючы ў сабе чалавека і чалавечнасць, сентыментальнай слязой на блакіце вока, знявечанага часам, пачалі ўпадаць, больш прыкметна спачуваць братам нашым меншым. Звярэючы самі, палюбілі звера вакол нас, а мо адчулі і палюбілі звера ў сабе і звярнуліся да яго, упалі ніц перад ім, молячы аб уз’яднанні так імгненна страчанага, забытага ўчора, аб вяртанні ў далёкае сваё натуральнае колішняе. Гісторыя з сахатымі мо і ёсць сведчанне звернутай у нікуды, у незваротнасць нашага запозненага малення.

Па першым часе існавання зоны лось з ласіхай не вельмі смуткавалі і наракалі на калючы дрот, што развёў іх па розных суверэнных дзяржавах. Неба было адно, трава таксама, а палізацца, прынаравіўшыся, можна было і праз калючку. Але прыспеў час гону. А гэту справу праз калючку ўжо не зробіш, хаця ўсё было як і тады. Ні колбаў з прабіркамі, ні клонаў і кланіроўшчыкаў з месіянскім выразам твару. Ласіха выкапала сабе каля памежнага слупа шлюбны ложак, на якім яна, стоячы на каленях, магла прыняць лася. Але хай будзе пракляты той, хто вынайшаў для чалавека і звера гэтую калючку, здольную скасаваць нават асвечанае небам і сонцам шлюбнае таемства, звесці яго да брыдоты і згубы.

Лось з ласіхай не па адным кругу абеглі ўздоўж калючага дроту шматкіламетровую зону. Прарыву і пралому нідзе не было. Толькі каля шматлікіх могілак, у краіне мёртвых, пад самым нізам калючкі меліся невялічкія падкопныя лазы. Але служылі яны бесцялесным нябогам, што назаўсёды супакоіліся ва ўлонні сырой маці зямлі, і амаль такім жа супакоеным дзядкам і бабулькам, якія, самі не ведаючы, з якой нагоды, затрымаліся на белым свеце. Затрымаліся і ў гадавіну чарнобылю, што больш прыпадала на Благавест, Пасху і Раданіцу, валюхаліся, паўзлі да любых ім на гэтым яшчэ свеце нябожчыкаў і слёзна прасіліся, пыталіся ў іх: а чаму яны так затрымаліся, калі яны ўжо іх прыбяруць. Ласю з ласіхай іх лазы былі непрыдатнымі. I яны вярнуліся да шлюбнага ложка, падрыхтаванага ласіхай.

Ласіха заняла яго. Лось стаў на дыбкі, бежкі, з разгону тыцнуўся перадам ў калючку, але тая спружыніла і адкінула яго назад. I лось паслухмяна рушыў назад. Але, адышоўшы, колькі яму здалося трэба, развярнуўся і зноў ускінуў гарбаносую галаву да неба, ускапыціў, раздзёр травяную плоць зямлі. Угнуўся і галопам пайшоў на дрот. Абрынуўся на яго зноў усім целам, уціснуўся спрасаваным да жалеза камяком мышцаў.

I так раз, другі, трэці, але дрот, выраблены для падатлівай плоці чалавека, правераны і абкатаны на ёй ужо ў дзвюх сусветных войнах, быў трывалы, прыдатны для забойства, умярцвення плоці і звера. I тады ўзнялася са свайго шлюбнага ложа ласіха. I яны абодва, мо і адначасова абрушыліся на пазначаную атамам зямлю, паліваючы д’ябальскую яе брыдоту і поскудзь сваёй парнай крывёю і гарачым насеннем маючага быць, але так і не адбыўшагася жыцця.

