Дзесяць вякоў беларускай гісторыі (862-1918)

СТАРАЖЫТНЫЯ БЕЛАРУСКІЯ КНЯСТВЫ

Пісьмовая гісторыя Беларусі сягае ІХ стагоддзя. Першым з беларускіх гарадоў у летапісах згадваецца Полацак - цэнтр княжання крывічоў, а першай летапіснай асобай - князь Рагвалод, які прыйшоў «з-за мора» валадарыць у Полацку. Уласныя княжанні (раннія формы дзяржаўнасці) тады ўжо мелі і іншыя плямёны, што насялялі Беларусь, - дрыгавічы і радзімічы. Цэнтрам дрыгавічоў быў Тураў, у якім сядзеў Тур, а радзімічаў - Гомель.Прыкладна ў 980 годзе ноўгарадскі князь Уладзімір захапіў Полацак і забіў Рагвалода з сынамі, а яго дачку Рагнеду гвалтам пашлюбіў. Так, праз гвалт, Полацкае княства было ўлучана ў склад Кіеўскай дзяржавы. Але ненадоўга. Кіеўская Русь як дзяржава заставалася штучным, ваенна-адміністацыйным аб'яднаннем, што абыймала дзесяткі этнічных супольнасцяў. Уладаранне Кіева не змяніла самабытнага жыцця падпарадкаваных земляў. На справе яно зводзілася да збору даніны і абавязку ўдзельнічаць у ваенных паходах кіеўскіх князёў.Полацак першым стаў супернічаць з Кіевам і Ноўгарадам ды неўзабаве пазбавіўся залежнасці ад Кіева. З пачаткам княжання Рагвалодавага ўнука Ізяслава ў Полацку сцвердзілася свая дынастыя. Уласную палітыку стаў праводзіць ужо Брачыслаў, а ягоны сын Усяслаў займеў славу неўтаймоўнага змагара за непадлегласць свайго краю. Гэта ён заслужыў найбольшыя сімпатыі аўтара «Слова пра паход Ігараў». Пры Ўсяславе Полаччына зажыла ўласным жыццём. Узвядзеннем Сафійскага храма ён падкрэсліў, што Полацак роўны Кіеву і Ноўгараду. У 1067 годзе, баронячы незалежнасць зямлі, палачане прынялі крывавую сечу на Нямізе, калі ваяваць іх край прыйшло кааліцыйнае войска Рурыкавічаў. Беларускі горад на Дзвіне заставаўся няскораным супернікам Кіева. Упартае проціборства на стагоддзі прадвызначыла іх стасункі. «І ад таго меч уздымаюць Рагвалодавы ўнукі супраць Яраслававых унукаў», - занатаваў летапісец.Полацкае княства, якое па праве лічыцца першай беларускай дзяржавай, ахапляла тады ці не палову абшару цяперашняй Рэспублікі Беларусь. Па Дзвіне яго ўладанні сягалі Балтыйскага мора. Гэта было вялікае і моцнае па эўрапейскіх мерках гаспадарства, якое апярэджвала ў развіцці іншыя ўсходнеславянскія землі. Важную ролю ў грамадска-палітычным жыцці тут грала веча - агульны сход палачанаў. Вечавыя традыцыі Полацка, такія ж даўнія, як і ноўгарадскія, датрывалі да ХVІ стагоддзя.Нават непазбежна распадаючыся, Кіеўская імперыя імкнулася трымаць у падпарадкаванні іншыя землі. У барацьбе з Полацкам Кіеў не шкадаваў сілаў і сродкаў. Пяць князёў Усяславічаў былі зняволеныя і высланыя ў Візантыю. Але са смерцю Манамахавага ўнука Мсціслава (1132) пачаўся поўны развал гэтага дзяржаўнага кангламерату. Даўно адасобленыя воласці сталі хутка ператварацца ў самастойныя княствы. І палачане адразу ж аднавілі незалежнасць, пасадзіўшы сабе князем аднаго з унукаў славутага Ўсяслава. Аднак, як і іншыя княствы, Полацкая зямля ўжо дасягнула перыяду раздробленасці і міжусобіцаў. Толькі ў канцы ХІІ стагоддзя, аслабленая, яна спрабавала кансалідавацца. «Рагвалодавы ўнукі» бралі ўдзел у супольных паходах, а на галоўным полацкім пасадзе каля 30 гадоў нязменна сядзеў князь Уладзімір (Валодша).Па-рознаму складваліся дачыненні іншых беларускіх земляў з Кіевам. Тураўшчына, таксама падпарадкаваная Ўладзімірам у 980-х гадах, доўгі час была ў Кіеўскай зямлі, але так і не злілася з ёю. Нарэшце ў 1158 годзе ў змаганні з Кіевам Тураў адстаяў самастойнасць, і тут таксама ўсталявалася свая княская дынастыя. Смаленск ішоў да самастойнасці іншым шляхам. Ён ніколі не ваяваў з Кіевам. Смаленшчына выдзелілася ў асобную зямлю ў 1120-х гадах. Яна не ведала нутраных разладаў і хутка стала наймацнейшым княствам Русі.Пры канцы ХІІ стагоддзя, калі аслабленыя княствы Беларусі амаль зніклі са старонак летапісаў, у вусці Дзвіны з'явіліся нямецкія місіянеры, а потым і рыцарскі ордэн. Хоць у дачыненнях немцаў з Полацкам пераважала зацікаўленасць ва ўзаемавыгадным гаспадарчым супрацоўніцтве, заходнія пазіцыі старажытнабеларускага княства істотна пагоршыліся. З іншага боку, на тэрыторыі Расеі і Ўкраіны ў 1237-41 гадах абрынулася нашэсце мангола-татарскіх наезнікаў. Гэтыя землі (за выключэннем Ноўгарадскай і Пскоўскай) зрабіліся ўладаннямі татарскага хана. Беларусь жа засталася практычна не закранутай Батыем. Аднак трагічны лёс суседніх княстваў стаў урокам. Палітычнае становішча раздробленых земляў Беларусі паставіла на парадак дня жыццёва важнае пытанне - кансалідацыю і аб'яднанне з суседзямі, каб бараніцца ад агульных ворагаў.

