Дзікае паляванне ліхалецця

Вось такімі якраз сейбітамі і кішыць сёння зона, як падаль лічынкамі мух. Але разам з гэтым смуродным і бачным здалёку зона сёння да крайчыка перапоўнена і схаваным ад нашага вока, патаемным чалавеку сэнсам яе глыбіннага самастойнага жыцця, што не даецца чужому воку, не давярае больш яму, чалавеку. I гэтае зоннае таемнае жыццё там па сваёй энергетыцы і напоўненасці не саступае жыццю мацерыковаму, бо нам, здаецца, вольным, цяжка меркаваць нават, дзе мы знаходзімся ў тую ці іншую хвіліну, дзе, у якой зоне блукае душа, куды яна ўцякае адпачыць, калі мы забываемся кароткім зямным ці ўжо вечным сном. Падчас гэтага нашага забыцця якраз і абуджаецца зона. Цені забытых нашых продкаў падымаюцца з магілаў. Жывыя, неўціхаміраныя яшчэ травой забыцця, тайна прадзіраюцца да іх праз калючы дрот. Пазбаўляюцца дзённага здранцвення партызаны. Нашы бацькі і дзяды  — спрадвечныя партызаны і ў вайну, і ў час міру  — былыя жыхары тутэйшых месцаў, якія сталі бежанцамі і перасяленцамі, але так і не прыжыліся на чужой, хаця і чыстай зямлі, і, як багамольцы, як яўрэі Майсея, ляснымі партызанскімі сцежкамі пацягнуліся па смерць у родны свой кут. Але яшчэ пакуль жывыя і ў зоне аказваюць сябе толькі ўначы, калі шаты партызанскіх хвояў, месяц і зоркі захоўваюць іх ад чужога вока і дзяржаўнай ласкі, па-за каторай яны зноў могуць пераўтварыцца ў бежанцаў. I таму толькі пад покрывам цемры яны пачынаюць араць свае соткі, садзіць бульбу, сеяць жыта.

Ноччу, пры святле месяца і ззянні зорак выходзяць на дарогу і тыя ж рабаўнікі і зонныя марадзёры, што жыруюць на смерці зямлі, збываюць прыватнікам і нават дзяржаўным установам сметнікавую радыеактыўную маёмасць зоны, экспартуюць з зоны будматэрыялы, метал і трубы. Вылазяць са сваіх нораў бамжы і бамжыхі, якіх верне ад нашага цывілізаванага грамадства.

А апоўначы падымаюцца лось і ласіха, прыгавораныя зонай да небыцця. Ласіха па адзін бок калючага дроту, лось  — па другі, бягуць па зоне, шукаючы выйсця з яе, гнаныя прагай працягвацца. I з усіх куткоў самага вялікага радыеактыўнага сметніку Еўропы гучыць шлягерная музыка і задаволены жаночы віск і рогат, стогн і плач. То весяляцца нашыя і замежныя аматары экстрэмальнага турызму і сексу. То стогне і плача душа загубленай светам нашай Прыпяці, забітых чарнобылем жыццяў, што супакоіліся на пакінутых без прыгляду кладах, стогн і плач святой беларускай і ўкраінскай зямлі, што некалі пастаўляла свету царкоўныя свечкі, а сёння, адліўшыся ў свечку планетарную, стала тут як папярэджанне планеце.

I ці не яна, ці не гэтая планетарная свечка вызваліла з небыцця, з таго свету, як сведчаць нашы продкі і паданні, каменны крыж, што некалі плыў супраць вады ад маці славянскіх гарадоў Кіева па Дняпры і Прыпяці, мінаючы Чарнобыль, да старажытнага Турава. Да Кірылы Тураўскага, ад якога, калі верыць сённяшнім даследаванням і гіпотэзам вучоных, і пайшло наша з вамі першае напісанае слова  — «Слово о полку Игореве».

I прыплыў з Кіева супраць плыні Прыпяці каменны крыж. I спыніўся каля стольнага горада Турава-Пінскага княства. А потым на стагоддзі і стагоддзі схаваўся ад вока людскога. Пайшоў у зямлю, як і само наша белае слова, але апошнім часам ужо ў нашы дні старажытны крыж пачаў абвяшчаць сябе. Пачаў выбівацца, прарастаць з зямлі ¹. I шмат іншых каменных крыжоў, што як вехі нашай гісторыі былі схаваны ў зямлю, пачалі прарастаць у краях, у той ці іншай ступені мечаных мірным атамам. I сёння ўзыходзяць і прарастаюць на Беларусі не толькі адны крыжы, але і старажытныя камяні з абрысам слова. I што цікава, як гавораць сведкі, гэтыя крыжы не падпускаюць і блізка да сябе нячыстых людзей, не даюць да сябе дакранацца юдавым пацалункам. Узыходзіць, узыходзіць нешта над нашым старажытным прыпяцка-чарнобыльскім Палессем. Схаваная стагоддзямі сіла аказвае сябе, змагаецца з насланнём чалавека і нябёсаў.

Абуджэнне памяці

Вясковыя дзеці. У іх тварах, здаецца мне, ёсць штосьці ад задуменнага здзіўлення і засяроджанасці птушак, асабліва тых, што ўвасабляюць сёння Палессе,— буслоў. I асабліва ў той час, калі яны на самоце і сярод цішы дуброў, спакою вады, дрымоты зарослых альхою балацін. Птушкі і дзеці. Хоць на аддаленні адно ад аднаго, але і разам з тым у нябачнай лучнасці. I я аднолькава баюся парушыць гэта яднанне птушак і дзяцей. Мне здаецца, што менавіта ў такі момант у дзецях нараджаецца  — каб пасля таго, як мінуць зімы і вёсны, абудзіцца радасцю і болем  — уяўленне вечнасці, якое ў сваю чаргу дапаможа ім зразумець сябе і сваю зямлю, дапаможа не згубіцца на гэтай зямлі. Я да болю прагну ўбачыць іх твары, зазірнуць у вочы зараз, калі душа толькі-толькі пачынае адчуваць сябе, калі пачынае скручвацца нітка, якая крыху пазней аб’яднае, звяжа мінулае, сённяшняе, будучае ў адно непарыўнае цэлае. Я наіўна веру, што менавіта ў такія мінуты можна зазірнуць у іх будучае. А я жадаю ім будучага такога ж асветлена чыстага, як гэты, што дыхае свежасцю і радасцю, запешчаны сонцам і небам вясковы дубняк, праз самы край якога льецца птушыная песня, дубняк, у які яны ўжо зайшлі і з якім не могуць развітацца. Таму з такім хваляваннем і прагнасцю ўглядаўся ў іх твары.

Вясковыя хлопчыкі і дзяўчынкі, якімі вы будзеце, калі пасталееце, што з вамі будзе? I якія вы зараз прыгожыя, натхнёныя ўжо тым, што здзейснілася, прадчуваннем хуткага развітання, невядомасцю жыццёвых пуцявін. Чыстыя тварыкі, кемлівыя ясныя вочкі. Твар і вочы дзяцінства.

Хрыпіць разбіты грамафон, чыкільгае па крузе заезджаная пласцінка, гучыць вальс «Дунайские волны». Усё гэта: патэфон, пласцінка, вальс  — з далёкай даўніны майго дзяцінства. Клуб, у якім сёння гучыць гэтая музыка, таксама калісьці належаў і мне  — дзіцячаму дому, у якім я рос. Сёння апошні, развітальны вечар у гэтай палескай вёсцы. Васьмігодка закрываецца, няма каму больш у ёй вучыцца. I сённяшні апошні выпуск усяго толькі восем чалавек. Ціснуцца да сцен хлопчыкі і дзяўчынкі, выпускнікі і выпускніцы. I мне здаецца, што я таксама сярод іх. Я, і мае таварышы-дзетдомаўцы, і Васіль Дзятлаў...

Васіля Дзятлава нагадвае мне даўні мой знаёмы хлопчык з гэтай жа вёскі  — Петрык. Віхраста бялявы, кірпаты, усыпаны рабаціннем. А я і не заўважаў раней Петрыка, не вылучаў сярод вясковых дзяцей да аднаго вельмі памятнага мне выпадку. На Стрэлцы  — невялічкім астраўку  — пасвіліся калгасныя коні з жарэбчыкамі-стрыгункамі, дурэлі, а па-гарадскому  — балдзелі хлапчукі: купаліся да дрыжыкаў у рэчцы, падсмажваліся да жывога ў белым рачным пяску, выкурвалі шаршнёў з дуплаў, уніз галавою віселі на дубовых галінах, учэпіста абхапіўшы іх нагамі. Яны мне перашкаджалі, я рыбаліў каля прыбярэжных кустоў, сядзеў на пяньку, што да бляску адпрацавала сямейства баброў. Але прагнаць ці супакоіць хлапчукоў не наважваўся. Ап’янелыя ад свабоды, волі і прасторы, яны так па-даросламу абмяркоўвалі свае праблемы, так наіўна і ў той жа час сур’ёзна фантазіравалі, што мне проста нельга, грэшна было ўмешвацца. Гаварылі ўсе, а Петрык маўчаў, я чуў, што ён негаваркі. Маці і бацька п’юць штодня, перабраўшы, б’юцца і лаюцца. Вось таму, пэўна, ён і замыкаўся, абыходзіў бокам людзей, цураўся іх спачувальных уздыхаў і позіркаў. I я трохі нават здзівіўся, калі раптам пачуў яго голас, а галоўнае  — тое, аб чым ён нечакана для мяне пачаў гаварыць са сваім суседам, гарадскім хлопчыкам, з якім вісеў уніз галавою на адной галіне.

— Глядзі, як спрытна косі траву косяць. Якая рэчка ў нас, якія дубы. А ў Мінску такія дубы растуць?

— Не,  — адказаў хлопчык не думаючы.

Не было ў Мінску і такой рэчкі, і такога пяску, і такіх коней. I Петрык звярнуўся да гараджаніна, пэўна, з самым сваім набалелым пытаннем:

— А дзе больш прыгожа, дзе лепш, у горадзе ці тут, у нашай вёсцы?  — I Петрык павёў рукою, нібыта дарыў усё, што было перад ім, гарадскому хлопчыку. Але той адмовіўся ці, праўдзівей будзе, застаўся абыякавым да таго, чым так шчодра адорваў яго ціхі Петрык. Ён доўга думаў, як усё роўна ўзважваў на нябачных вагах горад і вёску, і на тых вагах усё ж перацягнуў Мінск. I тут Петрык канчаткова здзівіў мяне, недзе нават крануў. Няроўна, плямамі загарэлы, ён яшчаркай слізгануў з дуба, сцёг з галіны гарадскога хлопчыка і, неяк вельмі горка і няўцешна плачучы, як можна плакаць толькі ад смяротнай крыўды і абразы, пачаў лупцаваць яго:

— Матай у свой Мінск, гад ты, гад, чаго ты сюды прэшся, што табе тут трэба...

Я б жадаў, канечне, таксама пачуць, што тут прываблівае гарадскога выпеставанага хлопчыка, але ў такіх абставінах цяжка было разлічваць на які-небудзь адказ, і я паспяшаўся спыніць бойку. I з таго часу зусім інакш гляджу на рахманага непрыкметнага Петрыка. I радуюся, што ён не такі ўжо і непрыкметны, хутчэй наадварот. Часта, вельмі часта мільгаціць яго белая галава ў гародзе сярод парослых пустазеллем град ці картоплі, з якой ён збірае каларадскіх жукоў ці акучвае. Іншым разам сустракаю яго з вязанкай лыку на балотнай сцежцы і на рэчцы ў лодцы бачу. I магу засведчыць: ні адзін вясковы хлапчук не здольны з такім спрытам, як ён, адчапляць блёсны ад калод, што ляжаць, на гора мне, у рэчцы Случ. Але пішу я аб ім не толькі з-за гэтага яго ўмельства, працавітасці, паслужлівасці. У ім ёсць тое, чаго, пэўна, у яго гады не было ў падлеткаў майго пакалення, у мяне і маіх таварышаў, таго ж Васіля Дзятлава, пра якога я яшчэ буду гаварыць, што прыйшло да нас пазней, што можна назваць памяццю сябе, памяццю сваёй зямлі.

Памяццю... Памяць гэтая абудзілася неяк раптоўна. Абудзілася, здавалася б, на першы погляд, у зусім не лепшы для гэтага час, калі больш за ўсё гаварылі пра людскую абыякавасць, чэрствасць. Была і яшчэ адна акалічнасць, якая здзіўляла: абуджэнне гэта заўважалася перш на вясковых людзях, у пакаленні, якое нарадзілася ў саракавых гадах, у іх дзецях ужо. I хоць дзіўнага хутчэй за ўсё ў гэтым нічога няма. У нашай памяці свае законы. Яна доўга спіць, як не патрывожаны атам, але ўрэшце выбухае. Калі-небудзь усё гэта будзе растлумачана. Калі-небудзь...

А зусім нядаўна была раданіца. На гэтай зямлі ці, праўдзівей кажучы, у гэтай зямлі ляжыць шмат людзей, якім мы абавязаны жыццём. Шмат і шмат каму з іх абавязаны жыццём і я.

Каля чыгуначнага пераезда на неабгароджаных лясных могілках спяць сястра і маці, што два гады вайны пранасіла мяне на сваіх плячах. На другім могільніку каля невялічкай вёскі магілка бабулі, якая разам з дачкою пасля смерці маці знайшла мяне ў бежанцах. Побач яшчэ адна магілка незнаёмай мне жанчыны, якая падабрала і абагрэла мяне ў тую ноч, калі загінулі сястра і маці. Вось да гэтых магілак і памкнуў я сёлета на Раданіцу, як гэта зрабіў трохі раней за мяне таварыш мой па дзіцячым доме Васіль Дзятлаў.

Гэта яго я бачыў перад сабою, калі пісаў аповесць «Суд у Слабадзе», расказваў пра Кольку Лецечку. Не спадзяваўся, што Васіль Дзятлаў жывы. Амаль што ўсе з дзетдомаўцаў, чый лёс падобны на лёс Васіля Дзятлава, хто ў дзяцінстве быў пракручаны праз фашысцкі канцлагер і каго пакалечылі там, не дацягнулі да паўналецця  — васемнаццаці  — дваццаці гадоў. А ў яго паўналецце я быў далёка ад Беларусі, у Кузбасе. З дзіцячага ж дома паведамлялі, як адзін за адным паміралі былыя немаўляты-канцлагернікі. Так вось пахаваў я і Кольку Лецечку  — Васіля Дзятлава.

Я жыў ужо ў Мінску, выйшла кніжка, і неяк аднойчы ў паштовай скрынцы знайшоў запіску, а ў ёй характэрным почыркам, нецярплівымі літаркамі: «Быў. Не дачакаўся. Жыву ў Беларучах Лагойскага раёна. Прыязджай. Васіль Дзятлаў». Так мы сустрэліся. У Дзятлава было ўжо трое дзяцей. Першая — дачка Таня.

— Калі ўсё, як было, расказаць, то яна Валянціна,  — гаварыў мне Дзятлаў.  — I метрыку выдалі  — Валянціна. За Таню давялося змагацца...

Таня, Таццяна  — так звалі Васілёву маці. Яна загінула па дарозе ў Азарыцкі канцэнтрацыйны лагер, загінула, каб чатырохгадовы тады Васіль Дзятлаў застаўся жыць. Ідучы ў той канцлагер, ён знямог і, пэўна, захварэў, таму што ў сакавіцкае балота пад Азарычамі фашысты зганялі жанчын, старых і дзяцей, якіх перад гэтым спецыяльна заражалі тыфам. Тысячы і тысячы чалавек. Іх збіралі і гуртам гналі да лініі фронту, каб спыніць наступленне Савецкай Арміі. Вася ўпаў на дарозе, маці закрыла яго сваім целам, наказала астатнім дзецям, а іх было ў яе яшчэ чацвёра, ісці далей адным, таму што яны маглі яшчэ ісці. А каля гэтага, нямоглага, рашыла памерці, прыкрыла яго сваім целам, як птушка птушаня, загадала маўчаць, не падаваць голасу: яе даб’юць, вось тады хай ён выпаўзае і ратуецца, як здолее, хай Бог ужо яго глядзіць і гадуе.

Яна ўсё прадугледзела: як гаварыла, так усё і адбылося. Яе дабілі. Закалолі штыком. Штык той прайшоў і праз Васю, перабіў яму барабанную перапонку. Васіль ад той вайны назаўсёды застаўся глухім. Ноччу ён апамятаўся, выпаўз з-пад мёртвай маці і пайшоў па слядах людзей, па трупах, што засталіся ляжаць на дарозе, у канцлагер, шукаць братоў і сясцёр. Там пасля смерці яго маці і маёй маці мы маглі з ім сустрэцца, але не сустрэліся. Убачылі адзін аднаго ўжо толькі ў дзетдоме. Але пра мінулае ў дзетдоме не гаварылі. Такі быў няпісаны закон: мінулага для нас не існавала, таму што ў ім мы ўсе адчувалі нейкую нябачную, але вельмі страшную для сябе пагрозу. Маўчанне было выратавальным. Час успамінаць сваіх бацькоў і сябе прыспеў, калі ў нас ужо нарадзіліся свае дзеці. I Васіль успомніў, што маці яго звалі Таццянаю.

А ў той дзень, калі нарадзілася на свет яго першая дачка, па ўсіх загсах краіны ўсе дзяўчынкі запісваліся толькі Валянцінамі. У космасе была Валянціна Церашкова. Зразумела, Васіль таксама ганарыўся першай жанчынай-касманаўтам, тым больш, яна мела дачыненне і да Беларусі. Але ўсё ж яго маці звалі Таццянаю.