Так, ляжачымі адно на адным, страціўшымі жывую пругкасць, ужо задубелымі і знайшоў іх ляснік. Калючку яны ўсё ж праламалі. А на большае не хапіла сілы. I гэтая сямейная звярыная пара, што загінула ў час вяселля, няскораная зонай, пайшла, вырвалася на волю, хаця і ў нябыт, назаўсёды звязалася ў маёй свядомасці з ветэранам-франтавіком на вясковай вуліцы, якая вяла да фіесты, да свята. Іх аднолькава апаліла і знявечыла вар’яцтва эпохі і чалавека. Вар’яцтва чалавека перадалося зверу. А мо і наадварот. Да развалу, да развядзення па суверэнных кватэрах СССР заставалася пяць гадоў. Містыка? Пачатак летапісу Вар’яцтва?

Апошнім часам, па сведчанні спецыялістаў, рэзка павялічылася шаленства сярод жывёлы і людзей. Іншым разам мне здаецца, што гэта зона плодзіць, нараджае непазнаны яшчэ чалавекам свет. Пакутуюць шаленствам у асноўным дзікія звяры. Лес пастаўляе ашалелых ліс і ваўкоў, яны імкнуць да чалавека і перадаюць сваю хваробу хатнім жывёлам, а тыя ўжо дзеляцца з чалавекам.

Неяк, у чарговы раз наведваючы захопленыя радыяцыяй землі ў нараўлянскім Надпрыпяцці, убачыў па дарозе ліску. Я яшчэ здзівіўся, якая ж яна аблезлая і худая. Яна даволі доўга бегла наперадзе машыны, нібы заманьвала. Уражанне, што яна заманьвае, узмацнялася яшчэ і тым, што ліска ўвесь час пакручвала галоўкай, нібы азіралася і запрашала рухацца за ёй. I я вельмі ціха не менш за паўкіламетра ехаў за ёй. Надумаў ужо выбегчы з машыны і прагнаць з дарогі, скіраваць у лес  — ці мала благіх людзей ходзіць па зоне. Але прыглядзеўся і ўбачыў, што ліска неяк дзіўна прыпадае на пярэднія ногі, завальваецца, віхляе задам. Убачыў на востранькай яе пысе сліну і пену. Зразумеў  — ліса хворая на шаленства. Вымушаны быў спыніцца і выйсці з машыны. Мяне ванітавала.

Але што гэта ў параўнанні з галоўным падарункам «мірнага атаму» дзецям, што ўжо ён паспрыяў ім, то паспрыяў. У 2000-м годзе Генеральны сакратар ААН Кофі Аннан пісаў: «Дакладная колькасць ахвяраў, можа, ніколі не стане вядомай. Але тры мільёны дзяцей, якія патрабуюць лячэння ...даюць нам уяўленне аб тых, хто можа сур’ёзна захварэць. Багата хто з іх памрэ пазачасна. Няўжо мы дадзім ім жыць і паміраць з думкай, што свет безуважны да іх бядотнага стану?»

Дадзім. Безуважны. Намі гэта пройдзена ўжо, вядома па сотнях і сотнях тысячаў, мільёнах смерцяў нашых дзяцей. I няма чаму тут здзіўляцца. Мая родная сястра пасля смерці маці запаўзла ад вайны пад печ і замерзла. I слязінка назаўсёды прымерзла да яе ўжо мёртвых шчок. Ці не здаецца ж вам, што нешта падобнае паўтараецца і сёння. Па словах акадэміка РАН Яблакава, «…у паўднёвых, асабліва пацярпелых раёнах Гомельскай вобласці здаровых дзяцей няма ўвогуле. Разумовае іх здароўе  — самая вялікая праблема сёння».

Паўсюдна на забруджаных тэрыторыях выяўлены імунадэфіцыт чалавека, што атрымала сёння назву  — чарнобыльскі СНІД. Падобна, парушаны сам генетычны код чалавека. Узрастае колькасць мёртванароджаных дзяцей, дзяцей з сіндромам Даўна, хворых на шызафрэнію. Гэта зонная дэбілізацыя, прыдуркаватасць спасцігае, гоніцца і за чалавекам здаровым, нязонным, перадаецца навакольнаму свету  — фаўне, флоры, дае штуршок шматлікім мутацыям і мутантам...