Генадзь Сагановіч

Сёння на беразе Палаты, недалёка ад Чырвонага моста, стаіць сціплая стэла з надпісам: «Гарадзішча. Помнік археалогіі ІХ стагоддзя». Вось тут некалі і вырас яшчэ цалкам драўляны Полацак, упершыню ўспомнены ў «Аповесці мінулых гадоў» пад 862 годам у сувязі з дзяльбою гарадоў ноўгарадскім князем Рурыкам. Ад гэтай даты гісторыкі і вядуць адлік узросту «бацькі беларускіх гарадоў».

Тым сама годам, дарэчы, пазначаны і першы запіс старажытнага летапісца пра Кіеў, што, як вядома, у 1987-м афіцыйна адзначыў сваё 1500-годдзе. Не меншыя падставы святкаваць такі паважны юбілей мелі і палачане, бо на тэрыторыі старажытнага горада археолагамі знойдзена кераміка, зробленая не пазней за V стагоддзе. Прыкладна да таго часу некаторыя гісторыкі адносяць і згадку ісляндскай сагі пра ўзяцце Полацка гунамі.

Паўтара тысячагоддзя таму, у часы вялікага перасялення народаў, на заселеныя балтамі землі прыйшло з захаду і рассялілася на вышнявінах Дзвіны, Нёмана, Дняпра і Волгі магутнае славянскае племя крывічоў. Крывічы, што аселі вакол ракі Палаты, атрымалі найменне палачанаў. Яны і заснавалі названы па рацэ горад.

Гэтыя мясціны былі вядомыя яшчэ антычным грэкам і рымлянам. Шэраг вучоных трымаюцца думкі, што вядомая з твораў Гамера і ягонага вучня Гесіёда рака Эрыдан, куды ўпаў у сваёй вогненнай калясніцы нізрынуты з неба міфічны Фаэтон, - гэта сучасная Дзвіна. Яна мела і іншыя старажытныя назовы: Рубон або Рудон, Дуна, Дзіна або Віна. У Палаты таксама было старадаўнае найменне - Турунт.

У 865 годзе на берагі Палаты прыйшло кіеўскае войска князёў Аскольда і Дзіра, што, як паведамляе Ніканаўскі летапіс, «ваявалі палачанаў і шмат зла ўчынілі», а ў выніку на нейкі час зрабілі горад залежным ад Кіева.

Тагачасны Полацак - гэта абнесены драўлянымі сценамі, абведзены валам ды ровам град-дзядзінец плошчаю ўсяго адзін гектар, а таксама неўмацаваны вакольны горад, дзе жылі рамеснікі. Полацак меў тысяч пяць жыхароў - трохі меней за Кіеў і Ноўгарад і болей за ўсялякі іншы ўсходнеславянскі горад. Асноўнымі заняткамі гараджанаў было земляробства і рамяство, а таксама паляванне, рыбарства і бортніцтва.

У 907, 911, 941 і 944 гадах полацкія дружыны, даручыўшы лёс Пяруну, выходзілі адсюль у паходы на далёкі Царгорад-Канстантынопаль, сталіцу Візантыйскае імперыі. Паганскі бог вайны спрыяў продкам. Полацак мы знаходзім у пераліку гарадоў, якім Царгорад плаціў даніну. Сілу галоўнай крывіцкай цвердзі ведалі і паўночныя суседзі. У скандынаўскіх сагах ён згадваецца дзесяткі разоў пад назовам Палцеск'я - ад старажытных усходнеславянскіх найменняў Полацеск, Полцеск, Полацьск. Аўтару адной сагі нават прымроіліся вакол горада каменныя сцены.

Летапіс называе Полацак сярод гарадоў, дзе сядзелі князі, якія прызнавалі старэйшым між сябе кіеўскага Алега. Разам з тым улада далёкага Кіева ніколі не была тут вельмі трывалая. Горад хацеў жыць незалежна і будаваць сваю дзяржаву. Добрыя ўмовы гэтаму стварала выгаднае геаграфічнае становішча на шляхах, што звязвалі Арабскі халіфат і Хазарыю са Скандынавіяй і славянскім светам. Аб'яднанню прыдзвінскіх земляў спрыяла агульнасць прыродных умоваў (а значыць, і ладу жыцця) і, вядома, этнічная адметнасць тутэйшых жыхароў, у чыіх жылах змяшалася балцкая і славянская кроў.

У другой палове Х стагоддзя ў Полацку кіраваў незалежны ні ад Кіева, ні ад Ноўгарада князь Рагвалод. Відаць, ён быў сынам полацкай княгіні Прадславы, згаданай у дамове, якую ў 945 годзе падпісалі Візантыя і кіеўскі князь Ігар.