I гэта быў яго першы бой за сваё імя, за сваё мінулае. I ў той дзень упершыню яно перастала яго палохаць. Такія дні, пэўна, зведаў і прайшоў праз іх кожны, хто хацеў ведаць сябе і сваё імя, хто хацеў бачыць свой працяг у дзецях і ўнуках. I ў гэтым трэба прызнаць заслугу не столькі бацькоў, колькі іх дзяцей, якія нарадзіліся пасля вайны. Ім, дзецям, было цесна ў тым катушку, якім абмежавалі сваё існаванне іх бацькі, што не заўсёды ведалі нават, дзе і калі яны нарадзіліся, колькі ім гадоў, дзе прэюць косці іх бацькоў. Падступілі з такімі пытаннямі да Васіля Дзятлава і яго дзеці. Адказ на іх быў за трыста кіламетраў, там, на Палессі, пад Азарычамі, дзе ляжала яго маці, дзе расстралялі бацьку, дзе загінулі дзве сястры. Трэба было ехаць за трыста кіламетраў, каб даведацца толькі, з якога ж ён года нараджэння..

I гэта было не надта лёгка. Архіў прыватным асобам даведак не даваў. Але Васіль ужо зацікавіўся самім сабою, таму што наогул прыйшла цікаўнасць да жыцця, хаця яно зноў ужо было пастаўлена пад пагрозу атамных, вадародных і нейтронных войн. Прыехаў у Мазырскі архіў, звярнуўся да яго работнікаў. Угаварыў, упрасіў. Вяртаўся назад дарогаю, якая ішла праз тыя самыя мясціны, дзе ён некалі, не памятаючы сябе, крочыў у канцлагер. Гэта была тая самая дарога, дзе засталася ляжаць яго маці і сотні, сотні іншых невядомых яму жанчын і дзяцей. Пралегла яна і каля Азарыцкага канцлагера, з якога ён выйшаў глухім, напаўсляпым  — ужо ў лагеры немец ударам прыклада пашкодзіў яму і вока  — і што тут самае дзіўнае ці жахлівае, я не ведаю, як і сказаць, Дзятлаў маўчаў пра гэта вока, не гаварыў ні адзінай жывой душы сорак гадоў, абмовіўся мне толькі сёлета... З канцлагера ён усё ж выйшаў жывым. Але там загінулі дзве яго сястры: Галя ад удару нямецкага прыклада і хвароб, Ліля, якую жыўцом кінулі нямецкім аўчаркам, каб тыя не забываліся пра смак чалавечыны...

Хто можа сказаць, які ўспамін, які сум тоіць у сабе лес, што быў сведкаю ўсяго гэтага. Сум і жалоба, сум і жалоба дрыжаць на кончыку кожнай зялёнай і жоўтай хваёвай іглінкі. А самі дрэвы адмаўляюцца, здаецца, там расці. Запаленае, хваравітае вока балотнай вады, што сорак гадоў назад паглынула Галю і Лілю. Жоўты сумны пясок пад жалобным сонцам і ветрам. Ніцая лаза, чэзлы алешнік і хвойнік, зацяты, як чалавек пасля цяжкай хваробы. Сярод гэтага хвойніку, алешніку і спаконвечнага пяску  — сціплы абеліск.

Дзятлаў прыехаў у Беларучы і на Раданіцу выправіўся зноў у дарогу. Але на гэты раз ён узяў з сабою і дзяцей: Таню, Васю, Лілю. I там, дзе ён не так даўно ехаў на аўтобусе, яны прайшліся пешкі. Ад той вёсачкі, з якой у сакавіку сорак трэцяга выгналі шасцярых Дзятлавых, і да Азарыцкага канцлагера, з якога яны выйшлі толькі трох: іх вынеслі, таму што самі яны ісці не здолелі, пранеслі праз міннае поле на руках чырвонаармейцы, а некаторыя з іх і падарваліся на тым мінным полі, таму што не маглі і падумаць, што фашысты, акрамя тыфу, паставяць яшчэ для аховы гэтага тыфу і мінны заслон, каб вакол заставаліся толькі смерць і могілкі, для ўсіх і кожнага.

Вось і я  — на незнаёмых мне, але родных могілках. Асцярожна кранаю помнік на магілцы маці і сястры, дзялю з імі свой хлеб-соль, выдзіраю старую траву на магільным грудку. Помнік перавязаны вышываным вясковым ручніком. Завязаў яго хтосьці таксама незнаёмы мне, але з тых, хто добра помніў маю маці. Такі ўжо вясковы звычай: пакуль памятаюць  — шануюць, не прамінуць, не абыдуць. А сёлета Дзень Перамогі і Раданіца амаль што супалі. I каля абеліска байцам і партызанам, што загінулі, аддалі жыццё за гэты глухі чыгуначны раз’езд сярод бору,— гара жывых кветак, ручнікі. За ўсім гэтым крыецца нешта куды больш значнае, чымся толькі простая даніна далёкай памяці, звычайнай удзячнасці.

Дзень Перамогі я з жонкай і сынам сустракаў у той роднай мне вёсачцы, у якой калісьці быў у дзетдоме. Ужо з самай раніцы каля помніка жыхарам гэтай вёскі, што не вярнуліся з вайны, стаялі піянеры. Крыху пазней да іх далучыліся, падышлі ўсе разам, як дамовіліся, ветэраны. А да нас у хату, паспешліва абыходзячы помнік і ветэранаў, старанна хутаючыся ў плашч, завітала Лідзія Людзвігаўна Танчынская. Я ведаю яе даўно, яшчэ з таго часу, калі быў у дзіцячым доме. Хата Танчынскіх насупраць дзетдома. Ведаю ўсіх яе пецярых дзяцей. З малодшым сынам іншы раз езджу на рыбалку, прабягаюся берагам рэчкі і возера паглядзець бабровыя хаткі, паназіраць за бабровымі гульнямі. Кожнага бабра ён тут, можна сказаць, ведае ў твар, клапоціцца аб кожным, абараняе ад браканьераў, улюбёны ў сваю вёску, рэчку, дубняк, як і Петрык, а мо і больш. Дарэчы, гэта ён дапамог Петрыку ўбачыць і зразумець прыгажосць родных мясцін, прыгажосць, непаўторнасць кожнага дрэва, кожнага лазовага куста.

Неяк улетку выцягнуў яго з хаты і павёў дубнякамі, Балонню, Свілёвам, Цэркаўкаю, ракой Случ, азярынамі Беліч, Белае, Гаманавымі куранямі, закружыў, закруціў і вывеў да калярова-белага прыпяцкага прасцягу з бялютка-белым пяском на беразе, волатамі дубамі і ясенямі, якія пачыналіся адразу за гэтымі абмытымі рачнымі хвалямі пяскамі, распісанымі лапкамі кулічкоў, буслоў і чапель. Петрык не вытрымаў:

— Слухай, Саша, а дзе гэта мы?

— Можна лічыць, пад прызбаю тваёй жа хаты,— адказаў Саша. Петрык не паверыў.

— Назад да сваёй хаты я дарогі адзін не знайду... Слухай, і гэта ў нас так хораша? Такое вакол хараство, і ўсё бясконца наша... Галава кружыцца.

Вось маці гэтага Сашы і прыйшла да нас у хату. Неяк сарамліва прысела на самым краёчку лаўкі, старанна прытрымліваючы плашч, каб ён не расхінуўся. Але калі садзілася, плашч усё ж крыху расхінуўся, і мне кальнула вочы каляровая эмаль узнагарод, што былі прышпілены да святочнай кофты. Гаворка наша нешта доўга не ладзілася, нешта стрымлівала і непакоіла Лідзію Людзвігаўну. Я гадаў, што, і не мог здагадацца. Жанчына між тым расказвала пра сваіх дзяцей, пра таго ж Сашу, як яна ўвесь свой век рабіла даяркаю ў калгасе, а ён ужо ў пяць гадоў, дзіця горкае, дапамагаў ёй.

— I не паверыце,  — гаварыла яна,  — той жа статак, што і сёння, а надойвала да чатырох тысяч літраў у год ад каровы. А сёння дзве тысячы  — ужо і добра... У перадавіцах хадзіла, а цяпер во ўжо і пальцы не гнуцца.

Нам з жонкай усё гэта было цікава, ды і сын прыслухоўваўся. Я распытваў Танчынскую, яна адказвала з сарамліваю ўсмешкаю, прыгадваючы тое сваё не такое ўжо і далёкае  — зусім не забытае, але як бы чужое:

— З сваіх рук групу ні на адзін дзень не выпускала. А перадавіца ж: то актыў, то семінар, то сесія дэпутацкая  — усюды мяне. А кароў, як сёння гэта робіцца,  — паехалі даяркі на экскурсію ў Кіеў, каровы равуць не доеныя,— даверыць на каго-небудзь чужога не наважвалася. Я ў раён ці вобласць, а Саша, Валя, Таня, Коля  — на ферму, даіць за мяне. Во як было... I сёння нагу ўдарыла, трэшчына касці, цягнула, пакуль магла, соткі пасеяла, грады пасадзіла, выбралася, выпхнулі мае мяне ў бальніцу, палажылі, а карову нашу Саша даіў. Ні старога, ні дзевак яна не падпускае.

I была ў яе словах радасць за гэтага самага блізкага малодшага сына, які застаўся пры ёй у вёсцы. А я пад яе ціхую, трохі сумную гаворку ўспамінаў Васіля Дзятлава, яго дзяцей, дзяцей той вёскі, у якой зараз жыў сам. Колькі ні прыязджаю да Васіля Дзятлава, ні разу не бачыў, каб яго сын ці каторая з дачок проста бавілі час. Малодшы Вася нешта ўсё бегаў то ў гарод, то на поплаў. I з такою ж сарамлівасцю, як і Лідзія Людзвігаўна, усміхаўся ў адказ на мае пытанні: што ён робіць, чаму не прысядзе.

— А я і так гуляю,  — гаварыў ён і з пустымі вёдрамі знікаў з хаты.

Ніколі не бачыў я, каб марнавалі свой час тры дачкі Марыі Герасімаўны і Пятра Савельевіча Канапацкіх  — суседзяў маіх па вёсцы, у якой жыву. Дзве старэйшыя Надзя і Наташа  — медсёстры, гараджанкі. Каля маці з бацькам  — толькі ў час адпачынку. I заўсёды ў працы. Трэба сказаць, што і сама Марыя Герасімаўна, пэўна, да гэтага часу так і не ведае, што такое вольная хвіліна. Нават калі хварэе, не прыляжа, абавязкова знойдзе, што трэба зрабіць во зараз, неадкладна. Прысела, кінуць вокам не паспела, падхапілася, пабегла, а следам за ёю Надзя, Наташа і малодшая, школьніца яшчэ, Шура, а за ёй ужо і пляменнікі, дзеці Наташы і Надзі: Саша, Дзіма, Рада, што шнурочкі. I так у кожнай хаце, асабліва калі надыходзіць пара садзіць бульбу ў калгасе і на сваіх сотках. Тады бялявыя, русявыя галоўкі дзяцей увесь дзень можна бачыць у полі. I ўвесь дзень пуста на рэчцы, пуста на вуліцы, пуста на Бабскім пляжы, у дубняку і лесе. Трэба сказаць, што сам паход у лес, на рэчку, калі ў хаце няма аніякай работы, у час адпачынку, калі проста надарылася вольная хвіліна, ніколі не бывае марным, дзеля ўласнага супакаення, дзеля любавання там нейкай прыгажосцю, адпачынкам: ягады, грыбы, жалуды, тычкі для памідораў, рабіна, ракушка  — усё гэта ў гаспадарку і для гаспадаркі. Вясковы чалавек, малы ці дарослы, не можа і кроку ступіць проста так. Гарадскому жыхару гэта цяжка зразумець, але, мне здаецца, я разумею: калі жывеш у вёсцы, колькі б табе ні было гадоў, павінен быць гаспадаром. Таму я з прыемнасцю адзначаю, што, акрамя вось такога, гаспадарчага падыходу да кожнага свайго кроку па гэтай зямлі, людзі здольныя яшчэ і прыкмячаць хараство зямлі  — дрэвы, рэчку, баброў. I зноў жа, гэта хоць і было патаемна, жыло заўсёды ў кожным  — з асаблівай сілай пачало выяўляцца ў апошнія гады. I што больш за ўсё цікава, гэта часцей за ўсё зыходзіць ад старых, хоць старыя часцей і скардзяцца. Мой сусед дзед Гаўрыла неяк сказаў:

— Чым займаўся, што ведаў мой бацька, калі састарыўся: лапці, рыбіна да стала і дровы. А я сёння ўсё: і плуг, і каса, і сякера  — дзед, маладзён і баба. А само б пажыць цяпер. Хлеб у магазіне печаны прадаюць штодня, пенсія ваенная  — не бядую. Акацыя над вокнамі цвіце, што мёд пахне...

— Само б цяпер пажыць,  — уздыхае, няёмка седзячы на краёчку, Лідзія Людзвігаўна.

— Што ж перашкаджае, што не дае жыць?  — пытаю я ў яе.  — Дзеці ўжо выраслі, а сёння ж да ўсяго яшчэ і свята. Ветэраны ўжо ў клуб пайшлі! Перамогу адзначаць.

— ...Пайшлі ў клуб, а я вось да вас. Не ветэран і не ўдзельнік. А была ж, была ў арміі. Дзеці спакою не даюць: мамо, дабівайся. Ты ж не горшая за другіх, і мы ў цябе не горшыя. А ты і ў Нямеччыне пабывала, столькі ліха хапіла.

Сорак з нечым гадоў назад трынаццацігадовую Ліду Танчынскую разам з яе старэйшаю сястрою вывезлі ў Германію. Парабкавала там у нейкага баўэра, прыйшоў час вызвалення  — пайшла ў салдаты, узялі ў дапаможны батальён, далі дзяўчынкам гімнасцёркі і вінтоўкі. Настаў пераможны май  — атрымала медаль «За победу над Германией». А ўжо калі скончылася вайна, дэмабілізавалася, прыехала дамоў. I было не да ўзнагарод. Медалёк той згубіўся. Калі гаварыць праўду, украў яго адзін чалавек. Хто гэты злодзей? Ухажор яе пляменніцы. Папрасіў панасіць, пакрасавацца і не аддаў. Увогуле яна не вельмі ўжо настойліва і спраўляла яго. Але прыспеў час, і аднавілася сапраўдная цана баявых медалёў і ўзнагарод.

Каля помніка загінуўшым і ў гэтай глухой палескай вёсцы сталі ў ганаровую варту яе дзеці і таксама адчулі, колькі і што каштавала нам перамога, і патрабавалі ў маці, можна сказаць, справаздачы: як яна жыла, што рабіла ў гады вайны, калі ваявала, чаму не за агульным сталом з тымі, хто таксама не адседжваўся ў кустах. I пачала шукаць свой медалёк Лідзія Людзвігаўна, распытваць у людзей, дзе жыве і ці жывы патрэбны ёй чалавек. Дазналася, жывы, толькі далёка, за ракою, за бетонкаю, аж у другім раёне і другой вобласці. Выправілася да яго ў самую што ні на ёсць гарачую для гаспадаркі пару. I сустрэлася з ім на бульбяным полі.

Ужо сталага веку мужчына ішоў за плугам, жанчыны следам раскідвалі гной і садзілі бульбу. Дзьмуў злы вецер са снегам і дажджом. Яна стаяла на краі поля, чакала, калі вызваліцца араты, не хацела яго ганьбіць, спадзявалася, што ўсё абыдзецца па-добраму. Дачакалася, паклікала, адвяла ўбок:

— Пазнаў?

— Не... што-та не пазнаю...

Яна бачыла па яго твары: пазнаў.

— Аддай медалёк.

— Які яшчэ медалёк? Не браў я ў цябе, не браў.

— Ой, браў, аддай па-добраму. Пасаромейся людзей, жонка ж настаўніца...

— Настаўніца,  — адказаў мужчына,— так, а медаля твайго ў мяне няма.

З гэтым «няма» Лідзія Людзвігаўна і пайшла дамоў, не атрымалася ні па-добраму, ні па-благому. Людзі ўсё ж падышлі да іх, пачулі іх гаворку, даведаліся, чаго яна дамагаецца, навошта за край свету біла ногі. I потым, пазней, праз іншых людзей пераказвалі ўжо ёй, што, здаецца, бачылі ў таго чалавека медаль «За победу...».

— А ён жа не ваяваў,  — гаворыць Лідзія Людзвігаўна,  — гэта я добра ведаю, значыць, падстройваецца пад удзельніка. Так мне і дзеці мае гавораць. А я не магу і дакументаў за вайну дабіцца. Пісалі сыны і дочкі ў архіў: у нас, маўляў, дакументаў такой роты няма, а дзе ёсць, не ведаем...  — Лідзія Людзвігаўна разводзіць рукамі. Плашч зноў расхінаецца, выбліскваюць медалі і знакі Працоўнай доблесці. Але медаля «За победу над Германией» сярод іх няма. Таго самага медаля, якому, здавалася, калісьці ніякай цаны няма і якім мы ў маленстве адразу пасля вайны гулялі ў прысценак. А сёння яму сапраўды няма цаны, таму што няма і не можа быць такіх грошай, якімі можна заплаціць за нашу перамогу. У адной толькі Беларусі гэта больш як два мільёны жыццяў. Пра гэта ведае, памятае кожны школьнік Беларусі. I гэтая памяць ужо наша спадчына. Яна не толькі ў чалавеку, дарослым і школьніку, але і ў той зямлі, якую атрымае сённяшні школьнік у спадчыну сабе, у полі, на якім расце сёння жыта, у кожным подыху ветру.

Круціць, пятляе па Палескай упадзіне славутая рэчка Прыпяць, падмывае стромыя берагі, векавыя дубы. Не так даўно ўпаў дуб непадалёку ад вусця Случы, якраз там, дзе любяць купацца вясковыя хлопчыкі. I Петрык, і Саша Танчынскі. Упаў і агаліў дзве труны з прахам матросаў Дняпроўскай флатыліі. I прыгадалі людзі, што адбыўся тут некалі смяротны бой. Сышліся нашы і фашысцкія бранякатэры. Здавалася б, столькі часу мінула, усё ўжо сплыло бягучай вадой, прарасло травой. Не. Прозвішчы матросаў пакуль што невядомыя. А сярод вясковых дзяцей пайшла ўжо гуляць легенда. Ці не яе чуюць хлопчыкі і дзяўчынкі, выходзячы ў поле ці лес, здзіўлена і засяроджана заміраючы пад шатамі векавых дубоў, пад узмахамі белых бусліных крылаў, тых самых буслоў, якія так падобны на дзяцей, што адчыняюць першыя дзверы свету і ў свет, у мір.

