Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (862-1918)

БЕЛАРУСЬ ДАГІСТАРЫЧНАЯ

Землі цяперашняй Беларусі засяляліся першабытнымі людзьмі яшчэ ў эпоху каменнага веку. Першыя насельнікі маглі зьявіцца тут ужо паміж 100 і 40 тысячамі гадоў таму. Тады яны жылі яшчэ статкам, умелі адно здабываць агонь, гатаваць на ім ежу ды бараніцца ад драпежнікаў. Аднак болыы пэўна архэолягі гавораць пра асваеньне сучаснай тэрыторыі краманьёнцам у эпоху позьняга каменнага веку. Людзі, якія прыйшлі сюды не раней, чым 40 тысяч гадоў таму, арганізаваліся ў родавыя супольні. Кожны род улучаў у сябе ўсіх кроўных сваякоў па матчынай лініі, а некалькі блізкіх родаў аб'ядноўваліся ў племя, якое мела сваю тэрыторыю, агульную мову, саманазоў, звычаі. Плямёны першабытных людзей сталі зародкамі першых этнічных супольнасьцяў.

Прыкладна 5—10 тысяч гадоў таму абшары Беларусі былі яшчэ пад ледавіком або тундрай. Рэдкія насельнікі палявалі на буйную жывёлу, выраблялі з крэменю наканечнікі для дзідаў, нажы ды скрабкі. Калі ж ледавік адступіў на поўнач, гэтыя землі паступова пакрыліся густымі лясамі, сеткаю рэк і азёраў, усталяваўся цёплы і вільготны клімат. Навучыўшыся карыстацца лукам ды лавіць рыбу, людзі хутка расьсяліліся па абшарах усяе Беларусі. Аднак колькасьць іх тады яшчэ, бадай, не пераўзыходзіла некалькі тысяч.

На так званы новакаменны век, які вучоныя датуюць 5—3-м тысячагодзьдзямі да новай эры, прыпаў росквіт родавага ладу. Людзі навучыліся дасканала апрацоўваць крэмень, вырабляючы зь яго разнастайныя прылады працы і зброю. З тых часоў зьберагліся выкапаныя на захадзе Беларусі шахты, зь якіх даставаліся новыя запасы такога каменю. Шырэй сталі выкарыстоўвацца дрэва і косьць. Чалавек пачаў прыручаць жывёлу, авалодаў ткацтвам і ўрэшце навучыўся рабіць гліняны посуд, у якім можна было варыць страву і захоўваць прадукты. Усё гэта дазволіла першабытным насельнікам Беларусі перайсьці да аселага ладу жыцьця. Архэолягі выявілі ў межах нашай краіны больш за 600 пакінутых імі пасяленьняў. І хоць землі Беларусі, не маючы значных прыродных перашкодаў, былі зьвязаныя праз рэкі з усімі бакамі сьвету і адкрытыя для міграцыяў, яе жыхары пад канец каменнага веку былі ў асноўным аўтахтонамі.

Да вялікіх перасяленьняў людзей дайшло тут у эпоху бронзы. На пачатку 2-га тысячагодзьдзя да Нараджэньня Хрыстовага з поўдня і захаду на Беларусь прыходзяць плямёны земляробаў і жывёлаводаў. Гэта былі індаэўрапейцы — продкі сучасных эўрапейскіх народаў. Іх гаспадарка вызначалася большай прадукцыйнасьцю, чым заняткі карэнных жыхароў. Таму, хутка расьсяліўшыся па абшарах Беларусі, прышлыя плямёны добра ўжыліся зь мясцовым людам, зьмяшаліся зь імі і нават перадалі сваю мову ды грамадзкі лад. Гэтая міграцыя азначала, такім чынам, ня поўную зьмену насельніцтва, але асыміляцыю аўтахтонаў больш разьвітымі плямёнамі. Беларусь стала абшарам фармаваньня балтаславянскай супольнасьці. На паўночным усходзе краіны яшчэ доўга існавалі паселішчы фіна-вуграў, асыміляцыя якіх ішла марудна.

Жывёлагадоўля і падсечнае земляробства патрабавалі мужчынскае працы. Выконваючы галоўную ролю ў стварэньні матэрыяльных каштоўнасьцяў, мужчына ўзвышаў гэтым і сваю грамадзкую значнасьць. Сваяцтва стала вызначацца па лініі бацькі. Вялікія патрыярхальныя сем'і, складзеныя зь блізкіх сваякоў па бацьку, імкнуліся выдзеліцца з супольні і жыць асобна. Гэта дазваляла гаспадарыць больш пасьпяхова, зьбіраць запасы прадуктаў для сям'і. Так яшчэ ў век бронзы пачаўся паступовы заняпад родавага ладу.