Рагвалод - першы полацкі князь, імя якога вядомае з летапісаў. Можна спрачацца, прыйшоў полацкі валадар з-за мора, як сцвярджаюць летапісцы, або быў крывічом. Можна спрачацца, славянскае ці скандынаўскае ён меў імя. Найважней іншае - тое, што, гаворачы словамі беларускага гісторыка Міколы Ермаловіча, Рагвалод «першы ўбачыў і па-сапраўднаму ацаніў вялікія магчымасці Полацкай зямлі як асобнай дзяржавы са сваімі мэтамі і інтарэсамі, супрацьлеглымі мэтам і інтарэсам самога Кіева».

Іначай кажучы, у Рагвалодавы часы пачала існаванне першая беларуская дзяржава - Полацкае княства.

Уладзімір АРЛОЎ

На трывалы хаўрус з маладой Полацкай дзяржаваю мог найперш разлічваць той, хто возьме за жонку дачку полацкага валадара Рагвалода Рагнеду.

Спачатку Полацак прымаў сватоў ад кіеўскага князя Яраполка. Рагвалоду найлепей было б, каб Кіеў ды Ноўгарад варагавалі, а ён тым часам пашыраў межы княства ды выходзіў на волакі, што злучалі Дзвіну з Ловаццю, дазваляючы трымаць у руках важную частку гандлёвага шляху «з варагаў у грэкі». Але ў такім разе Полацак мог апынуцца паміж двух агнёў. Князь мусіў выбіраць, і аддаў сваю прыхільнасць мацнейшаму, на ягоную думку, Кіеву.

Па бацькавай волі дванаццацігадовая Рагнеда (у такім вяку дзяўчынка ўжо лічылася тады нявестаю) дала Яраполкавым сватам згоду і пачала рыхтавацца да вяселля. І тут неспадзеўкі заявіліся сваты з Ноўгарада, ад Уладзіміра Святаславіча. Вось што апавядае пра гэта Лаўрэнцеўскі летапіс: «Калі Рагвалод трымаў уладу і княжыў у Полацку, Уладзімір быў яшчэ дзіцём і паганінам і жыў у Ноўгарадзе. І меў ён дзядзьку Дабрыню, храбрага ваяводу... І паслаў той да Рагвалода людзей, і прасіў яго аддаць дачку за Ўладзіміра. Запытаўся ў дачкі Рагвалод: «Ці хочаш за Ўладзіміра?» Яна ж адказала: «Не хачу разуці рабыніча, а Яраполка хачу».

«Не хачу разуці» - тагачасная форма адмаўлення сватам. Існаваў звычай, што маладая жонка перад першай шлюбнаю ноччу здымала з мужавых ног абутак. Аднак тут не проста адмова, але і знявага, бо полацкая князёўна гучна абвясціла: жаніх - сын рабыні, а такі бязродны ёй не трэба.

Далей летапісы кажуць пра гнеў Уладзіміра і ягонага дзядзькі, што сабралі з ноўгарадцаў, пскавічоў, чудзі, весі і меры, а таксама смаленскіх ды ізборскіх крывічоў вялізнае войска і рушылі на Полацак, дзе ўжо збіраліся выпраўляць Рагнеду ў Кіеў. З Уладзімірам ішла дружына варагаў. Князь паабяцаў ім усіх жанчын і грыўню срэбра з кожнага захопленага двара. Трэба зазначыць, што летапісцы часта рэдагавалі гістарычныя падзеі - рабілі іх больш рамантычнымі, набліжалі да літаратурнага твора. Напраўду галоўная прычына нападу на Полацак - не адмова сватам, а паход палачанаў на ноўгарадскія воласці з мэтаю забраць волакі.

Недзе на падыходзе да горада варожую раць сустрэла Рагвалодава дружына. Уладзімір напаў раптоўна, і полацкі валадар не паспеў сабраць усе свае сілы. Нашы продкі былі разбітыя, князь уцёк у Полацак, ды не здолеў ні ўратавацца сам, ні выратаваць сям'і. «І паланілі Рагвалода, - піша летапісец, - і жонку ягоную і дачку. І зневажаў Дабрыня яго, і прыгадаў Рагнедзе, як назвала князя рабынічам, і загадаў Уладзіміру быць з ёю перад бацькам і мацерай. Пасля ж Уладзімір забіў бацьку яе, а самую ўзяў за жонку. І назвалі Рагнеду Гарыславаю». Іншыя летапісцы дадаюць, што на вачах у князёўны правадыр чужынцаў пазбавіў жыцця яшчэ двух яе братоў і маці, вынішчыў увесь род.

Драма на берагах Палаты адбылася блізу 980 года, а праз колькі месяцаў Уладзімір Святаславіч ужо забіў Яраполка і зрабіўся вялікім князем кіеўскім. Знаную палачанку ён пасяліў непаводдаль сталіцы ў вёсачцы, што потым людзі назавуць па імені Рагнедзінай дачкі - Прадславіна. Новы кіеўскі князь быў паганінам, а гэтая рэлігія дазваляла мнагажэнства. Апрача полацкай князёўны ён меў яшчэ сем ці шэсць жонак і трымаў дзеля штодзённых уцехаў васемсот наложніц.

Рагнеда нарадзіла ад Уладзіміра сыноў Ізяслава, Яраслава (яго потым назавуць Мудрым), Мсціслава і дачок Прадславу і Праміславу. Князь жыў у Кіеве наездамі, у Прадславіна заяўляўся зусім рэдка.