Каб жыта сеяць і жаць яго

Я не адношу сябе да тых пісьменнікаў, якія пішуць пра вайну. Таму што сапраўды не пішу пра вайну, яе бітвы і атакі. Героі маіх аповесцей «Высакосны год», «Суд у Слабадзе» ідуць нібы па ўзбочыне вайны. Іх лёс  — гэта больш рэха вайны, яе спараджэнне. У гэтым сэнсе, калі перафразіраваць вядомае выслоўе: усе мы выйшлі з вайны. Выйшлі з яе і мае героі  — не салдаты, не генералы  — дзеці, жанчыны, старыя.

Права пісаць пра вайну як пра вайну заваявалі ў далекаватых ужо сорак першым  — сорак пятым тыя, хто непасрэдна ўдзельнічалі ў ёй, для каго яна не толькі гісторыя, а частка ўласнага жыцця. І ў шырокім патоку прозы пра вайну мне пакуль што не даводзілася чытаць кнігі, напісаныя лепш, чым тая, што напісана самім удзельнікам вайны.

Спрэчкі аб шляхах развіцця ваеннай літаратуры не новыя. Я памятаю іх з пяцідзесятых гадоў. Тады тэрмінова патрабавалася новая «Вайна і мір» пра Вялікую Айчынную. Але Льва Мікалаевіча сярод жывых не знаходзілася. Пад уражаннем гэтых спрэчак, займаючыся ў Літаратурным інстытуце, я пісаў у курсавой рабоце, што ён абавязкова паявіцца, народзіцца, наіўна мяркуючы, як, мабыць, і многія іншыя з тых, хто прыслухоўваўся да гэтых спрэчак і сам спрабаваў пісаць, што новага Талстога засталося чакаць зусім нядоўга. І сумнавата было слухаць іншыя высновы тэарэтыкаў: новы Талстой не патрэбен. А «Вайна і мір» будзе, калі яна яшчэ не напісана, дык пішацца, так сказаць, калектывам аўтараў. І вось ужо да гэтай «Вайны і міру», якая ўсё яшчэ пішацца, далучыліся новыя аўтары, многія з якіх не ведалі вайны і не бачылі яе, але напісалі пра яе тамы, куды больш салідныя па аб’ёме, чым тамы самога Льва Мікалаевіча.

Я ні кроплі не хачу кінуць цень сумнення на вартасць гэтай калектыўнай працы. Але ёсць у гэтай эпапеі і такое, што міжволі вымушае згадаць адно вясковае вяселле на Палессі, зрэшты не так само вяселле, як адну сустрэчу на гэтым вяселлі. Вяселле было як вяселле. Усе ўжо няблага падвесяліліся і, як вядзецца па сённяшні дзень (гэта, дарэчы, асаблівасць усіх вясковых гулянак), выйшлі на вуліцу, пачалі ўспамінаць, вядома ж, вайну. Хто ваяваў, хто адседжваўся, а хто  — больш таго  — і памагаў акупантам. Свяціла майскае сонейка, грымеў бубен, іграў баян. І віравалі вось такія страсці, наспявала пад кадрылю бойка. Але гэта толькі як ілюстрацыя да таго, што адбываецца сёння на вясковых гулянках. Мяне ж уразілі не гэтыя спрэчкі, не гэта размежаванне і боль, як віно адно распальвала. Сярод тых, што скакалі пад баян і бубен, быў дзядок. І было ў ягоных скоках штосьці настолькі заўзята адчайнае, тужлівае, што не заўважыць дзядка было проста немагчыма. Я паспрабаваў загаварыць з дзедам  — нічога не атрымлівалася. Ён мне проста не адказваў, усміхаўся і адыходзіў ад мяне. Пачаў распытваць знаёмых: «Нямы ён ці што?» Не, няшчасны, а ўвогуле незразумелы. Маўчун. Трыццаць гадоў назад свядома змоўкнуў. А трыццаць гадоў назад —у дзень вяселля трыццаць —адбылося вось што. Гэты дзед —тады яшчэ зусім не дзед, партызан, у адзін дзень пахаваў чатырох сваіх сыноў. У іхняй смерці не было нічога гераічнага. Недарэчнасць, страшэнная выпадковасць.Двое, як я зразумеў, загінулі ад шалёнага, сляпога снарада, а двое беглі да яго, да бацькі, і наскочылі на міннае поле. Ён сам вынес іх з гэтага поля, сам пахаваў. І з таго часу змоўкнуў. Дык вось, я не ведаю большага болю, чым гэтае  — што задоўжылася на трыццаць гадоў —маўчанне. Тут для мяне падыходзіць горкаўскае: можаш не пісаць  — не пішы. Старому не было больш пра што гаварыць са светам. Ні сябе, ні сваю старую, якая жыла з ім побач, ён не мог суцешыць словам. Хоць нішто іншае не было чужое яму, нават, як бачыце, вяселле і скокі.

Разумею, што гэтым параўнаннем заслугоўваю папроку, накшталт, калі цяжка ставіць на адзін узровень кнігі, напісаныя тымі, хто вынес усё на сваіх плячах, і тымі, хто нарадзіўся пасля вайны, дык так можна перакрэсліць многае, у тым ліку і гістарычную літаратуру. Не ведаю, як наконт усей гістарычнай літаратуры, але тое, што перажыта А.Адамовічам, Я.Брылём, В.Астаф’евым, В.Быкавым, Р.Бакланавым, У.Багамолавым, Ю.Бондаравым, заўсёды будзе вызначаць недасягальную ступень праўдзівасці, існасці напісанага імі, якім бы талентам ні быў надзелены той, хто ідзе ўслед. Таму, напэўна, пасля многага напісанага пра вайну ўсё ж змог сказаць пра яе сваё слова і Вячаслаў Кандрацьеў.

Мінулая вайна, напэўна ж, не скора пакіне літаратуру. І будзе яшчэ сказана пра яе шмат новага, невядомага нам, таму што яшчэ жыве на свеце фашызм, і фашызм ваяўнічы. І будучыя аўтары ніяк не змогуць абысці яго. Да ўсяго гэтага, кажучы пра беларускую літаратуру  — а ў нашай літаратуры няма ніводнага аўтара, які б так ці інакш не дакрануўся да тэмы вайны  — нельга забываць пра тое, што ў нас няма ніводнай сям’і, ніводнай хаты, якіх бы не зачапіла вайна і ў якіх бы і па сённяшні дзень і асабліва ў сувязі з сённяшнім днём не жыла б вайна. Кожны чацвёрты  — гэта статыстыка. Страшная, але яшчэ страшнейшая, калі ўдумацца, што гэта не проста статыстыка, што гэта кожны з жывых сёння беларусаў пазбаўлены чвэрці сябе. І рана гэтая крывавіць. А пра тое, што гэта сапраўды так, сведчыць кніга Алеся Адамовіча, Янкі Брыля і Уладзіміра Калесніка «Я з вогненнай вёскі…» Для мяне гэта зусім не кніга. Гэта жывыя галасы, жывы боль, які жыве і сёння ў кожнай беларускай хаце, хоць на зыходзе ўжо амаль саракавы год, сарачыны, і ўсё павінна было б забыцца, але не забываецца.

Больш таго, чым больш часу аддзяляе людзей, для якіх вайна, смерць была паўсядзённым, страшным побытам, такім, пра які стараліся не ўспамінаць, не гаварыць, каб захаваць здольнасць пачаць жыццё нанава, тым больш беражліва пачынаюць цяпер беларусы адносіцца да свайго мінулага, перадаваць яго ўрокі наступнікам. Цяпер можна. Цяпер не зойме дыхання. Вытрымае крыху акрыялае сэрца.

Жыве ў вёсцы Беларучы Лагойскага раёна Васіль Дзятлаў. Мы былі з ім у адным дзетдоме, жылі ў адным пакоі, можна сказаць, спалі ў адным ложку. Але я зусім не ведаў нічога пра яго мінулае, акрамя таго, што было відавочна: ён выйшаў з гэтага мінулага інвалідам, глухім, і толькі калі ўжо быў напісаны «Суд у Слабадзе», Васіль Дзятлаў адшукаў мяне і расказаў, хто ён, адкуль і чаму. Калісьці на Жлобіншчыне жыла досыць вялікая па сённяшніх мерках сям’я Дзятлавых: тры браты, сястра. У сорак трэцім іх разам з маці пагналі ў Азарыцкі канцлагер, адзін з самых страшных, напэўна, канцлагераў, якія былі ў час мінулай вайны, таму што былі сагнаны ў яго сярод балота жанчыны, старыя і дзеці, спецыяльна заражаныя тыфам. Да гэтага балота маці Дзятлавых не дайшла. Не вытрымаў сярэдні сын, Вася, упаў сярод дарогі. Маці прыкрыла яго сваім целам, просячы яго толькі аб адным  — каб ён не падаў голасу. Немец, паліцай, можа быць, закалоў, быццам так сабе, між іншым, яе штыком. Гэтым штыком пашкодзіў Васю барабанную перапонку. Людзі, браты давалаклі яго да канцлагера. Там загінула сястрычка —самая малодшая сярод іх. Яе проста кінулі на корм нямецкім аўчаркам. Надышла немата, не фізічная. Ёсць, мусіць, нейкая ахова і ў памяці, нейкі бар’ер, ці што, за які гэтай памяці сягнуць нельга, не забіўшы сябе. Нешта такое, відаць, адбылося і з памяццю Васіля Дзятлава. Ён не мог успамінаць аб тым, што было, але і забыць не мог. Пасля заканчэння тэхнікума яго накіравалі ў вёску Янушкавічы Лагойскага раёна. Усё было добра, але ў гэтай жа гаспадарцы кіраваў брыгадай вельмі дзелавы і талковы чалавек. Дзятлаў паладзіў з ім і працаваў, пакуль не дачуўся, што гэта былы паліцэйскі. І вось тут пачалося. Амаль як у Шамякіна  — у яго рамане «Вазьму твой боль», Дзятлаў расказваў мне, што ён адчуваў: рана ці позна іх дарогі перакрыжуюцца. І першая гаворка іх пра колішняе адбылася. Былы дзетдомавец, вязень канцлагера спытаў былога паліцэйскага, як таму жывецца з крывёю на руках.

– А я быў у паліцыі не тут,  — адказаў той.  — Я ў Францыі быў у паліцыі.

Дзятлаў звольніўся і паехаў з Янушкавічаў. Калі ў яго нарадзілася дачка, ён назваў яе Таццянай. Так звалі яго маці... Аднойчы збуджаную памяць ужо нельга прымусіць замоўкнуць. І ёсць, напэўна, нейкая заканамернасць у тым, як да нас вяртаецца гэтая памяць з цягам часу. Гэта адбываецца ў жыцці. Гэта ўласціва і літаратуры. У Васі Дзятлава памерлі два браты, якія прайшлі разам з ім праз канцлагер, малодшы і старэйшы. Ён застаўся адзіны ў родзе Дзятлавых. Пахаваў братоў, узяў дзяцей  — Таццяну, Лілю і Васю  — Васіля Васільевіча, сам ён таксама Васіль Васільевіч,  — і павёз іх туды, у Азарычы, дзе назаўсёды засталіся маці і сястра. Сам ён пра гэта кажа так: я ведаю, адчуваю, быць мне тут засталося нядоўга, два браты ўжо леглі ў магілу, дык хай хоць дзеці мае ведаюць, адкуль прыйшлі і праз што прайшлі Дзятлавы. Пайшоў у архіў, выпрасіў даць даведку, з якога года ён нараджэння, таму што дагэтуль жыў па дзетдомаўскіх дакументах, якія вызначыла яму пасляваенная экспертыза. А тут яму спатрэбілася ведаць праўду, маленькую, але ўсю праўду пра сябе.

Надышоў час успомніць гэтую сваю праўду. І гэта не толькі час і праўда Дзятлава, але і ўсіх іншых, хто так ці інакш зведаў пакуты на той вайне і ад той вайны, што зводзіла жыццё чалавечае да нуля. І гэтае нулявое затоенае існаванне задоўжылася амаль на сорак гадоў. Прычын таму мноства: і аберажэнне сябе, і болевы парог памяці. І тое, што адразу ж па вайне ў літаратуры, у мастацтве ішла гаворка пра вайну пераможную. У Калінкавічах, маім родным гарадку, ёсць тры ўскраінныя вуліцы  — Падольскія. На адной з іх рос і я. Многія з нас не дачакаліся з вайны бацькоў, у многіх з нас няма бацькоў, іх расстралялі на нашых вачах, жывымі спалілі мацярок, сясцёр і братоў. Але аб жорсткасці вайны мы ўпершыню даведаліся і загаварылі пасля «Маладой гвардыі» Фадзеева. Гэта было першым штуршком. Пасля гэтага мы цьмяна пачалі і самі штосьці ўспамінаць, асцярожна пускаць саміх сябе ў сваю памяць. А цяпер прыйшоў час адкрыць яе і для іншых.

І я лічу з’яўленне «Я з вогненнай вёскі…» і «Блакаднай кнігі» зусім не выпадковым. Яны павінны былі з’явіцца, таму што абрынуліся плаціны і надышоў іх час. Хоць, не буду ўтойваць, пачынаючы чытаць «Блакадную кнігу», я падумаў быў: навошта? Навошта гэта Алесю Адамовічу? Ёсць жа «Я з вогненнай вёскі…» А дакрануцца хоць бы памяццю да нашых вогненных вёсак і не апячыся немагчыма. Навошта ж зноў? Я зразумеў гэта, дайшоўшы да дзённікаў Юры Рабінкіна. «Блакадная кніга» не толькі аб тым, што было і як было ў Ленінградзе, гэта і папярэджанне ўсім, хто піша і думае пісаць пра вайну.

Народ памятлівы. І яму патрэбна не падабенства праўды, а праўда, якая павінна быць заўсёды на ўзроўні яго праўды, яго бачання і асэнсавання таго, што было, і таго, як пра гэта ён сам гаворыць, складае свае міфы і легенды пра мінулае.

Пры выездзе з Мінска ёсць мясціна, якая называецца Масюкоўшчынай. Калісь пасёлак, а сёння ўжо гарадская ўскраіна. А ў гады вайны там быў канцлагер для савецкіх ваеннапалонных. Некалькі гадоў назад я жыў у пасёлку Масюкоўшчына, часта даводзілася ездзіць на работу на спадарожных машынах. Неяк трапіўся вельмі вясёлы, зухаваты шафёр. Праязджаем міма канцлагера, ён усміхаецца: бабулю ўчора падвозіў. Пытаецца ў яго: што гэта за агонь тут гарыць? Канцлагер, кажу, тут быў, восемдзесят тысяч чалавек загінула. Бабка рукамі ўспляснула: гэта яны сёння прараслі кукурузай. Поле, дзе быў канцлагер, было засеяна кукурузай. Яна бачыць яе і кажа пра яе: сёння кукуруза, а заўтра яны падымуцца ўсе, падымуцца і пойдуць, усе восемдзесят тысяч, сыночкі мае… І шафёр зноў засмяяўся. Ён не мог паверыць, што яны сапраўды падымуцца. Ну, адзін, можа. А каб усе восемдзесят тысяч… Як гэта кукуруза… Тут яму проста не хапала ўяўлення. Ды ні ў каго, пэўна, не хопіць. Але ж Яны падымаюцца і ідуць. Сотні тысячаў падымаюцца і ідуць з адной толькі «Блакаднай кнігі», кожны трэці беларус з кнігі Адамовіча, Брыля, Калесніка «Я з вогненнай вёскі», з не так даўно надрукаванай аповесці Васіля Быкава «Знак бяды».

І гэта тыя, што ходзяць, адроджаныя з небыцця, бачыліся, калі я чытаў аповесць Быкава. Бачылася і іншае. Прамая сувязь паміж гэтымі трыма такімі рознымі на першы погляд кніжкамі. Дзве з іх дакументальныя да такой ступені, што, здаецца, перадаюць нават галасы, інтанацыі. «Знак бяды» ж  — мастацкі вымысел. І аповесць гэта не толькі пра вайну, зусім не пра мінулае. Вось таму ўсе тры яны для мяне адзіныя. Літаратуры патрэбна асэнсаванне вайны. Але ж літаратура жывіцца памяццю мінулага і словам зусім не дзеля таго, кааб проста ўспамінаць, жахацца і жахаць іншых. Дзядулю, пра каторага я ўжо гаварыў вышэй, ужо нічым не запалохаеш. Яму трэба даць мову і слова, а то і прымусіць гаварыць  — вярнуць да жывых, як вярнуўся Васіль Дзятлаў. І прабачце мне, мо я і памыляюся, толькі ж усё роўна настойваю: да жыцця яго вярнула літаратура, тагасветныя галасы, непасрэдна звернутыя да яго, галасы пакутнікаў, жывых і нябожчыкаў, якія гучаць з твораў Адамовіча, Брыля, Калесніка, Граніна, Астаф’ева, Бондарава, Бакланава. Калі б ён чуў і слухаў нешта толькі іншае, да прыкладу, пра надоі малака, торфаперагнойныя гаршочкі, ён бы і не ведаў і не здагадваўся пра таго, хто жыве ў ім, чаму так смыліць, бядуе і непакоіцца душа. А мастацтва, літаратура, няхай і ўскосна, вызваліла яго памяць, размарозіла душу. Прымусіла загрузіць душу, даць волю і веру сваёй памяці. Вось таму і ў сваіх дзецях ён не забыўся пра сваіх бацькоў і маці. Павёз дзяцей туды, дзе колісь жылі і паміралі яго бацькі. А дзецям яго вайна  — гэта ўжо гісторыя, нешта застыглае ў бронзе і граніце. І на Азарыцкай зямлі, там, дзе месціўся некалі канцлагер, метал і камень ажылі. Былое прайшло праз іх сённяшняе дзяцінства, стрэмкай, недаляцелым асколкам снарада ці міны мовіла нешта ім. І прыйдзе дзень, слова, моўленае на магіле іх бабулі, узгадаецца ім, прымроіцца. Адгукнецца, загаворыць рэха ва ўсіх, хто бачыў вайну ці датыкнуўся да яе праз сваіх бацькоў. І зноў жа, не без уздзеяння і прымусу сапраўднага мастацкага, пісьменніцкага слова. Яго праўды і моцы. Таго знітавання, зваротнай сувязі і яднання стагоддзяў, непарыўных паміж жыццём і літаратурай.

