Дзікае паляванне ліхалецця

Нешта падобнае адбываецца і з нашым пісьменніцкім канём незацугляным, даўно ўжо не Пегасам. Не Пегасам, але ўсё ж і не сівым калгасным мерынам, бо не даецца, каб яго захамуталі. Да таго, мерынаў, што вытрывалі калектывізацыю і перажылі прамудрага цыгана, усё ж трохі кормяць: каўбасы, хай сабе і конскія, а ўсё роўна застаюцца ў цане. А што возьмеш са з’езджанага ды ўсё яшчэ натурыстага пісьменніцкага каня.

У таго ж Пімена нашага прыгожага пісьменства, пра каторага мы ўзгадвалі крыху раней, як казалі яго сябры і суседзі, пасля смерці грошай засталося роўна на пачак запалак. А з харчовых прыпасаў  — пачатая булка хлеба ды адзіная цыбулінка. Тая цыбулінка вялікая, маленькая?  — стаіць у маіх вачах і зараз. Горкая пісьменніцкая цыбулінка. Паўстала мо менавіта яшчэ і таму, што пахаванне народнага пісьменніка было вельмі ўрачыстым і напышлівым. Асабліва ўдаліся хаўтуры. Хаўтурны стол быў наладжаны недзе ў нетрах ні то Саўміна, ні то нейкай адміністрацыі. Угінаўся ад выпівону і закусону. I як жа елі ўсе  — жэрлі  — як налівалі і пілі  — з носа сачылася, як журыліся і смуткавалі згаладалыя творцы і нятворцы.

Не, я не асуджаю іх, бо і сам хаўтурна-халяўна ўмінаў за дзве шчакі. Хаця, як у тым анекдоце, перажываў і мімаволі думаў: а каб гэта ўсё таму ж Пімену Емяльянавічу ды жывому, да яго адзінай ненадкусанай нават яшчэ цыбулінкі. Так я думаў п’ючы і едучы.

I што тут зробіш. Свет такі пайшоў: чалавек сёння больш прагна і сытна есць на хаўтурах. Хаўтуры, праводзіны на той свет, пэўна, апошняе, што засталося ў нас ад былой годнасці нашых бацькоў і дзядоў. Апошняе свята жывата нашага і мёртвых  — могілкі. Бо на іншую бяседу і сустрэчу ні ў кога з нас няма ні часу, ні лішняй капейчыны. Адзаду і наперадзе ў кожнага з нас хаўтуры, хаўтуры, хаўтуры. Па культуры. А гэта значыць  — па мне і па табе.

Я, зразумела, голы і босы, але, каб не застацца яшчэ і галаслоўным, некалькі прыкладаў з майго жыцця.

Прыватнае выдавецтва надрукавала маю аповесць для школьных бібліятэк. Дзяржава сёння такой драбязой амаль не займаецца. Пераклала ношку на прыватнікаў: хочаш нешта выдаваць і сам есці, будзь ласкавы, забяспеч школьныя бібліятэкі. Распаўсюджаная практыка. I не толькі з мастацкімі творамі  — усёісны, бяскрыўдны і ўзаконены дзяржаўны рэкет, ясак, ва ўсім айчынным бізнесе і прадпрымальніцтве. Тым жа нявінным рэкетам-ясаком заняты сёння на бацькаўшчыне, пэўна, кожны наш працаздольны, з павернутымі да імгненнага прыбытку мазгамі грамадзянін.

Кніжка выйшла. Мне прапанавалі ў лік ганарару трыццаць асобнікаў. I ўсё. Ні капейчыны болей. Меней таксама  — ні грошыка. I цяпер, калі я некаму са знаёмых ці сяброў падпісваю кніжку, папярэджваю: адну трыццатую майго ганарару мы з вамі, можаце лічыць, уседзелі, прапілі.

I гэта зусім не выключэнне з пісьменніцкага жыцця. Выйшла другая кніжка з маім творам, ганарару — адзін асобнік. А да яго яшчэ і намёк: варта было б і даплаціць за выданне. Выйшла трэцяя кніжка. У дзяржаўным ужо выдавецтве. Зноў жа прапанавалі разлік кніжкамі: мо, распаўсюдзіце самі сярод сваіх чытачоў, сяброў-пісьменнікаў. Я хацеў сказаць: што вы ж, мае даражэнькія, таксама заплацілі ім не грашыма, а натурай. I браткі-пісьменнікі, прафесіяналы, а сярод іх і з міжнародным прызнаннем, сёння такія ж жабракі, як і я. Але кланавы гонар не дазволіў жаліцца, прарвалася набалелае:

– Не трэба, не трэба мне вашай ласкі. Недзе таксама, пэўна, пакутна існуе прэзідэнцкі фонд. Пералічыце мае грошыкі ў яго  — на бібліятэку, што будуецца пад нашыя ж кніжкі. Няма чаго абдзіраць медсясцёр і трактарыстаў. Хай і пісьменнікі парупяцца. Пералічыце іх на той жа славянскі базар: спявай, мой народ, спявай, мая краіна, калі ў цябе ёсць такія слынныя і галасістыя запявалы. На касцюмчык яму пералічыце, бо ён мо таксама атрымлівае заробак  — у мелодыях-гуках, цэгле і спецбоінгах. Калі збіраць ужо ясак, то з усіх і з кожнага.

Крыху пазней сам пра сябе падумаў: а мо якраз у гэтым і хаваецца нашая сярмяжная шэрая праўда, дазвання голае нашае гора. Дапаможам жа яму з пустой кішэні нашай, бо, калі там нешта завалялася, усё роўна вышныпарыць, забярэ, як адабраў ужо хату. Дапаможам нашаму гору з жабрацтва нашага і на песні, і на скокі, скінемся яму на буквар, на чарговы «ошеломительный» ураджай зялёнага гарошку, морквы і гэтага самага гора-горкага  — цыбулі, а па-расейску  — луку, якія ён настойваў усім нам вырошчваць. Забяспечым белы свет цыбулькай, упрыгожым моркаўкай, аздобім зялёным гарошкам. А пасля  — як наямося ўжо  — на экспарт, на экспарт, а самі  — туды, туды: у нацыянальную бібліятэку і ў маленькую-маленькую труну па кнігарнях сталіцы, разыдземся па сваіх прыватных могілках у сталіцы. Бо ў правінцыі нас ужо даўно няма. Няма нават і знаку ад магілак нашых.

Так ужо склалася, што па мінулай вясне давялося наведаць і прайсціся па апетай Купалам зямлі на рацэ Арэсе. Да ракі і зямлі я вярнуся яшчэ трохі пазней. А пакуль што, як уводзіны, пра знаёмства з кнігарнямі і месца, адведзенае кніжкам у вясковым і раённым гандлі, пра месца прыгожаму беларускаму пісьменству на пераўтворанай зямлі па-над ракой Арэсай.

Самой ракі, праўда, я не пабачыў, не пашанцавала. Бо сёння нашыя рэкі ў большасці сваёй нябачныя, як славутая на ўсе стагоддзі Няміга, крывавыя берагі якой яшчэ і цяпер аказваюць сябе. Але ў тых берагах вады ўжо няма. Хаця ўсім вядома, што яна была, і нават сёння яшчэ ў мураваным скляпенні бруіцца гарадскім брудам у Свіслач, а каб хоць краечкам вока зірнуць на самую рэчку зрэдку каму выпадае. Так і шмат іншых нашых рэк. Жывуць яны на школьных пажоўклых картах ды ў памяці старых людзей. I то толькі назовам сваім. А каб убачыць, трэба выбіраць месячную і зорную вераб’іную ноч, калі гудзе і стогне вецер і нябожчыкі пачынаюць бойку з нечысцю, нежыццю, вось толькі тады праз зрэджаную хмару можа прабліснуць з глыбіні стагоддзяў зведзеная сённяшняй набрыддзю, сцёклая ўжо ціхімі водамі ў Лету рэчка.

Мне такога імгнення не было даравана. I гэта было мо і добра. Бо з тым, што засталося ад былой красы Арэсы, я сустракаўся раней. Вярэдзіць лішні раз сэрца плакальшчыку не з рукі. Хапала слёз і іншым. Пярэварацень чалавек звёў не толькі рэчкі, кінуўся зводзіць, перабудоўваць свет, падкладваць яго пад сябе, як памперсы ці тыя ж пракладкі з крылцамі, падцягваць усё да свайго хіжага ненажэрнага лыча. Перайначваць не толькі навакольную прыроду, але і саму існасць нашага зямнога быцця, чалавека і яго званне. I чалавека тут, на Палессі, пракаветнага захавальніка і вартаўніка непадробнай шчырасці, пяшчоты і прыязнасці свайго краю амаль што не засталося. Хаця мясціны што ні на ёсць запаветныя, варожа насцярожаныя і ваяўніча натапыраныя, нязгодныя з ціхім адыходам следам за сваімі рэчкамі ў нябыт. Вельмі прыдатныя для партызанства мясціны. Недалёка адсюль была Рудабелка, ці, па сённяшнім дні, блазнаватае і недарэчнае,  — пасёлак Акцябрскі. I дарога да Рудабелкі, хаця і прастрэленая бруднаватым асфальтам, хуткаснымі жукамі-легкавушкамі, пралягала праз такую дрымучую першастворанасць, што міжволі хацелася сцішыцца, азірнуцца і паглядзець, ці няма паблізу, ці не затрымаўся тут яшчэ і сам творца гэтай першабытнасці.

У свой час сюды, да Рудабелкі, не дапяў нават Гітлер са сваім войскам. I над сельсаветам ці пассаветам, як ганарыліся савецкія наменклатуршчыкі, з першых дзён бальшавіцкай улады лунаў чырвоны сцяг. На што людзі больш зямныя і далёкія ад палітыкі слушна даводзілі: сцяг быў белы, амаль белагвардзейскі. Бо ці мог жа ён застацца ў адным пралетарскім колеры больш за семдзесят гадоў.

Не, усё ж дасціпныя людзі жылі ў глухамані, так далёка ад Гітлера і Сталіна. Дасціпныя, хаця і бедныя. Не маючы нават грошай, каб памяняць сцяг адпаведна дзяржаўнаму ладу. Не спрыяе ўсё ж дзяржаўнасці і нараджэнню дзяржаўных патрыётаў глыбінка, глуш.

А яна тут была непадробная. Нязгладжанасць яшчэ бароў і дуброваў, чароту, трыснягу і багнаў, дрыгвы, у якіх губляўся і глух чалавечы голас. I сам чалавек, калі не меў галавы, ці задзіраў яе ўжо вельмі высока, замахваўся на вяршэнства, адразу ж некуды знікаў.

Першароднасць, першабытнасць захаваліся і нават памножыліся тут сёння. Але калі раней яны былі па-лясному спагадлівымі і прыязнымі, крынічна чыстымі і свежанькімі, што кулідка хлеба, якая толькі-толькі з печы, з ліста капусты  — жаданая і прывабная, то цяпер яны пераўтварыліся ў нешта неахайна паголенае і агрэсіўна злоснае. Мо часткова таму, што адсюль пачаў адыходзіць, знікаць няведама куды, іншым разам і на той свет, гаспадар, хадзяін. I ці не з адыходам апошніх магіканаў, беласкурых палескіх індзейцаў (гавару пра гэта таму, што не ўпершыню коўзаюся проста так па тутэйшых барах і балотах), край гэты паціху пачаў пераўтварацца ў тую ж індзейскую рэзервацыю, у ім сталі праглядваць, адчувацца нейкая спуджанасць і трывога. Дзікаватасць. А дзе-нідзе, на маю думкі, і здзічэнне. Паўсюдна змянілася, перакінулася і жыццё, і чалавек, звыкла ўстаялы асяродак яго існавання: ад шыльдаў, зразумела, толькі не на тубыльскай мове, што нарадзілася і выйшла з гэтых бароў, рэкаў, балотаў і багны, да чалавечага духу, прыроды ўжо самога чалавека.

I Палессе стала краем страчанага гонару і мовы. Тое, што не здолелі зрабіць фашысты падчас вайны, непрыкметна і ціха ў мірны час зрабілі свае. Моладзь гаварыла толькі падкрэслена «па-рюсску». Людзі больш сталага веку  — на неймавернай трасянцы. Ад адной і другой гаворак у краіне страчанай мовы пруцянеў і скручваўся ў парасячы хвосцік асінавы ліст. А свіны хвост  — наадварот, весела разгортваўся да ўсмешлівай парасячай с…і. Бо гэта такая цяпер у іх была морда, такі іх твар. Бо ў краі страчанай мовы, страчанага матчынага слова, здрады свайму бору, балоту і ручаю ў пярэваратняў інакшым ён і не можа быць. Дзякуй Богу, што хоць такі ды застаўся, ёсць на што калі не шапку, то прэзерватыў надзець.

I паныла стогне, смыліць душа. I ніхто не можа адказаць, чаму. Калі морда крывая, нечага на люстэрка наракаць. Нечага, але ж... гэта не чужая, менавіта твая морда, твар душы тваёй. Чаму ж ты з ім так, што ні самому паглядзець, ні людзям паказаць. А ў бацькі твайго было яшчэ нічога. А ў дзеда дык увогуле  — пчолы на яго ляцелі, у барадзе мёду шукалі, пылком кветак вочы яснілі. А да цябе хто можа прыляцець? Тая ж пчала яшчэ за сто метраў ад цябе прытомнасць страціць, долу ляжа. I калі выжыве  — усё роўна паўпасекі атруціць і сама назаўсёды калекай застанецца. Мо таму яны і зводзяцца: дыхаць ім паблізу чалавека няма чым.

Ные, смыліць душа, хаця пчолаў, як гавораць, на развод яшчэ трохі засталося. I дзе-нідзе, як і раней, яшчэ стаяць нашыя бары і дубровы, воды нашыя ўжо, лічы, трэцяе дзесяцігоддзе як прагорклі, але ж цякуць, бягуць усё ў тую ж бясконцую вечнасць. I неба над галавой за апошнія гады хаця і паніжэла, прыпала да нашых плячэй, а не абрынулася і, можна сказаць, пакуль што вечнае. Іншая справа, што ў цябе ўкралі гэту вечнасць, нават не саму вечнасць, а тваё адчуванне яе. Памянялі на нябачнае і немае ў сусвеце, згвалтаванае немаведама кім тваё зямное імгненне. I баліць, ные душа, хаця і ведае, што боль яе імгненны, але ж зноў гэты боль яе, і на нікога не перакласці яго, і не падоўжыць, не паўтарыць. Цяжка, цяжка жыць, а тым больш адыходзіць з болем. Вось таму і апякаецца душа, гледзячы на афіцыйныя раны ва ўладных гмахах пад чужым табе сцягам. У гмахах, будынках ля параднага ўвахода, у якія, свежа ці подаўна, зарубцавалася ўжо рана  — жыўцом здзерлі, білі кувалдамі, рэзалі аўтагенам, выгрызалі разакамі і зубіламі беларускае слова  — шыльды на матчынай мове.

Мова гэта, гэта слова, што сёння прыемна прыгадаць, па старой традыцыі савецкага яшчэ часу, мелася ў кожнай вясковай краме. У кожнай краме мелася невялічкая палічка-труна  — кніжны куток, дзе часам суседнічалі выбітныя, але непажаданыя ў горадзе расейскія выгнаннікі-дысідэнты ці напаўдысідэнты, якія ў сталіцах ішлі толькі з-пад крыса, сціплыя, але ж таксама не абдзеленыя ўвагай майстры і чаляднікі айчыны. I па старой, невылечнай ужо кніжнай фобіі, як цуцык да тэлеграфнага слупа, я імкну да прыемнай сустрэчы і гаворкі ў такі куток. I паўсюль мяне чакае расчараванне.

Якога толькі хламу там няма. Далібог, калі б быў сабакам, не пасаромеўся б, у той куток адно па гэта і бегаў. Не, самі кніжкі былі свежа спечаныя, суперсучасныя, ніводнага даведніка прафгрупорга ці камсорга. Усе звышактуальныя і край неабходныя, як я лічу, вёсцы кніжкі: «Всё о сексе», «Сексуальная катастрофа», «Омоложение и сохранение мужской силы». I як радасць вёсцы, проста настольная кніжка  — «Выращивание огородных культур на приусадебном участке».

Думаеце, хлушу, дуруся, перабольшваю? Стрымліваю, стрымліваю сябе! І каб пераканацца ў гэтым якому-небудзь недаверліваму Фаме ці Луку, не трэба ехаць далёка на сяло, у тыя вёскі, дзе шалеў ад шчасця я. Зазірніце ж на вітрыну першага кніжнага кіёска ў горадзе, у сталіцы. Будзеце адукаваныя шмат лепей, чымсьці ў якім-небудзь замежным, галандскім ці шведскім бардэлі. I налюбуецеся, і атрымаеце інструкцыі на зразумелай і даступнай сёння кожнаму другой, а на самай справе  — першай і адзінай дзяржаўнай мове.

Край страчанага гонару, страчанай мовы і перакуленых нябёсаў і мазгоў, мала чаго маючы свайго, жыве і жывіцца толькі недзе і нечым прыкрадзеным, чужынскім. Ад розуму, газу, кніжкі  — да тэлевізійнай скрыні. Недарэмна ж кажуць нашыя суседзі: «Коль пошла такая пьянка  — реж последний огурец».

Вось мы і жывем, як у апошні дзень Пампеі. Ад сваіх гуркоў у нас засталося толькі званне, абалонка, зярняткі, насенне, выедзена датла. Тое, што гучна завецца духоўнасцю, сканала, спачыла ў летаргічным сне. Адляцела абражанае і скрадзенае майстрамі варажбы і вядзьмарства, чараўнічымі пасамі з айчынных амбонаў так званага нацыянальнага тэлебачання прафесійнымі заклікальнікамі гадаў.