Так, браты нашы меншыя, дзікія звяры і тыя, якіх мы прыручылі, узялі на сябе вар’яцтва чалавека і не вытрымалі высокай ступені яго ўтрапёнасці. Мне давялося быць у зоне, ужо непасрэдна за калючым дротам, у дзень трагічнай і пазачаснай смерці акадэміка В. А. Легасава. Брагіншчына, чарнобыльскае дуброўнае прадзонне было засланае суцэльным дываном вясновых сціплых пралесак, як перакулены на зямлю чысцюткі ў такую пару блакіт нябёс. У марнасці зразумець гэта абрушанае з нябёс блакітнае дабрадзейства, у журлівым сузіранні гэтай запозненай літасці прыроды і заспела мяне паведамленне аб заўчаснай смерці абаронца і ратавальніка гэтага кутка найцудоўнай зямлі, пра якую самі праектанты атамнай станцыі нібыта ўсклікнулі: «Што ж вы раней нам гэту спрадвечную красу не паказалі, чорт з ёй, з гэтай атамнай станцыяй, мы б уваткнулі, прывязалі гэтага прыхадня ў зусім іншым месцы!»

Але думаў я на тую хвіліну пра іншае. Узгадвалася, як Легасаў гаварыў, што ў чарнобыльскай зоне яго больш за ўсё ўразілі паводзіны сабак і чалавека. Прыручаныя чалавекам, які здрадзіў, пакінуў у зоне, сабакі, убачыўшы людзей, з усіх ног радасна беглі да іх, адразу ж дараваўшы здраду. Людзі ж уцякалі ад сабак, баючыся радыяцыі.

Гэтай паўторнай здрады сабака чалавеку ўжо не дараваў. Наведваючыся пасля смерці Легасава ў зону, даводзілася чуць пра тое, як гэтыя пакінутыя сабакі эвалюцыянавалі ў здзічэнні. У апусцелых і бязлюдных чарнобыльскіх вёсках, у нежыці зонных хатаў знайшлі сабе прыстанішча, логвішча. Зона, пазбаўленая чалавека, была ім роднай. Сабакі вельмі хутка распладзіліся на самоце, і было іх столькі  — не менш, чымсьці ваўкоў адразу пасля вайны, калі яны тлусцелі на крыві і смерці і парадніліся з пакінутымі фашыстамі здзічэлымі чорнымі нямецкімі аўчаркамі. Зонныя сабакі збіліся ў зграі і зграямі выходзілі на паляванне, не абмінаючы пры гэтым і чалавека.

I падшыванцы з вёсак, набліжаных да зоны, з асаблівай цікавасцю прыглядаліся да зонных сабак, маючы да іх свой інтарэс, вялі на іх сваё паляванне. У вёсцы пры добрым лесе заўсёды была праблема прыдбаць хаця б крыху пароднага сабаку. Чарнобыль жа  — ці не адзіная заслуга катастрофы, калі так можна сказаць,  — адрадзіў на Палессі, даў волю памнажацца ўсякай дзічыне, зверу і птушцы лясной. Так жыхары маёй роднай вёскі Вільча, што на Случы пад Прыпяццю, ужо адвыклі ад клічу жораваў. А пасля Чарнобылю жалобны іх голас на паплавах над вадой і ляшчынай загучаў зноў. Павялічылася колькасць касуляў, ласёў, кабаноў, і хаця ўсе яны ўжо незваротна і смяротна акляймёны чарнобылем, прызонныя людзі плявалі на гэтае кляймо. Запал здабывацельства, палявання, хіжай сквапнасці не толькі адна з самых адметных і старажытных праяваў чалавека, але і галоўная яго асаблівасць. Яго ненажорнасць куды больш моцная за звярыную.