У Рагнедзінай душы спялілася прага помсты. «Аднаго разу, - сведчыць летапіс, - калі Ўладзімір прыйшоў да яе і заснуў, яна наважылася зарэзаць яго. І надарылася яму ў тую хвілю прачнуцца, і схапіў ён яе за руку. І сказала яна з жалем: «Ты бацьку майго забіў і зямлю ягоную паланіў дзеля мяне, а цяпер не любіш мяне з гэтым дзіцем». І загадаў ёй прыбрацца па-царску, як перад шлюбам, і сесці ў хораме на белым ложы, а ён прыйдзе і заб'е яе. Яна па словах мужавых і зрабіла. І дала ў рукі сыну свайму Ізяславу аголены меч і навучыла: «Як зойдзе твой бацька, скажы яму: не думай, што ты адзін тут». І ўчыніў так Ізяслаў. Уладзімір жа прамовіў: «А хто ведаў, што ты тут». І апусціў ён меч і, склікаўшы баяраў, расказаў ім ўсё. Яны ж парадзілі: «Не забівай яе дзеля гэтага дзіцяці, а аднаві яе бацькаўшчыну і дай ёй з сынам сваім». І пабудаваў Уладзімір горад, аддаў яго ім і назваў горад гэты Ізяслаўлем. І з таго часу ўзнімаюць меч Рагвалодавы ўнукі супраць унукаў Яраслававых».

Рагнеду з сынам чакала невядомае, небяспечнае ад мужавай няміласці жыццё на крывіцка-дрыгавіцкім памежжы, дзе стаяла сярод лясоў маленькае драўлянае Заслаўе. Уладзімір жа неўзабаве абвянчаўся з грэцкаю прынцэсаю Ганнай і ўзяўся прыводзіць да веры ў Хрыста падуладныя землі. Летапісцы паведамляюць, быццам перад сваім вянчаннем князь прапанаваў Рагнедзе выйсці замуж за аднаго з сваіх баяраў, ды ганарлівая княгіня вырашыла лепей прысвяціць сябе Хрысту і стала першаю на ўсходнеславянскіх землях манашкаю, прыняўшы імя Анастасіі. Магло быць і іначай; Рагнеду зрабілі Хрыстовай нявестаю, не пытаючы яе згоды, а малога Ізяслава павезлі ў Полацак.

Ізяслаў перажыў маці адно на колькі месяцаў. Такое супадзенне дае падставы лічыць, што Ўладзімір мог атруціць іх, каб не дазволіць Полацку ўзмацніцца, а старэйшаму сыну - прэтэндаваць калі-небудзь на кіеўскі княжы пасад. Даты ствараюць загадкавы ланцужок: 1000 год - памірае Рагнеда, 1001 - Ізяслаў, 1003 - малалетні Ўсяслаў Ізяславіч. «Бысть же сий князь, - паведамляе пра Ізяслава Ніканаўскі летапіс, - тих и кроток, и смирен, и милостив, и любя зело и почитая священнический чин иноческий, и прилежаще прочитанию божественных писаний, и отвращаяся от суетных глумлений, и слезен, и умилен, и долготерпив». Ізяслаў - першы з усходнеславянскіх князёў, каго летапісцы называюць кніжнікам. Менавіта ён увёў у Полацку пісьменства і навучанне грамаце. Пячатка з ягоным імем лічыцца сама даўным (пасля пасудзіны з надпісам «Гороушна», знойдзенай пад Смаленскам) помнікам беларускага пісьменства і другім па часе ва ўсіх усходніх славянаў. Пра дзяржаўную дзейнасць Рагнедзінага сына нічога невядома. Ён застаецца ў гісторыі як першы беларускі асветнік і як князь, што аднавіў у старажытнай крывіцкай сталіцы полацкую дынастыю. Пачынаючы з яго, усе нашчадкі Рагвалода нязменна называлі сябе Рагвалодавічамі, а не Рурыкавічамі, як астатнія «рускія» князі.

Уладзімір АРЛОЎ

У 1992-м наша краіна ўрачыста - святочнымі літургіямі, заснаваннем новых храмаў, навуковымі канферэнцыямі - адзначала 1000-годдзе хрысціянства ў Беларусі. За пункт адліку быў прыняты ўдакладнены гісторыкамі год стварэння Полацкай епархіі.

Як вядома, кіеўскі князь Уладзімір стаў хрысціянінам у 988 годзе. Старажытны стод Пяруна, як звычайнае бервяно, паплыў да дняпроўскіх парогаў, а раку Ўладзімір Чырвонае Сонейка зрабіў велізарнай купеляй. Сагнаным на бераг кіянам князь кінуў пагрозлівае: «Хто не са мною, той супраць мяне». Баючыся суровай кары за непаслушэнства, паганцы заходзілі па шыю ў ваду і вярталіся ўжо хрысціянамі. Ноўгарадцаў, як сведчаць летапісы, кіеўскія ваяводы Дабрыня і Пуцята хрысцілі «агнём і мячом». Прыход новае веры ў беларускі Тураў таксама стаўся падзеяю драматычнай: нездарма там дагэтуль жыве паданне пра каменныя крыжы, што прыплылі з Кіева і афарбавалі Прыпяць крывёю.

А як прыняла Хрыстовую веру Полацкая зямля?

Афіцыйныя гісторыкі ніколі нічога пэўнага не казалі - маўляў, гэта частка Кіеўскай Русі, таму ўсё было тут, як у сталіцы ці, у горшым разе, як у Ноўгарадзе. Аднак звестак пра тое, як хрысцілася наша княства, мы не знойдзем ні ў водным з вядомых сёння летапісаў. Няхай Полацкі летапіс не захаваўся, але, калі б кіеўскія дружыннікі ўчынілі на берагах Дзвіны крывавы гвалт, гэта абавязкова адзначылі б іншыя летапісцы.