Гэтаму ж услугоўвае, пасуе і адпавядае асартымент ужо больш мажных гарадскіх кнігарняў. Там вы абавязкова сустрэнеце «Энциклопедию приворотных заговоров и заклятий» (адчуваеце розніцу: сапраўды ж, што гэтыя вясковыя вядуны ў нячыстай сіле разумеюць, а тут амаль акадэмічна: «Энциклопедия!..»), «Энциклопедию белой магии», «Энциклопедию черной магии», «Полную антологию проклятий, заговоров и порчей. Заговоры сибирской целительницы» і плойму загавораў іншых «целительниц»  — ад Масквы да Уладзівастока. Расейскага паходжання і маўлення нежыць загаворвае зубы, заклінае, зачароўвае «Северо-Западный край». I, пэўна, не здарма яны труцяць нас астралагічнымі календарамі, любоўнымі прываротамі і адваротамі.

Спіс падобнай літаратуры можаце бясконца працягваць самі. Ён сапраўды не ведае межаў. Кніжная нахабная экспансія, як нашэсце чарцей, пошасці, гіцляў, цмокаў і вурдалакаў з ваўкалакамі, больш расейская. Але нямала люцыферыць, зноў пераважна на рускай мове, і сваіх, дамарослых д’яблаў і д’ябалятаў. I іх экспансія, Д’ЯБАЛІЗАЦЫЯ, далёка не бяскрыўдная, як некаму можа здацца. Не простае абалваньванне насельніцтва. Яно бярэ пачатак з нізоў вёскі. З глыбіні.

З глыбіні жыцця пачынаецца дэбілізацыя народа, пазбаўленне яго свайго духу, існасці. Непрыхаваная прапаганда сатанізму. Амаль што канвеернае, тэхнагеннае стварэнне пярэваратняў. Новай сутнасці чалавека, як некалі гомасавецікуса. Чалавек жа разумны непатрэбны аніякай уладзе.

Нежыць, Сатана з’яўляюцца на свет, калі ў іх адчуваецца патрэба, у смутны час і ў засмучанай краіне іх блытаюць з месіяй. Народ жа ўжо зняможаны, стомлены, канае ад безнадзейнасці: нідзе ні пробліску святла, спадзявацца няма на каго, тут ужо не дапаможа і славутая, пракаветная працавітасць і памяркоўнасць. Бо ні праца, ні розум даўно ўжо нікому ў наш час не патрэбныя  — яны сёння ці не самы надзейны сродак самазабойства, самазнішчэння: куды ні кінься — усюды цемра, цемра, цемра. Вось з гэтай цемры і нараджаецца Сатана. I нас рыхтуюць да яго з’яўлення. Падрыхтавалі ўжо. I таму як агню баяцца нашага матчынага слова, бо яно — як асінавы кол у магілу пярэваратням. Баяцца творцаў, кожнага, хто мае сваё слова. Нячыстая сіла хаўрусуе толькі з дрымучым невуцтвам, цемрашальствам. I тое, што адбываецца з беларускай мовай, з Саюзам беларускіх пісьменнікаў,  — зусім не выпадковасць. Хутчэй, як некалі казалі марксісты, асэнсаваная неабходнасць. Асэнсаваная неабходнасць у час пярэваратняў.

Каб не цюкнула ў нейкую звышпільную галаву, што я на нешта ці некага тут намякаю, паклёпнічаю, неканструктыўна нешта крытыкую, палітыканствую, адразу ж павінен агаварыцца. Я пішу, як думаю, наколькі хапае майго дыхання. I толькі пра тое, што адчуваю і бачыў на свае вочы. Чаго пазбягаю і каму не веру і ніколі не паверу  — палітыцы і палітыкам. Як толькі яны пачынаюць з уласцівай ім непадробнай шчырасцю запэўніваць, пераконваць мяне ў сваёй любові і нават не любові, у нейкай сваёй добрай справе ці ў добрых сваіх намерах, я адразу пачынаю прыкідваць: дзе ж гэта яны нагадзілі ўжо і пачынаюць, як тая кошка, заграбаць. Нагадзілі ці толькі намерваюцца нагадзіць і загадзя папярэджваюць, падрыхтоўваюць да чарговай сваёй брыдоты. I да сённяшняга дня ніколі яшчэ не памыляўся ў высновах. Таму што, як ужо недзе тут казаў: той, хто прывык да чалавечынкі, ніколі не пагадзіцца есці гавяду, ялавічыну.

Пошасць сёння, як некалі ідэі камунізму, не мае і плюе на якія б то ні было межы, абмежаванасці. Гэта цяпер адна з самых прыкметных разнастайнасцяў з’явы інтэрнацыянальнай ці рэфармаванага дваццаць першым стагоддзем інтэрнацыяналізму, які неўтаймавана кідаецца ад гарачага да халоднага, ад непрыхаванай здрады свайму народу і бацькаўшчыне да самага гідкага чарнасоценнага патрыятызму: непрыхаванай хлусні ачмурэння старога і немаўляці, абалваньвання іх да поўнай і канчатковай дэбілізацыі. I як ні сумна пра тое гаварыць, мне здаецца, што часткова ідзе гэта ад таго, што сама ўлада, шматлікія кіраўнікі і правадыры новай светлай будучыні, што прыгаломшыла зноў людзей, у параўнанні са сваімі папярэднікамі і з былым часам прыкметна адурнелі. Адны адпілі мазгі, у другіх іх адабраў наследны сіфіліс, а трэція тых мазгоў і не мелі. I цяпер сутаргава шукаюць іх у сабе, не ведаючы нават, што гэта такое і з чым яго ядуць. З раніцы свайго жыцця спазнаўшы, уразумеўшы адну толькі думку: пастухам, калгасу мазгі непатрэбны. Народ больш прагне сярэдняга, шараговага інтэлекту, каб стаць з ім побач, быць на адным узроўні ў барацьбе, хмелі і пахмеллі.

Уладная іерархічная лесвіца пачатку дваццатага, а мо і канца дзевятнаццатага стагоддзя, падламілася. I з яе прыступак, як пераспелыя грушы, пасыпаліся фройліны, мадамы, цары і царэўны. А падламілася лесвіца, струхлявелі прыступкі таму, што пачалі падымацца па ёй не прынцы і інфанты, нашчадкі ўладароў, а наследныя фамільныя хваробы, спароджаныя адмысловым кланавым уладным вірусам, што да гэтага ціха-мірна хаваўся ў шапцы Манамаха.

З той шапкі, як з чортавай торбы, і пачалося на свеце выраджэнне ўлады. Таму што яна, калі не кроўна, то духоўна здаўна, нашмат раней, чымсьці да гэтага даўмеўся пралетарыят, параднілася і аб’ядналася між сабой. Крывёй. I тая іх кроў не вытрымала вялікага напружання жыцця.

I ўжо напачатку дваццатага стагоддзя, дзе гвалтоўна, прымусова, а дзе і па згодзе, у гемафільна-блакітную немачную кроў уладароў улілі кроў свежую, хаця і больш подлага, вяскова-пралетарскага паходжання. I гэтае зліццё, помесь крыві, спарадзіла мешанцаў. Гармоніі не атрымалася. Мешанцы адчулі дзікі сверб. Наследны сверб, што сыходзіў ад шапкі Манамаха: галава ў Сенькі, што ўхапіў яе, аказалася не па шапцы. Сверб ад шапкі Манамаха, якая прывыкла, каб яе здымалі са смердаў, з Сенькі, разам з галавой. I адначасова то быў пракаветны ўласны сверб Сенькавай галавы.

Крывавы сверб эпохі і зямлі. Час і зямля праглі чалавечай крыві.

I хлынула чалавечая кроў. Нягегла царская, гемафільна-блакітная і беззаганна здаровая, подлая. I мешанцы хапілі, прыпалі да той крыві і перакінуліся ў ваўкалакаў. Сталі пярэваратнямі. I ўсчалі, не зважаючы ўжо на нікога, утвараць па ўсім свеце вялікую кроў. Абяскроўліваць зямлю, бо жылі не па зямных, чалавечых і царскіх законах. I нават не па паняццях крымінальных. Па законах і паняццях сваіх, ваўкалачых, кожны дзень новых. I кожны дзень крывавых. Больш крывавых сёння, чым учора. А яшчэ больш заўтра  — пакуль зямля не захлынецца ва ўласнай крыві. Пакуль яна не вырачацца чалавечага духу ў сабе.

I, здаецца, на стагоддзі адладжаныя сістэмы пачалі бурыцца. Не толькі і зусім не таму, што зыржавелі, прагнілі ад крыві, а з-за адсутнасці сістэмы. Сістэмы, якая б здолела трымаць дурня-правадыра ў лейцах. З-за адсутнасці адчування і разумення народа, краіны  — дзяржаўнасці. Боскага прызначэння ўлады. I гэта хвароба, гэта з’ява сёння  — планетарная. Хаця кожны раз праяўляецца па-новаму.

– Россия, ты одурела!  — выгукнуў некалі вядомы савецкі філосаф і літаратуразнаўца Юрый Каракін. Тады гэта падалося абразай. Але, як высветлілася значна пазней і сёння яшчэ працягвае высвятляцца,  — то было папярэджанне.

Адурэла не толькі Расія. Адурнеў увесь свет, нашае жыццё. Калі ж гэта толькі рабілася на зямлі ў адзін час, у адносна кароткае імгненне  — няпоўны нават век аднаго пакалення людзей  — столькі відавочнага глупства, злачынства, пошасці і брыдоты. Уражанне, што недзе пад час мо землятрусу ці іншага стыхійнага бедства, выбуху чацвёртага блока Чарнобыльскай атамнай станцыі разам з вогненнай лавай, попелам і тлом на святло Божае з пекла выхапілася столькі аднойчы пахаваных ужо, непатрэбных свету людзей, што яшчэ пры першым нараджэнні былі абвешчаныя як найвялікшыя злачынцы сусвету і заяўленыя ў касмічны вышук. I ўсе гэтыя колішнія злачынцы, як мышы, папаўзлі не пад венік, а да ўлады. Пішчом пашыліся да трону зямнога. I, карыстаючыся імгненнем, пакуль творцы, Зямля і людзі не спахапіліся,  — гадзяць, гідзяць, гнюсяць.

Маленькі, шэры, шараговы чалавечак, што выйшаў на арбіту, дарваўся да ўлады, больш за ўсё баіцца, каб яго не засцілі, не засланілі: сонца павінна быць відно з усіх бакоў. Наш Цэзар вышэй за ўсіх іншых Цэзараў. I таму, калі не стае магчымасці свяціць з вышыні, калі німб вакол галавы больш смярдзіць, чымсьці ззяе, і не хапае, не хапае росту, каб падвысіцца, хаця б параўнацца з высокімі  — выйсце адно: падкараціць гэта высокае, падагнаць усіх астатніх хаця б пад свой памер, розум і рост. Так пачынаецца балванізацыя. I што самае страшнае  — балванізацыя не народа цяпер ужо, бо, як кажуць, розум нікуды не дзенеш, нідзе не схаваеш. Асабістая балванізацыя ўлады і ўладара ў іх імкненне «держать и не пущать», адсачыць і прадухіліць усе спробы народу падняцца з каленяў і стаць людзьмі.

Так зводзяць на нішто, апускаюць адразу ўвесь народ, зводзячы яго да свайго ўзроўню, свайго інтэлекту. А каб безумоўна ўжо дамагчыся гэтага, трэба той народ справакаваць яшчэ да нейкага відавочнага, а лепш яшчэ і пачварнага глупства. I распачаць з тым глупствам, а заадно ўжо і з народам змаганне, каб даць народу сцяг, а гэта значыць самога сябе. I вось тады і толькі тады можна адчуць сябе Месіяй.

Старыя і крывавыя мроі і трызненні вялікіх правадыроў усіх часоў і народаў. Але, пэўна, толькі цяпер гэта закарэлая паранойя і шызафрэнія пачынаюць здзяйсняцца. I за гэтым, калі меркаваць па тым, што адбываецца, творыцца вакол культуры, навокал чалавека  — вялікая будучыня. Чалавецтва падрыхтаванае ўжо выканаць спрадвечную мару правадыроў. Уладзе, узрошчанай сучасным тэлебачаннем, затлуміла галаву бязглуздае адчуванне ўсёдазволенасці і беспакаранасці, чаго, дарэчы, прагне, жадае і народ, седзячы на дзяржаўнай наркаце, перад тэлевізарам. Збылася нарэшце векавая мара чалавецтва аб роўнасці. Душы не чутно. Народ і ўлада гатовыя зліцца ва ўзаемным экстазе.

Чалавек, жывучы ў атачэнні сабе падобных, абуджае так званую, усюды рэкламуемую сёння жыццяздольнасць, амаль першабытную прадпрымальнасць і практычнасць. I, па Дарвіну і Паўлаву, ці не апускае сябе да пячорнасці, да інстынктаў, бо і жыве толькі інстынктыўна. Цалкам па Фрэйду і Юнгу. Без замілавання і павагі да жыцця, кіруемы спрэс аднымі толькі інстынктамі. На ўзроўні прасцейшых. I тут я вымушаны прызнацца, калі быць шчырым, чымсьці так жыць  — лепей, прывабней самому перакінуцца ў ваўка, набыць волю і свабоду. Каб стаць самім сабой  — самому пайсці ў пярэваратні. Мо яны нас куды-небудзь ды ўсё ж вывядуць  — прывядуць да чалавека.

А ў пярэваратні нас вядуць сёння ўсе. Да гэтага нас падштурхоўваюць нашыя поспехі і дасягненні апошняга часу: эканамічныя, спартыўныя, а найбольш культурныя, прапагандуемае сёння мысленне, мастацтва, слова і, вядома ж, кніжка. Канчатковая духоўная прадукцыя народу і краіны, спажыўцамі якой мы з’яўляемся. Спажыўцамі і мімаволі вытворцамі. Творцамі. У адным з вясковых магазінаў, уражаны вядзьмарскім шабашам, я запытаў у прадаўца:

– А проста пачытаць у вас хоць што-небудзь ёсць? Не, нават не на беларускай мове. Хай будзе хоць на кітайскай, якой я не разумею.

– Вы думаеце, нам самім з гэтым падабаецца з дня ў дзень стаяць? Секс, секс і сатанізм. Няма нічога больш і на базе. Бярэм і распаўсюджваем, што даюць, што ёсць.

Тое ж самае амаль слова ў слова мне адказалі прадаўцы кнігарні ў горадзе і ў кніжным кіёску на аўтобуснай станцыі ў раённым цэнтры.

I хай не хлусяць сённяшнія новаспечаныя ідэолагі, дойліды беларускай культуры, рупліўцы матчынай мовы, хай не хлусяць, што на беларускую кніжку ну зусім няма попыту. На туалетную паперу ў савецкага народу таксама не было попыту. Ці ж можа быць ён на тое, чаго няма ў прыродзе? Што можна ўзяць і прынесці ў хату з могілак? Беларускую кніжку звялі на нішто. Ідзе вялікае і радаснае чаканне, калі сканае апошні беларускі пісьменнік. I адыход іх, іх выміранне пачаліся ўжо.

Да прыкладу, смерць двух, вельмі розных па складу характару і адносінах да жыцця творцаў. Васіль Быкаў, Іван Шамякін.

Быкава ўлада ненавідзела. Шамякіна любіла ці рабіла выгляд, што любіць, адначасова даючы прэміі і выспятка. Але ўладныя афіцыйныя адносіны да смерці такіх палярна розных фігураў можна лічыць амаль што аднолькавымі, падкрэслена адчужанымі. Аддаць апошняе і прыстойнае, вартае чалавека: даруй і бывай  — Васілю Быкаву ўлада не без пагарды адмовілася. Адыход Івана Пятровіча, у нечым эпохі савецкай беларускай літаратуры, сацрэалізму, супаў з правядзеннем усенароднага рэферэндуму, якім узаконьвалася парушэнне Канстытуцыі краіны. I таму, каб не перашкаджаць «ошеломительной» перамозе над законам, не пахіснуць і не засмуціць народ, не збіць яго з апладысментаў, што ўжо рыхтаваліся пад святкаванне новай «элегантной» перамогі, чытачоў і прыхільнікаў Івана Пятровіча, можна лічыць, адлучылі ад пахавання народнага пісьменніка. Усе на ім былі толькі званыя, ад улады да творчай эліты, больш па разнарадцы, што стварала масавасць, прысутнасць народу  — студэнты, салдаты, прадстаўнікі радзімы пісьменніка і чаляднае чынавенства. На могілках амаль не было пісьменнікаў, бо іх яшчэ раз абразілі, як і родных Шамякіна, як і яго самога. Пасмяротна ўжо. Не далі апошні раз прылегчы ў хаце, якую ён і пабудаваў,  — у Доме літаратара. Труну з нябожчыкам паставілі ў Доме афіцэраў.

I пахавалі Шамякіна, у параўнанні з пахаваннем Васіля Быкава, амаль што ўпотай, без асаблівага розгаласу ў друку, вартага яго памяці і працавітасці. Ціхенька і хуценька, хаця знешне і напышліва.

Вось так развіталіся з народным пісьменнікам яго ўдзячныя чытачы, людзі, якія пры народзе схільныя да ўзнёслых словаў пра тое, што яны выраслі на яго творах. Так, пэўна, непрыкметна ў свой час выміралі маманты. Але, у адрозненне ад нас, яны вялікія і кашлатыя. I біўні яшчэ маюць, каб прабіцца праз тысячагоддзі. Здольныя праламаць час, праляжаць у зямлі да таго, як спрахнуць, не адну эпоху. Пакуль нейкі дурань не спатыкнецца аб іхнюю костку, не пачне глыбакадумна калупаць у носе: што б гэта такое магло быць? А ў чалавека, хоць ён і пісьменнік, зубоў тых, клыкоў і на яго век не хапае. Што ад яго можа захавацца нават не на тым  — на гэтым свеце, не згадваючы ўжо нічога пра сусвет. I гэта калі чалавек яшчэ ніштаваты, а калі пасрэднасць  — праляцела міма яго зямля, як куля, і не адчула.

I ці варта тады наракаць, што зводзіцца жыццё. Застаецца адзіны толькі пыл, пыл, пыл ад яго. Зямля бароніцца, атрасаецца ад гома сапіенса. Зводзіць яго эпідэміямі, хваробамі. Топіць, залівае, заносіць снягамі. Толькі ў Беларусі штогод знікае цэлы раён. Пастроеныя ў шарэнгі бацькамі-камандзірамі сорак-пяцьдзясят тысячаў чалавек дысцыплінавана прызываюцца на нейкую касмічную вайну. На цэлы раён штогод убывае Беларусь: жыццё імкліва, як некалі бралася на пачатак, ідзе да заканчэння.