…У адной з вёсак Жыткавіцкага раёна памёр былы паліцай. Пасля вайны ён атрымаў па заслугах. Адсядзеў ад званка да званка тое, што прызначыў яму суд. Вярнуўся ў вёску. Рабіў у калгасе, як усе, мо нават і лепей. Але калі пасля смерці панеслі яго на вясковыя могілкі, вёска паўстала. Былы падлетак-партызан, які ў трынаццаць гадоў ад немцаў страціў нагу, заступіў труне з нябожчыкам дарогу. Не пусціў на могілкі. І вёска падтрымала яго. Вось што такое памяць і суд людскі. Я ўзгадваю пра гэта яшчэ і таму, што апошнім часам даведаўся пра нешта не менш ашаламляльнае.

Усе мы добра помнім, што шмат з тых, у каго рукі ў крыві ці не па локаць, уцяклі на захад разам з фашыстамі і пабеглі вельмі далёка ад гневу і суда народа, за акіян, там і супакоіліся. Утварылі свае могілкі, выгарадзілі іх высокімі платамі, паставілі варту. Дык вось на тых платах напісана, што заходзіць на тыя могілкі забаронена. У кожнага, хто ступіць туды без дазволу, будуць страляць без папярэджання. Былыя нацысты, мёртвыя нацысты працягваюць вайну, працягваюць страляць і забіваць ужо з магіл. Фашызм заўсёды страляў першым і без папярэджання, і іх нябожчыкі здольны тварыць толькі смерць і сёння.

І пра гэта нельга забываць жывым. Гэта памяць павінна жыць не толькі ў кнігах.

Сцежкі мінулага не павінны зарастаць травой небыцця, пра якую пісаў не так даўно ў газеце «Звязда» журналіст А. Лукашук. А ён распавёў у сваім нарысе пра тое, як школьнікі знайшлі ў вёсцы Аляшковічы Камянецкага раёна брацкую магілу часоў Вялікай Айчыннай вайны. І ў той жа вёсцы знайшоўся прадпрымальны хвацкі брыгадзір з колішніх паліцаяў, які адбудаваў на брацкай магіле танцпляцоўку. І танчылі на ёй кадрылі, полькі і вальсы, пакуль у вёску не зазірнулі следапыты.

Дык вось тая брацкая магіла парасла не толькі травой забыцця: жывыя ў той вёсцы страцілі душу і памяць. І такая абыякавасць да мінулага, да праху, з якога мы ўсе прараслі, уласціва, на вялікі жаль, не толькі аднаму чалавеку ці канкрэтнай вёсцы. У маёй памяці яшчэ і сёння тое, як і не ў такія ўжо далёкія пяцідзесятыя гады прыбіралі з вёсак і гарадоў адзінокія, а часам і брацкія магілы, звозілі астанкі салдат мінулай вайны ў адно месца. І як жа неахайна, брыдка і проста не па-людску гэта рабілася. Я помню гэта на станцыі Калінкавічы. Помню сваю роспач, роспач і абурэнне дарослых, былых воінаў і іх удоў. Сёння Лукашук, зусім яшчэ малады хлопец, былы студэнт, гаворыць пра гэта адкрыта, з болем. Гэты боль павінен несці ў сабе кожны, хто бярэцца за пяро. Боль і праўду не пабочнага наглядальніка, не проста памінальніка  — чалавека, які гаворыць пра вайну таму, што думае аб міры, дбае пра жыта для дзяцей і ўнукаў.

Паміж цюленем і акрабатам, альбо Энергія надзеі

Гэта было мінулай восенню і ўсяго за дваццаць–трыццаць кіламетраў ад стольнага нашага града Мінска.Як мы памятаем усё гэта, мінулая восень прайшла ў чаканні добрага надвор’я, бабінага лета, як цёплага позірку і добрага вока перад зацяжнымі дажджамі, восеньскай пахмурнасцю, без сонечнага святла зімы. Але мільгалі дні, ішлі дажджы, наплывалі туманы. А бабінага лета ўсё не было і не было. І можа з-за гэтага абрыдлага слотнага чакання, калі лета раптам настала, яго проста не заўважылі. Адзін-адзіны кароткі восеньскі дзянёк, калі са світанкамі  — лёгкі марозік і хрумсткі іней на траве і па ржышчы, а сонца, што ўзышло, незразумела дзе выспеліла і запусціла ў неба павучынне з малюсенькімі павучкамі.

Той крамянай раніцаю я апынуўся на невялічкай станцыі Седча, нічым не адметнай, калі не лічыць багацце дачных куратнікаў, што акружылі яе з усіх бакоў. Усе цягнікі, пасажырскія і таварнякі, праскоквалі Седчу сходу, толькі пазвоньвалі аскалепкамі шыбак разбітыя, як пасля бамбёжкі, вокны невялікага вакзальчыка. Спыняліся тут адны толькі электрычкі. І валам валіў з іх люд дзелавы, працавіты і гаспадарлівы  — заклапочана дачны, як у пасляваенныя гады вясковыя бабулі ў горадзе, абвешаны спераду і ззаду сумкамі, торбамі, рукзакамі, з сякерамі і рыдлёўкамі ў руках, з саджанцамі і кустоўем смародзіны, агрэсту пад пахай.Увесь гэты люд, не прыкмячаючы ні прыгажосці дня, ні павучыння над зямлёй, спешна выціскаўся з вагонаў і, не збіваючыся з нагі, хуценька разыходзіўся ва ўсе бакі да сваіх калумбарыяў. Мне было нават крыху крыўдна за гэтую іх абыякавасць і дзелавітасць. Хоць бы на імгненне спыніліся, выпрасталіся, уздыхнулі вольна. Ды куды там!

Застыў нечакана сам я, наблізіўшыся да краю невысочанькай платформы метраў за сорак ад раздзёўбленага перабудовай вакзальчыка. Між рэйкамі і платформай ляжаў чалавек, тое, што калісьці было чалавекам. Па колеры і порыстасці скуры, хутчэй свінячая туша з успоратым, абрэзаным, як кубак, чалавечым чэрапам. Голы, бязрукі, бязногі, невідушчы. Наляцела чарговая электрычка. Выдала чарговую порцыю людскога тавару. Тавар той шугануў з вагона, які спыніўся дзвярамі якраз над трупам, і, не збіўшыся з нагі, не змяніўшыся ў твары, пайшоў за несеным ветрам павучыннем да сваіх маўзалеяў.

Не бачаць, не ведаюць, падумаў я і кінуўся ў вакзальчык.

– Бачылі, ведаем,  — адказала мне там адзіна прысутная службовая асоба ў чыне касіркі.  — Нават хто гэта, ведаем. Хлопец з суседняй вёскі, адслужыў у войску, і ўчора вечарам зарэзала цягніком…

– Учора?  — гэта быў не мой голас і не маё пытанне. Гэта было рэха пяцідзесяці пражытых мною гадоў. А можа, і чыёсьці другое рэха: «Под насыпью, во рву некошеном лежит и смотрит…»

Адшукаўся на пероне і міліцыянер, капітан:

– А што я магу зрабіць. Ляжыць і будзе ляжаць, галава ў яго ўжо не баліць… Няма бензіну, каб заправіць машыну, забраць труп.

Да гэтага мне здавалася, што за сваё жыццё я да канца зведаў, што такое адчай бездапаможнасці. Але такога, паверце мне, я не перажываў. Усе мінулыя мае беды і нягоды былі толькі маімі бедамі і нягодамі. І я нават хаваў іх як мага глыбей, як штось ганебнае і заразнае. Тут жа адчай быў прылюдна страшэнны і, мне здаецца, бессаромны ў сваёй гранічнай шчырасці. Бессаромны з усіх бакоў. З боку жывых, што, не збіваючыся з нагі, пераступалі праз труп, і з боку самога трупа, пазбаўленага ўжо мозгу, з успоратым, абрэзаным, як кубак, чэрапам, з просьбаю і выклікам выстаўлены небу, павучынню, што ляцела па ім, прыліплым да таго павучыння малюсенькім, як птушыная зрэнка, павучком. І здавалася, што гэта на тонкім павучынні адлятае ў нябыт чалавек, чалавецтва і чалавечнасць.

І яшчэ, гэта здаецца мне ўжо сёння, з гэткім жа адчаем бездапаможнасці і ўсведамленнем нарастаючага ўнутры нас пачуцця здрады нечаму жывём усе мы апошнія тры-чатыры гады. І здраджваем мы штодня не каму-небудзь, не якім-небудзь міфічным ідэалам, а самім сабе, закладзеным генетычна ў нас да кастрычніка семнаццатага года рэшткам чалавечнасці і нармальнасці. Мы, падобна, ажывёльнены нашым сённяшнім побытам, у якім немагчыма прадбачанне заўтрашняга дня, жыццё з позіркам, што забягае крыху наперад, не толькі сабе пад ногі, а і далей, за далягляд. І ніякага святла ў канцы тунеля. Адны толькі крушэнні і катастрофы. Распад сістэмы, ладу, дзяржаўнасці, асобы. І душа ў пастаяннай збянтэжанасці і спакусе жыць прасцей, гэта значыць  — элементарна прымітыўна, інстынктамі і толькі інстынктамі. А свет няхай сабе разбураецца, коціцца ў апраметную. Мы і каля пякельнага вогнішча пагрэемся.

Эйфарыя першых дзён свабоды, што звалілася быццам з неба, прадпісаная нам, як і ўсё ў нашым ранейшым жыцці, закончылася. Настала непазбежнае і простае  — час выбару, асэнсавання сябе ў часе. І гэты цяжар, цяжар свабоды выбару раздушыў нас, звіхнуў душэўна і вывіхнуў. Хоць атручанасць і зрушанасць свядомасці  — гэта ў нас было заўсёды. Цяпер жа звіхнутасць яшчэ пры нараджэнні і атрута, спажытая намі разам з малаком мацярынскім, даганяюць і помсцяць нам. Мы былі па-жабрацку самаўпэўненыя ў мінулым, хоць па прыродзе сваёй мы — людзі без мінулага. Наша мінулае, наша гісторыя  — гэта гісторыя з выкалатымі вачамі. Гісторыя таго, як мы самі ёй у хутка старэючых школьных падручніках выколвалі вочкі.

Ніякіх багоў, багі мы самі, а пісьменнікі ніяк іначай, а толькі ўладары чалавечых душ, інжынеры чалавечых душ. Як уручылі членскі білет, так з той хвіліны ўжо не нармальны звычайны чалавек, а ўладар і інжынер.Таму, відаць, так ірваліся і рвуцца ў членства Саюза пісьменнікаў. І я думаю, што па гэтым членстве Беларусь сёння абагнала ўжо Амерыку. Нас ужо больш за 400.

І як жа ўразіла нас выказванне Д.Стэйнбека. Адразу пасля вайны падчас ягонай паездкі па Украіне яго спыталі, напэўна, з намёкам: якое становішча пісьменніка ў Амерыцы. Ён быў нармальным чалавекам, пытанне падалося яму прынамсі дзіўным, ён нават задумаўся, сапраўды, цікава, якое ж яго становішча ў амерыканскім грамадстве. Штосьці сярэдняе, адказаў ён, паміж акрабатам і цюленем.

Штосьці сярэдняе, думаю я сёння, перш за ўсё і ёсць чалавек, які не прэтэндуе на званне і званнем на гэтую простую пасаду. І гэты нармальны чалавек выходзіць з нас, пакідае нас сёння. Сапраўды, як раней казалі, шызуха косіць нашы шэрагі. Ідзе абсалютны генацыд культуры і пісьменніцкай працы, без знешніх яго відочных і яркіх праяў. Генацыд унутраны, калі слова пісьменніка губляе ўвогуле які б там ні было сэнс. Абессэнсоўваецца сама пісьменніцкая праца. Я маю на ўвазе тут мноства аспектаў, сярод якіх не апошняе месца займае і аспект матэрыяльны. За сваю апошнюю кнігу амаль у дваццаць аркушаў я атрымаў у канчатковы разлік (сорак працэнтаў) 140 тысяч рублёў  — гэта тады недзе каля дваццаці долараў.

Пісьменнік у нашы дні безабаронны, абрабаваны і голы духоўна і матэрыяльна. Раней у яго была магчымасць працы хоць бы ў стол у спадзяванні, што яго ўсё ж пачуюць калі-небудзь і прачытаюць. Сёння адабрана і гэта. Сёння патрэбнасць і разгул іншага роду літаратуры і мастацтва, мастацтва і інтрыгі палітычнай, парламенцкай, чырвона-карычневых і белапенных прыбояў. Бязглуздзіца, нескладуха і лухта з высокіх трыбун тыпу нашага знакамітага на ўвесь свет: «чалавек у заднім праходзе»  — робіцца на нашых вачах новым відам масавага мастацтва і масавай культуры. Для чытання і адцягнення ад бяссоніцы запаланіўшая не толькі Беларусь, а ўсю адну шостую сушы, кніга, увесь змест якой ужо на вокладцы: голая задніца. Для роздуму, работы розуму і сэрца  — напаўшызафрэнічнае трызненне з экрана тэлевізара народных абраннікаў. І камусьці ўсё ж, на мой погляд, гэта трэба, вельмі трэба. І менавіта гэтая бессэнсоўнасць вядзе да фашызму, гэта і ёсць фашызм духоўны, а не гульня ў яго некалькіх хлапчукоў. Глеба для фашызму  — постсавецкі булёнчык, які гатуюць сёння тыя, хто прыйшоў да ўлады, хто з аднолькавай лёгкасцю пакланяўся ўчора светлай будучыні чалавецтва, а сёння  — сёння рублю і долару, і прынцыпам свабоднага рынку, якога яны ў душы баяцца ўсё ж, як чорт крыжа. Менавіта таму нашы парламентарыі, тройчы галасуючы, знаходзяць грошы для кароўнікаў і свінарнікаў, а бібліятэкам і клубам рэзка і адназначна гавораць «няма». Менавіта таму так глыбока задуменны наш парламент, калі вырашаецца пытанне аб дзяржаўнай мове: ужо лепш японская, чым родная, беларуская, бо многія з тых, хто сядзіць там, па сваёй прыродзе двухмоўныя, двухаблічныя. У наяўнасці па-ранейшаму адмаўленне ад сябе, свайго народа і сваёй гісторыі.

І таму, відаць, у нашай беларускай літаратуры такое глухое безнадзейнае маўчанне. Стары язык яе вырваны, адпала вуха, што слухае наш ранейшы голас. І мы нямыя. Нам бы каму-небудзь зноў прадацца. Мы зноў гатовы ўпасці на калені, калі ўжо не перад сярпом і молатам, дык перад двухгаловым арлом. У зону нам хочацца, хутчэй назад, у зону рублёвую, доларавую, любую, была б толькі цвёрдая рука, хоць з таго свету. І гэта не толькі наша жаданне, такі стан нашага грамадства сёння.

Зусім нядаўна я судзіўся. Мяне абакралі. Дачу абакралі. Што можна ўзяць у пісьменніка на дачы — вядома. Але злодзеі не ведалі, што рабуюць пісьменніка, і былі вельмі пакрыўджаны. Дарэчы, як казалі мне, яны вельмі былі пакрыўджаны і на Ігара Лучанка. Таксама кампазітар, інтэлігент, дарэмна толькі тэрмін «матаць» будуць. Вось прадаўца магазіна грабанулі, дык там жа за іх праўду можна і пасядзець. Ды справа не ў гэтым. Маіх рабаўнікоў, як ні дзіўна сёння, знайшлі. На судзе я шчыра падзякаваў ім за тое, што так акуратна абышліся з маёй дачай. І мы сталі амаль сябрамі. Сам суд быў, лічы, хатні, у кабінеце суддзі, таму што зала пасяджэнняў распісана па хвілінах. Не знайшлося вольнага і адваката. Яны ж таксама прыстаўлены да спраў сур’ёзных: у раёне за тры месяцы ўжо дзесяць забойстваў, у той час, як за ўвесь мінулы год іх было толькі восем. Забойстваў, а тут нейкае пісьменніцкае шмаццё, хлам і тэлевізар. Да таго ж сапсаваны яшчэ, ды і дапатопны, грувасткі, пудоў пяць вагой. На тым тэлевізары яны і згарэлі.

І адчуваючы міжвольную сваю віну перад людзьмі, якія мяне абрабавалі, давялося мне на тым судзе выконваць ролю адваката. Я прасіў суддзю, каб не было ім ні лагера, ні турмы: дзеці ж у іх, дзеці. Ды і якія яны зладзеі, хоць адзін з іх лічыцца рэцыдывістам. За што ж ён атрымаў такое гордае званне? Першая ходка  — два мяхі ячменю, другая, паўгода назад вызваліўся,  — ягня, трынаццаць кілаграмаў жывой вагі. Дайце ім умоўна, пры калгасе, пашліце на хімію ці будоўлю якую. Рэцыдывіст, як я казаў, амаль прыяцель, калі мы засталіся сам-насам, пакрыўдзіўся:

– Ну ты даеш, мужык. Хімія, калгас, будоўля. У турму і толькі ў турму альбо ў лагер. Усё, хопіць, пара, бо я тут каго-небудзь прырэжу ці відэльцам закалю. У зону, у зону…

Усе мы імкнемся ў зону на дзяржаўнае забеспячэнне, зусім забыўшыся, што там ужо былі. Менавіта там мы страцілі сваю мову, пераўтварыліся ў манкуртаў. Менавіта там нам адняло памяць, мы сталі народам без мінулага і будучага, у калгасе.