Ва Ўладзіміра Святаславіча ўжо не было дастатковай сілы, каб хрысціць палачанаў прымусова. Княства няўхільна адраджала сваю самастойнасць. Яго валадары - нашчадкі Рагнеды - не мелі патрэбы сцвярджаць сваю ўладу пераводам у хрысціянства адразу ўсіх жыхароў, як зрабіў князь Уладзімір у Ноўгарадзе.

Паганства несла ў сабе шмат светлага, такога, ад чаго чалавеку нялёгка адмовіцца. Полацкія князі, разумеючы гэта, тым не менш не хацелі бачыць сваю зямлю паганскаю выспаю сярод хрысціянскай Эўропы. Яны цвяроза ацэньвалі перавагі, якія давала дзяржаве і яе народу новая вера. Таму Полацак прыняў яе і спрыяў мірнаму пашырэнню Хрыстовага вучэння на ўсім крывіцкім абшары.

Сёй-той з нашых продкаў мог надзець крыж яшчэ ў час паходаў на хрысціянскую Візантыю. Некаторыя гісторыкі мяркуюць, што хрысціянінам быў князь Рагвалод. Магчыма, у Полацку ўзнік і першы ва ўсходніх славянаў манастыр. Дапусціць гэта дазваляе скандынаўская «Сага пра хрышчэнне», дзе апавядаецца пра падзеі Х стагоддзя. Герой сагі, прылічаны пасля смерці да святых Торвальд Вандроўнік, хрысціў Ісляндыю, адкуль выправіўся ў Ерусалім. Заслужыўшы вялікую пашану канстантынопальскага патрыярха, паломнік вяртаўся на радзіму праз усходнеславянскія землі. У «Русіі» ён заснаваў манастыр Іаана Хрысціцеля, у дарозе сканаў і быў пахаваны «на высокай гары каля царквы святога Іаана непадалёку Полацка». Высокую гару знайсці ў Полацку няцяжка. Быў тут і згаданы ў гістарычных дакументах старажытны манастыр у гонар Іаана Хрысціцеля.

Няма ніякіх доказаў, што Полацкая зямля прымала хрост ад Кіева. Затое ёсць багата іншых сведчанняў. Аўтар «Аповесці мінулых часоў» піша, што ў 1008 годзе ў Полацку «перанесены святыя ў святую Багародзіцу». Першыя кіеўскія святыя Барыс і Глеб з'явяцца адно праз колькі гадоў, а перанясуць іх мошчы ў царкву, як сведчыць той жа летапісец Нестар, у 1072 годзе. Хто ж тады тыя таямнічыя полацкія святыя? Самае верагоднае, што пакутніца Рагнеда-Анастасія і яе сын Ізяслаў. Канстантынопальскі патрыярх мог дазволіць кананізаваць мясцовых святых праз сваю зацікаўленасць у хрысціянізацыі Полацкай зямлі паводле ўсходняга абраду. Княства ж, безумоўна, хацела мець сваіх святых дзеля ўмацавання незалежнасці.

Іпацеўскі і Лаўрэнцеўскі летапісы называюць датай стварэння Полацкай епархіі 1105 год, але гэта ніяк не можа адпавядаць сапраўднасці. У крывіцкай сталіцы ўжо паўстагоддзя стаяў Сафійскі сабор, а такі храм не маглі пабудаваць, калі б у Полацку не было свайго епіскапа.

Новая вера прыйшла ў Беларусь непасрэдна з Візантыі. Здарылася гэта яшчэ да афіцыйнага падзелу хрысціянства на заходнюю і ўсходнюю плыні, які адбыўся ў 1054 годзе. Хрысціўшыся паводле грэцкага абраду, продкі не адчувалі варожасці да вернікаў-лацінцаў. Нават у ХІІ стагоддзі тут працягвалі пашырацца жыццяпісы рымскіх святых. «Родам рымлянін» быў адзін з першых беларускіх святых Меркуры Смаленскі. Мы не ведаем на тагачасных беларускіх землях ніякай скіраванай супраць заходняга хрысціянства літаратуры. Гэта яшчэ раз сведчыць пра ўласцівы продкам шляхотны дух талерантнасці, традыцыі якой пазней будуць захоўвацца і развівацца ў Вялікім Княстве Літоўскім.

Уладзімір АРЛОЎ

Ён застаўся сіратою ў малых гадах. Бацька паспеў пасадзіць хлопчыка на каня, даў патрымацца за меч, паслухаў, як, водзячы пальцам па пергамене, князевіч расчытвае кніжныя радкі. Далей яго выхаваннем займаўся нехта з мудрых полацкіх баяраў. Брачыслаў застаўся апошнім жывым Рагвалодавічам. Палачане бераглі малалетняга князя, як вока, і глядзелі на яго з вялікімі спадзяваннямі.

У Кіеве яшчэ сядзеў ненавідны Ўладзімір. Рагвалодаў забойца мусіў аднавіць Полацкае княства, але забраў у яго волакі на гандлёвых шляхах. Ключы ад іх - Віцебск і Ўсвят - перайшлі пад уладу Ноўгарада, куды плыло цяпер багатае мыта з праезджых купцоў. Полацкія «мужы моцныя» марылі павярнуць гэты залаты ручай да сябе, аб'яднаць крыўскія землі і прырасціць да іх дрыгавіцкія.

Узмужнеўшы і ўвабраўшыся ў сілу, князь спраўдзіў надзеі землякоў. Як тое адбывалася, апавядаюць нам летапісы і «Сага пра Эймунда».