Мы самі сціраем, як ногі апратваем на ганку, памяць аб сабе на планеце. Вытручваем у сабе памяць нашай зямлі, нашых водаў і лясоў, не абмінаючы ніводнай светлай крынічкі, ніцага кусточка крушыны ля яе. Выкарчоўваем у сабе наш смех і плач. Памяць нашых бацькоў, іх ціхенькае і мяккае слова.

I там, дзе некалі пасвіўся наш кашлаты мамант, мружыў рудое вочка зубр, хоць і пахіленая, але стаяла, трымалася аблокаў і зямлі бацькава хата, гучала матчына песня,  — сёння прарастае жарствой белага і жоўтага жвіру наносны бугор. I штодзень, а больш штоноч усё вышэй і вышэй падымаецца ён над нашым пракаветным радаводным котлішчам.

Хто ж так, не ведаючы спачыну, повідну і ў цемры шчыруе над ім? Хто стварае выспу, носіць і носіць, засыпае і засыпае нас белым пяском бяспамяцтва, зводзячы да чыстага аркуша абыякавай паперы, якой усё роўна, што за літара там праявіцца, на якой мове яна азавецца.

Сумна. Але прыгледзьцеся, ці не мы самі так рупімся і дбаем сабе? Не, канешне, не я, не ты асабіста. Хаця ўвогуле... Так, увогуле і толькі ўвогуле мы там. Побач з братам, суседам, часам нароўні з нашай жа эпохай, з якой ніколі і ніяк не выпадуць ні Гітлер, ні Сталін. А мы там толькі ўвогуле. О, гэта хітрае і хіжае ратавальнае слова «увогуле»! А за ім усе мы  — творцы. І ў першую ж, пэўна, чаргу  — творцы. Бо нікога ж іншага за словам няма. Мы ўвогуле звыклі хавацца і хлусіць ім. А наўздагон кінуліся перарабляць тое ж і ўсе астатнія: што дазволена Юпітэру...

І нядоеныя быкі і бычкі равуць, здзекуюцца з нашага слова. І маленькія бычкі ладзяць нам труны.

Рытуальна-пахавальная каманда матчынай мовы, маладыя бычкі, пастроеныя ў шарэнгі бацькамі-камандзірамі, атрымалі загад і спяшаюцца яго выканаць, спадзеючыся, што, мо, некалі яны самі стануць даярамі. І ўсё больш свежымі і свежымі трунамі прарастае наша зямля, белая, як спадыспаду, ад пранікальнага паўсюдна бяспамяцтва сухавейнага пяску, так і зверху  — ад бязлітасных белых крылаў птушак, што сёння таксама сталі на сцежку вайны  — нішчаць сабе падобных. Зямля, белая, што саван.

Няма, няма міру ў дваццаць першым стагоддзі ў сталіцах. Няма міру і ў рэзервацыях.

І ў шыкоўных кнігарнях, у якіх жывуць і плодзяцца нават залатыя рыбкі, у кнігарнях усцяж аўтабанаў —галоўных праспектаў стольнага горада і занядбаных, заседжаных мышамі і мухамі крамах забытых Богам вёсак наладжаны, падрыхтаваны труны для забітай, засіленай, згвалтаванай мовы. Тваёй і маёй. Як жабрачка на амбоне з працягнутай рукой стаіць, а хутчэй ляжыць там беларуская кніжка. Кніжка на першай і апошняй, амаль не існуючай, памерлай сёння на Беларусі дзяржаўнай мове. І абапал тых трунаў усё падрастаюць выспы белага жвіру.

І калі спытацца ў лёгкай віхуры, што ў недаўменні задумёна ўсё кружляе і кружляе па тых выспах, перабірае, як па каліву, па парушынцы цяжкі, яшчэ не зусім прасохлы пясок: «Што гэта такое?»  — у адказ з далёкай глыбіні, пэўна, яшчэ ад дагістарычных мамантаў і да на нашай памяці зведзеных дуброў, перасохлых рэчак, страчаных крыніцаў, атручаных мірным атамам палескіх немаўлятаў, бясконца разгубленых і збянтэжаных нетраў можна пачуць і ў вясковай краме, і ў сталічнай кнігарні заціснуты, здушаны перашэпт і шолах беларускіх літараў:

— Гэта магіла твая і мая!

I магутны, выбуховы Д’ЯБАЛЬСКІ рогат кніжак-суседак. Рогат, таму што на нашых магілах даўно ўжо не плачуць на роднай мове. Самі могілкі даўно перапрафіліравалі ўжо, прыстасавалі пад сумесныя прадпрыемствы, танцпляцоўкі, дыскатэкі, казіно Цмокі, Гіцлі і пярэваратні:

Мчатся бесы рой за роем

В беспредельной вышине...

Так, яны цяпер на вышыні і ў пашане. Таньчаць Д’ЯБЛЫ, водзяць карагод ведзьмы, ліжуцца ўсё яшчэ нядоеныя пярэваратні. А ў глыбіні зямлі смутак, смутак, жалоба пахавальна могілкавая. I голас чужынскі з абгортак чужых кніжак:

— Гэта магіла твая і мая.

I рогат, рогат па-над усёй нашай страчанай, загубленай зямлёй. Рогат, бо і ў нячыстай сілы на слёзы нестае ўжо моцы: магіла ж адна! Усяленскі смех з нашых спадзяванняў, надзеяў, з нашага ж жалобнага плачу, нячутнага свету.

I недзе далёка-далёка і штодзень падае і губляе прытомнасць сінявокі хлопчык. Ад прагорклых водаў сваёй Айчыны, ад падманнага атрутнага матчынага малака і скрадзенага сонца, апраменены хлуснёй. I ў сярэдзіне яго назаўсёды ўжо камянее апраметная, так і не пралітая сляза. Тая самая, пра якую казаў і наш зямляк, геніяльны пісьменнік Ф. М. Дастаеўскі. Ачарнобыленая, апрамененая слязінка дзіцяці, перад якой павінен быў скамянець свет.

Але не скамянеў. Ні тады, амаль дваццаць гадоў таму, ні цяпер, калі хлопчык той ужо спрах на атамным могільніку Палесся. А яго слязінка пайшла блукаць у сусвеце, шукаць таго адзінага чалавека, падобнага Корчаку, які з-за той дзіцячай слязінкі пайшоў на агонь, у крэматорый. I дзіцячая слязінка шукае яго, каб згарэць разам з ім, зліцца з яго болем. А калі не атрымаецца знайсці і падзяліць яго боль, то супакоіцца ў чаканні, як гэта нам згадана Усявышнім. У чаканні, калі скамянее не сусвет, а хаця б адзін носьбіт і сейбіт разумнага, добрага, вечнага.

Дачакаецца? Не? Хто ведае. Можа і не дачакацца. Гэта ўсё ж не мамант. А да ўсяго, як сказаў адзін акадэмік яшчэ пры савецкай уладзе ў юбілейны год Дастаеўскага пад час ускладання да яго помніка вянка, на якім было напісана нешта накшталт: «Великому демократу от победивших потомков». Дык вось, акадэмік тых «потомков» замяніў на «бесов». Атрымалася: «От победивших бесов»!

Пэўна таму такі Д’ЯБАЛЬСКІ рогат над нашымі магіламі і над намі, хто толькі яшчэ на шляху да тых магілаў. Рогат таму, што смерць даўно перастала ўжо быць знакавай. Смерць сёння  — з’ява побытавая. I даўно нікога не палохае. З ёй можна схадзіць на гарачы секс, у рэстаран. Куды душа ляжыць. А нікуды не ляжыць  — самому прылегчы з ёй у цяньку пад хвойкай ці дубком  — каму якая справа і якая розніца, дзе.

Магіла твая і мая.

Побач са старасвецкай ліпай, на якой гнездавалі буслы, пра якіх гаворка была раней, жыла бяздзетная сям’я, самадзейныя мастак і пісьменнік. Уцяклі ад сталічнага тлуму ў чаромху і пчаліны крушыннік. Пісьменнік пісаў, як кажуць, у стол, мастачка  — для вачэй мужа і сценаў сваёй хаты. Яна была фларысткай  — стварала карціны з кветак. Неўзабаве пасля знікнення буслоў суседзі адзначылі, што нешта даўнавата не відно сямейнікаў на падворку, і вокны іх вечарам не свецяцца. Пайшлі праведаць. Дзверы былі расчыненыя, а над імі вісеў плакацік: «Не пужайцеся  — гэта Я». Ён, пісьменнік, вісеў пасярод хаты на бэльцы. Ужо счарнелы. Густа патыхала брагай. На стале стаяла недапітая пляшка гарэлкі. Мастачку знайшлі ў гародзе, амаль распранутую, збітую пры жыцці, а мо ўжо і па смерці, на зялёны яблык.

I акрываўлены яблык ляжаў каля яе твару. Адкуль ён узяўся? Падаць яблыкам было яшчэ не час. Ды і не было побач яблыні. Падобна, гэтая мёртвая жанчына толькі што яго нарадзіла. I нараджэнне, як і смерць жанчыны, было пакутлівым.

Той недаспелы яблык быў таксама збіты, як б’юць, чавяць яго дзеці на пачатку ці ў сярэдзіне лета, каб не быў ён такі кіслы. Таму яго і не ядуць, а смокчуць. Як бы падпякаюць жаданнем прыспешыць лета і паспытаць садавіны. Каб выцягнуць з яго летні водар, падносяць да твару, падпякаюць прагным гарачым языком і вуснамі. I калі яблык цьмянеў, крыху нават жаўцеў  — працюкваюць зубам, часцей усяго бакавым востранькім клыком, як гэта робіць вампір, што прагне жывой крыві.

Так быў працюкнуты і яблык, што ляжаў каля рота нежывой жанчыны. Працюкнуты, але, здаецца, адначасова і праточаны некім жывым і вёрткім, накшталт чарвяка. Надта ж акуратненькая была праколінка, бы свярдзёлкам зробленая. I нешта жывое, пазбягаючы людскога вока і святла, здаецца, знаходзілася яшчэ ў яблыку, прытоена і пагрозліва хавалася ў ім.

I сапраўды, калі падымалі жанчыну, незнарок варухнулі і яблык. На зямлю выкацілася ні то напаўвадкая, рухомая, падобная на іртуць, толькі чорная, кропелька, ні то нешта жывое і скручанае ў чорную капежную кропку. Ды так хуценька выкацілася, што ніхто і не паспеў прыкмеціць: ні то яна выпала з яблыка, ні то са збітага на горкі яблык твару жанчыны, яе рота, языка. Кінулася ў вочы толькі тое, што там, дзе яна даткнулася да зямлі, раптам як агеньчык усхапіўся. Усхапіўся і адразу ж знік, патух, нібы зацягнуўся грымотнай злоснай хмарай, чорным туманком і дымам. Вясковыя людзі  — гэта толькі гараджане лічаць іх напаўсляпымі і няўважнымі  — бачаць усё далёка наперад і не менш як на тры метры ўглыб. I тут кожны з іх адзначыў: нядобры знак. Але ўголас ніхто гэтага не прамовіў: не памінай ліха, пакуль ціха.

А то было сапраўднае ліха. I не абы якое. Самае жудаснае на зямлі ліха. Жывы  — хаця пакуль яшчэ і невідушчы, не маючы ні рук, ні ног і таму не аказны яшчэ  — страх.

Адкуль ён узяўся? Ці сапраўды толькі нарадзіўся, ці заўсёды патаемна жыў у старой хаце гэтых наогул добрых і прыязных людзей, дастаўся ім у спадчыну? Але сядзеў сабе на печы нішкам, пакуль у хату не прыйшло забойства. А мо і людзі яго, страх той, нанеслі, прыбеглі падзівіцца, што тут адбылося, жахнуліся смерці. Спарадзілі, далі яму жыццё і выпусцілі на волю.

I той людскі вясковы страх пакаціўся па зямлі. Чорным атрутным падкалодным гадам папоўз з гароду на вуліцу. Падпоўз пад штакетам і абочынай, абмінаючы сялянскія хаты,  — сапраўднай сілы ў ім яшчэ не было  — прашыўся за аселіцу. Набіраючы хуткасць, пацягнуў да лесу і балота. Спачатку вузенькай стужкай, што фабрычнай ніткай працінаючы, агніста цярэбячы сабе дарогу. Спатоліўшы першы голад і трохі, пэўна, акрыяўшы, пашыбаваў ужо больш спора, выпальваючы на сваім яшчэ не вельмі шырокім, як капаніцай пракопаным шляху траву, кветкі і нават дрэўцы, што не паспелі яшчэ адскочыць ад зямлі. Але выпальваючы не зусім, пазбаўляючы іх толькі колеру, фарбаў і адданасці зямлі і небу, сонцу. Яны жухлі і крохка падломваліся, падалі ніц. Не грэбаваў землянымі чарвякамі-выпаўзкамі. Неяк вельмі спрытна выцягваў іх з глыбіні, ці то яны, дурні, самі вылезлі на яго.

Не абмінаў жукоў і казюрак, што пазашываліся ў цвіль змакрэлых лісцяў і зямлі. Толькі іх ён не еў, падобна, усё ж грэбаваў. Высмоктваў да амярцвелага неспажыўна фіялетавага хітыну жукоў-гнаявікоў, трушчыў-пераціраў той хітын і выкідваў. А вось сам гной жэр, жэр ды яшчэ з якой асалодай. Нішчыў усё жывое і мёртвае на сваім шляху, што ляжала на паверхні і хавалася ў зямлі.

Перад балотам, якое пачыналася за вёскай, напакаваўся, пэўна, ужо набраўся моцы, раздабрэў, прыпыніўся. Доўга, амаль да змяркання корпаўся ў балотнай твані, жаберы. I выкапаў з купіны пад лазовым кустом маленькі чалавечы, па-ўсім дзіцячы, чэрап. А мо і не дзіцячы і не зусім чалавечы. Мо то быў чэрап малпы яшчэ, якая не паспела своечасова збегчы адсюль у Афрыку, а мо і нейкага вельмі і вельмі старажытнага, выкапнёвага чалавека ці родзіча яго. I ці не магілу таго родзіча і шукаў, набіраючы сілы, страх, бо надта ж доўга, з нейкім, толькі яму вядомым разуменнем справы коўзаўся ён у перапрэлай, не аднойчы гарэлай зямлі. I было там яшчэ нешта ў той гарэлай зямлі. Рэшткі непазнавальнага ўжо нечага ён знаходзіў і выцягваў сабе на пагляд. I адразу ж злосна адкідваў. Да той пары, пакуль з рухомага плывістага пяску, ці не падземнага плывуна, вядзьмарскай крыніцы, нешта жоўта-рудое і бязносае невідушча лыпнула на зямлю пустымі вачніцамі. Поўня, як воскам, заліла тыя вачніцы зіхатлівым святлом. Васкова асвяціўся цалкам і ўвесь чэрап.

Страх падцёг той чэрап да сябе, прыпаў, ахутаў яго цемраддзю. I ў той цемрадзі як перамовіўся з ім, перакінуўся словам: гучала, гучала там слова, білася аб закрайкі цемры, няздольнае прарваць яе. I, пэўна, не тое, што патрэбна было яшчэ вясковаму страху, якога ён прагнуў пачуць, дзеля якога і выклікаў з таго свету мёртвы плывун. Таму што чэрап выйшаў з цемры. I быў ён ужо зусім не руды і жоўты, а сіні. I страх сам ссінела затросся ні то вывучаючы яго, ні то спрабуючы спажыць спарахнелую тагасветную костку. Уцягваўся, запаўзаў праз сківіцы з адным ацалелым на іх, з’едзеным карыесам стагоддзяў зубам, праз шчыліну роту ў сярэдзіну чэрапу, які, падобна, ад гэтага аж распірала. Ён трашчаў па швах. I пустыя яго вачніцы цяпер ужо ўспыхвалі аспідна-чорным полымем. I над абодвума, страхам і чэрапам, уздымалася і раўла, укручвалася ў млосны і дрыготкі аксаміт угрэтага за дзень летняга неба віхура. Празрыстай лейкай навісала над імі, нібы хацела зліць на іх нешта з неба, увагнаць іх зноў у нябыт падземнага плывуна. З лейкі той сыпаўся, цёк тонкім струменем сатлелы пыл, пэўна, даўно памерлых ужо зорак, прах мінулых тысячагоддзяў, непахаваныя парэшткі чужых сусветаў. А мо то былі і астаткі будучых сусветаў. I страх хіжа і прагна паглынаў іх амаль бяззубым ротам безыменнага чэрапа. I зявіў той рот нават тады, калі віхура даўно ўжо сціхла, нібы пагражаў цяпер самому небу ці некаму нябачнаму адсюль у тым небе.

У балоце сярод пракаветнай дрыгвы, дзе ніколі не ступала нага чалавека, страх адлавіў трох вялізных чорных жабаў, адну гадзюку і рабую, што калгасная карова, балотную чарапаху. Чарапаха, непрабівальна і глуха спавітая, закаваная ў касцяную камізэльку наліплых на яе старажытнае цела стагоддзяў, зведала, пэўна, амаль што ўсё на зямлі, перажыла не адзін чарнобыль, не адну радыяцыйную хваробу, а мо і самую смерць усяго жыцця на планеце. Была знаёма і са страхам і цяпер пазнала яго. I, адпаведна былым адносінам, павіталася з ім. Стрэліла ў чорнае нутро яго гадавай пашчай нечакана доўгай і вельмі рухомай шыі і прагрызла, як прапякла, ладную дзірку. I страх не ўтрымаў, выпусціў чарапаху. А чорных жабаў і гадзюку з’еў, праглынуў без следу і знаку.

З’еў і пайшоў па балоце як па сухім, і не котам ужо, а набытымі тутака ж, у балоце, рукамі і нагамі. Праўда, тыя ногі і рукі, асабліва ногі, былі вельмі няўклюдныя, крывыя на ўсе бакі, як не вельмі ўмела намаляваныя дзіцячай, а мо п’янай рукой, ці неахайна высечаныя тупаватай сякерай з пакручастага гарэлага пня.