I вясковыя падлеткі таксама зграямі, як і зонныя сабакі, выходзілі паляваць на апошніх. Здзічэлыя чарнобыльскія сабакі пасавалі ім і даставаліся амаль задарма. Кароткі пошук, і адна зграя сыходзілася з другой. I тут ужо каму што наканавана. Перамагалі звычайна двуногія. Але мне пераказвалі выпадак, калі мацёрая зграя сабак да смерці загрызла хлопца.

Вось яно, шаленства і вар’яцтва ўбогасці і беднасці нашых дзён пры наяўнасці занадта ж вынаходлівага розуму свядомасці мэтаў.

Ці не з-за гэтага самагубствам скончыў жыццё акадэмік Легасаў, калі трохі агледзеўся, асэнсаваў тое, што сатворана на памежжы трох славянскіх краінаў, там, дзе яны колісь пачыналіся. Ці не бачыў, не адчуваў ён за гэтым увогуле канец так званага славянскага братэрства, твар у твар, нос у нос сутыкнуўшыся з народжаным двадццатым стагоддзем монстрам і забойцам, асэнсаваўшы дарэмнасць, марнасць намаганняў зацугляць яго, спыніць пасля таго ўжо, калі гэты монстр вырваўся з клеткі.

Калі тыгр ужо скочыў.

Скочыў дваццаць гадоў таму. Але ўсё яшчэ не прызямліўся, усё яшчэ ў паветры, у палёце. Чорнай чарнобыльскай хмарай завіс у некалі блакітным і сонечным небе. I таму мы жывем у паўзмроку, як у магіле, сонечных дзён у нашых душах сёння ўсё меней і меней. Хаця зрэдзьчасу яны ўсё ж выпадаюць. Але мы патаемна падсвядомасцю няспынна адчуваем небяспеку і пагрозу і ўсё больш глядзім не на неба, а сабе пад ногі. А вясновых хойніцка-брагінскіх пралесак на нашым шляху так мала. I мы занепакоеныя туманнасцю ўжо будучага дня, таго, што будзе, калі тыгр дакранецца зямлі, набудзе пад нагамі глебу. Што будзе тады...

Хаця ўжо сёння, як прагаворваюцца сродкі масавай дэзінфармацыі, на Беларусі штомесяц захворвае толькі на рак крыві 100 чалавек. Багата гэта ці мала? Само па сабе пытанне блюзнерскае. А чарнобыльская зона, тое, што там адбываецца, была і застанецца як варожая тэрыторыя ці галоўная дзяржаўная тайна на моцным дзяржаўным замку.

Пад замком, пад стражай знаходзіўся да нядаўняга часу і адзін з тых на Беларусі, хто ведае і мог бы сказаць праўду аб атамным здароўі беларускіх душ, даследчык уплыву малых дозаў радыяцыі на арганізм чалавека рэктар Гомельскага медыцынскага ўніверсітэта, прафесар Ю. Бандажэўскі. Хаця ўвогуле стан нашых душ ні для каго не з’яўляецца таямніцай  — як выказаўся адзін з дэпутатаў расейскай Думы: становішча ў краіне стабільнае, здароўе нацыі храновае  — невядомы, схаваны толькі дэталі. Але і яны час ад часу з жахлівым дакорам усім нам агаляюцца і становяцца вядомымі:

– А па тэлевізары аб’явілі, што радыяцыя ў нас ужо адменена. Чыстыя мы, чыстыя...  — Гэта гучала мінулай вясной на ўсю краіну напярэдадні чарговай гадавіны чарнобыльскай трагедыі. У жанчыны, што мовіла гэтыя словы, трымаючы на руках дачку, у вачах недаўменне і разгубленасць. У маці яшчэ дзве дачкі. А малодшая, што на руках, хварэе на лейкемію  — белакроўе.