Памёр Уладзімір Чырвонае Сонейка, успыхнулі крывавыя усобіцы. Пераможцам з іх выйшаў князь Яраслаў, празваны Мудрым. Малады полацкі валадар у змаганне за дзедаву спадчыну не лез, рыхтаваўся да іншага. А тут як быццам само неба паспрыяла палачанам: у горад прыйшла з Кіева варажская дружына Эймунда. Яраслаў не заплаціў ёй за службу, і пакрыўджаныя варагі выбралі сабе іншага гаспадара - Брачыслава, што было прызнаннем ягонае сілы.

Эймунд прывёз крывіцкаму князю важную навіну: яго кіеўскі дзядзька рыхтуецца да паходу ў Прыдзвінне. Полацак вырашыў не шкадаваць варагам грошай. Тым болей што Эймундава папярэджанне хутка спраўдзілася: Яраслаў прыслаў ганцоў, патрабуючы памежныя з ягонымі ўладаннямі полацкія гарады. Правадыр варагаў за бяседным сталом сказаў Брачыславу: «Падобна, уладар, што будзе бойка з хіжым ваўком. Саступім цяпер - захоча ўрваць яшчэ болей».

Параіўшыся з баярамі, Брачыслаў Ізяславіч вырашыў не чакаць нападу, а самому ўдарыць на спадчыннае Яраславава ўладанне - Ноўгарад. У 1021 годзе палачане быццам з-пад зямлі выраслі пад магутнымі ноўгарадскімі сценамі і ўзялі горад прыступам. Сярэднявечны польскі гісторык Ян Длугаш піша, што ўслед за сталіцаю Брачыслаў завалодаў усім суседнім княствам. У захопленых гарадах ён паставіў намеснікаў і з багатым палонам вырушыў дадому. Часам даводзіцца чытаць, што такім чынам Полацак адпомсціў за Рагвалода і Рагнеду. Не трэба блытаць помсту з дзяржаўнай палітыкай. Палачане не помсцілі, а імкнуліся далучыць Ноўгарадскую зямлю, каб больш паспяхова змагацца з Кіевам.

На сёмы дзень вяртання з паходу крывіцкае войска ўбачыла перад сабою баявыя харугвы Яраслававай дружыны. Сеча адбылася на рацэ Судоме, і, калі верыць летапісам, разбіты Брачыслаў збег адтуль у родны горад. Аднак дзіўная гэта была перамога, бо кіеўскі князь не толькі не пайшоў ваяваць Полацкую зямлю, а яшчэ і аддаў пляменніку Віцебск і Ўсвят - менавіта тыя гарады, якіх Полацку не хапала для моцных пазіцый на шляху «з варагаў у грэкі». Зноў застаецца шкадаваць, што загінуў Полацкі летапіс: ён мог сказаць пра тую бітву праўду.

«Сага пра Эймунда» падае іншую версію падзей на Судоме. Бітвы нібыта наагул не было. Кіяне з палачанамі стаялі насупроць адзін аднаго сем дзён, і Яраслаў чакаў, пакуль ваяўнічы пляменнік прышле паслоў з паклонам. Брачыслаў рваўся ў бой, аднак хітрамудры Эймунд прапанаваў яму таксама вырашыць спрэчку без крыві: выкрасці Яраслававу жонку, каб міру папрасілі самі кіяне. Варагава задума прыйшлася Брачыславу даспадобы. Эймунд з яшчэ адным супляменнікам зрабілі ў лесе за баявым кіеўскім станам засаду і ўрэшце захапілі княгіню ў палон, што і дапамагло атрымаць Віцебск і Ўсвят.

Як бы ні разгортваліся падзеі ў сапраўднасці, Яраслаў Мудры прызнаў самастойнасць Полацка і ваяваць з Рагвалодавічамі болей не хацеў. Пасля сустрэчы на Судоме полацкі і кіеўскі князі дамовіліся быць «братанічамі». Брачыслаў назваў дзядзьку старэйшым, але абодва мелі на кіеўскую зямлю роўныя правы, і таму адзін сядзеў у Полацку, другі - у Ноўгарадзе, а Кіевам кіравалі праз намеснікаў. Летапісы кажуць пра існаванне там «Ярославля» і «Брячиславля» двароў. Гэта азначала аднаўленне поўнае незалежнасці Полацкай дзяржавы.

«Будзь са мною за адно», - сказаў дзядзька пляменніку, змацоўваючы дамову, «і ваявалі Брачыслаў з Яраславам разам усе дні жыцця свайго». Як яны ваявалі разам, нічога не вядома. Пасля 1021 года Брачыславава дружына найчасцей выпраўлялася на захад. Пра паспяховасць гэтых паходаў кажуць сёння ўтвораныя ад імя полацкага валадара геаграфічныя назовы. На возеры Дрывяты стаіць горад Браслаў, што ў летапісах зваўся па імені заснавальніка - Брачыслаўль. За пару дзесяткаў кіламетраў ад Краславы, на беларуска-латышскім памежжы, ёсць на возеры Сівер вёска Браслаў са старажытным гарадзішчам. Таксама на тэрыторыі Латвіі, у Абрэнскім раёне, людзі жывуць яшчэ ў адным Браславе. Яшчэ адно паселішча з такім назовам існуе трохі на поўнач ад Воршы, якая разам з Копысем і часткаю Прыдняпроўя трапіла пад уладу Полацка зноў-такі за часам Брачыслава Ізяславіча, што сядзеў на полацкім пасадзе з 1001 да сваёй смерці ў 1044 годзе.