Але страху гэтыя яго ногі, густа парослыя ні то мохам, ні то валасамі, пэўна, падабаліся. Ён і не падумаў чым-небудзь прыкрыць іх, шпарка пакрочыў, як заслізгацеў на водных лыжах па дрыгвяным балоце. I далей, далей. Ужо не абмінаючы, не баючыся вёсак, пасёлкаў і нават вялікіх гарадоў, сялянскіх прыніжаных хатаў і ганарлівых гарадскіх гмахаў. Чорны, як пякельны чорт, наглядчык карцару, уладар нячыстай пячорнай сілы Цмок і брахлівы прайдзісвет Гіцаль. Трыадзіны ў адной асобе. I там, дзе ён праходзіў, куды ступаў няўклюднай нагой, не толькі ўсё пустэльна выгарала, але адразу ж нешта чорненькае і жудаснае нараджалася. Пэўна, тое, што спрабавала ўзысці мільёны і мільёны гадоў на зямлі  — па недаглядзе сейбіта колісь яшчэ выпала з сявенькі ды так і не ўзышло, не прарасло на зямлі. Сейбіт. Творца і сам не ведаў, што ён пусціў на свет, якое даў яму абяцанне і наканаванне, мо крыху на падпітку на тую мінуту быў. Назіраў стагоддзямі і тысячагоддзямі, сачыў, чакаў, спадзяваўся на нешта годнае, мо і разумнае. Але так і не дачакаўся, выкарчаваў шматабяцальную нікчэмнасць, ды, пэўна, не ўсю, карэньчыкі засталіся. Пустазелле ж учэпістае. Выкарчаваў, а ў процівагу і ў навучэнне яму і сабе стварыў звычайную малпу. Цяпер жа Страх, які помсціў той малпе, а больш — самому сейбіту, падымаў і адраджаў выкарчаванае.

Адроджаны сам, учынены, як цеста на дражджах, на людскім горы і бядзе, на сусветным ліхалецці і хваробе, Чорны Страх паўсюдна нішчыў усё, што, на яго думку, толькі блыталася пад нагамі, перашкаджала ці здольнае было перашкодзіць яму ў будучым. I перш-наперш чалавека. Шукаў чалавека сярод людзей, бо, як вядома, сярод іх не ўсе сапраўдныя людзі. Гэта адзначана вучонымі, нейрахірургамі. У мазгу некаторых асобінаў яны знайшлі нешта такое, чаго там у чалавека ні ў якім разе не павінна быць.

I Страху даводзілася выжыльвацца, каб напаткаць прыстойнага, сапраўднага чалавека. Але ж якая і асалода ўпаляваць і звесці сапраўднага чалавека. Ён нават і не зусім зводзіў яго, быў літасцівы, пакідаў яму яго абалонку з апраткай, што была на ім. Як на самым пачатку высмоктваў жукоў і казюрак, тое ж самае прарабляў цяпер і з чалавекам. Зводзіў яго вартасць і годнасць, шукаў і гвалціў у ім веру і сумленне, тое, што вылучае чалавека сярод жывой і мёртвай прыроды  — душу ягоную губіў.

I чалавечыя душы ўсё часцей і часцей, усё большымі і большымі чародамі  — па адным ці адной, сем’ямі, хатамі, вёскамі і райцэнтрамі — адляталі ў вырай. Бо толькі там, у нябыце, была магчымасць захавацца, застацца не апляванымі хлуснёй, не ўслугоўваць чорнаму Страху, не даткнуцца да яго і самому не стаць Гіцлем і Цмокам. Тым, хто ў апошнія гады амаль што знік адусюль, а сёння раскашаваў і баляваў, пладзіў пярэваратняў, бо прыйшоў, прыспеў менавіта яго час.

Коціцца, коціцца, коціцца па нашай зямлі страх. Вялікія рэкі і азёры абмінае, ручаі і рачулкі пераходзіць у брод. Крыніцы п’е набгам і адразу да дна. Прывячае глухое на абодва вухі чэзлае і ніцае чарналессе, юдзіна дрэва асіну і безгалосае, аднавокае балота-багну  — ці то ён сам з іх, ці то яны ад яго. Бо хоць ён і з вачыма, але невідушчы, са слыхам, але на голас іншых глухі, з голасам, але бязмоўны, жывое ўвасабленне страху, але і сам трасецца ад яго асінавым лістом.

Коціцца, коціцца па Беларусі страх, хутаркі і выселкі жарэ неўпрыкмет, мімаходазь. У сёлах, мястэчках пануе і раскашуе. Тут здаўна яго ведаюць і загадзя здымаюць перад ім шапку. Вялікія гарады бярэ нахрапам, паралюшам і гіпнозам. Ідзе найвялікшая акупацыя зямлі страхам. Акупацыя і вынішчэнне.

Коціцца страх па краіне і гнюсіць, труціць і трушчыць усё на сваім шляху. Ад дзеда, бабулі, бацькі, маці да іх унука, дачкі і сына-немаўляці. Ідзе пагалоўнае, татальнае вынішчэнне ўсяго жывога.

Атручванне страхам.

Чорная немач абрынулася на зямлю, паўсюдна квітнее і множыцца, падымае галаву. Высмактаны, выпетраны жабрацтвам і нястачай чалавек толькі зрэдзьчасу выстойвае, няскораны перад жывёльным, вясковым і гарадскім, дзіцячым і дарослым страхамі. I што тут дзіўна, гэта ў большасці самы слабы, непрыстасаваны да жыцця, прыніжаны і абражаны данельга ўжо чалавек. Але з чалавечай пароды яго вылучае тое, што ў яго блішчаць вочы, як агеньчык ці свечачка Божая, Божая іскра там гарыць. I вось той іскрынкі-свечачкі, бляску вачэй і не можа ўзяць страх. Не можа трываць, як скляпенны вампір-крывасмок не трывае сонечнага святла.

I такіх, з бляскам у вачах, Страх імкнецца знаходзіць і нападаць на іх, калі яны спяць, калі ў іх заплюшчаны вочы. Толькі ж усё роўна і тады багата хто з іх вылузваецца. Чорны Страх толькі надкусвае іх у непрагляднай цемры. I яны доўга хварэюць, часам і невылечна. А некаторыя з надкусаных пераўтвараюцца, перакідваюцца ў злыдняў і злыдзянятаў: не зусім Цмокі, не зусім Гіцлі, але ж, як кажуць, няма з жабаў горшай за тую, якой Бог рог не даў. Сёння яны яшчэ няпэўнасць, толькі ж невядома, што з іх вылупіцца заўтра. Бо колькасць злыдняў на зямлі ўсё расце і расце. Надкусаныя і спакушаныя страхам пачалі кусаць і спакушаць ацалелых. I самі сябе пачалі ўжо есці поедам, што гады ў адной скрыні.

Апроч тых, хто з бляскам у вачах, страх не мог узяць дзяцей вечнасці, каго і час не браў, не прымусіў унурыцца, скарыцца  — катоў і котак. Бо ў іх вачах быў не толькі водбліск месяца і сонца,  — зорак, а яшчэ нехта невядомы і пагрозлівы страху. Пракаветная непадробленасць азарту, прага гульні і адначасова гатоўнасць да працы, нарэшце, шчырасць. Пра што страх і ведаць не ведаў і чуць не чуў. Не здагадваўся, што ёсць на свеце шчырасць, што можа быць шчырай праца. Бо ён заўсёды цураўся яе і баяўся, як пекла. Быў здольны падроблівацца, рабіць толькі выгляд, што нешта робіць, шчыруе, дбае і некаму спрыяе.

На самай справе гэта было пакаранне Божае. Спачатку маленькая жабка, якая з цягам часу пераўтварылася ў жабу-рапуху. I з рагамі. Прыхадзень, ён і па задуме быў створаны ў перасцярогу людзям як вялікі адвечны абібок і лайдак. Выбітны разбуральнік, губіцель душы, свету і святла, чалавека. Сапраўдным дзіцем, а, хто ведае, мо і бацькам, з’яўляўся кот з непатухлымі вачыма, непадуладнымі ні чорту, ні д’яблу. Ні Богу-сыну, ні Богу-бацьку. Бо ён быў іх вольным духам.

I таму кот часам так маркоціцца, бо і сёння яшчэ не абраў сабе гаспадара і кампаньёна. Прыстаў да чалавека, але, тысячагоддзі наглядаючы за ім, моцна сумняваўся, бо шмат людзей абралі сваім духам страх. I котка сумняваўся, ці варта гэта дзвюхногае яго прыязнасці. I, не ведаючы адказу, даверыў сябе больш цёплай печы і шчасліваму сну на ёй, чымсьці ўслугоўванню чалавеку, які, на яго думку, нічога не ведаў пра сваю волю, падпарадкоўваўся волі чужой.

Чалавек, як колісь знакаміты англійскі драматург Бернард Шоу, сячэ сук, на якім сядзіць. Але таму ж Бернарду Шоу, калі ён даведаўся пра тое, што нельга секчы сук, на якім сядзіш, і пажадаў гэта праверыць на самім сабе, было ўжо недзе пад дзевяноста гадоў. Ён грымнуўся з дрэва разам з суком і зламаў сабе руку. Сапсаваў на дрэве адзіны толькі сук. Па ўсёй жа зямлі сёння ляцяць-трушчацца галовы і пад корань падсякаюцца ўсе дрэвы  — дрэвы нашай будучыні.

Дрэвы будучыні, якой больш заклапочаны цывілізаваны і адукаваны сусвет, чымсьці самі мы. Атручаныя, прыгаломшаныя чорным страхам, мы сёння з такім захапленнем хлусім самі сабе і ўсяму сусвету, што, пэўна, сапраўды здольныя ахутаць яго гэтай хлуснёй, як некалі чарнобыльскай хмарай, напладзіць і запаланіць яго сваёй гадоўлі дамарослымі Цмокамі і Гіцлямі. Пахаваць у сваім жа здранцвенні, у чорным страху ўласнае наша сёння і заўтра. Сваёй жа рукой забіць заўтра нашых дзяцей.

У мінулым ці пазамінулым годзе шмат людзей свету забілі ў званы. Нішчыцца цуд планеты, высякаецца Белавежская пушча. Тое, што гэта робіцца, для многіх з нас было сакрэтам палішынеля. Я на свае вочы гэта бачыў, будучы ў пушчы значна раней. Але, не зважаючы на відавочнае, быў дадзены загад: «доказать клеветникам,» што гэтага няма і не можа быць.

I што вы думаеце? Даказалі. Нават кінакамерамі і фотаапаратамі. I, канечне ж, словам, пяром. Прывезлі чэсных, толькі, па-ўсім, надкусаных журналістаў. Не ведаю, з якіх вачэй, але ўсё яны распісалі ў самых чэсных і дэмакратычных газетах: «клевещут, клевещут». Непахісна стаяць нашы белавежскія дубы. I таксама непахісна стаіць за іх чынавенства, ад нізу і да самога верху.

I мне мімаволі ўзгадалася, як у свой час вазілі па канцэнтрацыйных лагерах наглядальнікаў Міжнароднага Чырвонага Крыжа, каб тыя засведчылі райскае жыццё вязняў Бухенвальда, Асвенцыма ці Дахаў.

Засведчылі.

Толькі праз нейкі час трапіла мне на вочы, а мо і на слых паведамленне, што еўрапейская арганізацыя, прабачце, дакладна не помню, па ахове запаведнікаў прыняла спецыяльную пастанову аб стане Белавежскай пушчы, парушэннях з яе ўтрыманнем, зводу лясоў.

Пакутавала ад сякеры, а праўдзівей  — бензапілы не адна толькі Белавежская пушча. На тую хвіліну гэта як пошасць нейкая была. Мне пазванілі з аднаго з сельсаветаў на Жыткаўшчыне, дзе ўжо больш за трыццаць гадоў я, як здолею, бараню прырэчныя дубровы. Пазванілі, загаласілі: у Прыпяцкім запаведніку і Случанскім заказніку зводзяць рэліктавыя гаі, дубровы.

Я папрасіў удакладніць, дзе, хто гэта робіць і перазваніць мне. Думаеце, дачакаўся паўторнага званка? Поўнае маўчанне. Маўчанне травы ці ягнятаў. Ніхто не азваўся ні ў той дзень, ні праз тыдзень. Ніколі. I я разумею, чаму. Думаю, нікому нічога тлумачыць не трэба. Званок быў хоць і ад маленькай, але афіцыйнай асобы. Ёй было шкода, канечне, рэліктавага лесу, толькі калі крыкне яна на поўны голас  — можа і захлынуцца ад крыку.

Страх. Чорны страх ахутаў і пакаціўся па зямлі, па нашых гарадах і вёсках, душах і галовах. Ці не страх кіруе сёння светам, усім нашым грамадствам. Узгадайце толькі дзве вялікія перамогі апошніх гадоў: элегантную і «ошеломительную».

За імі найвялікшая наша бяда: чорны страх тых, хто ладзіў гэтыя перамогі, страх страціць работу і ў лепшым выпадку апынуцца на вуліцы. А не ў лепшым? Спытайцеся ў Віктара Ганчара з Юрыем Захаранкам. А можаце спытацца і ў каменданта ўзгаданага намі канцлагера Асвенцым, які пасля перамогі над фашызмам апраўдваўся: запальваючы печы крэматорыяў, я толькі выконваў загад.

Ведаючы, усведамляючы гэта, мімаволі ў душы, ахопленай адчаем і роспаччу, выспявае крык:

«Спыніце Зямлю, я сыду...» (Перагаварылі)

...Хаця яму ўжо было пад восемдзесят, з жанчынамі ён гаварыць яшчэ ўмеў. Вось толькі ногі падводзілі. Але ён адразу ж забываўся пра свае састарэлыя і марудныя ногі, адкуль і як яны растуць, калі бачыў перад сабой, незалежна ад узросту, спраўна аснашчанае і абмундзіраванае жаночае цела. Вось і цяпер жанчынаў было адразу тры. Яны ішлі ад ростані дарог з лесу, куды ён намерыўся пайсці. Толькі не ведаў, у які бок  — улева, направа, прама. Па праўдзе, не ведаў, таму што гэта яму было без розніцы. Звярнуўся за дапамогай да жанчынаў:

– А дзевачкі мае мілыя, куды ж гэта мне, каб у шчаслівае жыццё?

«Дзевачкі» патрапіліся яму сур’ёзныя, разважлівыя:

– Па-першае,  — адказалі яны,  — мы, хлопчык, даўно ўжо не дзевачкі. А па-другое, каб ведалі дарогу да шчасця, то ці ўбачыў бы ты нас. А па-трэцяе, не дурыся, стары корч, скажы, куды табе трэба...

Вось і пагаварыў, называецца. На самым пачатку дарогі сівыя бабы перагаварылі яго. Але проста так здавацца ім ён усё ж не думаў.

– Я ж сказаў ужо, куды мне трэба. Толькі знакі там, знакі: улева пойдзеш  — каня згубіш, управа  — галаву. А вось проста чаго не далічышся  — не ведаю, забыўся ўжо.

– Ну, калі забыўся ўжо, то можаш і не перажываць,  — супакоілі яго жанчыны.  — Смела ідзі проста, наперад. Дарога лёсу твайму не схлусіць. Сама прывядзе, куды трэба.

– Ага, прывядзе. Толькі я туды яшчэ не хачу. Каб гэта каторая з вас ды правяла, дзевачкі.

—Ты глядзі на яго, ён яшчэ і пнецца,  — зарагаталі жанчыны. Утрох яны былі смелыя і бойкія. I ён мімаволі падумаў пра сябе: трапіліся б вы мне на лясной сцежцы па адной... хаця б гадоў аццаць назад, вось тады я з кожнай і пагаварыў бы. А цяпер... Што цяпер, толькі дарогі і пытацца.

– Дык так і не скажаце, куды брацца на шчасце?

– Проста, проста, куды вочы твае глядзяць, там і шчасце тваё. Ідзі толькі, не стой,  — сказала адна.

— Толькі лішняе не думай і на лішняе не разлічвай,  — дадала другая.– Шукай у дарозе розуму, мо і шчасця прыдбаеш,  — напутнічала трэцяя. Не, не тыя пайшлі дзеўкі... Кажуць: колісь былі дзеўкі. А сёння  — бабы-жабы. I з кожным днём усё болей і болей. Гэта ж няйнакш як адна з такіх жабаў і сурочыла яго. Ногі яго тут пачалі ўжо выпраўляцца. Ён пачаў ужо не толькі хадзіць, але крыху і падбрыкваць. I тут яго перастрэла знаёмая жанчына, з якой разам ён ехаў сюды, каб падлячыцца.

– Вой, як жа вы добра ходзіце,  — нават запляскала ў ладкі яна.  — Сюды ішлі  — ледзь ногі валачылі, кульгалі. А цяпер хоць на танцы. Прыходзьце вечарам на танцы.

У той жа вечар перад танцамі ён і пакаціўся, злёг. Перагаварыла. А больш страшнай за перагаворы хваробы на свеце няма. Ён гэта добра зведаў і на сабе, і на сваім коніку, кабылцы. Тую кабылку ён атрымаў адразу ж, калі толькі дэмабілізаваўся з флоту і прыехаў дадому. Ён тады ўжо хварэў на ногі. Падхапіў хваробу на Балтыцы, у Ленінградзе, дзе па заканчэнні вайны вучыўся ў флоцкім вучылішчы, а потым служыў падводнікам.

Дзякуй Богу, яшчэ жывы застаўся. Яго равеснікаў з дваццаць сёмага года нараджэння, каго прызвалі ў армію і паслалі на фронт, ніводнага ў вёсцы няма. Пашанцавала яму.

Самому Сталіну дзякаваць трэба. Ён пашкадаваў яго, не паслаў семнаццацігадовага хлапчука на фронт, увогуле не паслаў з яго выпуску пад заканчэнне вайны ніводнага навучэнца ваенна-марскога вучылішча. Нібыта, як казалі выкладчыкі, адмяніў нават падпісаны ўжо недзе загад, абурыўся нават: «…зачем, они понадобятся еще и живыми». I ён усё сваё далейшае жыццё дзякаваў Іосіфу Вісарыёнавічу і даказваў, што сапраўды больш патрэбны жывым, а не ў якасці гарматнага мяса.