У VII стагодзьдзі да Нараджэньня Хрыстовага на поўдні Беларусі людзі навучыліся здабываць жалеза. Рабілі яго з балотнае руды, радовішчы якой былі тут надзвычай вялікія. Сьляды мясцовай апрацоўкі жалеза ёсьць амаль на кожным пасяленьні жалезнага веку. Выкарыстаньне жалезных прыладаў працы дазволіла ўзьняць прадукцыйнасьць земляробства і перайсьці да яго як да галоўнага гаспадарчага занятку. Стала магчымым мець ня толысі неабходную для спажываньня колькасьць прадуктаў, але й пэўны іх запас.

Наяўнасьць назапашаных матэрыяльных каштоўнасьцяў — збожжа, жывёлы, мэталёвых прыладаў працы ды іншага, з аднаго боку, і маёмасная няроўнасьць родаў і патрыярхальных сем'яў, з другога, сталі прычынаю ваенных канфліктаў. Захоп чужых запасаў і нават людзей успрымаўся як сама просты шлях да ўзбагачэньня. Людзі пачалі ўмацоўваць свае паселішчы. Так зьявіліся гарадзішчы — асноўны тып паселішчаў эпохі жалезнага веку. Спачатку яны абгароджваліся толькі драўлянай сьцяной, потым яшчэ землянымі валамі ды глыбокімі равамі. На адным гарадзішчы магла жыць адна ці некалькі вялікіх патрыярхальных сем'яў па 50—100 чалавек кожная. Усяго ў Беларусі вядома больш за тысячу такіх пасяленьняў.

У выніку зьмешваньня прышлага індаэўрапейскага насельніцтва зь мясцовым на этнічнай карце Беларусі эпохі жалезнага веку зьявілася некалькі плямёнавых груповак. Па адмысловых прыкметах архэалягічных старажытнасьцяў, пакінутых імі, вучоныя вылучаюць у Верхнім Падзьвіньні і Падняпроўі плямёны днепра-дзьвінскай культуры, у раёнах цэнтральнай і паўночназаходняй Беларусі — плямёны культуры штрыхаванай керамікі, а на поўдзень ад іх, у Палесьсі і Падняпроўі, — паселішчы паморскай ды мілаградзкай культур. Лічыцца, што насельніцтва трох першых груповак мела несумнеўна балцкае этнічнае паходжаньне. Наконт этнічнай прыналежнасьці мілаградцаў і плямёнаў зарубінецкай культуры, якая на пачатку 1 тысячагодзьдзя па Нараджэньні Хрыстовым зьмяніла мілаградзкую, спэцыялісты яшчэ вядуць спрэчкі. Падобна, што ў эпоху жалезнага веку тэрыторыя Беларусі была ці не суцэльнай балтамоўнай зонай, пра што сьведчаць прынамсі назовы рэк. Мяркуючы па гідронімах, плямёны балтаў расьсяліліся далёка на ўсход і займалі тады абшары ад Балтыйскага мора да вышнявінаў Акі і Волгі.

У гаспадарчым і грамадзкім жыцьці насельніцтва Беларусі ў тыя 'часы адбываліся значныя зьмены. Хуткае разьвіцьцё земллробства з выкарыстаньнем жалезных прыладаў спрыяла індывідуалізацыі працы. На поўдні Беларусі яшчэ пры канцы 1-га тысячагодзьдзя да Нараджэньня Хрыстовага замест вялікіх супольневых дамоў зьявіліся жытлы для асобных сем'яў. Гэтакія сем'і пакідалі ўмацаваныя гарадзішчы ды сяліліся на адкрытай мясцовасьці. Узьніклі паселішчы, складзеныя зь незьвязаных кроўным сваяцтвам сем'яў. Жыхары аднаго такога паселішча ўтваралі тэрытарыяльную супольню. Так першабытная родаваяь супольня стала саступаць месца тэрытарыяльнай, сельскай. Хоць зямля, лес, рэкі і азёры заставаліся калектыўнай уласнасьцю, парныя сем'і вялі ўжо індывідуальную гаспадарку, а гэта быў просты шлях да маёмаснай няроўнасьці. Пачасьціліся ваенныя набегі ў мэтах узбагачэньня. Вайна стала звычайнай зьявай і лічылася нармальным станам грамадзтва, бо яна забясьпечвала племя здабычай і дазваляла пашыраць межы яго тэрыторыі. Уся ўлада засяродзілася ў агульным сходзе ўзброеных воінаў, які выбіраў правадыра племя і старэйшынаў родаў. Мужчыны, якія стала ўдзельнічалі ў ваенных паходах, склалі плямёнавую дружыну. Так усталяваўся грамадзка-палітычны лад, які называюць вайсковай дэмакратыяй, — апошняя форма арганізацыі першабытнага грамадзтва.

Для тых стагодзьдзяў характэрныя вялікія перамяшчэньні людзей, што спрыяла зьяўленьню новых плямёнавых супольнасьцяў. Прыкладна ў V стагодзьдзі тэрыторыя Беларусі набыла новае этнічнае аблічча. Межы паміж асноўнымі плямёнавымі групоўкамі каменнага веку зьніклі, і на абшарах цэлага краю паўстала адна архэалягічная культура, якую па найменьні найбольш тыповага гарадзішча пад Менскам завуць банцараўскай. Насельніцтва, што пакінула сьляды гэтай культуры, было балцкім і ўтварала адну магутную этнічную групоўку. Жылі гэтыя людзі ў адкрытых селішчах, побач зь якімі часам знаходзіліся гарадзішчы-сховішчы, будавалі наземнае жыльлё слупавой канструкцыі, нябожчыкаў палілі і хавалі ў яме ці кургане.