Уладзімір АРЛОЎ

Беларусь дала ўнікальны для сярэднявечнай гісторыі славянаў прыклад, калі два князі - бацька і сын - кіравалі дзяржаваю цэлае стагоддзе. Ад 1001 да 1044 года ў Полацку валадарыў Брачыслаў, а пасля ягонае смерці, да 1101-га, - Усяслаў Брачыславіч, празваны Чарадзеем.

Таямніца ахутвае ўжо ягоны прыход на свет. Як занатавана ў летапісе, маці нарадзіла Ўсяслава «от волхвования», гэта значыць, пры ўдзеле паганскіх чарадзеяў. На галаве немаўля мела загадкавае «язвено», што вешчуны наказалі маці завязаць, каб сын насіў яго да смерці. Можа, гэта была нейкая язва, а мо вялікі радзімы знак, якім пазначае сваіх абраннікаў неба?

Сучаснікі і нашчадкі верылі, што гэтага князя нябесныя сілы надзялілі вешчай душою, што ён умеў перакінуцца ў шэрага ваўка, у яснага сокала ці ў тура з залатымі рагамі. Ужо пры жыцці пра яго складалі паданні. Ва ўсіх усходнеславянскіх землях з пакалення ў пакаленне перадаваліся быліны пра Волха Ўсяславіча - мудрага валадара, смелага воіна, сына князёўны і лютага Змея, пераможцу індыйскага цара. Правобраз Волха - полацкі князь-вяшчун. Як лічаць знаўцы славянскае даўніны акадэмікі Дзмітрый Ліхачоў і Барыс Рыбакоў, памяць пра Ўсяслававы подзвігі захоўваюць і шматлікія сказанні пра Іллю Мурамца.

Калі верыць былінам, Усяслаў стаў князем у пятнаццаць гадоў. Такім чынам, вешчуны трымалі на руках немаўлятка з «язвенам» на галаве ў 1029 годзе. Шмат хто з чытачоў гэтай кнігі мае магчымасць дажыць да 1000-гадовага юбілею найславуцейшага з нашых князёў, пра якога захоплена пісаў аўтар «Слова пра паход Ігаравы». Менавіта ў полацкім князі, удачлівым суперніку самога бога Хорса, ён бачыў дзяржаўнага мужа, якога так не ставала славянскім землям перад пагрозаю нашэсця з Усходу.

Летапісы паведамляюць, што, выконваючы волю вешчуноў, князь усё жыццё так і насіў на галаве перавязь. Схаванаму пад ёю таямнічаму «язвену» прыпісвалі «нялітасцівасць Усяслава на кровапраліццё». Чарадзей сапраўды праліў нямала варожае крыві, але большая частка яго доўгага княжання была ўсё ж прысвечаная мірным клопатам. Дзесяць гадоў ён жыў у згодзе з Яраславам Мудрым, потым яшчэ дзесяць з ягоным сынам кіеўскім князем Ізяславам, якому палачане дапамагалі ваяваць з качэўнікамі-торкамі. Якраз з тых мірных часоў, з паловы ХІ стагоддзя, плыве над Дзвіною велічны карабель Сафійскага сабора.

Усяслаў узвёў храм у гонар святой Сафіі, каб сказаць свету пра роўнасць з Ноўгарадам і Кіевам, дзе такія саборы з'явіліся трохі раней. Новы храм стаў сэрцам старажытнабеларускай дзяржавы. У Сафіі не толькі маліліся - прымалі паслоў, абвяшчалі вайну і падпісвалі мір, захоўвалі княскі скарб і заснаваную Ўсяслававым дзедам Ізяславам бібліятэку, змацоўвалі пячаткаю стольнага горада гандлёвыя дамовы. Тут вучоныя манахі выводзілі радкі Полацкага летапісу (урыўкі з яго ў ХVІІІ стагоддзі яшчэ чытаў расейскі гісторык Васіль Тацішчаў).

Мірнае жыццё крывіцкага валадара з суседзямі скончылася ў 1065 годзе, калі полацкая дружына здзейсніла паход на Пскоў. Пад 1066 годам кіеўскі летапісец пакінуў нашчадкам такія словы: «Прыйшоў Усяслаў і ўзяў Ноўгарад з жанчынамі і з дзецьмі, і званы зняў са святой Сафіі».

Пасля гэтага Ўсяслаў каля чвэрці стагоддзя правёў у войнах: зведаў перамогі і паразы, сядзеў у кіеўскай турме, быў вызвалены адтуль і абвешчаны вялікім кіеўскім князем, аднак неўзабаве вярнуўся на радзіму.

У 1077 годзе на Полацак пайшоў вайною чарнігаўскі і смаленскі князь Уладзімір Манамах. Паход скончыўся няўдачай, і тады ў наступным, 1078 годзе, Манамах сабраў дружыны ўсіх паўднёвых княстваў, паклікаўшы на дапамогу ноўгарадцаў і палавецкую арду. І зноў Полацак выстаяў.

Усяслаў з Манамахам сутыкнецца яшчэ не раз. Той яшчэ нападзе з полаўцамі на Менск і не пакіне ў горадзе «ні чалядзіна, ні скаціны». Будуць і іншыя бітвы, але калі ўсходнеславянскія князі збяруцца ў 1097 годзе на з'езд у Любечы, каб дамовіцца кожнаму трымаць «вотчину сваю», Чарадзей не прыедзе. Ён не меў патрэбы нешта з некім дзяліць: ёсць дзяржава, дзе мірна жывуць хрысціяне і паганцы, ёсць войска, што абароніць княства ад усялякага ворага.