Вось толькі жывому яму не ўдалося разгарнуцца на ўсю сілу і шырыню яго плячэй. Пасля вайны паваліла кесонная хвароба: калі падымалі са дна Балтыйскага мора затопленыя падчас вайны свае і нямецкія караблі, лішні час пратрымалі яго пад вадой. Маладыя вадалазы рабілі і так амаль па дзве змены, на мяжы магчымасцяў чалавека. А тут яшчэ атрымалася так, што на яго забыліся: кінуць у мора кінулі, апусцілі, а падняць... Хто ведае, колькі іх там, на дне марскім кешкаецца. I ён не надта напамінаў пра сябе: беларус, вядома, начальству відней, што рабіць, і пра беларуса на дне мора на сушы проста забыліся.

Апамяталіся, паднялі, а ён ужо... Два гады па шпіталях. Грудзіна  — што бубен, плечы  — на кожнае дзеўку ці жанчыну з якімі хочаш клубамі садзі, а ногі... I не толькі ногі. Задышка брала, не заўсёды хапала паветра, збяднеў свет на паветра яму. I яго спісалі з маракоў у калгаснікі. Але і калгаснік з яго быў... Хаця знешне  — хоць у плуг запрагай. Зайздросны, пад два метры росту, а ў сярэдзіне... I тут, як сам сёння кажа, ён зразумеў, адчуў на сабе, што жыццё не толькі кароткае, але і чарвівае.

Толькі яму зноў жа, як пры Сталіне, пашанцавала. Зжаліўся старшыня калгаса, спытаў, якую работу ён можа рабіць у калгасе.

— Апалонікаў на экспарт на сажалках лавіць.

— Добрая справа,  — ухваліў старшыня,  — патрэбная нашай марской дзяржаве. Пойдзеш да мяне ў намеснікі, будзеш сусекі, «закрамы Радзімы» зберагаць. Вартаўніком, галоўсторажам у калгасе будзеш. Як, харошую пасаду я табе прыдумаў: галоўстораж. Гучыць?

Ён паўтарыў гэтае «галоўстораж» пра сябе. Прымерыў і пагадзіўся:

– Гучыць!.. Хаця трохі і муляе.

– Любы хамут мулкі,  — сказаў старшыня.  — Ты думаеш, у мяне карак не збіты? Уга. Пойдзем у пары карэннікамі, бо расцягнуць калгас, пакрадуць і тваіх экспартных апалонікаў.

Спачуваючы яго нагам, старшыня даў коніка, кабылку. Кабылка была лядашчая, спрацаваная, але разумненькая, хаця часам і натурыстая. Але пра гэта пазней. Тады ж у адно лета ён дагледзеў, адкарміў сваю небараку. Ды так, што кабылка аж заільснілася. Аказваецца, калгасныя коні таксама могуць быць сытымі і ільсніцца.

Якраз гэта і адзначыў старшыня, калі яны сустрэліся каля канцавой хаты на аселіцы.

—Ты глядзі, апалонік, як украў кабылку, як і не нашая, спраўная такая.

– Эге ж,  — падтрымала яго жанчына, што аднекуль бегла ў сяло, падміргнула яму. I ён ёй у адказ падміргнуў.  — Зайздросная кабылка. Зайздросная...

Вось і ўсё, што было прамоўлена, але не паспеў знікнуць з яго вачэй старшынёўскі газік, а старая  — схавацца сярод вясковых хатаў, як кабылка пайшла ўся рудою пенай, ад грывы і да хваста. Бакі пацямнелі, а на крыжы тую рудую пену хоць даланямі грабі. Ён і хацеў гэта зрабіць, яшчэ не цямячы, што адбылося. Але толькі паклаў на хрыбціну руку, як кабылка захісталася, упала пасярод дарогі і вочы закаціла.

Адкуль узяўся падлетак-дзядок, ён і сёння не ведае. З выгляду дзядок, а росту ў ім  — з пугаўё. I тварык хутчэй дзіцячы, чым дарослы. Ні сівога воласу з-пад нейкай дзіўнай, ці не марской шапкі з кукардай-крабам, ні вусоў, ні барады. I ластаўчына рабацінне на запалых, не сказаць каб зморшчаных шчочках. А вочкі дык увогуле  — што два верабейкі, такія жвавыя, як з падскокам: туды-сюды, уверх-уніз, стоена хітрыя. Але ж і колкія, пранізліва жорсткія. У яго ўзнікла ўражанне, што гэтая фігура, гэты тварык і гэтыя вочкі добра яму вядомыя. Ён іх ужо бачыў, і не аднойчы. Яны не толькі захаваліся, але і ўвесь час жылі ў яго памяці. Не адыходзілі ад яго. Толькі не было нагоды ўспамінаць, ажыўляць іх. Цяпер жа ўзнікла такая патрэба. Але хлопчык-дзядок не дазволіў. Паківаў яму пальцам і пагрозліва мовіў:

– Не лезь, куды не варта лезці.

Хуценька абабег круга кабылкі, спытаў, як выгаварыў:

– Хто?

Слухаць жа адказ не пажадаў, пачаў загадваць:

– Зрабі палыновы венік, знайдзі вядро і бяжы да крыніцы па ваду. I каб данёс вядро поўнае, не расплюхаў ні кроплі... Перагаварылі, перагаварылі. А мо яшчэ і не позна...

Што хлопчык-дзядок рабіў з кабылкай, калі вярнуўся ад крыніцы з венікам і вадой, ён бачыў толькі здалёку і назіркам, бо дзядок забараніў яму стаяць побач. Той тройчы абышоў вакол кабылкі, два разы працёр ёй скуру палыновым венікам, а на трэці круг пачаў акрапляць яе палыновай вадою. Рэшткі вады ў вядры, нешта пашаптаўшы над ёй, аддаў яму, папярэдне толькі спытаў:

– Запомніў, хто гэта быў?

Ён не зусім зразумеў, але хітнуў галавой.

– Запомні і перасцерагайся,  — сказаў дзед.  — А ваду і венік вынесі за аселіцу, за крыж на ростанях і памый, пашаруй венікам камень ля дарогі.

Ён так і зрабіў. I калі вярнуўся, кабылка яго ўжо стаяла на нагах і скубла траву, а хлапчука-дзеда і след прастыў. I больш ён яго нідзе і ніколі не бачыў, хаця шукаў, і памяць, што пачынала прачынацца падчас сустрэчы з тым дзядком, стараўся абудзіць. Але ўсё было дарэмна. Адзіны толькі раз, і то не ведае ці на самай справе, ці здалося,  — пачуў яго голас.

Ён ужо быў жанаты, дзеці былі. I запала на яго жанчына, галоўны ветэрынар калгаса. Нічога кабетка, з жыдовачак. Баявая, вёрткая, учэпістая.

— Ай-я-яй, а які вы дужы, а які вы... а такі вы... I які ў вас ладны вазок, а які конік...

Ён і пасадзіў яе ў той вазок і павёз у поле. Ні то ў грэчку, ні то ў жыта. Думаў: і ў грэчку, і ў жыта. А кабылка ўсё перайначыла: была яна вельмі натурыстая. Ледзь толькі што не па ёй, можаш спыняць, распрагаць і хадзіць пешшу. Так атрымалася і тады. Ён, як на грэх, забыўся расцугляць кабылку. А ёй край не падабалася хадзіць зацуглянай. Стаяць яшчэ нічога, трывала і ціхай хадой ішла. А ўжо ўподбег, не кажучы пра галоп, заслеплівала яму вочы. На самай справе неадкладна трэба было заплюшчвацца. Бо кабылка, як спецыяльна, неяк адмыслова падскоквала, падкідвала ўгару азадак, падымала хвост і пускала такі струмень... А на бягу, ды калі яшчэ па ветры, і тварам  — да яе... Можаце самі ўявіць, што і да чаго.

Так яно было і тады, калі ён з жыдовачкай выправіўся ў жыта ці грэчку. Хацеў з шыкам, з вецярком уляцець туды, каб каласы леглі на два бакі і не падняліся, каб грэчка раней часу адцвіла і на крупнік крупы выспелі. Але толькі калыхнуў лейцамі і ляпнуў імі па баку кабылкі, закруціў над галавой пугай і фарсіста стрэліў ёю ў паветры,  — жыдовачка западскоквала на мяккім сядзенні і забіла ў ладкі  — кабылка нібы ўзляцець уздумала, ускінула пярэднія ногі і адчыніла адзаду краньцік. Ды не краньцік, а пажарны кран, падобна, крутнула. Такі напорны струмень абрынуўся на іх ужо засмяглыя целы, што абодва яны адразу ж аказаліся мокрымі з ног да галавы. I не проста мокрымі, а смярдзюча-мокрымі  — ці то конюхі нечым напаілі кабылку, ці то яна сама так паспрыяла ім.

I само сабой, якое тут жыта, якая тут грэчка. Тут бы адмыцца ды прасохнуць, прачхацца. У кабылкі  — як сапраўды пажарная бочка замест чэрава была. Яна ішла галопам і палівала, і палівала сваіх ездакоў, запальвалася сама, але астуджала іх. Ён, як кожны, хто меў справу з жывёлай, валамі і коньмі, ведаў, што тыя іншым разам, як кажуць, ідуць у разнос. Смертны, да згубы, да страты саміх сябе. Нават самыя рахманыя, калі прыпячэ ім  — як і людзі, тыя ж беларусы, калі аб’явіцца нейкі Гітлер і трываць яго не мае ўжо аніякай рады  — тады яны разбіваюць дазвання ўсе вазы, рвуць збрую і нясуць, нясуць сябе на той свет і мёртва падаюць у каляіну. А людзі, як Гастэла, ідуць на таран, кладуцца на амбразуры, заціснуўшы ў зубах вырваную з гранаты чаку, з голымі рукамі кідаюцца пад варожыя танкі.

Але яму здавалася, што такое больш уласціва мужчынскаму роду. А каб жаночы, каб тая ж кабылка? Яна прынесла іх да рэчкі і тое, пэўна, добра. Як толькі вада дасягнула падбрушша, упала на ўсе чатыры нагі, і вазок не дазволіў плыні развярнуць яе і зацягнуць у вір.

Жыдовачка моўчкі саскочыла ў ваду і, не азіраючыся ні на яго, ні на кабылку,  — толькі ўсё ж падняла спаднічку і даволі высока, але яму ўжо было не да таго,  — пайшла да берага. I пешкі  — у сяло. А ён пачуў знаёмы, ужо напаўзабыты голас:

– Перасцерагаў жа, перасцерагаў цябе, чалавеча. Глядзі, каб ты не загнаў сам сябе, як калгасная кабыла. Але яна яшчэ можа вярнуцца, бо не мае задняй памяці. У людзей жа гэтая дарога ў адзін канец. А ты слабы на ногі. Не забывайся, каб не прыйшлося, чалавеча, нанава вучыцца хадзіць.

I вось зараз ён, як сапраўды нанава вучыцца хадзіць. Пасля тых танцаў, што абышліся без яго, ногі амаль зусім адмовіліся яму служыць. Кожны крок, нават да ветру, быў як на той свет. Доктар прапісаў нейкія ўколы. Да таго гарачыя, што ні ўседзець, ні ўлежаць. I ён вырашыў устаць і ісці. Куды вочы глядзяць, куды пускае яшчэ зямля. Дзе ёсць белы свет. Ісці праз гэтае сваё «не магу», гарачы боль, і не толькі ў нагах  — усюды, дзе было яго цела. Бо мо дзякуючы болю, абязножанасці спазнаў і адчуў ён вялікую асалоду дарогі, шляху-сцежкі, іх разумнасць і наканаваную прыдатнасць чалавеку. Шчасце не меншае, чымсьці дараванасць кахання і нараджэння першага дзіцяці і ўнука. Не менш, чым долю мець, сваю хату, свой кут  — шчасце мець магчымасць ісці. Ступаць па мяккай зямельцы, па выпнутых на ёй каранях бясконца мілых і дарагіх маўклівых, але слова маючых хвояў і асінаў. Па ашчадным да яго ног, ног кожнага чалавека і нават звера пругкім, з розным адценнем фарбаў у розную пару года і ўзросту чалавека моху. Зялёным ці падзялененым з сінімі вочкамі зязюліным лёну; белым моху грыбным  — пясчаных хвойных узгоркаў; сівым збарадзелым  — верхавых балотаў са сціплымі бліскавіцамі паспелых у іх самоце журавінаў.

Як ступаючы па самім сабе, ён ішоў па зямлі, па шашы, палявой дарозе, лясных сцежках і трохі наракаў на Бога, што ён перш-наперш адбірае ў чалавека тое, што яму больш даспадобы. I якая ж трапнасць стрэлаў Творцы. Чаму і адкуль такая трапнасць, няйнакш кожны чалавек наводзіць руку Усявышняга, выбірае сабе самае жорсткае пакаранне, у параўнанні з якім смерць  — збавенне, бо за ёй на гэтым свеце ўжо нічога для чалавека няма. Ні салодкага, ні горкага. А вось адабраць пры жыцці, цвёрдай памяці і ясным розуме самае дарагое... I што цікава, толькі праз незваротнасць, праз Божую кару чалавек уключае мазгі. А да таго жыве, што бязмозглае стварэнне, камаром ці мухай, якой толькі і дадзена, каб пладзіць заразу, есці і класці на той жа хлеб надзённы ўсяго існага, у тым ліку і чалавека, засціць яму святло. Класці не толькі на шыбіну ў вакне поскудзь, але і на электрычную лямпачку. Нават на электрычную лямпачку. I не прыпякае ёй...

Нешта зацягваецца ягоны шлях. Ён даўно ўжо сышоў з шашы. Легкавікі затлумілі галаву. Вядома, замежныя. Нашыя не такія нахабныя. Не падкрадваюцца неўпрыкмет, як гэтыя. Раўнуць дык раўнуць  — ужо здалёк чутно. I гудуць, пагудваюць, страляюць, наязджаюць доўга-доўга  — папалуднаваць можна. А гэтыя форды і мерсы, а яшчэ ўсякія хакамады  — блісь, блісь, блісь, так іх за нагу. Знячэўку выхопліваюцца, як галавешкі ці чорныя кулі пекла з ніадкуль у нікуды знікаюць, дзяруць, растрэльваюць час і прастору. Прастору, пэўна, ужо будучыні, таму і чамярэе галава, што дабывае свой век у мінулым, напрыканцы другога тысячагоддзя.

Вось таму ён і збочыў з шашы, каб чорны рой хуткіх шэршняў і трутняў не ганяў яго, што цуцыка, па аспіднай мёртвай костцы зямлі, па перакуленым далёка наперадзе і ззаду асфальце. А неўзабаве сышоў і з абочыны: высыпаная гравіем, яна была жорсткай для яго ног. Наперадзе, па правую яму руку, ужо відзён быў указальнік нейкага населенага пункта, хутчэй за ўсё вёскі, якая хавалася недзе ў лесе, бо хатаў каля шашы не мелася.

I ён сцежкай, бы па вяроўчыне ці кладцы, якую пракінулі сабе пад ногі гонкія, хаця і даволі плячыстыя хвоі, памкнуў ў тую невядомую яму лясную вёску, загадзя радуючыся блізкай сустрэчы з незнаёмым, але прывабным ужо яму чалавекам, яго жытлом, садам, полем, агародам. Усім тым, што заўсёды несла яму адчуванне навізны, бясконцасці і разнастайнасці жыцця. Дзеля чаго ён і сёння падняўся на свае хворыя ногі і прымусіў іх падпарадкоўвацца дарозе, няспыннасці чалавечага шляху. Дзеля чаго ён згадзіўся ехаць у гэты, па сутнасці калгасны, санаторый. Пуцёўка ж амаль бясплатная  — дзесяць працэнтаў ад сабекошту. А што такое дзесяць працэнтаў пры яго ваеннай пенсіі... Дзякуй Богу і Іосіфу Вісарыёнавічу, а сёння дык і Аляксандру Рыгоравічу. Адзін выхапіў яго з вясковай ваеннай і пасляваеннай галечы і жабрацтва, дараваў сытнае гарадское жыццё, другі  — прызначыў добрую пенсію і спраўна выплачвае яе. I ён сёння ў сваёй вёсачцы, што зноў так імкліва наблізілася, упала ў пасляваеннае жабрацтва, ці не самы заможны, хаця і часткова бязногі чалавек. Але, зноў жа, дзякуй гэтай бязногасці-карміцельцы. Дзякуй яшчэ раз і табе, Аляксандр Рыгоравіч, за тое, што даеш магчымасць лячыцца ў санаторыях.

Праўда, магчымасць гэтая, калі ён убачыў санаторый, не вельмі яго ўзрадавала. Ён мо яшчэ б і прыплаціў каму, каб толькі пазбегнуць такой ласкі. Гэта быў сток, зліў і адстой людскіх няшчасцяў, бедаў і хваробаў. Вырашылі, пэўна, усё ж дзесяць працэнтаў ад сабекошту. Санаторый быў не здольны прыняць і змясціць у сабе адразу столькі вясковага і гарадскога, чарнобыльскага, у большасці дзіцячага гора, калецтва і абяздоленасці былых малалетніх вязняў фашыстоўскіх канцэнтрацыйных лагераў такіх, як ён, проста знядужаных ад вайны, вольнага жыцця і прымусова добраахвотнага шчасця.

Гэта была незажывальная чалавечая рана на целе яшчэ жывых, але ўжо прыгавораных да пракаветнай непазбежнасці пакутнікаў. Рана, нябачная свету, адведзеная, прыхаваная ад людскога вока, прыкрытая пасляваеннымі пасадкамі хвойнага лесу. I санаторый нагадваў нешта таксама даўно і закарэла-хворае і напаўастылае. Яго нутру хранічна не хапала цяпла. Галоўны стары корпус яшчэ так-сяк абаграваўся. Кацельная рабіла на заўсёдным паліве-салярцы ці мазуце. А ўсе шматлікія больш познія пабудовы і надбудовы былі пераведзены на новы кацёл, які тапілі абрэзкамі і тырсой з лесапілкі, што знаходзілася непадалёку. I ад той тырсы і абрэзкаў да пакояў катэджаў і карпусоў дасягалі толькі халодныя дрыжыкі. I ў санаторыі ўвесь час нешта рвалася, калацілася і знікала.