Сент-Экзюперы у свой час гаварыў, што мы адказваем за тых, каго прыручаем. Мы ж адначасова прыручаныя і тыя, хто прыручвае. Мы нарадзіліся ў клетцы. Нас выпусцілі на волю. І сёння мы ўсе, як дзікія жывёлы, узгадаваныя ў штучнай абстаноўцы і выпушчаныя ў абстаноўку натуральную, не маем паняцця пра жыццё на волі. Яна абпальвае нас. Многія з нас асуджаны, як ні горка, але трэба мець мужнасць прызнаць гэта. І ўсё ж на волі ёсць заўсёды надзея. Хоць Максім Гарэцкі і гаворыць, што надзея  — маці дурных. Але гэта  — адзінае, што застаецца ў нас сёння. І гэта не так ужо мала. Надзея  — пастаянны стан душы сёння, яна сапраўды памірае апошняй.

А зараз мы проста нямыя. І адна з прычын гэтай нематы  — той жа калгас, імкненне ў гурт, каб хтосьці за нас адказваў. Таму, пэўна, і перарвана сувязь часоў, абарвана сувязь пакаленняў. Гэта ж здарылася не сёння і не ў адзін дзень. Колькі гадоў ужо ў беларускай літаратуры гучыць пытанне: хто ідзе ўслед за Адамовічам, Брылём, Быкавым? Калгас зжыў сябе перш за ўсё творча. Хоць кажуць, на людзях і смерць не страшная. Так, але ж смерць усё ж смерць. Увогуле дык чалавек павінен і паміраць больш дастойна, не на людзях. Я гаварыў ужо пра смерць на людзях на станцыі Седча. Але ёсць жа рэчы страшнейшыя за смерць. Гэта тое, што адбываецца з намі, жывымі, сёння. Не ведаю, ці мае гэта дачыненне да тэмы сённяшняй нашай гаворкі, ці да месца будзе гучаць. Але паколькі мы лічым сябе нечым сярэднім паміж цюленем і акрабатам, я не магу пра гэта не гаварыць.

У часы яшчэ развітога сацыялізму быў такі шыкоўна прыгожы шлягер  — «Яблыкі на снезе». Яблыкі эпохі дэмакратыі ляжалі на прылаўку невялікага базарчыка ў захалусным маленькім гарадку. Паўнагрудыя і яркія, як снегіры  — пяць тысяч рублёў за кілаграм, з чарвяточынай, але старанна абрэзаныя  — тысяча. Каля гэтых яблыкаў з авоськай у руцэ стаяла інтэлігентная на від бабулька, чыста і не без прэтэнзіі на моду і густ апранутая і з бляскам у вачах. Мая знаёмая падышла прыцаніцца да яблыкаў, паколькі яна таксама была не без бляску ў вачах, прыцанілася да яблыкаў з чарвяточынай, канечне. Мне стала балюча, я адышоўся.

Калі прадавец накладаў яблыкі на вагі, адзін з іх упаў на снег і падкаціўся да ног бабулькі. Яна застыла, утаропіўшыся ў яго. Я хацеў падысці да прылаўка і пакласці яблык на стол і ўжо зрабіў крок, але на наступны не адважыўся. Бабулька ківалася над яблыкам, як маятнік гадзінніка, які зламаўся, або ў якога кончыўся завод. Я ўжо ведаў, што будзе далей, але не магу сказаць і вам, што прымусіла мяне даглядзець гэтую сцэну да канца. Бабулька заўважыла мой рух да яблыка, і я зразумеў, сапраўды адчуў скурай, убачыла ўва мне ворага, саперніка. Яна хуценька нахілілася і зграбла яблык разам са снегам у руку. Імгненне пайшло на дэманстрацыю сумленнасці і прыстойнасці, яна адкрыта трымала яблык на далоні, адначасова пазіраючы то на прадаўца, то на мяне. Прадавец не звяртаў на яе ўвагі. Бабуля піхнула яблык у кішэню, незалежна і разам з тым асуджана атрэсла снег з далоні і борздзенька патупала прэч.

Вось і ўсё. Толькі і да сённяшняга дня гучаць увогуле ж дурнаватыя словы: «Яблоки на снегу, ты им еще поможешь, я уже не смогу…» А раптам, а раптам…

Мая суверэнная незалежная дзяржава пашматаная, як той дваццацігадовы малады хлопец на станцыі Седча. І як рэцыдывісту мімаволі, які абрабаваў мяне, мне ўнутрана крышачку таксама хочацца ў зону, бо я змардаваны нуворышскай дэмакратыяй, зняважаны і прыніжаны ёю да стану той жа прывакзальнай бабулькі. Я бліжэй сёння да цюленя, чым да акрабата. І ўсё ж раптам…У таго ж Стэйнбека ў яго падарожных дзённіках ёсць дзівоснае назіранне над намі, савецкімі тады: рускія надзвычайны народ, адзіны ў свеце, які можа чэрпаць энергію з надзеі. Я думаю, што хутчэй за ўсё ён так зразумеў рускае слова «авось». Таму што люблю гэтае слова, таму што мне няма больш чаго сказаць. Хіба толькі прывесці вось такую доўгую цытату з Чэстэртона:

«На самой мяжы страху мы набываем неспасціжны спакой. Гэта не спадзяванне, бо спадзяванне  — пачуццё, яно рамантычнае і скіраванае ў будучыню. Гэта не вера, бо вера напоўнена сумненнямі і выклікам. Гэта не мудрасць  — розум нібыта адключаны. Нарэшце, гэта не здранцвенне гора (як сказалі б дурныя цяперашнія людзі). Стан, у якім я пішу, не адмоўны: ён станоўчы, як добрая вестка. Уласна, мы можам яго назваць добрай весткай  — быццам існуе нейкая вышэйшая раўнавага, пра якую нам ведаць не трэба, каб мы не сталі абыякавымі да дабра і зла. І веданне гэтае адкрывае нам на імгненне, як апошнюю дапамогу, калі ніякай іншай дапамогі і быць не можа».

Гаючая вада  — белы параход

(Слова, не моўленае дзесяць гадоў таму)

Так, дзесяць гадоў прайшло. Проста жахліва, як яны хутка бягуць. I як марудна цягнуцца дні. Якія пустыя мінаюць гады. I як напоўнены імгненні.

Усяго толькі дзесяць гадоў. А колькі ўжо страт!

Чэрвень восемдзесят чацвёртага года. Няўжо ён быў, няўжо я некалі ў ім жыў? Мо ўсё ж прыдумаў ці сасніў у яшчэ вясёлым і здаровым сне?

Яшчэ жывая ўся Беларусь. Яшчэ амаль два гады да 26-га красавіка 1986 года  — да таго, як прагоркне вада Прыпяці  — да Чарнобыля, ядзернай вясны Беларусі, атамнай будучыні Бацькаўшчыны. Яшчэ жывы Зміцер Рыгоравіч Цаленка, дырэктар рыбгаса «Белае». Яшчэ жывы Пётр Савельевіч Канапацкі, брыгадзір калгаса імя Дваццатага партз’езда. Яшчэ аж сем з гакам гадоў да таго, як сканае Савецкі Саюз. Хаця ўжо і тады каля хаты лесніка на беразе возера Белае  — горы, штабелі рассохлых і спарахнелых бочак:

— Брусніцы раней замочвалі, баравікі салілі,  — адказвае на пытанні гасцей з маленькай і вялікай сталіц ляснік.

— А цяпер?

— А цяпер...

Ляснік замаўкае. Ён стары чалавек, некалі менавіта тут праходзіла граніца з панскай Польшчай, і ён ведае цану і небяспеку кожнага моўленага ўслых слова. Хаця, канечне, не здагадваецца, што праз год ягоная хата загарыцца і згарыць разам з нікому не патрэбнымі цяпер бочкамі.

Але наша свядомасць яшчэ не зведала значных разрываў у прасторы і часе. Гэта ўсё яшчэ будзе. Гэта ўсё яшчэ, як і пажар на возеры Белым, як і шматлікія незразумелыя, амаль штодзённыя пажары на Гомельшчыне ў чарнобыльскай зоне  — наперадзе, як і сённяшні смутнай пары сумны дзень.

А тады раскашавала лета. Прыпадала долу голле садовых дрэў, нікла пад цяжарам маладога яшчэ плоду. Толькі-толькі ўваходзілі ў берагі паводкавыя воды Прыпяці. I бел-чырвона-белы бусел адсвечваў пятамі, палюючы за маладымі жабкамі для сваіх малых буслянят. I госці Палесся  — ўсе таксама маладыя і дужыя, хуткія на нагу, скорыя на смех і жарты. Васілю Уладзіміравічу Быкаву толькі другі ці трэці дзень на сёмы дзесятак. Само неба яму зычыць доўгія гады, таму што недзе на Украіне ён пахаваны ў час вайны  — у народзе кажуць, добрая прыкмета.

Алесь Міхайлавіч Адамовіч  — зусім падлетак часоў свайго юнацкага партызанства. Як пайшоў у лес за бацькамі ў чатырнаццаць, узяў зброю, так і працягвае партызаніць, змагацца. Толькі вось парадокс савецкага часу і ладу: змагаецца ён з вайной. Змагар-пацыфіст. Ці не з гэтага зараз смяецца? Прыгожа, шчыра, па-сялянску, што наравісты конь перад тым, як пазбавіцца збруі ці, наадварот, напяцца і пацягнуць воз, ускідваючы ўгару без адзінага сівога валаска галаву.

Смяецца вачыма, вуснамі, усім тварам. Так, што мімаволі хочацца падтрымаць і самому сказаць нешта смешнае. Зайздросная рыса чалавека, пісьменніка, здольнага не толькі гаварыць, але і слухаць, чуць сябе, але і адгукацца на чужое слова.

Сарамліва ўсміхаецца, стоячы крыху збоку, захапленню гасцей ягонай гаспадаркай Зміцер Рыгоравіч Цаленка, нібы нічога тут яго не тычыцца: ні гэтыя дагледжаныя, яшчэ за польскім часам выкананыя сажалкі, дзе жыруюць карпы, ні хараство і прыгажосць магутнай і велічнай дубровы, якая, здаецца, завісла паміж небам і водамі сапраўды мо самага белага на Беларусі возера. Ну, чым тут захапляцца яму, мясцоваму, а раней прыезджаму з Украіны? Дубы як дубы. Ён іх не садзіў, высекчы, праўда, не дазволіў. Вось яны і растуць. Самі растуць. I возера як возера. Зямля яго парадзіла. Калі не памыляюцца і не хлусяць, Пярун для супакаення і асалоды душы і вока свайго стварыў яшчэ ў ледавіковы час.

А карпы-вытворцы па паўпуда, а то і болей, што не ў час, як разумнікі-дэльфіны, расхадзіліся, штукараць перад гасцямі  — ён ім не пастух і не бацька, і нават не сваяк. Ён толькі дырэктар рыбгаса. А ў рыбгасе ўсё ідзе, як належыць ісці. У свой час адбіваюцца гэтыя ж карпы, нерастуе лешч і шчупак, нараджаецца бесцер  — помесь бялугі і сцерлядзі, і амерыканская рыба буфало. Усё ў свой час, прадпісаны прыродай і творцам, а ім толькі падтрымліваемы, бо на тое ён і існуе  — чалавек.

I ніхто яшчэ не ведае, не здагадваецца, што можа быць інакш. Што нечае нядобрае і хіжае вока легла ўжо на лес, воды і рыб. I нядоўга ўжо чакаць таго часу, калі пачнуць зводзіць са свету пракаветныя волаты-дубы, маркотныя неабдымныя хвоі. Карп, звыклы, каб яго кармілі, аднаго лета не ўбачыць рукі з хлебам. Цана за камбікорм дасягне амаль касмічных вышынь. I баль пачне правіць браканьер. Пачнецца паляванне на рыбіну. Маленькую і вялікую. А больш, зразумела, на вялікую, на вытворцаў. I ацалелыя з іх страцяць інстынкт да размнажэння, закапаюцца ў твань і носа з яе не пакажуць.

Неверагодна...

Неверагодна, што пісьменнік з сусветным імем, сусветнай славай будзе зведзены да становішча селькора ці рабкора: атрымаў ганарар за кніжкі  — хапіла аж на бак бензіну. Неверагодна, бацькі-дэмакраты, што ў посткамуністычны час прыйшлі на змену камуністам, як сцвярджаюць на кожным кроку, дзеля шчасця родных дуброў, свабоды і шчасця таго пісьменніка, на творчасці якога, самі казалі, выхаваны. Ці ж не з маны вы пачынаеце, ці ж сапраўды вы дэмакраты? Хутчэй за ўсё посткамуністычны час  — гэта час, калі камуніст на пасту...

Але вернемся на дзесяць гадоў назад, у другую палову чэрвеня перадапошняга бясхмарнага лета. Быкаву  — шэсцьдзесят. Святкуе Мінск, святкуе Беларусь. Толькі што адгуло застолле ў сталіцы. Франтавікоў было, што на першым ці якім там Беларускім. Толькі тады яны ўсе амаль былі салдацікі, у лепшым выпадку  — старлеі, а цяпер, лічы,  — поўныя генералы. Ад літаратуры, зразумела.

Раніца наступнага дня. Сонечная, усмешлівая. З тыдзень ці два таму Васіль Уладзіміравіч звярнуўся да мяне, каб дапамог наладзіць гасцям паездку на Палессе, дзе я ў той час амаль што жыў. Спасылаючыся на імя Васіля Уладзіміравіча, арганізаваць такую паездку было зусім няцяжка. Хутчэй ганарова з усіх бакоў  — хоць такім чынам быць далучаным да яго. За гонар для сябе палічылі і мясцовыя ўлады. Мая роля была маленькая: прапанаваць і ўзгадніць маршрут  — дзе праехаць, дзе прайсці, спыніцца пераначаваць. Я думаю, што гэта добра разумеў і Васіль Уладзіміравіч. I толькі нежаданне некага турбаваць і каму б там ні было кланяцца, далікатнасць, уласцівая наогул беларусу, а ў Быкава як у чалавека сціплага і сумленнага, узведзеная нават у нешта гіпертрафіраванае, не дазволілі звярнуцца да раённых улад напрамую. Хаця, гэта трэба адзначыць адразу, пра гэта пойдзе гаворка і далей, разам з такой вось сціпласцю і як бы сцішанасцю Васілю Уладзіміравічу ў вышэйшай меры ўласцівы і велічнасць, нават пэўная дзяржаўнасць. Без залішняй ганарыстасці, зразумела, мітусні  — усё ж справядліва: «служенье муз не терпит суеты». Таму што гэта і ёсць сама дзяржава. Хоць і самая незалежная, але і вельмі тыранічная дзяржава аднаго, але якога чалавека. Што ёсць, тое ўжо ёсць. I я пішу пра гэта не без радасці. Калі мы гаворым, што Быкаў  — сумленне нашай літаратуры, то вось такім, на маю думку, гэта сумленне (і не толькі літаратурнае) і павінна быць.

Дзевяць гадзін раніцы. Гасцініца «Юбілейная»  — месца збору. На дзіва, пасля ўчарашняга позняга застолля госці дысцыплінаваныя, як салдаты-навабранцы, і свежанькія: паголеныя, прыхарошаныя. I ўсе ў поўнай наяўнасці. Сяргей Паўлавіч Залыгін. Лазар Ільіч Лазараў з жонкай. Алесь Міхайлавіч Адамовіч таксама з жонкай. Васіль Уладзіміравіч з Ірынай Міхайлаўнай. Усе мо крыху нават знарочыста падцягнутыя, бадзёрыя, як кадравыя афіцэры. А да ўсяго, вось ужо і ўзабылася, ці то сёння ўжо 22-га чэрвеня, ці мы яшчэ толькі напярэдадні сумнай даты пачатку вайны з фашысцкай Германіяй. Пра гэта не гаворыцца, але адгалосак мінуўшчыны адчуваецца ў паветры. Не-не, дый павее нечым трывожным.

Можна адчальваць, але няма Данііла Граніна. Высвятляецца, што ў апошнюю хвіліну ён адмовіўся ад паездкі: пільная патрэба быць дома, у Ленінградзе. Пашкадавалі, але калі трэба, то трэба. А з дарогі пасля Старобіна, Леценца, ступіўшы адной нагой у Палессе, велічны спакой яго белых выспаў пяску, ухапіўшы за бараду, здаецца, само сонца, дубы, прагныя да вады і багны вольхі каля рэчкі Морач, дамовіліся адбіць тэлеграму: Гранін, у цябе не ўсе дома.

Яшчэ адна акалічнасць ад’езду: у апошні момант убачылі, што «Рафік» наш кульгавы на адну нагу  — спусціла кола. I запаскі няма. Разулі маю машыну. Жорсткі, але звыклы рэалізм літаратурнага жыцця. Жанчыны напаўжартам, а больш сур’ёзна накінуліся на літфондаўскага вадзіцеля:

— Трэба ж думаць, каго вязеш  — красу і гонар літаратуры...

Краса і гонар паблажліва пасміхалася, вызваленая на пэўны час ад той жа літаратуры. Вадзіцель, разбітны цыганісты хлопец, рагатаў уголас: дзяржаўнай машыне ўсё роўна, каго і куды везці.

Падчас гэтай амаль што сяброўскай гаманы застаўся ўбаку адзін толькі Сяргей Паўлавіч Залыгін. Ён адразу ж дастаў з кішэні блакноцік і пачаў нешта занатоўваць. Вакол віравала гарадское жыццё з яго побытам, укладам і норавам. Пачалі прачынацца і вылазіць на свет адроджаныя дэмакратыяй прастытуткі, праўда, яшчэ не такія публічна шыкоўныя і нахабныя, як сёння, мо якраз недаспеласцю, правінцыйнай сарамлівасцю і прыкметнасцю ў натоўпе. Здалёку вылучаліся замежнікі, следам за якімі крочылі ні то фарца, ні то службоўцы з усім нам вядомай установы.

Мінск быў хаця і вялікім, але амаль што сялянскім горадам. I усё ў ім было навідавоку. А тае раніцы і аблашчаным вусцішнай усмешкай сонца, параднёнасцю чалавека, вуліцы і вады. Гэта быў яшчэ свойскі, родны горад. Яго яшчэ не захапілі ні «Марс», ні «Снікерс» з «Макдональдамі». Нашы дзеці яшчэ не ўслугоўвалі замежнікам, не мылі ім за маркі і долары машыны. I сам Мінск яшчэ не страціў вартасці беларускага працоўнага горада. Жабрацтва і прыніжанасць былі яшчэ наперадзе.