I гледзячы на гэта вясковае сялянскае гора, чуючы імя яго  — белакроўе, не толькі зараз і тут  — 1200 за адзіны ж толькі год  — міжволі думаеш, што такая, пэўна, ужо доля беларуса. Лёсам, прозвішчам нарачона яму быць белакроўным. Калі ўкраінца, Кіеўскую Русь хрысцілі на Дняпры, крапілі святою вадой, то над беларусам праз тысячу гадоў здзейснілі зусім іншы абрад ужо ў нашыя дні. На Прыпяці, прытоку Дняпра, пазначылі яго мірным атамам. Так ён, пазначаны, і круціцца. Між іншым як і да гэтага: ад адной Галгофы да другой, ад аднаго крыжа да другога, ад гераізму да смерці, ад смерці да подзвігу і зноў да смерці. Але ад яго парой хаваюць і нават тое, што ён памёр. Яго ж уласную смерць.

«В Беларуси накоплен уникальный опыт по производству продукции в радиационной зоне»,  — захлынаецца ад шчасця тэлевізар, той самы, што адмяніў радыяцыю, а разам з ёй і ўсе льготы чарнобыльцам, у тым ліку і сумна знакамітыя «грабавыя», аздобіўшы гэта чарговай афіцыйнай урачыстасцю. Мінулым красавіком, на дзевятнаццатую змрочную гадавіну катастрофы на Гомельшчыне, на Палессі, пакутнікам і ахвярам трагедыі на грудзі ўсклалі вялізны рытуальны камень. Апазіцыя ў той дзень выйшла на несанкцыянаваны мітынг і на традыцыйны ўжо на Беларусі з такой нагоды хапун: амаль чвэрць мітынгоўшчыкаў была адразу ж арыштавана. Гэта ж самае, пэўна, чакае нас і ў дзень дваццацігоддзя чарнобыльскай катастрофы  — запасайцеся сухарамі.

Сухарамі зноў жа таму, што на Беларусі назапашаны ўнікальны вопыт. I ўжо сёння відно, што над усёй краінай, як некалі над Іспаніяй, чыстае неба, праўда, зноў жа чырвона-рудаватага адцення. З усіх крыніцаў, каналаў і іншых свідравінаў, што знаходзяцца пры выкананні, задушліва і тухла пацягнула смуродам закансерваванай да пары да часу мярцвячынай апрычніны, тхлом Лубянкі і Валадаркі, духам, што так і не выветрыўся да сённяшняга дня, трыццаць сёмага года. Так што сапраўды ў нас назапашаны велізарнейшы вопыт і жніва, і малацьбы: як паведамілі напрыканцы ўжо гэтага года тыя ж самыя нашы каналы і крыніцы, па восені ў нас сабраны добры ўраджай «на прежде непахотных, пораженных радиацией землях».

Праўда, крыху пазней, пэўна, добра адкусіўшы ад таго восеньскага караваю, тыя ж крыніцы прагаварыліся і паведамілі: правяралі на радыяцыю малако кароў у Гомельскай вобласці  — узровень амаль паўсюдна перавышае норму. Але гэта зусім не значыць, што ў нашым зонным жыцці нешта пераменіцца, на нашым стале, як і на ўрадавым, з’явяцца экалагічна чыстыя прадукты. Прасцей замяніць ці нават зусім адмяніць чалавека, беларуса, таго самага настаўніка, носьбіта роднага слова, каторы ў час ліхалецця, як ні дзіўна, у патрэбны час аказваўся на патрэбным месцы і, падобна Матросаву, затыкаў сваім целам дзяржаўныя дзіркі, заліваў сваёй крывёю ўсе дзяржаўныя пажары. I ацалеў, выжыў, і цяпер блытаецца пад нагамі той жа дзяржавы, таму самім лёсам прызначана яму месца  — у зоне.