Па ўсім, наспела неабходнасць рабіць з ім нешта радыкальнае, хірургічнае, а не макіяжыць, наводзіць касметыку і бясконца рэанімаваць у чаканні нейкага цуду  — само загоіцца ці адпадзе. Але менавіта на гэтым трымаўся не толькі санаторый, усё навокал  — ад вёскі да горада, раёна, вобласці і сталіцы  — уся краіна. Як пачалі пры Хрушчове яшчэ, каб некуды рухацца паравозу, разбіраць адзаду рэйкі і пераносіць наперад, так і па сённяшні дзень разбіраюць. I едуць, едуць, едуць: «Наш паровоз, вперед лети...»

Хворы, але з прыгожым фасадам, асфальтаванымі дарожкамі, драўлянымі скульптурамі ўзбоч іх, альтанкамі з карункавай разьбой па дрэве, санаторый зімой і летам папаўнялі, насычалі хворымі людзьмі, падкормлівалі па разнарадцы гэтых выпхнутых на папраўку здароўя калекаў грашыма ад розных дабрачынных фондаў. Такім чынам рана накладвалася на рану, адна хвароба на другую  — убоства атрымлівалася неверагоднае, але нябачнае свету і ўмела прыхарошанае.

I што самае дзіўнае, амаль што немагчымае  — гэтае ўбоства, падфарбаванае, напарфумленае, гэтая схаваная ў партызанскім лесе жывая рана ўвесь час не толькі смылела, гнойна злавалася, але і спрабавала сутаргава весяліцца. Штодзень, ці, праўдзівей, штовечар санаторый ладзіў танцы. Танцы, танцы, танцы. Да іх рыхтаваліся ўжо на самым пачатку дня. Жанчыны запасаліся парфумай  — тынкоўкай, мужчыны  — гарэлкай.

I гэта яшчэ адно тлумачэнне, чаму ён прымусіў сябе падняцца на ногі і сысці богведама куды.

Але ж куды гэта ён ідзе, куды чэрці нясуць яго? Куды гэта, як пятлёй, уцягвае яго лясная пакручастая сцежка? Ужо даўно ён павінен быў сустрэцца з вёскай, што падала яму знак на шашы. Знак падала і схавалася, нібы распачала гуляцца з ім, як скрозь зямлю правалілася. I лес пайшоў, здаецца, не зусім зямны. Хвоі і раней былі на дзіва прыдатныя чалавеку для якой толькі пажадаеш патрэбы: і на труну, і на лодку, і на сталярку. А тут стаяць як прыхадні нейкія з далёкага нябыту: неахопныя  — у тры ці больш абдымкаў, зубрына-бурыя, такія ж няўклюдна шурпатыя, каравыя. Вока на іх адпачывала, у той жа час нечага палохалася, перасцерагалася. Параненыя былі, хварэлі хвоі. Падсочаныя. Прыгавораныя да вынішчэння  — гэта заўсёды так робіцца. Перад тым, як ссекчы хвою, з яе выцягваюць усе гізунты, забіраюць сок, смалу-жывіцу. Мо і правільна. Толькі правільнасць гэтая не зусім людская: укарочваецца век ужо ссечанага распілаванага на дошкі і брус дрэва. Укарочваецца і завешчаны век самога лесу, бору. Першым пакідаюць яго грыбы, потым мурашкі са сваімі мурашнікамі. За імі сыходзяць птушкі, звяры і, як ні дзіўна, дабрыня, лагоднасць да ўсяго жывога і жыцця. Пасяляецца і пачынае раскашаваць і баляваць набрыдзь, нежыць, што скарачае ўжо век не толькі бору, не толькі дрэву  — самой зямлі. Страх і трывога.

I яму падалося, што ён чуе жалобны стогн зямлі. Стогнуць хвоі, стогнуць бугры, на якіх топчуцца хвоі. I пад зямлёй нехта асуджальна ўздыхае і ўгневана варочаецца. Ён не паспеў прыдумаць, хто б гэта мог быць, як выйшаў на могілкі. Вельмі нечакана і непажадана. Менш за ўсё яму б хацелася бачыць перад сабой могілкі. Але яны паўсталі перад ім як нешта толькі што народжанае ці тагасветна адроджанае. Выйшлі з-за трох хвояў, якія зрасліся між сабой і засцілі яму сцежку. I ён вываліўся са сцежкі праменька на нібыта спецыяльна для яго пастаўленую, пацягнутую блакітнай фарбай лаўку.

Толькі сядаць на яе не захацеў. Адмахнуўся нават і перахрысціўся, як ад нячыстай сілы. Прытуліўся плячыма да рэдкага ў гэтым бары граба, да дрэва, якое з дзяцінства паважаў і трохі нават пабойваўся, бо не адчуваў яго і не разумеў, навошта яно дадзена чалавеку. Граб не дапускаў да сябе птушкі і нават вавёркі. I быў цвёрды ў гэтым, наогул не па-мясцоваму, не па-тубыльску цвёрды. Яго не надта брала поскудзь. У ім рэдка з’яўляліся, выгнівалі дуплы, бо граб трымаў свае парасткі, сукі, як мо трэба трымацца свайго, пэўна, і тутэйшаму чалавеку, а не дазваляць валіць сабе на галаву кожнаму, хто мае такія-сякія крылы ці пахваляецца, што іх мае. I яшчэ адна адметнасць гэтага дрэва, адзнака яго моцы, сілы: зімой у маразы, калі яго спрабавалі ссекчы, граб злосна, снапамі сыпаў іскрамі. Што найбольш уражвала: падумаць толькі і пазайздросціць  — нікчэмнасць нікчэмнасцю, а як змагаецца за сябе! Не паддаецца нават сталі, сякеры. I ссечаны здольны адпомсціць свайму губіцелю. Сагрэць, згараючы дашчэнту ў печы, усыпіць і ўсыпіць смяротна, мёртвым сваім духам, чадам.

Цяпер жа, ён адчуваў гэта плячыма, усім целам, ад граба ніякай пагрозы яму не сыходзіла. Здаецца, нават наадварот, лёгкае далікатнае спачуванне. Нібыта дрэва адчувала яго загнанасць, тое, што ён хворы на ногі. Імкнулася зрабіць яму палёгку, крыху падацца назад, каб ён мог больш нахіліцца, утрымлівацца на ім як бы навісу.

Так ён і трымаўся. Мімаволі. Бо вельмі ж вялікія, неахопныя яго вокам распасцерліся перад ім, на першы погляд, зусім звычайныя вясковыя лясныя могілкі. Неагароджаныя, пад аховай і вартай пракаветнага бору. Хвоі раслі і на саміх могілках. I стаялі сярод крыжоў і помнічкаў з мармуровай крошкі таксама падсочаныя, што абурыла і ўгнявіла яго да новага гарачага прыступу невыноснага болю ў нагах. Вось жа нелюдзь дык нелюдзь, падумаў ён, каб табе труну зрабілі з гэтых могілкавых безабаронных дрэваў. Дрэваў, што прыналежаць ужо нябожчыкам, старым, якія адпачываюць у іх цяньку, і маленькім дзецям, што, па ўсім, не нагуляліся, не нацешыліся на гэтым свеце, а цяпер усцешваюцца хваёвай шышкай, бурштынавай смолкай. Гаспадар, хто толькі твая маці, хто твой бацька, і ў якога чорта ўдаўся ты, здатны і ласы нават і з дзярма вяршкі здымаць?

Але ж куды гэта прывялі яго хворыя ногі, адпасці б ім, не ведаць бы яму такога шляху. Рана яшчэ, рана. У тым, што могілкі неагароджаныя, няма нічога дзіўнага, яны амаль паўсюль такія. У мясцовых уладаў, у сельсаветаў няма грошай. Няма жывой капейчыны нават для жывых, а мёртвыя ў зямлі вытрываюць і так, ім ужо ўсё роўна.

Няма нічога дзіўнага і ў тым, што так багата маленькіх і спарахнелых крыжоў. Бацькам не па заробку даглядаць магілы сваіх дзяцей, хай Бог, анёлы пра іх клапоцяцца. Памяць жа сваіх бацькоў жывыя шануюць. Ставяць каменныя крыжы, мармуровыя помнікі. Усё амаль як у горадзе. Толькі там вялікія людзі і грахі іх вялікія, і таму адмольваюць, аплачваюць іх на могілках вялікімі грашыма. А тут маленькія людзі, маленькія і правіны зямныя, маленькія грахі, і пагэтаму такія ж някідкія і танныя ім крыжы і помнікі, у каго на што, на якую памяць хапае. Толькі вось нябожчыкаў нешта занадта. Перабор, лішак нябожчыкаў.

Ён пакінуў ужо граб і ішоў уздоўж могілак, прагнучы як мага хутчэй развітацца з імі, мінуць. Але яны не адпускалі яго. Нібыта трымалі знарок, быццам некім быў дадзены загад ім залучыць яго сюды і пакласці сярод свойскага яму люду ці паставіць, як стаяць яго равеснікі, вылепленыя з бетону і цэглы, з бетоннымі аўтаматамі ў насцярожаных руках. Аўтаматамі нацэленымі, здаецца, не толькі на нябожчыкаў, але і на яго, жывога яшчэ нябогу, ці мо таго, хто нябачны жыў у ім усе яго доўгія і сумныя гады на Зямлі.

Ён амаль ужо бег, яму здавалася, што бяжыць, так падсвядома прагнуў ён вызвалення ад могілак. Мільгалі ўваччу крыжы і абеліскі, куляліся і рассыпаліся ў друз маленькія, дзіцячыя крыжыкі. I не заўсёды толькі таму, што ён наступаў на іх: яшчэ толькі ў прадчуванні яго, у набліжэнні да маленькіх і, як правіла, парослых збуцвелай травой забыцця дзіцячых магілак.

«Ды што гэта? Няўжо тут уся вясковая калгасная Беларусь пахавана,  — думаў ён, не знаходзячы ў нагах супраціўлення магільнай траве.  — Калі ж гэта толькі кончыцца, ці ёсць у нашых могілак канец, калі толькі злітуецца над намі наша бязбожнае неба? Гэта ж колькі трэба народу, каб запоўніць столькі магілаў, спатоліць смерць?» I ён ужо быў згодны ўпасці тут, на чужой зямлі, сярод чужых людзей. Яны былі яму зусім ужо і не чужымі. А ў нечым дык нават і роднымі. Бо ён сам быў з іх. I зямля гэтая была ўсё ж яго. I якая розніца, дзе спачываць старым касцям, бо з краю ў край, наперадзе і адзаду адны толькі могілкі, і нічога апроч гэтых могілак на свеце не існавала. Не было, не мелася нічога.

З адным толькі не магла пагадзіцца яго вясковая сялянская натура: упасці і сканаць на могілках. Гэта было падобна да праклёну. Такую смерць наўрад ці яму хто даруе. I перш-наперш ён сам сабе не даруе. Бо гэта ўсё ж хутчэй распуста: прыйсці самому на могілкі, легчы і памерці. Больш прыстойна званню чалавека паміраць чыста і сярод чыстага: у полі і лесе. За плугам ці нават на дрывотні з сякерай у руках. Хаця сёння на свеце ўсё больш заручаных са смерцю людзей. Яны не саромеюцца паміраць гуляючы, у блудзе. Нячыста, брыдка, як і жывуць. Але ён так нязгодны. Ён так не дамаўляўся. I таму паўстае: не і не.

А калі ўжо яму гэта наканавана, то хай хоць вочы напаследак не ўбачаць такога.

Ён заплюшчыўся і нейкі час брыў на могілках невідушча. I было дзіўна  — нідзе не спатыкнуўся, нідзе не зачапіўся за крыж ці магільную агароджу, не набіў гузака, сутыкнуўшыся з дрэвам, хаця пошум хвой над сабой чуў выразна.

Гэта так здзівіла яго, што ён вымушаны быў спыніцца і расплюшчыць вочы. Ніякіх могілак перад ім не было. Ён падумаў, што гэта толькі прымроілася яму, што ён трызніў ад болю. Але калі павярнуўся назад, зноў убачыў могілкі. Толькі яны яго цяпер не палохалі. Ён мінуў іх, прайшоў праз іх. I трэба было ісці далей. Толькі  — куды? Куды ідуць людзі, выходзячы з могілак, што былі на ўсю зямлю і неба, куды ад іх?

Хаця гэтае пытанне, калі падумаць, і не такое ўжо і складанае. Калі ёсць могілкі, то недзе побач павінны быць і людзі. Чалавек не любіць далёка адыходзіць ад магілы. Ён прыпнуты да яе ўжо назаўсёды, як толькі паставіць некаму са сваіх крыж. Паставіў і ўсё  — прышпілены тым крыжом да роднай зямлі і да ўласнай магілы як стрыножаны конік на ланцугу ці вяроўчыне на выгане за вёскай. На крыжы, пад крыжам, за крыжам.

I лепшае сведчанне гэтаму  — рэчка наперадзе. Толькі аднае і розніцы, што зусім не чалавек імкнецца да рэчкі. А яна, рэчка, бяжыць да яго, цячэ пад яго, як пад замшэла-ўляжалы камень. Мые, спатольвае смагу няспыннай плынню. Вечным цёкам водаў Леты надае ўражанне, ілюзію, што гэта не яна, рэчка, рухаецца і рупіць чалавеку, а чалавек дбае пра сваю будучыню і будучыню сваіх нашчадкаў, пракопвае і пракопвае ім новае рэчышча, жыватворыць.

Толькі, па ўсім, гэта рэчка не была жыватворнай, хаця і імя ёй, ён прачытаў на слупе, Рухавая. Рэчка зусім не адпавядала свайму імені, бо была вельмі ўжо праменькая. А ўсім і кожнаму вядома, што здольнае выпраміць і гарбатага. Падобна, так выпрамілі тут і рэчку. Глыбіня ў ёй засталася, і цёк вады захаваўся, толькі быў ён, цёк той, чорны. Чорная вада, як учарнелая ад болю застойная кроў, сплывала па чорным рэчышчы ў чорны яшчэ па гэтым часе альховы лес, нібы недзе ўзарала хворыя палеткі хворага краю і хацела прыхаваць гэтую хваравітасць. Пазбавіць ад яе людзей і зямлю, уздымала, падхоплівала глебу і несла яе ў нябыт. Спяшалася, нібы ведала, што ў яе ўжо няма часу, закончыўся ці канчаецца яе век, век усяго існага тут. Непадалёку ад могілак яна адна засталася жывой. Адзіная, апошняя рэчка на гэтай зямлі. Мо нават рэчка тых небарак, нябожчыкаў, магілы якіх ён толькі што мінуў. Іх адзіная, тагасветная ўжо радасць і суцяшэнне. I рэчцы наканавана пазбавіць нябожчыкаў ужо і глебы, зямлі.

Ён праз хісткі масток, наладжаны з кладак, тоўстых распластаных надвая хваёвых калодаў, перайшоў рэчку  — крыху толькі затрымаўся пасярэдзіне, імкнучыся ўбачыць, разглядзець у чорнай плыні ракі нешта жывое. Вада была мёртвай і ўцягвала, уцягвала яго ў сваю плынь. Клікала і чаравала, нават вабіла і загадвала падпарадкавацца ёй. Але ён устояў. Сышоў.

Ступіў на другі бераг ракі, з якога ўжо бачылася нешта жывое. Не, не вёска, не хаты і нават не іх коміны: шэрая, суровая нітка электрычнага проваду. Павучына тонкая здалёку і ў нябеснай высі, здаецца, ненадзейная, дрогкая, ён адчуваў гэта  — наогул стаў вельмі ўспрымальны, як толькі перайшоў рэчку, ступіў на другі бераг,  — пругкая ад прытоенай у ёй сілы і невядома кім ніспасланага і неймаверна закрытага, патаемнага жыцця.

Скіраваны тым трымклівым провадам, ён неўзабаве выйшаў і на вёску. Але па першасці яму здалося, што ён зноў трапіў на могілкі. Бо раней за хаты на ягоным шляху паўстаў сад. Мёртвы сад ці сад мёртвых. Не, ён быў не высечаны, не высахлы, нават зімой і маразамі не прыхоплены. Здзічэлы. I паныла маўклівы, як недагледжанае, а мо і кінутае бацькамі дзіця, што страціла ўжо ўсё людскае, а конча звярынага не займела.

Як ні дзіўна, садовае дрэва, пэўна, больш чуйнае за ўсё іншае жывое на свеце. Яно чуе і бачыць усё далёка наперадзе сябе, мае слых і зрок на мінулае, таксама прадбачыць і будучае. I існуе, жыве, здаецца, больш не сённяшнім мітуслівым днём, а жыццём сваіх папярэднікаў ці не народжаных яшчэ нашчадкаў. I гэтыя нашчадкі, а разам з імі, падобна, і далёкія папярэднікі-прашчуры, што ўжо існавалі яшчэ да Адама і Евы, абудзіліся ў яблынях і грушах. Іх голае і сухое голле сумна суседнічала з нахабна ўчэпістым і чырвона-набраклым ужо вясной, вытыркнутым, што шыла ў неба, дзікім. Мо таму ствол дрэваў шурпаціўся і каросліва лушчыўся. Плакаў адмерлымі ўжо ў ім слязмі.

Сад, як і могілкі, быў бясконцы, нібы пасаджаны не адным чалавекам, гаспадаром, і нават не калгасам, а ўсім светам. I дрэвы не лягчаліся, як па сённяшняй завядзёнцы, былі не карлікавыя, недарослыя, па-заечы палахліва прыціснутыя да зямлі, на жыццё і спажыву толькі аднаму пакаленню, сабе, свайму хціваму чэраву, а разлічаныя на доўгі век, на будучыню, унукаў і нават праўнукаў. Сапраўдныя, яшчэ садовыя дрэвы, а не зведзеныя і выведзеныя знішчальнай, хіжай і прагнай існасцю хуткаплыннага і бяспамятнага сёння.