Кожны хоць крышачку ды чамусьці хваляваўся  — жанчыны моўчкі, Алесь Адамовіч гучна і жартамі, Лазар Ільіч паглядаў то на сонца, то на гадзіннік на руцэ. Толькі Быкава як бы нічога не тычылася. Не, гэта была зусім не абыякавасць. Такі стан душы ўвогуле быў яму невядомы, але і аказваць тую сваю душу нават цудоўнаму дню ён, падобна, не меў схільнасці, хаця настроены да ўсяго і ўсіх быў больш чым проста прыязна. Але і неяк адлучона, адрынута, як чалавек, што сапраўды толькі-толькі з’явіўся на свет, назаўсёды ўжо з ім параднёны, але, але... I сам па сабе. Так ён стаяў і сярод сяброў на плошчы.

Нечым падобны да яго быў і Сяргей Паўлавіч Залыгін. Толькі вельмі заняты, руплівы, што пчала зранку. Адзінока стыў сярод рухомай плыні натоўпу і, раз-пораз ускідваючы, затрымліваючы вока на тых, хто вымушаны быў абмінаць яго, чапляў іх вокам, не прапускаў жыццё, што ўвесь час было ў руху і, пэўна, крыху злавала на яго. А ён ніколькі не зважаў на гэтую злосць і хуценька нешта пісаў і пісаў сабе, ні на хвілінку не разлучаўся з ручкай і блакнотам. Нават пасля і на Палессі ўжо. Здаецца, быў адзіны толькі момант за ўвесь час паездкі, калі ён надоўга адклаў іх. Гэта калі ў маёй роднай па дзіцячаму дому вёсцы Вільча ён сказаў, што даўно не еў вясковага сала. Яно, вядома, не зводзілася з нашага стала, але ўсё нешта было не да спадобы Сяргею Паўлавічу. Наразалася культурна, па-гарадскому, а яму хацелася кавалкам, лустай. I кавалак сала з кілаграм, а мо і болей подбегам прынесла яму Марыя Герасімаўна Канапацкая, што вучыла мяне матэматыцы ў Вільчанскай школе. Толькі-толькі з кубла, з неабсыпанымі соллю і кменам бакавінамі, з ружовай маладзенькай пралысінай там, дзе прайшоўся нож. Вось тады і схаваў у кішэню блакнот і ручку Сяргей Паўлавіч. Сеў на высокім ганку перад калодзежам і чарэшняй, ягада якой ужо назбірвала красак. Схіліўся тварам, адначасова падобным колерам на чарэшанак, што навісалі над ім, і ружовасць кубельнага сала. Панюхаў тое сала, узяў нож, акраец хлеба і пачаў есці. Сівы, праставалосы пад чэрвеньскім ласкавым ветрыкам з боку Кіева. У гарадскім, даволі шыкоўным гарнітуры. Сядзеў на ганку вясковай хаты і еў вясковае сала. Як ядуць яго касцы, што могуць за дзень зваліць гектар і дваццаць пяць сотак сенажаці. Не, зусім недарэмна ён рабіў у маладосці каморнікам. Зусім недарэмна на тое яго палуднаванне завітала зайздрослівая і руплівая пчала, і камар з’явіўся. Усім хапіла, яшчэ і засталося трошкі. Толькі трошкі. Мо ядок чакаў, калі хто-небудзь папросіць. Але ніхто не папрасіў, хаця той-сёй і меў ахвоту і ў памяці нешта на той дзень, 22-га чэрвеня, захоўваў, але так і не наважыўся прызнацца, па-мужчынску мужна прамаўчаў, цікуючы за тым, як хутка знікае сала. Інтарэс агульны быў, салідарны: адужае ці не гарадскі інтэлігент кіло вясковага сала. I амаль кожны прыкідваў, а як бы ён, а колькі б гэта ён? I па ўсім, ні ў кога столькі не атрымлівалася. Слабакі былі беларусы, слабакі яўрэі і русакі  — слабакі.

А жанчыны пачалі перажываць і баяцца: усё ж каморнік  — то каморнік, няхай і геадэзіст, але калі тое было, што ні кажыце, добрага веку чалавек. Пачалі прыгадваць, выходзіла  — на восьмы дзесятак. Як бы не зрабілася блага. Так яно ўсё і было, толькі ад беларускага вясковага сала ніхто яшчэ не памёр. Марнеюць людзі, калі яго няма... Але гэта я надта ўжо забег наперад  — да вясковага сала нам яшчэ было дзвесце пяцьдесят кіламетраў...

Не магу ўтрымацца, даруйце мне,  — ужо ў гэтым годзе, якраз пад Ражство, давялося адведаць у вёсцы адну з тых жанчын, што частавалі маскоўскіх, мінскіх пісьменнікаў салам. Я паспеў у яе хату якраз на сняданак, які ў гэты дзень па народным звычаі павінен складацца з дванаццаці страў. На стале перад жанчынай па-сірочы чарнеў чыгунок з пустой таптанкай, ляжалі салёны гурочак і цыбуліна. Той пустой таптанкай на Ражство і душылася старая. Душылася ў хаце, у якой сала спрадвеку не зводзілася. Якое ў вёсцы раней і не вельмі прызнавалі: ну што з таго сала  — напрэшся з бульбай ды з кіслым малаком... Мімаволі сёння скажаш: было сала  — былі пісьменнікі. А цяпер прыходзіцца толькі гадаць, што раней знікла  — ці то сала, ці то пісьменнікі? I хто з’еў тое сала? Не думаю, што маскалі. Сяргей Паўлавіч Залыгін, у прыватнасці. Ён жа толькі кілаграм. А астатняе?..

А мы ўжо едзем. Масквічы, мінчане, рускія, беларусы, яўрэі і няпэўнай нацыянальнасці вадзіцель «Рафіка». А дарога... Божа ж ты мой! Калі па сённяшнім дні, то лепей і пешкі. Бо сёння ад маёй вёскі аўтобусам чатырнаццаць тысяч рублёў. Колькі будзе заўтра, трэба спытаць таго, хто не ведае цаны білета на аўтобус і ўсё роўна схлусіць. Даярка ж да нядаўняга часу атрымлівала ў калгасе за месяц трыццаць тысяч рублёў. I тое з вялікай ласкі: хацелі  — плацілі, а не хацелі  — і не плацілі.

Неяк не вельмі даўно «Комсомольская правда» пераказала гаворку Віктара Пятровіча Астаф’ева па тэлефоне з Васілём Уладзіміравічам Быкавым. Яны сышліся на тым, што абодва вельмі радыя, што ім хутка паміраць. Ведаю, што «Молодая гвардия» не можа выдаць збор твораў таго ж Астаф’ева, Шукшына, не кажучы пра Быкава. Ён жа сёння беларус. Заўсёды, між іншым, ім быў. Яго, не ў прыклад небеларусцаў, не заўсёды маглі пасяліць у гасцініцу «Россия» ці «Москва»  — адсылалі ў «Центральную» з яе пэўнай славай і нумарамі амаль што на цэлы калгас.

Але гэта не бяды, мы, беларусы, цярплівыя. Толькі на вялікі жаль, нешта падобнае адбываецца ўжо з усёй культурай, адкінутай на задворкі цывілізацыі. Няма магчымасці выдаць тых, хто з’яўляецца гонарам нашай і сусветнай літаратуры, затое паспяхова выдаюцца шматлікія іншыя, хто больш «па фене ботае» ці будзе ў свой час ботаць, «боталы», адным словам.

Рана, рана, Васіль Уладзіміравіч і Віктар Пятровіч, пачалі вы гаворку пра смерць. А хто ж нас разбудзіць? Сённяшнія прэтэндэнты ў інжынеры чалавечых душ толькі вучацца гаварыць: «пап» ды «мам», ды «ням-ням». Не цямяць нават, на якой мове гэта ў іх атрымліваецца. Так што пісаць навучацца, калі яшчэ навучацца, ой ня скора. Хай спачатку паспрабуюць выплакаць хоць адно матчына слова.

А вы, Васіль Уладзіміравіч, каб не было так сумна і прыкра, вярніцеся ў той дзень, калі вам пайшоў толькі другі ці трэці дзень на сёмы дзесятак. На Палессе. Успомніце. На раздарожжы пад Старобінам спыніліся, пастаялі хвілінку каля помніка-мемарыяла тым, хто загінуў за вечнасць гэтага краю ў Айчыннай вайне. Сяргей Паўлавіч працягваў весці свой дарожны дзённік, углядаючыся ў надпіс на помніку. Адамовіч з Лазаравым адышліся крыху ўбок, нібы нешта жывое і пакутнае было перад імі. Вы таксама стаялі збоку, ні жэстам, ні гукам не парушаючы спакой тых, пад каменем. Пакусвалі хваёвую голку  — паляшуцкая лясная звычка, калі ён сярод вады і лесу жыве і думае. Калі яму ёсць пра што думаць (праз два гады шмат каго з палешукоў Чарнобыль адвучыць ад гэтай звычкі).

Тады, дваццаць другога чэрвеня 1984 года, лесу тут можна было не баяцца. Хаця перакуленыя клічнікі магільных помнікаў амаль што на кожным кіламетры. I тое, што ні пад адным з іх не было нікога з вас, можна патлумачыць, пэўна, толькі тым, што ведаў, прадчуваў кожны трэці беларус менавіта ў вас, Васіль Уладзіміравіч, і «Альпійскую баладу», і «Мёртвым не баліць», і «Сотнікава», і «Сцюжу». Прадчувалі радасць незлічонага мноства людзей ад таго, што вы ёсць, вы выжылі. Вось адзіны толькі прыклад той радасці.

Вы яшчэ не Быкаў. Толькі чалавек, які напісаў «Альпійскую баладу». Прынамсі, для Сібіры і сібіракоў. Больш таго, не кніжка, а кінакарціна з такой назвай дайшла да Сібіры. Кузбас, маладзёжная газета «Комсомолец Кузбасса», Кемерава. Тут мае адбыцца Дэкада беларускага мастацтва і літаратуры. Газетчыкі даведаліся, што павінен быць і Васіль Быкаў. У верных малодшых падручных партыі, крыху дысідэнтаў  — маладая Сібір тых часоў уся такая  — толькі і гаворкі пра вас. I вялікае расчараванне: Васіль Быкаў не прыехаў. Але Сібір маладая ўжо далучылася да вас, паверыла вам. Ваш голас гучыць ёй з зацёртых, сляпых старонак пад капірку  — гэта ваша прамова на з’ездзе беларускіх пісьменнікаў. Ні ў адной газеце не надрукаваная, але самы чытаючы ў свеце народ мала каго так чытаў...

Адскочыў, адбегся мемарыяльны помнік салдатам, і сама ўжо зямля, якой яны ахвяравалі сябе, набягае на колы машын. Пустая, бедная  — жоўты пясочак з рудымі вочкам ацалелых балот, лес ды пералесак, хвойкі з бярозамі, вольхі з дубамі. I зноў пясочак, голы, сыпкі  — рукатворны меліяратыўны, як костка сярод стагоддзяў. Палессе. Ціхае, някідкае. Як многа ў гэтай зямлі ад вас, Васіль Уладзіміравіч, хаця вы і не паляшук. Але маці ва ўсіх нас адна, і яна зберагаецца ў сваіх сынах.

Вось яшчэ адзін напамінак дрымотнай нашай сціплай бацькаўшчыны і былой вайны. Некалі вы сказалі, што ў Беларусі ўсё ёсць, толькі мы не ведаем, мы  — дзікуны ў сваёй роднай хаце. А на свеце не так ужо і багата краін з такой вячыста славутаю памяццю. Тут жылі і сусветна вядомыя асветнікі, першадрукары, філосафы, мысляры. А што тычыцца майстроў прыгожага пісьменства  — не разумею, чаму свет пра гэта маўчыць,  — прыгледзьцеся, дзе іх яшчэ столькі было! Адна з гіпотэз сёння: аўтар «Слова аб палку Ігаравым»  — Кірыла Тураўскі. «Слова» ведае кожны, хто агораў праграму сярэдняй школы, а колькі з іх хоць нешта чулі пра Кірылу Тураўскага? Хай ён нават і не аўтар «Слова», але ж чалавек, здольны ўзняцца да яго вышынь.

Як яшчэ адно сцвярджэнне і сведчанне нашай нематы і бязлікасці перад светам, каля павароту на Хорастаў з белай квецені язміну выглядваюць дзве сівыя галавы. Гэта згублены сярод дарогі і лесу помнік беларускім Сусаніным. Спрэчка  — ці быў той Сусанін ці не ў Расіі. А тут жылі два браты. Памяць пра іх увекавечана сціплым помнікам са звычайнага бетону. Што зробіш  — яны беларускія Сусаніны і ціха леглі, адзін у белы пясочак роднай зямлі, пад сваёй жа хатай, калі адмовіўся паказаць дарогу карнікам да партызанскага лагера, другі,  — каторы павёў іх і завёў у дрыгву і багну, з якіх адна толькі дарога на той свет,  — у балота. Беларускім дзецям, і не толькі дзецям, імя іх амаль невядомае. Хто хоча блытацца сярод нейкіх Цупрыкаў, Цэбрыкаў. Сусанін адзін на ўсіх. I хопіць...

Але, нібыта ў дакор людзям, пра іх добра ведае звер. Мо нават і адчувае нейкую параднёнасць з гэтымі палешукамі-братамі. Гады са два-тры таму я бачыў, як сюды прыйшоў зубр. Пазней даведаўся, тут пракаветна праходзіла зубрыная дарога з Белавежжа ў Тураўшчыну. Вось той зубр, прыведзены абуджанаю памяццю, ступіў на сваю старажытную сцежку. I памяць яго вывела да скамянелых двух дзядоў-палешукоў. Удзячны зубр, што ўцёк ад кармушкі ў Белай вежы, пераступіў праз агароджу помніка, падышоў да дзядоў, аблізаў сівыя голавы і грудзі, як слёзы, навесіў ім на бароды сваю жамчужную сліну.

Апошні прыпынак перад Жыткаўшчынай, дзе нас павінны былі ўжо сустракаць і весці далей. Перад Ленінам. Спыніліся  — мясціны ягадныя і запаветныя. А мо... Мо і ў нейкім прадчуванні: праз два гады за тыдзень да вербнай нядзелі і да Чарнобыля адсюль, з ракі Случ, пачнецца сыход ракаў. Сышлі з палескай ракі ракі. А праз тыдзень быў ужо і чарнобыль. I гэта яшчэ не ўсё. Сюды, у Ленін і пад Ленін, пачалі перасяляць людзей з чарнобыльскай зоны. А праз нейкі час высветлілася, што ленінская зона ні ў чым не саступае чарнобыльскай.

А тады, калі мы ехалі, тут быў рай зямны, які, праўда, застаўся і сёння, толькі  — для смертнікаў. Тады ж ён быў для жывых. Такія дубы, што мясцовае начальства, хаваючыся пад іх шатамі ад людскога вока, называла кожны з іх рэстаранам «Палессе». Дубы прысадзістыя, з вечнасці, і гнуткія яшчэ на вятры, маладыя, што толькі прымерваліся да той жа вечнасці, з асветленымі сонцам маладымі, без рабаціння нават, бярозамі, хвоямі, як свечкі, ляшчынаю, разамлелым на сонцы бруснічнікам ды чарнічнікам. I такім дурманным пахам задумлівай і злёгку туманнай ганарыстай ягады буяк, якую з-за той жа ганарлівасці абзывалі то дурніцай, то галубікай. А яна, як высветлілася пазней ужо, надзвычай нам патрэбная, адраджальна лекавая. Беларусы, беларусы, не ведаеце вы не толькі сваё імя і сваёй бацькаўшчыны, не ведаеце і сваёй блізкай і згубнай будучыні… Каб пабачыць толькі гэту дурніцу-галубіку  — грэх было не спыніцца. Да таго ж спакусілі і прывабілі маленькія палешукі і паляшучкі. Амаль на кожным кроку шашы  — хлопчык ці дзяўчынка, малыя, але ўдалыя, гаспадары лесу, ягаднікаў. З пасінелымі ад чарніц вуснамі, такога ж колеру рукамі  — пальцамі і пазногцямі. А ў каго дык і шчочкамі. Адразу і не разабраць, ці то Палессе прыпала да іх твару, ці то ў Палесся такі прыродны дзіцячы твар. Сядзяць, што бусляняткі, падкурчыўшы голыя, збітыя на карчах ногі кожны каля свайго вядра, даёнкі, кораба з адборнымі, адна ў адну, чарніцамі. I, як заведзена на Палессі, непадалёку ад малых пахаджае бацька-бусел. Мо таксама збірае ягады, а заадно пільнуе сваіх буслянят, што выцягваюць дапытлівыя галоўкі з кубла на дубе. Спелым вокам сялянскага паляшуцкага лета цікуе за ўсім, што адбываецца на ягонай зямлі.

Ну і як тут не спыніцца, мо гэта душа некага з іх? Мо гэты бусел-бацька ўжо не першы дзень чакае знакамітых пісьменнікаў, сталічных птушак? Мо некага з іх у свой час ён вучыў пісьму і чытанню? I гэтаму ж будзе навучаць і іх дзяцей. Спыніліся. Дзеці на дарозе, нібы іх гэта і не тычылася, толькі бліснулі вочкамі і знерухомелі. Дарослыя прыпадобіліся да дзяцей, якіх на пераменцы выпусцілі з класа. Быкаў  — нейкі, прабачце, зусім не той Васіль Уладзіміравіч, якога ўсе дагэтуль добра ведалі. Нібыта толькі што выхапіўся з ягадніку разам з гэтымі палешучкамі пры ягадах. Знарок ці міжволі гэта ў яго атрымлівалася, пачаў крочыць туды-сюды па шашы, як і бусел на поплаве непадалёку. Нібы пацвельваў таго бусла.