У атамнай зоне наваяўленага свету постсавецкага ГУЛАГу, ГУЛАГу на трывалым чарнобыльскім падмурку. У гэтай нашай зоне сёння сапраўды назапашаны ўнікальны вопыт па стварэнні, вырошчванні новага атамнага гома сапіенса. I цывілізаваны свет ніколькі не здзівіцца, калі ім будзе беларус. Бо, як было ўжо абвешчана, ён сёння ідзе невядома куды, толькі не ў цывілізаваную Еўропу. Сёння ён у зоне арэ, сее, косіць і жне.

Як паведаміў жыхарам Беларусі загадчык Рэспубліканскага цэнтра радыяцыйнай медыцыны і экалогіі чалавека А.Скрабін, у мэтах аптымізацыі радыяцыйнага кантролю мяркуецца ўстанавіць замест допуску ў 500 бекерэляў на кілаграм, які дзейнічае цяпер, нарматыў у 250 бекерэляў. Сутнасць выказвання туманная, але намер ясны: аптымізацыя па-беларуску, ці як раней гаварылі ў нас: «жджы Пятра  — сыру наясіся», цяпер жа гэта гучыць яшчэ больш аптымістычна: у дзяржаўных сродкаў інфармацыі лапшы для народу дастаткова.

Народ паслухмяна глытае гэтую лапшу, вушэй нават не паспявае мыць. I што не вельмі ўжо зразумела, у сваёй апантанасці і зоннай ачмурэласці ніяк не супакойваецца. Пратэстуе насуперак біблейскаму: загадана ж вам  — супакойцеся.

Пратэстуе ў адрозненне ад прыміраных рытуальнымі ўрачыстасцямі і фанфарамі святочных парадаў ветэранаў, што дабываюць на гэтым свеце апошнія дзянькі. Гэтыя ўжо супакоіліся, а тыя, хто прайшоў праз зону, усё нечага дамагаюцца і патрабуюць. Яшчэ толькі прыступаючы да гэтай тэмы, я сумняваўся: ці варта звязваць Вялікую Айчынную вайну і ваенных з чарнобылем. Але вось што мяркуе і гаворыць пра гэта акадэмік А. Яблакаў: «Пад ціскам ваенных і атамнай індустрыі ацэнку ўплыву радыяцыі (як і разлік рызыкі і захворванняў) прынята абгрунтоўваць па дадзеных аб наступствах атамнай бамбардзіроўкі Хірасімы і Нагасакі. Гэтыя дадзеныя былі сфальсікаваныя...

Трагічным чынам гісторыя паўтарылася і з чарнобыльскай катастрофай. Тут ужо не акупацыйныя (маюцца на ўвазе не амерыканскія.  — В. К.), а ўласныя ўлады прымалі жудаснае рашэнне засакрэціць абставіны і наступствы катастрофы. I свядома сфальсіфікавалі медыцынскія запісы».

Афіцыйнае абылганне, хлусня аб Чарнобылі  — гэта справа не толькі саюза ваенных і атамнай індустрыі, але ўдзел у гэтым сусветнай арганізацыі аховы здароўя, якую МАГАТЭ, абапіраючыся на пагадненне паміж імі ад 1959 года, вымушае ўзгадняць з тым жа МАГАТЭ сваю пазіцыю. I дзе і як у атачэнні, татальным панаванні ў СМІ такога лобі захавацца і захаваць голас чалавеку.

З году ў год абвяшчаюць калектыўную галадоўку былыя ліквідатары, не нашы, расейскія, нашы не галадаюць.

Напісаў я гэта і засумняваўся. Не можа такога быць, каб вылучыліся. Рашыў удакладніць. Вылучыліся, ды як яшчэ. Нашы галадоўкі і пратэсты з адметным нацыянальным прысмакам, адметным і выключным водарам і афарбоўкаю. У Калінкавічах напярэдадні 19-й гадавіны Чарнобыля пайшоў на галадоўку пяцідзесяцігадовы старшы лейтэнант запасу, інвалід другой групы Васіль Сільверст: Міністэрства аховы здароўя адмовілася прызнаць сувязь паміж яго захворваннем і інваліднасцю з ліквідатарскай дзейнасцю падчас чарнобыльскай аварыі. Праз месяц таго ж года галадоўку аб’явіў Сяргей Мурашка, якога за спачуванне пацярпелым ад аварыі на АЭС  — удзел у акцыі «Чарнобыльскі шлях»  — выключылі з Жодзінскага політэхнікума. У знак салідарнасці з ім пайшлі на галадоўку Алесь Вінаградаў і Яўген Ваўкавец  — актывісты незарэгістраванага руху «Малады фронт».