Хата, да якой ён нарэшце выцерабіўся са здзічэлага саду, хатка, якая нечакана паўстала перад ім, аказалася зусім маленькай, нібы сад прыдушыў яе, увагнаў у зямлю, яна пусціла там карані і толькі павінна яшчэ вырасці. Калі ён наблізіўся да яе, зразумеў: гэтай хаце ніколі ўжо не вырасці, як не паўстаць з таго свету, пэўна, і яе гаспадару.

Гэта было ўжо назаўсёды пакінутае чалавекам жытло. Хаця каля спрахлага і праваленага парогу стаяла маленькая місачка, па ўсім, для ката, а крыху наводдаль пад зяўрыстай дзіркай сабачай будкі валялася крывабокая, з’едзеная часам каструля. На рагу хаты была прыбіта некалі чырвоная, а цяпер няпэўнага колеру зорачка, хутчэй белага, як сімвал нейкай белай няпэўнай дзяржавы. Вецер наскрозь прадзімаў хату праз выбітыя і патрушчаныя шыбіны і крычалі, крычалі недзе мо ў глыбі сяла, а мо і з таго свету, нябачныя яму пеўні.

Ён міжволі заплюшчыўся, як зусім нядаўна на могілках, і паклыпаў прэч ад саду, што, здавалася, цягнуўся да яго голлем, імкнуўся схапіць і ўтрымаць. I пакаціць сярод сваёй дзічыны. Прэч ад хаты, у якой, па ўсім, жыў яго брат, салдат-франтавік, аб якім паклапацілася толькі зямля, а сам ён ужо не здолеў. Пакінуў на здзічэнне свой сад, хату з катом і сабакам і пайшоў даваёўваць на той свет.

Ён ужо думаў толькі аб адным, як бы гэта з заплюшчанымі вачыма, забараняючы сабе слухаць пошум старога саду і журлівы шолах скразнякоў у асірацелай хаце, мінуць гэтую прыгавораную да тагасветнасці хату і выбіцца зноў на шашу. Але на той час гэтага яму было не дадзена.

Толькі развітаўся з франтавіком-садаўніком, яго садам і хатай, нават, здаецца, з вёскай, у якой той жыў, як пайшла, пацягнулася ў шэрую далеч вёска новая. Падобна, паміж імі не было аніякай і мяжы: толькі тры кусты лазы ды перасохлы ручай. I вось ужо зусім іншае жыццё. Хаты былі не ў прыклад той, што збіла яго з тропу, і блізка  — не радня і не раўня. Амаль усе на даволі высокіх падмурках з бетанаванымі пад’ездамі і сцежкамі пад самы ганак, некаторыя і не так даўно ашаляваныя —фарба яшчэ не выцвіла і не пачала аблазіць.

Але на ўсё не надта і малое сяло яму сустрэлася толькі двое жывых. Два жывыя чалавекі. З хаты, падобнай і ў гэта вясновае няўчассе, калі прырода пазяхала, не ведаючы, прачынацца ці зноў класціся спаць, хата, што лялька, з чыста вымеценым падворкам, свежавымытымі вокнамі пад чысцюткім блакітам аканіцаў, агародам з дагледжанымі і паднятымі, ускапанымі па восені яшчэ градамі, з такой вось хаты, лялі і цацы, выйшла жанчына. Вельмі да пары знешне сваёй хаце: сама цаца і краля, хаця ўжо і добрага веку, але фігурыстая, кашчавая і, як ён падумаў, па-сялянску цягавітая. Калі б яшчэ запрасіла яго ў хату, па ўсім адчувалася, мужчыны ў хаце няма,  — акуратнасць была вытанчаная і адмыслова жаночая, з налётам нават нейкай грэблівасці, адчужанасці да моцнай палавіны чалавецтва,  — ён бы з задавальненнем папіў гарбаты. Толькі яна яго нават і не прыкмеціла: ці адвыкла ўжо ад людзей, ці залішне ганарыстая.

Другім чалавекам, што сустрэўся на яго шляху, як на неўрадлівай ніве: ад коласу да коласу не чуваць і голасу, так і тут ад адной жывой істоты да другой можна пазбіваць ногі і здарожыцца  — быў зусім стары вясковец. Ён ужо стаміўся абурацца тым, што вясна, сяўба на носе, а ніхто і не дбае. Ніхто не спраўляў звыклай гэтай пары работы, хаця гной з багата якіх хлявоў быў павыкіданы ўжо. Ён прынюхаўся: гной ляжаў на падворках, але ні з аднаго хлява не наносіла жывога  — ні каровінага, ні парасячага дыхання і паху. Зразумеў: хлявы, як і хаты,  — пустыя. Адно толькі званне: хлеў, хата, вясна, гной  — адвечны сялянскі клопат. Няма ўжо яго, няма. I тут нечакана для самога сябе на адным з падворкаў убачыў звычайны сялянскі воз. Як ён яму ўзрадаваўся. Яму і тром новым, свежавыструганым спіцам на адным з пярэдніх колаў. I каля таго возу, каля таго кола завіхаўся стары, з адной рукой.

Ён хацеў падысці да яго, паціснуць руку. I зрабіў ужо крок. Але прыпыніўся: чаго гэта ён будзе бянтэжыць чалавека. Робіць сабе, хай робіць на здароўе. I, каб не перашкодзіць таму старому, пракраўся міма яго на дыбачках, як злодзей, як нешта ўкраў ці хацеў украсці. Хаця, на добры лад, яму і карцела нешта ўкрасці, век такі ішоў  — сёння хто не злодзей, той і не гаспадар, не хадзяін у сваёй хаце.

Але тут паўсюль была надзейная варта, што перасцерагала таго хадзяіна, спыняла яго і адводзіла яго руку, заступала дарогу да чужога. Варта безабароннасці пустых хатаў, іх бездапаможнай святасці, вялікай і, лічы, мёртвай ужо крыўды. Гэтая крыўда прачытвалася і крыкам крычала на кожным кроку з прастуджаных хатаў, крыж на крыж забітых дошкамі вокнаў, з іх глыбіннай цемры, якая пасялілася ў пакінутых хатах ужо навечна, у іх адцуранні ўсяго чалавечага, а таксама жывёльнага. Пры назапашаным для той жа жывёлы сене, што яшчэ зараз стаяла ў стажках і ляжала ў копах каля апусцелых выпетраных хлявоў. Дзе-нідзе, праўда, яны яшчэ свежапаскубана адблісквалі і залаціліся, хаця і вельмі неахайна, паміральна. А ў большасці стажкі і копы былі не мінулага нават году саломы і травы, учарнелыя і ўжо бліжэй да зямлі ў сваёй перапрэласці. Дух ад іх ішоў ужо атрутны і нясвежы, як, дарэчы, ад усяго, што вось-вось павінна было знікнуць, узяцца прахам і развеяцца па свеце, каб ад вясковага жыцця і чалавека не засталося і звання.

Па ўсім, вайна была абвешчана яму. Усіх іх зводзілі ціхенька ў глыбінцы, каб не прарваліся вонку і не дасягнулі сталіцы іх сарамлівы апошні стогн і сляза, што мімаволі выкочвалася са старэчых вачэй, што не бачылі ўжо сённяшняга дня, не чулі яго. Бо ў іх вушах і ў іх вачах навек застыглі страх і жуда. Страх і жуда апошняй вайны. I паўстагоддзя яны адвяргалі яе, былі згодныя нават ахвяраваць сабой, каб толькі адвесці ад сваіх пасля вайны пабудаваных хатаў. I не прыкмецілі, і не пазналі, калі вайна зноў увайшла ў іх, здаецца, на стагоддзі стаўленыя хаты. Дагнала, абваліла долу і жыўцом пачала разводзіць па магілах.

Пра вайну ён падумаў ужо ў невядома якой па ліку вёсцы, збіўся з ліку, мінаючы, праходзячы іх. Яны трымалі яго, нібыта ў палоне. Заставалася адзаду апошняя хата чарговай вёскі, здавалася, можна перавесці дух, ужо чутно, як раве, сумуе, пэўна, па ім, шаша, якую ён так неасцярожна пакінуў, з якой сышоў на запрашальна і літасціва мякенькую, мілую з маленства лясную сцежку. Але замест шашы зноў пачыналася вёска. I вось у такой чарговай вёсцы, даволі вялікай, ці не цэнтральнай сядзібе калгаса, а мо і саўгаса, якраз пасярэдзіне яе, яму сустрэліся нейкія дзіўныя камяніцы і мураванкі з чырвонай цэглы, шэрага граніту з аздобай і ўкрапінамі каляровага мармуру. Будыніны аб двух і нават трох паверхах, з басейнамі і фантанамі каля ўваходу ў іх і па ўсёй перад імі плошчы, нават, падобна, вадаспадамі, галерэямі, крытымі пераходамі з адной мураванкі ў другую. Нешта зусім не вясковае, казачнае і данельга разбуранае, раскіданае, месцамі пераломленае, нібы тут біла прамой наводкай армейская гармата і пяхота, а то і АМАП, бралі гэтыя мураванкі штурмам, столькі па сценах іх было гары, сажы. I надпісаў не менш, чым на Рэйхстагу. Толькі пахабных: хто каго, дзе і як.

Ён зразумеў, што перад ім гандлёвы цэнтр некалі, пэўна, знакамітага і заможнага калгаса. Шчаслівыя людзі будавалі яго сабе, спадзеючыся на дабрабыт, неабмежаванасць і неабсяжнасць свайго жыцця. I ўсё гэта было ў адначассе знішчана, згвалтавана, раскрадзена.

I знакі гэтага адносна нядаўняга, свежага крадзяжу яшчэ былі ў наяўнасці, ужыве. Толькі рассыпаліся ўжо друзам, пазарасталі быльнікам  — горкі павыдзіранай са сценаў камяніцаў чырвонай цэглы, дзікага каменю і абліцовачнай дэкаратыўнай пліткі, што навалам ляжалі каля суседніх з цэнтрам хатаў.

Гаспадары тых хатаў, пэўна, таксама меркавалі жыць доўга, ладзіць і ладзіць жытло. Але прабіў і іх час. Давялося пакінуць свае хаты, і па іх селішчах, як Мамай, прайшоўся нейкі новы рабаўнік, немец не немец, фашыст не фашыст  — рэзрух, Цмок і Гіцаль-акупант. I іх ваяўнічая тэхніка яшчэ стаяла тут, непадалёку ад хатаў і разнесенага ёю ўшчэнт гандлёвага цэнтра: груды абгарэлага жалеза, трактары, камбайны, самазвалы. Шкілеты толькі ад былой калгаснай тэхнікі. Тут, пэўна, некалі месціўся калгасны мехдвор.

А цяпер усё разам  — былы гандлёвы цэнтр, былы мехдвор і набліжаныя да іх хаты з паздзіранымі ветрам дахамі, чорнымі праломінамі сценаў, з зяўрастымі і пустымі вачыма аканіцаў нагадвалі яму адначасова і Сталінград адразу ж пасля вайны, і негрыцянскі Гарлем. Гарлем ён, праўда, бачыў толькі па тэлевізары, пасляваенны Сталінград  — на свае вочы: быў там на экскурсіі. Успамін пра гераічны горад падбадзёрыў яго. Разам з жалем, стогнам і болем узнікла жаданне трошкі і самому пазмагацца, трошкі паваяваць, пакуль жывы. Адпомсціць. I яму мімаволі падумалася, што ў гандлёвым цэнтры на другіх паверхах можна было размясціць узвод снайпераў, а ўнізе  — каля роты аўтаматчыкаў, напаўправалены цэментаваны пограб мог бы паслужыць кулямётным гняздом.

Толькі вось цэліць у каго, каго нішчыць, па кім страляць? Цэль была, здаецца, адзіная  — толькі ў бясчассе, у гады, якія спарадзілі такое, дазволілі адбыцца такому. Але  — гэта ў першую чаргу ў самога сябе, у такіх жа, як ён, недабіткаў вайны, недажыткаў савецкага ладу, калгаснага...

Хто толькі іх сёння так пастроіў, хто давёў да такога жыцця? Нечым абнадзеіў і, як некалі ў калгас, строем павёў на могілкі, на той свет. Знайсці б таго нелюдзя, пабачыць яго твар і плюнуць у вочы.

I ён плюнуў сабе пад ногі і старанна расцёр. Узняў галаву, зірнуў на таполі, што раслі ўкруг былога гандлёвага цэнтра. Тыя таполі нечым уразілі яго яшчэ раней, як толькі ён іх убачыў. Але тады ён так і не зразумеў, што ў тых дрэвах дзіўнага, чаму яны выдзіраюць яму вочы. Цяпер жа ўсё стала на свае месцы. На кожнай таполі віднелася шпакоўня. I ні ў адной з іх не было шпакоў, хаця яны даўно ўжо вярнуліся з выраю... А мо і не вярнуліся, падумаў ён, мо і ў шпакоў такі ж, як і ў людзей, жыхароў гэтай вёскі незваротны вырай. Пуста было, глуха каля шпакоўняў, нават вераб’і не віліся каля іх. I ён ціхенька заспяваў: «Здесь птицы не поют...»

Злавіў сябе на песні і ледзь не прыкусіў язык. Кінуўся прэч: хутчэй, як мага хутчэй з гэтага вясковага сялянскага жыцця ў стойла, у той дзесяціпрацэнтны зліў і адстой, куды яго скінулі. У жывую чалавечую рану, што яшчэ хоць і запалена, але ж дыхае, бруіцца сукравіцай і гноем і смыліць, курчыцца ад болю, таму што боль неадчэпны ад чалавека і мо крыху нават больш за яго прагне жыць. Боль  — неўміручы правадыр жыцця.

Ён амаль што выдзерся з вёскі. Заставалася мінуць адзіную канцавую хатку. I ён, нягледзячы на такі сумны дзень, сумную сваю дарогу, быў рады вітаць і бачыць яе перад сабой. Бо ўвогуле любіў канцавыя хаты, канцавых людзей. Было ў іх нешта патаемнае і прывабнае яму. У забытых ім ужо маладых успамінах нехта жыў у такой вось хаце і назаўсёды быў паселены ў яго воку: сукенка белая ў зялёны гарошак, русая каса на грудзях, мо крыху буйныя, але роўненькія і прыязныя белыя зубы і... і ўсё. Нават твару памяць не захавала: толькі верабейчыка, якога цікуе на мураве кот, а самога ката цікуе верабей. I ад гэтага ўзаемнага і вечнага палявання такая слодыч, такая радасць, што не хапае цела, каб іх туды памясціць. Радасць большая за яго.

I ён, канешне, напрыканцы свайго шляху не мог абмінуць канцавую хату, не зайсці ў адведкі да яе. Хаця ўсё яго цела і душа, калі яна яшчэ не выгарала, ліпела ў спапялёным ужо целе, былі супраць. Ён і сам разумеў, бачыў, што гэтага рабіць не трэба. Нічога добрага яго ў той хаце не чакае. Але ж, як кажуць, калі нечага вельмі ўжо хочацца, то не толькі можна, але і трэба. Чалавек ласы на свае і чужыя каўбасы, бо без жадання ён ніхто. А з другога ж боку, калі падысці да гэтай канцавой хаты, аднаму яна сапраўды канцавая. А другому... Так што гэта гледзячы, адкуль і куды ідзе чалавек.

Дзверы хаты былі запрашальна расхлябаненыя. Насцеж. Не хапала верхняе завесы, і яны напаўсатлелай дошкай абапіраліся на гнілы жоўта-спарахнелы ганак. Дошкі былі тонкія, выгіналіся пад ветрам, і тады чутно было, як парыпвае і ціхенька ляпае па жалезу клямкі руды яе язычок. Гэта старажытная клямка-самакоўка ўсцешыла і абрадавала яго. I пры пустой пакінутай хаце ў ёй была душа.

Угнуўшыся, столь відавочна прыціскала ўжо хату да нябыту, да зямлі, ён прайшоў сенцы, адчыніў дзверы і зайшоў у хату. Папераджальныя прадчуванні спраўдзіліся. Нельга было сюды ісці, заказана. Вокны ў хаце былі ўрэзаныя з усіх трох, нават чатырох бакоў,  — маленькае шкельца выблісквала і ў глухія цёмныя сенцы. Шыбы ва ўсіх былі выбітыя ці выдзертыя. Затое на кожным акне захаваліся фіранкі, не сказаць, што абы-якія, цікавай карункавай віскозы і чыстыя, вымытыя, ці то непагаддзю, ці мо і чалавекам. У красным куце, дзе звычайна вешаюць іконы, на паліцы стаяў дынамік і на ўсю хату спяваў нешта прыдуркаватае. Бога ў хаце не было. Ён спужаў і прагнаў з паўзмроку чарэну печы некалькі кажаноў. Куды яны падзеліся, пайшлі адразу ў пекла ці выхапіліся праз вокны ў прыгаломшаную цмянасць вясновага дня, прасачыць не паспеў.

Асляпіла, засціла вочы нешта куды больш жахлівае за кажаноў. Пасярэдзіне хаты стаяў стол, засцелены абрусам, зноў жа чыстым, спярэшчаным толькі як мышынымі катыхамі, невядомымі яму знакамі, няйнакш кабалістычнымі, наколькі ён здольны быў меркаваць. Пасярод таго стала ляжала, па ўсім, не так даўно адсечаная казліная галава  — кроў на ёй і на абрусе была яшчэ не скамянелая, і вочы былі не запалыя ў вачніцах, а лупата выпертыя, нібыта галаве ўсё яшчэ балела. З казлінага роту тырчэла незапаленая цыгарэта. Яшчэ на стале стаяла некалькі агаркаў свечак і ляжаў нож. На падлозе паўсюдна валяліся выкарыстаныя прэзерватывы, медыцынскія шпрыцы.