Бусел пакрыўдзіўся, пэўна, узняўся і паляцеў, сеў на кубло і дзеткам не дазволіў глядзець, што там вырабляе ўжо сталага веку чалавек. Залыгін схапіўся за блакнот. Жанчыны прыцаніліся да ягад, хаця ніхто купляць іх, пэўна, і не думаў  — натура, а яшчэ чыста гарадское: навошта купляць ягады сярод ягад, самі назбіраем. Не ўтрымаюся, каб не пацешыць душу, не сказаць: васьмі-десяцілітровае вядро чарніц каштавала пяць-шэсць рублёў. I радасна, і горка. Цалюткі дзень марнавацца сярод камароў, машкарэчы, карпець мурашкай на купіне... I тады, і цяпер заходзіцца сэрца. Шматпакутныя вясковыя палескія дзеці. Азалаціць іх не спяшаліся. I яны нікому не надакучалі сваім таварам, ледзь чутна называлі цану і самі як бы саромеліся яе, апускалі вочкі да сваіх збітых ног.

Калі мае зямля сэрца, калі ёсць сэрца ў леса, на тую хвіліну яно было тут, на мяжы Брэстчыны і Гомельшчыны, на старажытным зубрыным шляху Белавежжа–Тураўшчына. Шляху, ходу, якога ў пасляваенным дзяцінстве так шукалі дзетдомаўцы некалі вялікага княства Тураўскага, а сёння і тады г. п. Турава. Бо моцна верылі, што дарога ім некуды ёсць, такі шлях ужо пракладзены, толькі падземны, і не да Белавежжа, а да самога Кіева. Памыляліся, вядома, у сваёй святой і галоднай надзеі і веры. Але ж ці так ужо і памыляліся? Адзін ужо, як бачыце, ёсць  — ад старажытнасці і ў сёння, і ад сёння  — туды, у будучыню, пэўна. Толькі пакуль што ён у памяці звера, ходзяць па ім абуджаныя сваімі генамі раней чалавека зубры. Але прыйдзе, прыйдзе час  — пойдзе і чалавек: рушаць беларусы ад той жа магілы Кірылы Тураўскага, ад магіл сваіх прарокаў і святынь  — да скарбаў сваіх, да душы сваёй неспаганенай.

Як гэта адбываецца во зараз, як, пабраўшыся за рукі, што маладзёны, а хто і сам па сабе, які ў каго настрой і звычай, пайшлі яны ў лес. Па ягаду-суніцу, па ягаду-чарніцу, прываблівым белым кветам, колькі ўжо вякоў дурманным пахам багуну, пад аховай і вартай якога на высокіх купінах спеліцца някідкая і непрызнаная на радзіме ягада-каралева, а па-тубыльску дурніца. Гэта дурніца прыдасца Беларусі і беларусам праз два гады, таму што, як ніякая іншая, выводзіць з чалавека радыяцыю, пазбаўляе наступстваў ад прыёму антыбіётыкаў. Ягада будучыні, але  — без будучыні, як усё на нашай Бацькаўшчыне. Скора-скора кінецца чалавек за ёй у балота, а яе ўжо там не будзе, бо знікне і само балота.

А пакуль што палескі лес яшчэ поўны самых розных ягад. I бяруць іх, і нясуць да роту, як галодны  — хлеб, а хтосьці чарку, а пчолка  — нектар. I не толькі, каб насыціцца цяпер, але і ў запас. Запасціся яшчэ чыстым і гаючым Палессем. А лес, падобна, нешта ўжо чуў і бачыў, таму так шчыра і шчодра адорваў чалавека. Толькі раз-пораз нешта стагнаў, без павеваў ветру ўздыхаў. Вецер неспакойны быў у галаве, у макаўках дрэў, адкуль далей відно. Лес як аб нечым прасіў чалавека, чакаў ад яго заступніцтва і абароны. Усё ж гэта былі не простыя людзі  — гарадскія, вучоныя, пісьменнікі.

Але і яны яшчэ не здагадваюцца, што гэтае іх баляванне  — славянская трызна, што ласуюцца ягадай яны з чарапоў ненароджавых дзяцей сваіх, дыхаюць водарам, топчуць верас і чабор будучага, мо самага найвялікшага і першага ў Еўропе і самага прыгожага ў свеце  — будучага атамнага магільніка. А сэрца кожнага з іх шчыміць і радуецца, бо яны думаюць, што нарэшце трапілі ў дзяцінства. Салодкі і вечны падман. I няварта папракаць сябе ў тым, што было. Было, як было і будзе яшчэ з кожным жывым. Ёсць вялікае, неад’емнае і сапраўднае шчасце імгнення. Будзем жа рады яму: збіраць ягады, пакуль стаіць лета, а вочы бачаць сонца. Хто ведае, колькі нам веку на гэтым свеце дадзена.

— Не, Гранін, у цябе не ўсе дома,  — сказаў зноў Лазар Ільіч Лазараў, калі ўсе ўжо спатолілі вясковай ягадай гарадскую сталічную прагу. Падраўняліся колерам вуснаў і рук з вясковай дзятвой, што прапаноўвала ім лёгка, не вярэдзячы ног і спіны, насыпаць у жмені чарніц.

«Не, Гранін, у цябе не ўсе дома»  — ікалася яму ці не ў Ленінградзе, але гэта стала, можна лічыць, дэвізам той нядоўгай бесклапотна дзіцячай паездкі па Палессі. Слоўцы гэтыя прыгаворвалі і на ледавіковым возеры Белае, і на Прыпяці, сёрбаючы рыбацкую юшку на сенажаці каля ракі пад старажытным Туравам, і ў вёсцы Вільча.

А там, на шашы, усё ж купілі вядро чарніц. Пашкадавалі самую маленькую дзяўчынку: ну, такая яна ўжо маленькая, а што ўжо паляшучка, то калі і захоча Палессе выракчыся яе,  — дудкі. З ластаўчыным рабаціннем на зняможаным ад дзённай напругі і паляшуцкай зацятасці тварыкам, яна, здаецца, не вельмі і ўзрадавалася сваёй удачы. А мо не хацела выстаўляцца перад сяброўкамі, з годнасцю падзякавала, атрымаўшы гарадскія лёгкія рублікі, нехапатліва ўзяла даёначку, павярнулася  — і пакрочыла ў лес, пэўна, па новыя ягады, па-даросламу шчыльна захутаўшы твар матчынай хусткай.

А на самой мяжы Брэстчыны і Гомельшчыны, пазначанай сэрцападобнай глыбай граніту з Мікашэвіцкага кар’ера, нас ужо чакалі. Чакалі, вядома, найперш Васіля Уладзіміравіча. I, па ўсім, зачакаліся. «Сустракальшчыкі», як касары, толькі без кос, у стракатай святочнай апратцы сядзелі пад чырванню граніту з разасланымі перад імі абрусамі, рушнікамі, выстаўленымі на іх хлебам-соллю. Нібы самі добра папалуднавалі ўжо, разамлелыя на сонцапёку. I тут атрымалася першая маленькая, а мо і не такая ўжо маленькая няўвязка, нестыкоўка. Пра яе можна было б і не гаварыць, але справа ў тым, што не-не ды яна ўвесь час будзе ўзнікаць зноў і зноў. Быў у ёй свой колкі і мулкі вузельчык. I сёння я нават не магу з пэўнасцю сказаць, у чым ён. У часе і ладзе, сярод якіх мы жывем, ці ў характары і нораве Васіля Уладзіміравіча.

Увогуле, на маю думку, гэта адно з самых складаных і вечных пытанняў аб магчымасці, а хутчэй, немагчымасці захавання свайго я, ступені гатоўнасці творца аддацца ці прадацца, «легчы» пад фаварыта-дачасніка. Адказваць тут на гэтае пытанне не мае сэнсу, калі нават Маякоўскі з Фадзеевым і Ясеніным не здолелі адказаць  — а мо, наадварот, адказалі? Але наша жыццё такое з’едлівае, што на кожным кроку высока і нізка, мярзотна і велічна выпрабоўвае нас. Нехта не зводзіць з нас вачэй, цікуе, куды і як мы ступім. Мо гэта і ёсць вымярэнне таленту і не толькі творцы, але ўвогуле чалавека, яго прыстойнасці і вартасці  — як у яго з гнуткасцю душы і сумлення.

У адносінах да Васіля Уладзіміравіча адзіны толькі прыклад. Так, дробязь, а як на нейчую думку, дык мо і прыхамаць. Амаль у кожнага з нас на памяці наш ненадакучлівы савецкі сервіс, асабліва аўтамабільны. Дык вось ВасільУладзіміравіч, каб быць незалежным ад яго, пачаў самастойна і грунтоўна вывучаць аўтамабіль і яго рухавік. I гэта мо быў адзіны пісьменнік у нашым творчым саюзе, які нешта ведаў не толькі пра тое, што колы машыны павінны круціцца. Хаця ездзіў, па сведчанні Ірыны Міхайлаўны, вельмі своеасабліва. Неяк на трасе, седзячы побач з мужам у салоне аўтамабіля, яна здзівілася:

— Васіль, нешта дарога вельмі свабодная. Ніхто нас не даганяе, не абганяе. Усе толькі насустрач, насустрач і такія ўсе чыстыя, але чорныя, чорныя, як з таго свету. I равуць, равуць чамусьці... Прыгледзеліся  — аказалася, Васіль Уладзіміравіч ступіў на ўрадавую трасу з аднабаковым і толькі сустрэчным рухам.

Не ведаю, каму як, а мне гэта дык сімвалічна: Быкаў на забароненай для руху паласе ўрадавай трасы. I лоб у лоб  — насустрач урадавым лімузінам. А тыя равуць, равуць... Але гэта я, здаецца, далёка ўжо адбегся ад нашай дарогі на Палессе. Хаця і тут усё аднаго накірунку і ўзаемазвязана, як гэта бывае ў жыцці выбітных, цэльных людзей. Сустракалі Васіля Уладзіміравіча яшчэ на трасе па завядзёнцы таго часу. Трохі напышліва ўрачыста. Мо крыху і з пераборам. Іван Фёдаравіч Карповіч, рэдактар раёнкі, былы франтавік, чалавек, бязмежна адданы творчасці Быкава, хацеў як лепей. Каб былі і музыка, і тыя ж рушнікі з хлебам-соллю, і прамовы. Але ён не ведаў Быкава, які паламаў ужо не адну такую ўрачыстасць. I тут да слова будзе такі выпадак. У мінскім Палацы прафсаюзаў сабраўся цвет савецкай літаратуры. Гаворка ідзе пра пісьменнікаў, заснавальнікаў ваеннай тэмы. Адзін за адным агучваюцца іканастасы імён. Усе лагодныя, усе задаволеныя  — сабраліся ж пераможцы ў самай жорсткай з войнаў. У ганаровым прэзідыуме Пётр Міронавіч Машэраў з Залатой зоркай Героя Савецкага Саюза. Надыходзіць чарга сказаць слова і Васілю Уладзіміравічу. Па тым ужо, як ён ідзе да трыбуны, адчуваецца, што слова гэта будзе не зусім звычайнае. Так, пэўна, ходзяць салдаты пад кулямі. Машэраў  — інтуіцыя ў іх выдатная  — наструньваецца. Васіль Уладзіміравіч займае трыбуну, як той салдат акопчык. Гучыць, здаецца, ужо чутае ў гэтай зале. I раптам першае прозвішча адкрывальніка ваеннай тэмы  — Віктар Някрасаў.

Машэраў, пабліскваючы Залатой зоркай, падымаецца і пакідае прэзідыум. Зала стаіла дыханне. Быкаў пад гулкі перастук абцасаў першага сакратара ЦК партыі працягвае кідаць у насцярожана аціхлую залу словы-камяні...

Вось і тут, на мяжы дзвюх абласцей, атрымалася нешта падобнае. Уражанне, што Быкаву вельмі карціць пазбегнуць прысвечанай яму ўрачыстасці. Ён імкнецца схавацца, застацца ў сярэдзіне нашага гурта. Алесь Міхайлавіч Адамовіч выцярэблівае яго, гаворачы нешта накшталт таго, што ты, маўляў, заварыў гэтую кашу, ты і расхлёбвай яе, ты юбіляр  — ты і пакутнік, такая ўжо ў цябе доля.

Прабачце мне, Васіль Уладзіміравіч, я думаю, на сённяшні дзень не такое ўжо і горкае было тое пакутніцтва. Даруйце тым людзям і мне, калі пакрыўдзілі вас. Яны сустракалі тады сусветна вядомага пісьменніка. I не яны, а Палессе сустракала літаратуру ў вашай асобе. А гэта на той час нешта значыла, адгукалася ў сэрцах людзей. Сёння тую ж літаратуру так сустракаць ужо не будуць. Сёння ўсе тыя людзі ў ачмурэнні, здранцвенні перад зусім іншай прозай, рэальнасцю і рэалізмам беспрасветнага жыцця. I я прашу прабачэння не за людзей. Шчырасці не патрэбны прабачэнні. Было ў той паездцы на Палессе, здаецца мне, у вашых адносінах да яе нешта іншае, больш патаемнае і глыбіннае. Чуў, чытаў, што Стэндаль любіў прыгадваць такую гісторыю. Недзе ў Аўстрыі пад Зальцбургам ёсць саляныя капальні. I жыхары Зальцбурга па восені, калі ападае з дрэваў апошні ліст, ламаюць голае вецце і на вяроўцы апускаюць яго ў капальні. I атрымліваецца букет, які пераліваецца, зіхаціць усімі колерамі вясёлкі. Так выкрышталізаваліся на ім пылінкі солі. Стэндаль захапляўся тымі букетамі і любіў паўтараць: падземная, нябачная свету работа страсцей. Вось такая падземная работа страсцей, мяркуючы па вашым жыцці і па вашых творах, заўсёдна і паўсюдна была з вамі і ў вас. Яна не адступалася, трымала вас і пад час паездкі на Палессе. Пісьменнік, празаік такога таленту і напалу, як вы,  — заўсёды чарнарабочы. Нават за святочным сталом. I таму за тым святочным вашым юбілейным сталом не было гучных слоў. Не сказаў слова вам і я тады, калі вы былі на дзесяць гадоў маладзей. Я кажу вам іх сёння: «Жывіце, будзьце!» Тое ж хацелі вам сказаць і сказалі, як здолелі, і ўсе іншыя людзі, якіх вы сустрэлі ў той паездцы. Дырэктар рыбгаса «Белае» Зміцер Рыгоравіч. Хаця ён, здаецца, падобна да вас, быў самы маўклівы на вечарыне і напярэдадні яе, калі ездзілі па яго гаспадарцы, глядзелі замежную рыбу буфало і айчынных бесцераў і карпаў, качароў і качак, што аж пад ногі кідаліся, плавалі па сажалках, дзікія. Абіралі і елі з кустоў маліну, ад якой чырвона было ў вачах. Было што паказаць і на што паглядзець без слоў. Трохвядзёрная каструля на стале вараных чырвоных ракаў, горы вяндлёных карпаў. Ды што карпы і ракі ў рыбгасе! Папярэднік Зміцера Рыгоравіча меў намер будаваць пры рыбгасе аэрадром: «Белае»–Гомель, «Белае»–Мінск», а во як і зараз  — і «Белае»–Масква, а мо і «Белае»–Парыж. Глупства, зразумела. Але які размах! Было жыццё, хоць мо часам і прыдуркаватае. Прыдуркаватасць захавалася і нават памножылася, а жыццё... Дырэктар рыбгаса загіне праз пяць гадоў ад вечнай нашай дурасці: у аўтамабільнай катастрофе  — хтосьці перарве шашу абрывам, а знакаў не выставіць. Ад бездапаможнасці, болю за калгас праз тры ці чатыры гады сканае былы кулацкі сын, калгасны брыгадзір Петр Савельевіч Канапацкі. Помніце, у маёй дзетдомаўскай вёсачцы Вільча ён падбег да вас? У белым-бялюткім картузіку, са скураной афіцэрскай планшэткай праз плячо і сарамліва прыкрываючы рукой рот  — зубоў там было ўжо надта мала і саромеўся з Быкавым такім ротам гаварыць... Вось яна вясковая сялянская шчырасць і непасрэднасць. Вось што вы для звычайнага чалавека, Васіль Уладзіміравіч. Ён папрасіў вашу фотакартку. Фотакартку з подпісам. Яна жыве сёння, у хаце яго дзяцей. А самога ўжо няма. Яшчэ адно няёмкае мо, але шчырае сведчанне, хто вы для простага чалавека. Старшыня калгаса імя ХХ партз’езда Міхаіл Цімафеевіч Субат наладзіў сустрэчу на беразе Случы. Усе толькі паспелі разуцца, уладкавацца на пасляпаводкавай яшчэ без паху, але вельмі мяккай траве, як ён, задыханы, спатнелы, прывёз на грузавіку сталы і крэслы: ну як жа Быкаў  — і на голай зямлі, на зялёнай траве. Ды і ўсе іншыя  — як пастухі вясковыя. А ўсім ім сапраўды так хацелася ў тую хвіліну ў пастухі. Душа кожнага з іх дасягнула такой згоды з зямлёй, вадой і небам, зліцця з прыродай, Палессем, амалоджаным па вясне дубам, яшчэ не страціўшым маёвай чырвані кустом ракіты, з маляўкамі, якіх яны кармілі пры беразе ракі пакрышаным хлебам,  — што яны не на жарт пакрыўдзіліся, калі зразумелі, што іх па-гарадскому хочуць усадзіць на крэслы і за сталы. Гэта было зусім з іншага, мо нават і не іхняга жыцця  — яны яго ўжо выракліся. Паселі на выпнутыя карані дуба, на купіны, на ўгрэтую, умытую і аблашчаную нядаўняй паводкай траву. Голымі рукамі бралі з корабаў і трускалі першыя ягады-трускаўкі, клубніцы, што паспелі якраз у час юбілею Быкава. Бо трапіў ён у самае што ні ёсць клубнічнае царства. Навакольныя тры вёскі  — вёска з беларусаў, вёска з украінцаў і, па паданні, з немцаў  — славутыя на ўсю Жыткаўшчыну клубніцамі.