Дваццаць гадоў таму мы бачылі іх твары з экранаў тэлевізараў, поўныя жыцця і бадзёрасці, сапраўднай крыві, а не белай. Угледзьцеся ж у іх твары сёння. I патрабаванні іх да тых, хто, лічы, падманам  — атам жа мірны, не страшней за звычайны рэнтген зуба  — паслаў і асудзіў на марудную, зацяжную і таму, крый Божа усіх, пакутлівую смерць. Але на гэтыя пакуты і смерць сваю яны не надта наракаюць  — ёсць усё ж нешта ў нас ад першабытнага чалавека, жывёлы яшчэ: безумоўнае падпарадкаванне лёсу, злой чужой волі і сіле. I таму няма ў іх пратэсце ні лютасці і ненавісці, агрэсіі, прэтэнзіі на нешта звыш-звыш. Яны прагнуць не прыстойнага нават жыцця  — вартай чалавека на вачах блізкіх смерці, таму што ведаюць прысуд. Але ім адмаўляюць нават у гэтым.

Такія сёння, як нам усё жыццё ўбівалі ў галаву, два бакі аднаго медаля: медаля за бой, медаля за працу. Баюся, што сёння гэта і ёсць наша terra incognita, а для ўсяго цывілізаванага свету  — сапраўдны твар нашай улады, яе лік, яе мурло на дзяржаўна-адлітым ці адштампаваным медалі. Тегга incognita нашага сёння, падобна, і заўтра зоннага жыцця, нашай улады. Кошт нашай мудрасці і гераізму, заключаных пад калючы дрот.

На зыходзе другога тысячагоддзя Чарнобыль не толькі агаліў, сарваў, здзёр разам са скурай сярэднявечную азіяцкую паранджу знешне дэмакратычна еўрапеізаванага твару нашай улады. Тое ж самае ён прарабіў і з чалавекам. Агаліў, распрануў яго да неверагоднай у нашых абставінах шчырасці пачуццяў, інстынктаў, глыбіннай хіжай яго сутнасці. Асабліва паказальнымі былі першыя дні пасля катастрофы. Яны далі адчуць і зразумець глыбіню нашага духоўнага, маральнага падзення, назапашанага за гады прагрэсу ў чалавеку прыроднага эгаізму хцівасці і глупства: людзі, што ў той ці іншай ступені хапанулі радыяцыі, імгненна сталі ізгоямі, падобна ленінскім ракам.

Ці не адсюль, як любіў паўтараць адзін з нашых апошніх правадыроў, бярэ пачатак выслоўе «процесс пошел». Сапраўды пайшоў. Тыгр скочыў, уцягнуў у сваю арбіту насельніцтва адной шостай часткі сушы. Расслаіў, распластаваў яго па маёмасным прынцыпе, этнаграфічным, па наяўнасці ці адсутнасці сумлення, вартасці, сораму і прыстойнасці. Але гэта іншая тэма, і ў свой час яе даследаваў украінскі пісьменнік Юры Шчарбак. Зараз жа гаворка пра іншае, аб тым, што сакрыта за калючым дротам.