Ён скінуў шапку, тройчы перахрысціўся, паклыпаў да кута, на якім стаяў дынамік, на што-небудзь іншае сілы ў яго ўжо не было, нават пакінуць хату не здолеў. Як стаяў, так і асунуўся на лаву, нязводна пазіраючы ў блякла-рудое казлінае вока, на цыгарэту ў роце, ловячы сябе на вар’яцкім жаданні прыпаліць тую цыгарэту. Даць казлу прыкурыць. Мо ўсё ж не так непамысна будзе. Перад самай барадой казла ляжала раскрытая кніжка. Скразнякі, што з канца ў канец прадзімалі хату, перагортвалі старонкі той кніжкі. I было поўнае ўражанне, што гэта робіць казёл, што ён чытае кніжку, такі глыбакадумны быў яго выгляд, і тагасветны позірк, здаецца, асэнсаваны.

Радыё перастала блазнаваць, загаварыла на чалавечай мове. З чаго яно пачало, прапусціў, але далей усё гучала выразна. Як у горадзе ці ў яго хаце і санаторыі, калі яго гучанне не забівалі праіржавелыя ў прыбіральні трубы і страшэнна бурклівы, пэўна, нечым ці некім бязмежна пакрыўджаны ўнітаз.

Калі паглядзець збоку, мо гэта выглядала і недарэчна. Стары, зняможаны чалавек з непакрытай сівой галавой сядзеў у пустой пакінутай хаце, асуджанай і прыгаворанай ужо, як і сам ён, скляпенна сырой і змрочнай, пільна ўглядаўся ў мёртвую казліную галаву, што ляжала на стале перад ім, сачыў, як вецер кудлачыць і казыча, як і яго валасы, казліную бараду і ўважліва, да дрыжыкаў, да сутаргавасці слухае радыё. Плямкае губамі, нібыта гэта ён і ёсць тое радыё. А з дынаміку ў той час разлягалася, пэўна, не толькі па хаце, але і па падворку: «Обстановка в стране продолжает стабилизироваться. Растет благосостояние нашего народа, почти шестьдесят лет не знающего ужасов войны и охватившего почти весь мир террора...»

– Усё так, усё правільна,  — перастаў плямкаць губамі, уголас ужо сказаў стары.  — Ды толькі... толькі б яшчэ крышачку жыць стала лягчэй...

Далей сталічны дыктар радасна паведамляў, што, як і наколькі падрасло ў краіне, у яе народа і ў яе кіраўнікоў: «валовый доход на душу населения, импорт, экспорт, авторитет и рейтинг».

I ён зноў усё ўхваліў уголас, як пераклаў на сваю мову:

– Добра, добра ўсё. Але ж каб трошкі ды лягчэй чалавеку жыць было.  — На што радыё яму адразу ж і адказала:

– Крепнет наш белорусский рубль. Курс доллара продолжает падать.

– Вельмі добра,  — ухваліў стары.  — Выдатна, што ты абваліў, паклаў долар. Але і на наш рубель ды каб жа можна было хлеба купіць...

I тут яго зноў супакоілі:

– Уже в следующем году в Беларуси и России будет введена единая денежная система. Активно продвигается вперед и набирает силу процесс интеграции...

Што такое інтэграцыя, ён не ведаў, а мо і ведаў, ды сумняваўся. I яму патлумачылі.

– Белоруссия активно ведет переговоры с Россией о едином экономическом пространстве. Переговоры свидетельствуют...

Тут ён вінаваты, не дачуў, праслухаў, аб чым яны «свидетельствуют». Чамусьці ўспомнілася сцыклівая кабылка, тое, як яна ўпала сярод дарогі, адкінула ўсе чатыры капыты, і ён сам занядужыў учора, ноччу ад гарачага ўколу ледзь не адкінуў свае капыты, ледзь не памёр. I ўсё ад перагавораў.

Перагаварылі, перагаварылі яго. А калі паглядзець трошкі далей, кінуць вокам назад, дык не толькі яго  — краіну. Бо няварта аб усім паведамляць уголас усяму свету. За плячыма, а мо і на плячы, у кожнага сядзіць нехта нябачны, сочыць, слухае, зазірае ў вочы, і калі што не так, калі пачынае заносіць чалавека, пачынае ён загаворвацца... Знікае не толькі чалавек, але і цэлыя краіны. Зямля можа нават знікнуць.

I ўсё ж, нягледзячы на гэтыя свае горкія разважанні, на добрую яшчэ і доўгую сваю і не толькі сваю памяць, ён і не думаў наракаць на радыё. Ён быў згодны... Ды з усім ён быў згодны, седзячы ў гэтай наскрозь апаганенай хаце, якую не маглі ўжо ачысціць і скразнякі  — так патыхала тут казліным духам і Люцыферам.

I хопіць, досыць. Як бы там ні было, як там яшчэ не будзе, ён сёння добра прайшоўся. Час і дахаты. Паціхеньку, памаленьку. Да шашы, а там мо і якая машына падхопіць, чаго яму цяпер ужо іх баяцца. Самае страшнае ён зведаў. Прайшоў. У які бок ні кінься, усё адно і тое ж. Гэта колькі ж ён ішоў, а ўсё адна і тая ж краіна, адно шчасце. Дык лепш ужо з аднаго няшчасця ў другое, да сябе ў санаторый, бо там і тут яно ўжо зведанае.

Але рана ён радаваўся свайму ўжо зведанаму няшчасцю.

Яно яшчэ не зусім было ім зведана. Не ўсё, не да донца. Самае страшнае было наперадзе.

Ён ужо крыху адышоўся ад Люцыферавай хаты, разважаючы, да чаго ж хворая сама зямля, па якой ён ідзе. Ці не на ўсе чалавечыя хваробы разам. Зямлі перадаліся, пэўна, хваробы чалавека. Яна не была такой зняможанай, набітай болькамі, скуламі і адразу пасля вайны. Апошнім часам дык, здаецца, усё наладзілася. Лес толькі і вада заняпалі, але гэта таму, што гаспадарылі там жук ды жаба  — браканьеры. А поле пачало ўжо радзіць, і сады падняліся, прыкрылі, прыхавалі белы бясплодны пясочак, явілі чалавеку зямлю ўдзячна ўрадлівую.

Тутака ж поле, занядбанае, пакінутае без чалавечай ласкі і догляду, як перакулілася, увесь гумус нібыта пайшоў на той свет. Ад яго засталіся дзе-нідзе толькі чарнявыя плямкі, знакі ад былой нівы, а так паўсюдна выспы і пралысіны белага пяску і жвіру. Зямля як выпнула на пагляд чалавеку свой белы закарэлы боль. Але ён ужо не зважаў на той боль: няма вайны  — і добра.

І тут перад ім паўстала даволі вялікая копанка, сажалка. Толькі была яна хоць і глыбокая, і стаяла самая што ні на ёсць пара, калі ўсё жывое прыцягвала вясновую ваду і прагна піло, піло, засцерагаючы сябе ад сушы і смагі, пустая. Зусім пустая, без кропелькі вады дзе-небудзь з краёчку ці пасярэдзіне  — белае-белае, як прыхопленае прымаразкам, інеем разасланае па беразе, вымачанае ўжо ў возеры ці рацэ палатно  — сумны пракаветны тут пясочак. Толькі, па ўсім, ваду высмактаў з копанкі не ён, бо расло ўсё ж на ім нешта. Высушаны трыснёг там меўся, ніца і рабенька руда прыпадаў да зямлі, вецер казытаў мятлікавыя макаўкі мінулагодняга чароту. А сярод гэтага чароту і трыснягу праклёўваўся ўжо і маладзенькі вастраносенькі чарот.

Сажалку, падобна на тое, нехта ўзяў аберуч, падняў, перакуліў і выпіў нагбом, усю да донца, да апошняе кроплі. На беразе гэтай высахлай сажалкі сядзеў падлетак, што дзядок. Сядзеў сумна і нецікаўна, як старая ў хаце сядзіць на лаве, запаліўшы печ, пазірае на агонь і ў акно на дарогу. I нічога не бачыць. Бо на самай справе позірк яе  — у мінулае. Вось так і гэты хлопчык на беразе выпетранай сажалкі сядзеў і бачыў, пэўна, перад сабой ні то будучае, ні то мінулае.

А сам ён быў няйнакш як з мінулага. Час нараджае не толькі прыдатных яму людзей, але і надае, стварае ад позірку, твару  — да формы пазногцяў аблічча, якое не можа прыналежаць аніякаму іншаму часу, дню і веку. Гэты хлопчык быў цалкам з ягоных дзён. У яго часу, у яго пары былі свае дзеці. Сённяшні час мае дзяцей зусім іншых. Знікла з іх твараў вясковае дый гарадское рабацінне, сышла з-пад вачэй учарнеласць паўсядзённага недаядання, сінеча, што іншым разам была і на шчоках такога ж колеру, які бывае ў згаладалых птушанятаў. А ўваччу стаяў адбітак амаль па-даросламу пражытага гаротнага дня. I апрануты ён быў...

Не, гэты хлопчык на вопратку не быў абдзелены, хаця ўсё іншае было ў яго абліччы з мінулага веку, ваеннага, акупацыйнага часу. I яшчэ, ён вельмі, вельмі нагадваў яму некага, ці то старога, ці то малога, якога ён некалі ўжо бачыў, сустракаўся з ім.

Хлопчык ніколькі не здзвіўся яго з’яўленню, нават не павярнуўся ў ягоны бок, толькі галавой павёў, нібыта міма яго прайшла гэтым днём процьма марнатраўнага і надакучлівага народу.

– Ты чаго такі нелюдзімы?  — мімаволі спытаў ён у хлопчыка.

Хлопчык не адказаў, толькі больш пільна пачаў прыглядацца да яго неяк не па-чалавечы змяіна нерухомымі загусцела карымі да няўлоўнага пераходу ў зялёнае зрэнкамі.

– Чаму ты не ў школе?  — зноў спытаў ён хлопчыка. На гэты раз той адказаў яму. Пытаннем.

– Якая школа?

– Ці мала якая, звычайная.

– Звычайная?  — хлопчык зірнуу ў бок пройдзеных ім вёсак, ён таксама зірнуў і сумеўся.

– Ну, не сядзеў бы тут адзін, не мёрз хаця б. Сумна ж.

– Сумна,  — пагадзіўся хлопчык.  — А што рабіць?

– Пайшоў бы ў сяло, на вуліцу. Пагуляў бы са сваімі хаўруснікамі, равеснікамі.

– Хаўруснікамі, равеснікамі,  — чамусьці дарослым голасам, ці не басам, загаварыў хлопчык. I ён ажно здрыгануўся ад таго голасу. Чуў ён яго, ён гучаў увушшу яму яшчэ і зараз. I таму, як не жадаў таго, як не прагнуў, не здолеў паглядзець у вочы хлопчыку. Яму прыгадалася нешта вельмі няпэўнае і далёкае. Такое няпэўнае, далёкае і ў такім тумане і мроіве, што ён не мог даць веры, што гэта магло быць, было.

I ён, без горычы і болю, бо знаходзіўся недзе там, дзе чалавеку нестае ні горычы, ні болю, бо яму ўжо не шкада нічога... Толькі думка трымціць і рвецца, як трава, прабіваецца вонку з цела, што на гэтым свеце прыгаворана адно толькі да дажывання, дажыцця.

I думка яго не была ні злой і ні добрай, бяздумная думка, што трымала жыццё ўжо нават не розумам, не сэрцам  — вачыма.

У свой час, канешне, у яго не было выбару. Але была магчымасць дзвюх будучыняў, двух лёсаў. I калі б ён быў вольны выбіраць  — застацца пры здаровых да самага скону нагах і пражыць п’яненькае жыццё ў калгасным целе, якім-небудзь конюхам ці павярнуць усё на тое, як яно было і ёсць, але абязножаць у якіх-небудзь дваццаць з нечым гадоў і з перацятым зараз і заўсёды ад недахопу паветра горлам, ён, безумоўна, выбраў бы апошняе: бязногасць і перацятасць горла.

Так ён думаў да гэтага, быў упэўнены і перакананы ў гэтым, гатовы перагрызці глотку кожнаму, хто думае інакш, думаў да той пары, пакуль не быў змушаны некім нябачным, мо якраз тым, хто і перагаварыў яго жыццё, сустрэцца на беразе гэтай перасохлай копанкі з хлопчыкам, зазірнуць яму ў вочы і пачуць, убачыць...

Не, тут усё дзіва ў хлопчыку, некім спасланым яму. Ці ж на самай справе гэта хлопчык, ці то дзядок, што некалі ратаваў яго кабылку ад перагавораў? Ці то сапраўды... Не, не, гэта было па-за яго розумам. Ды і шэсцьдзесят з гакам гадоў ён не ўседзеў бы на адным месцы. Ні за што не ўседзеў.

Хаця, з другога боку, адкуль узяўся гэты хлопчык  — ссінелы, што палявы грыбок на лекі ад жывата, на які ён у дзяцінстве пакутаваў? Адзіны хлопчык, як адзіны і ён, хто вярнуўся пасля вайны ў сяло. Адзіны хлопчык у вымерлай вёсцы.

Чаго ён пайшоў на пусты бераг высахлай сажалкі, сасмяглай у часе?.. Якой трасцы ён ходзіць, сноўдае туды-сюды, блытаецца пад нагамі? Няма каму перабіць яму ногі. Каго ён тут падчэквае, вызірае, колькі часу: дзень, год, стагоддзе? Ягоны ўласны, збыты ўжо век?

Так, сыходзілася  — ягоны век. Ягоны век ішоў следам за ім. Гнаўся і гнаў яго, цкаваў, што сабаку. I вось дагнаў, прыціснуў. Увесь ягоны век ішоў следам за ім і гэты хлопчык-дзядок. I вось яны сышліся. I няма, няма ў іх слова адно аднаму. Няма.

А ішлі ж следам адно за адным, бо неслі ж слова, калі ж паспелі перагаварыць, пазбавіцца гэтага слова. I цяпер ужо ніхто ніколі не ведае, што было ім сказаць адно аднаму: падзякаваць, дакарыць, праклясці. Але каго? Хто ж вінны за яго абсечанае і скалечанае маленства? Толькі ён сам. А не ён  — дык хто? Хто? Мо якраз на гэтае пытанне хацеў адказаць яму дзядок-хлопчык, які ўратаваў перагавораную людзьмі ягоную кабылку. Хацеў, але збаяўся. Бо страх нарадзіўся паперад кожнага з нас. Страх нас забівае і прымушае жыць.

I хлопчык, як некалі і ён, пажадаў назаўсёды застацца ў сваім страху, пажадаў назаўсёды застацца ў сваім узросце, хлопчыкам. Яшчэ да таго, як яго ўзвялі ў матросы, прызвалі ў войска, ён сеў на беразе тады паўнюткай сажалкі і чакаў. Чакаў яго. Бо ведаў, што напрыканцы сваёй дарогі ён прыб’ецца ад безліч колькі разоў памерлых могілак да мёртвай рэчкі, вымерлай да белага пяску вёскі. Сеў, бо нешта яшчэ з дзяцінства бунтоўна выспявала ў ім. Толькі ён увесь час душыў гэта ў сабе. Хаваў і душыў. Душыў і хаваў, як сёння школьніцы-мамы душаць і хаваюць сваіх дзетак. I вось ён вока ў вока сышоўся з задушаным сваім бунтам. Некалі такі ўпэўнены ў праведнасці і правільнасці свайго выбару... Хаця і не зусім свайго, але ж... усё ж... Не і не, ён не жадае нічога перайначваць у сваім жыцці.

Ён проста разгублены ці мо і згублены, пасеяны сярод жывых і мёртвых чалавек...

Але ж, усё ж у яго была копанка, поўная вады, уюноў, жаб, апалонікаў. Галоднае, халоднае і гаротнае на чуж-чужаніне дзяцінства. У яго былі хаўруснікі, равеснікі. Падшыванцы такія ж, як і ён, з якімі ён мог і пабіцца, і памірыцца і зрабіць шкоду. Хата нарэшце з жывымі, хаця і змрочнымі вугламі. Была, было і, верылася, будзе. А тут?

Але ж... А ўсё ж...

Непрыкаяны хлопчык-дзядок, ці дзядок-хлопчык ходзіць за ім сёння, таму што пазбаўлены нечага значна большага, чымсьці дзяцінства, хаты, копанкі. Пазбаўлены ўласнага лёсу.

– Божа,  — мовіў ён сабе, хлопчыку і дзядку, што жылі ў ім.  — Божа бацька, сын і дух, спыніце зямлю, я сыду.

Вось так надышло для мяне дваццаць першае стагоддзе. Так я сустрэў новы, як сёння кажуць, міленіум, свой альбо ўжо чужы  — хто ведае. Адмаўленнем розуму, перакуленасцю новы век кінуўся дажоўваць мяне. Чужая знакавасць працягвае мяне дратаваць. Пайшло і заканчваецца ўжо другое лета новага стагоддзя. Зямлю ссушыла, спапяліла спякота. Напрыканцы міленіума счарнелі і сталі горкімі нашыя рэкі, воды, цяпер жа яны, здаецца, прапалі зусім, пацяклі наадварот і зніклі ў вечнасці, у рацэ Леце. Сонца абрынулася на зямлю і папякло ў ёй, як у печы, нават бульбу. Мышы настырч працялі палеткі, пайшлі ўглыб, дзе ёсць хоць крыху назапашанай яшчэ колісь вільгаці. I сёння з таго глыбу пры слабенькай расе выходзяць уначы на паверхню. I даядаюць спечаную бульбу. Коцяць, падцягваюць да сваіх нораў і востранька грызуць. Тое ж перарабляюць і лічынкі хрушчоў, даўно ўжо нябачаных намі вясной, з нічога, падобна, адроджаных гэтым знішчальна-разбуральным летам. Завяршае гэтае дзікае паляванне прыроды на палях пруцень, які піша на бульбе і дасылае чалавеку пасланне, ліст ад Сатаны. Нас ванітуе ад яго пісьменства, але няма куды падзецца. Мы душымся, але вымушаныя спажываць гэтыя атрутныя недаедкі. Бо і ўвесь свет ужо, які некалі бязмежна любіў памяркоўных і працавітых беларусаў, сёння рашуча выракся іх. Нібыта такіх людзей, такога народу ніколі і не было. I сапраўды, без каранёў, з абылганай гісторыяй, бязмоўныя. Ці ёсць, ці былі мы, ці будзем?