Але ж гэта я зноў забягаю наперад. Мы ж яшчэ на возеры Белым. Збіраецца стол, ідзе вечарына. Ракі і карпы  — то на скорую руку. Перакусь. А во-во пачнецца... Госці млеюць ад дзённай стомы, але гаспадары муляюцца, хаця на сталах ужо ўсё і падрыхтавана. I нарэшце, калі ўжо селі і ўзялі па першай, перад вокнамі завурчэла, бліснула фарамі і спынілася машына, высветлілася: чакалі гаспадара раёна, першага сакратара райкама партыі. Ён вучыцца ў Вышэйшай партыйнай школе ў Мінску. Здаў першы экзамен, укінуўся ў машыну: у яго ж у раёне Быкаў! Што з таго, што заўтра залік, яго можна атрымаць і пазней, а не пабачыць Быкава...

Трэба быць шчырым, з песні, як кажуць, слова не выкінеш. Гасцям не вельмі спадабалася з’яўленне афіцыйнай асобы, тым больш партыйнага функцыянера. Асабліва, здаецца, не спадабалася самому Быкаву. Толькі настроіліся на сяброўскую гаворку і звычайную вечарыну, а тут...

Васіль Уладзіміравіч адчужана замкнуўся. Твар яго абвастрыўся і набыў той знаёмы шмат каму непадступны, амаль помнікава-дзяржаўны выраз.

Не, Быкаў усё ж Быкаў і не варта яго спрашчаць, таму што не такая простая, як гэта некаму здаецца, ягоная проза, вышыня, мо недзе клятая і ім самім. Але тады, на маю думку, дарэмна было так, дарэмна. Зусім не функцыянер, Васіль Уладзіміравіч, быў перад вамі. Былы вясковы настаўнік, які вырас, вучыўся на вашых творах, вучыў вясковую дзятву. Мо з цягам часу ён, канечне, і перакінуўся б у функцыянера. Колішняя ўлада беспамылкова вяла натуральны адбор. I аднаго з іх яна ўжо абрала недзе па суседству тут. Ён толькі яшчэ, як малады пеўнік, прыглядаўся да партыйнага седала. Вы яшчэ сустрэнецеся, а, праўдзівей, не сустрэнецеся з ім. Помніце, вы прыехалі ў Жыткавічы з Нілам Гілевічам? Абодва дэпутаты Вярхоўнага Савета. I справа ў вас была дзяржаўная. Ён жа не пажадаў нават выйсці з кабінета, бо недзе ў кабінеце большым пачуў, як любілі гаварыць тады: «есть мнение». Дык вось якраз тады ў адносінах да пісьменнікаў, у прыватнасці да вас, і нарадзілася гэтае: «есть мнение». Таму і паслалі насустрач вам лёкая. Бо сам быў вельмі заняты: прымерваўся ўзляцець з раённага куратніка ў абласны, а далей і ў сталічны. Так яно і збылося. Жыткаўшчына яшчэ і дасюль не можа прачхацца. Не ачуняла Тураўшчына, на атручаных угнаеннямі зямлі якой ён збіраў па сто цэнтнераў зерневых і па тысячы  — буракоў. Тураўцы, пэўна, не даруюць яму такога гвалту над іх былым княствам ніколі. Але што яму? Ён сёння ў сталіцы, на высокім седале  — не дастаць...

Два белыя кацеры слізгацяць па Прыпяці, па лету і гаючай вадзе Леты. I вада тая ўжо выцекла, збыла сваё. Сёння Прыпяць  — галоўная атамная рака Еўропы. Але тады яшчэ да Чарнобыля было два гады. Прыпяць толькі што ўвайшла ў берагі, падобная на парадзіху, маладую маці, што шчасліва разрадзілася дзіцем. Ля берагоў, на ўгрэтай сонцам вадзе гулялі яе нашчадкі  — маляўкі ляшчоў, шчупакоў, язёў, акунёў і плотак. Сярод іх не было яшчэ драпежнікаў. Па рудаватай прыпяцкай вадзе сярод палескіх балот бягуць два белыя кацеры праз Княжбор да Княжа-Турава. На першым, асобна ад усіх, на носе сядзіць Васіль Уладзіміравіч Быкаў. Ён едзе ў старажытны Тураў зусім не на прагулянку, а каб парадніцца з ім. Там недзе, прыхаваная ў зеляніне летніх садоў, стаілася бальнічка, у хірургічны пакой якой улетку іншым разам заскокваюць і жабы. З нагоды гэтага і прыязджаў Быкаў з Гілевічам да сакратара Жыткавіцкага райкама партыі. Але таму не балела. А Быкаву балела. Палескі, полацкі і віцебскі  — наш беларускі боль, боль хворай краіны, хворых людзей. Жыткаўцы абяруць Быкава дэпутатам Вярхоўнага Савета з наказам пабудаваць у Тураве прыстойную бальнічку. I ўжо не на белым кацеры будзе ён уязджаць у занядбаны Княжа-Тураў. Паедзе на прамарожаным рэйсавым аўтобусіку. Бальніца будзе пабудавана... Але гэта наперадзе. Шмат чаго наперадзе і тады і цяпер. А пакуль што Быкаў на белым кацеры па гаючай яшчэ вадзе маці пяці рэк  — Прыпяці едзе ў вечны Тураў. Побач з ім малады яшчэ Алесь Адамовіч. Пасміхаюцца, жартуюць: «Не, Гранін, у цябе не ўсе дома»...

I на гэтым паставім не кропку, а шматкроп’е.

Так на Беларусі хаваюць прарокаў

Ёсць нейкая асаблівая амаль містычная наканаванасць у тым, як адыходзяць вялікія людзі. Ёсць адвечная вялікасць бунту. Ёсць велічная пакорлівасць духу. Пэўна, менавіта гэта найбольш выразна і праяўляецца ў апошнія зямныя імгненні ў жыцці ўгрунтаванага чалавека. Тленнае цела замірае. Ужо ёсць яго згода на апошні ўздых. Прагучалі і сакраментальныя словы: «Адвязіце мяне дамоў». I акрыленая душа ўжо, здаецца, там. Але хто ведае, магчыма, менавіта ТАМ, на парозе вечнага забыцця ці будучай бессмяротнасці, гэтая супакоеная душа нечакана схамянаецца і прыадчыняе свету прыхаваную, патаемную сутнасць. Прарока, бунтаўніка. Першапачатковага абрынальніка асноваў сусвету.

I не мае ніякага значэння; высока ці нізка лятаў у разуменні сваіх суродзічаў і сучаснікаў той, хто адыходзіць, якія пасады займаў, чым пагражаў свету ці ўлагоджваў яго. Для сапраўдных людзей зусім іншы табель аб рангах, вельмі і вельмі далёкі ад пазнання і вымярэння рэаліямі бягучай мітуслівай паўсядзённасці. Хаця той жа побытавай мітрэнгі і ім хапае.Толькі яна ўсё ж на галаву вышэй і свяцей.

Дабівала свой век, спальвала апошнія дзянькі звычайная жанчына, заводская работніца. I тыя дзянькі яе, па ўсім, ужо закончыліся, павінны былі закончыцца, вычарпацца. А яна ўсё цягнула і цягнула гадзіну за гадзінай, ноч за ноччу. Да запаветнага чарговага атрымання пенсіі. Дастаялася яна каля паштовага акенца. Узяла грошы, адпушчэнне: сыну  — гальштук, унучцы  — шакаладку, астатняе  — мужу на свае ж хаўтуры. Каб памяць у яго засталася, каб не ўводзіць у разарэнне сям’ю. Акуратна так, стосікам паклала пасярод стала, датэпаўшы да хаты. Легла ў ложак, склала рукі і адразу ж адышла...

Віктар Тураў  — сусветна знаны кінарэжысёр. Стваральнік, як сёння гавораць, знакавай і брэндавай карціны «Усе мы родам з дзяцінства». Аўтар кінаэпапеі па раманах Івана Мележа. Чалавек, які ўвайшоў у гісторыю сусветнага кіно, у сотню лепшых рэжысёраў стагоддзя па рашэнні ЮНЕСКА кінафільмам «Праз могілкі». Смерць трымала яго ў аблозе, ганялася за ім каля пяці гадоў. А яму ўсё было некалі і некалі паміраць. А яна не адступалася. I як жа здзекліва ён адпомсціў ёй  — чыста па-чалавечы,  — калі яна, здавалася, ужо дастала яго. Якой цаной, пра тое ведама толькі яму, але Тураў здолеў адтэрмінаваць яе ўрачыстасць.

Ужо незваротна асуджаны, ужо амаль пахаваны роднымі і сябрамі, прыкаваны да ложка ў бальніцы, ён заказаў сабе смокінг, аб якім марыў яшчэ ў студэнцтве. Вельмі ж арыстакратычна выглядалі ў смокінгах выкладчыкі і прафесары  — ягоныя настаўнікі. Гледзячы на іх, і ён сказаў сабе: дамагуся і сабе смокінга. I дамогся, вядома. Але так і не выбраў часу набыць. Дацягнуў да шасцідзесятага дня свайго нараджэння і ў новенькім смокінгу адзначыў яго з бляскам і артыстызмам сапраўды вялікага рэжысёра. З усімі развітаўся. Дараваў сябрам і сваякам, блаславіў ворагаў і зайздроснікаў. I з усмешкай сышоў з юбілейнага і зямнога Алімпу, непрыкметна суправаджаемы медсястрой, якая час ад часу падтрымлівала яго абязбольваючымі ўколамі  — пакуль доўжыліся славянскае баляванне і трызна. Адсвяткаваў, зрэжысаваў апошняе ў жыцці кіно  — і ў агонію, на бальнічны ложак. А недзе праз два-тры дні, канчаткова ўжо вызвалены ад зямной юдолі,  — у вечнасць.

Васіль Уладзіміравіч Быкаў. Апошнія некалькі гадоў  — выгнанне, чужына. Паколькі радзіма, унукі пераможцаў, нараклі яго, франтавіка, пахаванага пры жыцці яшчэ ў 1943 годзе ў брацкай магіле пад Кіраваградам, літаратурным паліцаем. А ўнукі пераможаных запрасілі да сябе і забяспечылі пераможцу, салдату і генію беларускай літаратуры прыстойную старасць. Прыстойнае жыццё чалавеку, які са зброяй у руках супрацьстаяў іх бацькам і так бязлітасна выкрываў вайну і фашызм. Парадоксы, а больш грымасы нашага часу  — нацыянальны партрэт Беларусі ў міжнародным інтэр’еры выставы-распродажу культуры і годнасці бацькаўшчыны. Але гаворка зусім не пра гэта. Якое амаль люстраное паўтарэнне лёсаў апошніх дзён жыцця сапраўдных майстроў-творцаў Беларусі, званых, а не ўсенародна абраных, як гэта гучыць з усіх айчынных амвонаў!..

Вяртанне ў звар’яцелую Ітаку, што зняважыла, зняславіла яго, лічы, у магілу, якая ўжо расчынілася перад ім. I самому. I сваімі нагамі. I воляй, і духам сваім. I больш за тое, прасвятленнем і ярасцю, хоць і з прысмакам горычы, адразу ж выбухова запаўняючы сабой, сваім словам, тугой і жалобай сумнае сучаснае і няпэўную будучыню, сабраўшы ў кулак рэшткі былой сілы, з першага ж кроку даць зразумець: ён вярнуўся зусім не для таго, каб моўчкі і ўмольна паміраць. Адразу ж выступіў з пратэстам супраць ганьбавання і знішчэння дзяржаўнага, адзінага ў краіне беларускамоўнага ліцэю  — а гэта значыць, супраць гвалту з беларускай мовы. Ведаючы прысуд і не сумняваючыся  — у жыцці ён быў такім жа жорсткім да сябе, як і ў творчасці  — у хуткім, не сёння-заўтра яго выкананні, дацягнуць да дня нараджэння.

I яшчэ прыхапіць тры дні да страшнай даты  — 22-га чэрвеня. Паваротнай, знакавай даты, якая непарыўна звязана з лёсам нашага народа і самога Васіля Быкава. Убіта ў яго, як фашысцкі бот у беларускую зямлю. Ды тут у самы раз перавярнуцца ў труне ўсім Шэкспірам, не кажучы ўжо пра гогалеўскага Вія  — толькі хапіла б духу, не супраціўляючыся сабе, расплюшчыць вочы і паглядзець праўдзе і фантасмагорыі нашых дзён у вочы.

Адказваючы і адпавядаючы гэтай праўдзе, раней за ўсё трэба, пэўна, прызнаць, што якой бы горкай ні была незаменная страта, якая ні страшная сама па сабе смерць  — адыход Васіля Уладзіміравіча Быкава нельга назваць смерцю нават у яе фізічным, адыходным разуменні. Бо гэта паміранне больш для блізкіх: жонкі, дзяцей, унукаў  — дачыненых і далучаных да таго, як ён спаў, еў, чысціў зубы. Для Беларусі і беларусаў  — гэта нешта зусім іншае, велічнае і высокае. Асмелюся сказаць  — адухоўленае. Асвячонае ў беларускай культуры з’яднаннем і далучэннем да свету Скарыны, Каліноўскага, Коласа з Купалам, Адамовіча. I далей, далей... Хаця б ужо таму, што ў дзень яго смерці Беларусь нарэшце цалкам асэнсавала, кім быў яе сын Васіль Уладзіміравіч Быкаў пры жыцці.

Сёння ён у вечнасці. Сярод прыстойных людзей, у добрай кампаніі  — сёння на гэтым свеце ў нас такую і блізка не сабраць (маленькая, маленькая краіна, а колькі там славутых імёнаў). У вечнасці яшчэ і таму, што заўсёды быў у ёй і з ёй. З першага дня, калі мы пра яго пачулі і да апошняга, калі развіталіся. Цэльнасць  — рэдкасная рыса ў характары чалавека, хаця трэба адзначыць: вельмі і вельмі ўласцівая беларускаму нацыянальнаму характару. Калі, само сабой, характар ёсць, калі чалавек ёсць.

Лучнасць, яднанне і гармонія з вечнасцю адчуваліся ў Быкаву, калі ён маўчаў і калі пачынаў гаварыць. Маўчанне было арганічным, адзіным з цэльнасцю характару. А словы, здавалася б, не заўсёды належалі яму, таму што ўражвала простасць, выразнасць і логіка мыслення, здольнасць да дакладных і без мудрагельства фармулёвак. I таму мімаволі даводзілася стрымліваць свой язык, пагаджаючыся з уласнай коснамоўнасцю; іншым разам шукаць ёй апраўданні. I знаходзіць іх часам нават у нейкім кампутарна-машынным ладзе думак. Што зробіш, мы так адвыклі чуць ад гучна і безапеляцыйна-гаваркіх асобаў хоць што-небудзь слушнае, асэнсаванае і разумна-свядомае. Гэта не значыць, што ён спрэс прамаўляў нешта толькі мудрае, вечнае, важкае. Гэта быў пісьменнік. I іншым разам ён гаварыў толькі з сабой, сабе ды яшчэ некаму, на тую хвіліну нябачнаму. Чалавек і пісьменнік з сапраўдным пачуццём годнасці, ведання, чаго ён варты, чаго вартыя шматлікія іншыя. Таму амаль з усімі, выключаючы толькі вельмі блізкіх сяброў, ён цвёрда, але і вельмі тактоўна трымаўся дыстанцыі. Хаця, надаралася, іншым разам і памыляўся. Але памыляўся высока  — верачы і спадзеючыся. Яго ніколі нельга было па-сяброўску паляпаць па плячы пры жыцці. А па смерці  — тым больш. Але пра гэта крыху пазней.

Адзінота сярод людзей, сяброў, па сведчанні многіх,  — уласцівасць характару вялікага творцы і мысляра. I Быкаў, як шмат каму здавалася, заўсёды быў наасобіцу, на адлегласці ад іншых  — «натоўпу» і «чэрні». Нават сярод сяброўскага застолля і банкетавання, гаворкі і абмеркавання чаго-небудзь несугучнага яму. I тады, як нехта ці нешта хуткім ценем прабягала, а мо і пралятала па ягоным твары і, пэўна, у ягоных думках. I ён, не сыходзячы з месца, пакідаў усё і ўсіх, замыкаўся ў сабе. Іншым разам лёгка і светла  — прыязна, а бывала, цяжка, змрочна. I заўсёды было да шчымлівасці цікава сачыць, наглядаць за яго вяртаннем па запатрабаванні кампаніі: з вымушаным пакашліваннем, часам зусім не выбачальным  — тыпова быкаўскім упартым нахілам галавы, вяртаннем аднекуль здалёку, як з іншага свету, вачэй. Ён быў падобны тады на самотнага і добрага старажытнага русявага Бога з дзіцячай прычоскай. Бога, што заблудзіўся на зняможанай ад журбы, жалю і суму Беларусі.

Хаця гэты Бог не цураўся нічога зямнога. Быў здольны непадступна і высока маўчаць і гаварыць на прыземленыя тэмы. Толькі ў апошнім выпадку саўдзельнага агню ад яго не было. I даводзілася толькі здзіўляцца, як гэта ў яго атрымліваецца: пазбягаць нязначнага пустапарожняга словагаварэння. На такім пустым і фанабэрыста чыноўным маўленні з ім паспрабавала гаварыць улада. Ужо з мёртвым, пад бел-чырвона-белым штандарам у труне. Нічога дзіўнага ў гэтым халопскім панібрацтве не было. Гэта была звычайная, уласцівая ўладзе мова, таму што матчынай, мужычай, яна, улада, грэбавала, а іншай ніколі не ведала. Такую ж мову выкарыстоўвала і пры жыцці пісьменніка ў сваіх зносінах з мастацтвам, культурай. Але гэта ёй сыходзіла з рук, усе мы спакон веку ведаем, на каго грэх крыўдзіцца. А тут, з таго свету ўжо, ад памерлага пісьменніка прагучала аглушальная на ўвесь адукаваны свет аплявуха. Аплявуха, якую пачулі і ўбачылі не толькі ў Беларусі, а і ў Маскве, і ў Берліне, і ў Парыжы. Беларусь ціхмянасцю пакладзенага ў труну сына, творцы, філосафа і прарока прадэманстравала, што не такая яна ўжо і памяркоўная, пакорлівая, здольная нават і з таго свету агрызнуцца, паказаць цвёрдасць рукі, калі справа тычыцца гонару і годнасці. Паказаць, паставіць невуцтва і цемрашальства на вартае яго месца. Не дазволіць беспакарана паляпваць сваіх вялікіх сыноў па іх высокім і гордым плячы.