Зона сёння  — гэта пратэст і выклік тэхнагенным цывілізацыям. Гэта даведзеная да абсурду бессэнсоўнасць рэальнасці нашага спажывецкага быцця, пазбаўленага духоўнасці, культуры і, падобна, інтэлекту. Выкрышталізаваная ў гэтай рэальнасці абсурду фантасмагорыя ў д’ябальскім спалучэнні сэнсу і поўнай бессэнсоўнасці, бесталачы нашай зямной жыткі, непасцігальная і не заўсёды відавочная, нібыта загадкавая ўсмешка, што блукае на вуснах той жа Моны Лізы, немаўляці, а мо яшчэ і нават эмбрыёна, зародка жыцця, якое знаходзіцца ні то ў далёкім мінулым, ні то ў бязмежным будучым.

Але там, за калючым дротам, сёння нараджаецца і штосьці невядомае нам, новае. Добрае, злое? Каб гэта ведаць наперад. Я бачыў толькі малыя парасткі яго. На Прыпяці, пад самым корпусам чацвёртага блоку АЭС —рыбацкую лодку і рыбака, што закідваў сетку ў атамныя воды. Мо гэта быў сам апостал Пётр. А мо затрымаліся там, помніце, рыбачкі, што ехалі рыбаліць адразу пасля выбуху на АЭС. А хутчэй за ўсё прадпрымальныя ўкраінскія ці беларускія мужычкі-палешучкі, вельмі вынаходлівыя і хітрыя: рашылі, што тут, у самым сэрцы пекла, пад самым вялікім пякельным катлом свету, гэтага яшчэ свету, ім не пагражае нават самы пільны рыбнагляд. А тое, што там нешта ё.., дык у нас гэта кожны дзень «нешта»...

А яшчэ нелегальна прайшоўшы беларуска-ўкраінскую граніцу, на саменькім памежжы, я бачыў помнік лётчыку, Герою Савецкага Саюза, які разам са сваім экіпажам увайшоў у гэтую зямлю, і лётчыкам, безумоўна, быў наканаваны рай. А трапілі яны ў пекла. Пекла пасля смерці за гэтую зямлю  — узнагарода за подзвіг, за начны паветраны таран у час вайны з фашызмам.

Сёння, даруйце, я не помню іх прозвішчаў. Мне здалося блюзнерствам рабіць каля смерці і подзвігу нейкія запісы: стаяў толькі моўчкі, схіліўшы галаву. Нешта вельмі шчымлівае было ў гэтым самотным помніку сярод лесу і ўбаку ад вялікіх дарог, патаемнае і, без дурняў, сімвалічнае. Нібыта яны жывымі і толькі-толькі пад ценьканне сініц увайшлі ў камень і не пажадалі з яго выходзіць.

Бачыў сумныя хаты, якіх адцураліся людзі, не ўзялі з сабой у бежанства. Школы з аслеплымі бітымі вокнамі, што сканалі ад журбы па настаўніках і вучнях, складзіраваныя ў тых школах, вырабленыя да смяротнай вясны 1986 года шпакоўні, нібы нявыкарыстаныя труны. Бачыў бібліятэкі з грудамі сырых, сапрэлых, са згубленымі ўжо літарамі кніжак Адамовіча, Брыля, Быкава. Смецця, макулатуры былога некалі жыцця краіны, цывілізацыі і культуры.

Заходзіў у пустыя і гнілыя ад вільгаці і павуціння хаты з рассыпаным па падлозе ад кута да кута жытам, што нібы праветрывалася перад сяўбой: да смерці рыхтуйся, а жыта сей. І хаця мне растлумачылі, што гэта насенне зусім не для палеткаў  — гэта сквапнасць і хцівасць прышлых рабаўнікоў. Сквапнасць і хцівасць, што ўзыходзіць і расце не на ніве, а толькі ў чалавеку, яго пародзе. Таму і жыта гэта вечнае, хаця яму ніколі не рунець і не красаваць на сялянскім полі. Яно мёртвае. І ў гэтым яго сіла, бо той, хто, не баючыся граху, рассыпаў па хаце гэта жыта, ніколі ні аб чым і не дбаў і не думаў сеяць  — шукаў у мяхах з сялянскім жытам грошы, золата, каштоўнасці і гарэлку.