У часе другога этапу "вялікага перасяленьня народаў" з Цэнтральнай Эўропы на поўдзень і ўсход накіравалася магутная хваля славянаў. У VI—VII стагодзьдзях яны ўжо пасяліліся на паўночных землях Украіны і на поўдні Беларусі (да Прыпяці). Тут утварылася моцнае славянскае ядро, адкуль з VIII стагодзьдзя адбывалася калянізацыя іншых земляў Беларусі. Славяне рухаліся па рэках, таму шматлікія балоты не былі перашкодаю на шляху іх расьсяленьня. Напачатку яны жылі, відаць, побач з балтамі, не злучаючыся. Славяне пераўзыходзілі балтаў паводле роўню грамадзкай арганізаванасьці, мелі лепш разьвітую гаспадарку: займаліся ворным земляробствам, ведалі двухпольле, карысталіся ралам з жалезнымі наканечнікамі і чараслом ды інш. Суіснаваньне двух этнасаў было ў асноўным мірнае, аднак часам здараліся й ваенныя канфлікты, пра што сьведчыць разбурэньне некаторых балцкіх гарадзішчаў.

Вынікам актыўных міжэтнічных кантактаў і паступовага зьмешваньня славянаў з карэнным балцкім насельніцтвам, якое жыло на Беларусі ўжо другое тысячагодзьдзе, стала ўтварэньне новых міжплямёнавых супольнасьцяў — крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў. Хоць поўная асыміляцыя балтаў расьцягнулася на некалькі стагодзьдзяў, гэтыя групоўкі сфармаваліся не пазьней як у VIII стагодзьдзі. У залежнасьці ад рознай удзельнай вагі аўтахтонаў ды іх рэгіянальных культурных асаблівасьцяў новыя плямёнавыя аб'яднаньні, захаваўшы ў асноўным усходнеславянскае культурнае аблічча, набылі шэраг адметных рысаў. Найбольш характэрнымі адрозьненьнямі сталі тып жаночых упрыгожаньняў ды асаблівасьці пахавальнага абраду, картаграфаваньне якіх і дазволіла вызначыць тэрыторыю расьсяленьня кожнае супольнасьці. Крывічы займалі абсягі Падзьвіньня і Верхняга Падняпроўя, дрыгавічы — землі ад правага берага Прыпяці да лініі Заслаўе—Лагойск—Барысаў, абмежаваны на ўсходзе Дняпром, а на захадзе — Выганаўскімі балотамі, радзімічы занялі басэйн Сажа. Асеўшы ў сваіх землях, крывічы і дрыгавічы ажыцьцяўлялі калянізацыю Беларускага Панямоньня, заселенага балцкімі плямёнамі яцьвягаў зь левага і літвы з правага берага Нёману. Туды ж памкнуліся валыняне і драўляне. Аднак асыміляцыя балтаў ішла там вельмі марудна, таму заходняя Беларусь яшчэ некалысі стагодзьдзяў заставалася зонаю мяшанага балцка-славянскага насельніцтва.

Крывіцкае, дрыгавіцкае і радзіміцкае аб'яднаньні мелі за аснову арганізацыі ўжо ня родаваплямёнавыя, а тэрытарьіяльна-палітьічныя сувязі. Асваеньне краю, населенага іншым, карэнным, народам, патрабавала ад славянаў моцнай вайсковай арганізацыі, узьвядзеньня шматлігіх апорных пунктаў калянізацыі, спрыяла іх палітычнаму згуртаваньню. Усходнеславянскія групоўкі ў Беларусі былі моцньмі этнапалітычнымі задзіночаньнямі з уласнымі сацыяльнымі інстытуцыямі, якія забясьпечвалі цэласнасьць іх тэрыторый.

Стварэньне сваёй дзяржаўнасьці заўсёды было натуральным і заканамерным этапам разьвіцьця кожнага этнасацыяльнага арганізму. Напярэдадні пісьмовай гісторыі ў зародкавай форме ўтварылі яе і ўсходнеславянскія аб'яднаньні на Беларусі. Летапісец назваў іх протадзяржавы "княжаньнямі". Абшары, занятыя крывічамі (полацкімі і смаленскімі), дрыгавічамі і радзімічамі, ужо тады акрэсьлілі зону будучай этнічнай тэрыторыі беларусаў. Спэцыфікай жа, якая вылучала яе сярод іншых усходнеславянскіх тэрыторый, стаў выразны балцкі этнічны ўплыў, зафіксаваны на антрапалягічным, этнаграфічным і лінгвістычным роўні.

Генадзь Сагановіч