За Ўсяславам Чарадзеем крывіцкая зямля дасягнула вяршыні сваёй магутнасці. Абшарам тагачаснае Полацкае княства было роўнае такім тагачасным эўрапейскім дзяржавам, як герцагства Баварскае ці каралеўства Партугальскае. Апроч сталіцы, дзе жыло блізу 10 тысяч чалавек, яно налічвала шаснаццаць гарадоў: Віцебск, Браслаў, Заслаўе, Усвят, Копысь, Менск, Ворша, Лукомль, Лагойск, Друцак, Галацічаск, Барысаў, Стрэжаў, Одрск, Гарадзец і Крывіч-горад (на месцы сучаснай Вільні). Улада Полацка пашыралася на Ніжняе Падзвінне да самага Балтыйскага або, як яго тады называлі, Варажскага мора. На землях, дзе жылі продкі сучасных латышоў, стаялі гарады Герсіка і Кукенойс, у якіх сядзелі полацкія васалы.

Камусьці, магчыма, здаецца, што ўсё роўна гэта былі задворкі Эўропы. Візантыйскі імператар Аляксей Комнін думаў іначай. Таму, маючы вялікі выбар, і пабраўся шлюбам з Усяслававай дачкою. Сваяцтва полацкай дынастыі Рагвалодавічаў з домам Комнінаў мела далёкія палітычныя і культурныя вынікі.

Зямны шлях Усяслава закончыўся ў 1101 годзе. Значнасць ягонае асобы ў славянскім свеце падкрэслівае надзвычай дакладны запіс летапісца: «Памёр Усяслаў, князь полацкі, месяца красавіка на чатырнаццаты дзень, а дзевятай гадзіне дня, у сераду».

Усяслаў Чарадзей пакінуў на радаводным дрэве полацкіх князёў магутную галіну. Акрамя дачкі, дзякуючы якой у жылах у візантыйскіх імператараў бегла крывіцкая кроў, ён меў шасцёх сыноў: Барыса-Рагвалода, Давыда, Глеба, Рамана, Святаслава-Георгія і Расціслава.

Адной моцнай рукі ў крывічоў ужо не было. Менск, Віцебск, Друцак, Лагойск робяцца сталіцамі ўдзельных княстваў, дзе кіруюць Усяславічы. Але той, хто лічыць драбленне дзяржавы праяваю яе слабасці, памыляецца. Падзел на асобныя княствы быў гістарычнай непазбежнасцю. Першаю на ўсходзе Эўропы на гэты шлях ступіла Полацкая зямля, што сведчыць пра больш высокую прыступку яе гістарычнага поступу.

Уладзімір АРЛОЎ

Праехаўшы пераможцам па ноўгарадскіх вуліцах, Усяслаў Чарадзей на пачатку 1067 года вырушыў на Новагародак (цяперашні Наваградак). Гэты горад некалі пабудаваў Яраслаў Мудры, каб завалодаць населеным літвою наваколлем і адтуль пагражаць Полацкаму княству. Палачанаў зноў вяла зорка ўдачы. Яны выбілі з Новагародка кіеўскую дружыну і заявілі пра свае правы на землі Літвы. Другая перамога запар страшэнна ўстрывожыла трох сыноў Яраслава Мудрага на чале з кіеўскім князем Ізяславам. У лютым таго ж года, аб'яднаўшы сілы, яны наважыліся пераняць Чарадзея на шляху дадому.

Яраславічы правільна разлічылі, што вяртацца полацкія дружыны будуць праз Менск - умацаваны горад на паўднёвай мяжы Полацкага княства, і намерыліся апярэдзіць Усяслава. Убачыўшы са сценаў вялікае варожае войска, менчукі пастанавілі ўсё ж бараніцца, бо чакалі, што вось-вось падыдзе дапамога. Як кажа летапіс, яны «затворишася в граде», але адбіцца ад злучаных сіл усіх паўднёвых княстваў не здолелі. Абаронцаў напаткала лютая расправа: усіх мужчын пасеклі, а жанчын і дзяцей узялі «на шчыт», значыцца, у палон.

Усяслаў не мог дазволіць ворагу прарвацца ў глыбіню свае зямлі. 3 сакавіка войскі полацкага князя і Яраславічаў сышліся паблізу спаленага Менска на рацэ Нямізе. Тыдзень пагрозліва стаялі насупроць адно аднаго ў глыбокім снезе, а потым «бисть сеча зла и мнози падешла с обе стороны». Праз «Слова пра паход Ігаравы» пра тую сечу ведаюць ва ўсім свеце. Пераважна з паэтычных радкоў «Слова» і можна сёння ўявіць бітву: адрывістыя загады ваяводаў, смяротныя ўдары дзідаў, звон харалужных мячоў, кіпенне крыві на здратаваным снезе і салодкае забыццё параненых, якіх мароз хутка выпраўляў у невараць. Летапісы дадаюць усяго некалькі слоў, праўда, істотных, - пра тое, што сечу пачаў Усяслаў і што ён «бишася крепко».

Кіеўскі летапіс зусім лаканічны: Яраславічы, маўляў, перамаглі, а полацкі князь уцёк. Пакінем гэта на сумленні складальніка летапісу: мо ён не толькі выконваў волю гаспадароў, але і шчыра хацеў той перамогі. Дзіўна, аднак, што кіяўляніну насуперак відавочным фактам вераць паважныя сучасныя гісторыкі. Вераць, не зважаючы на тое, што войска Яраславічаў не рушыла далей на Полацак, а замацавала «перамогу» адыходам на свае землі. Усяслаў, хоць і дарагой цаною, абараніў крывіцкую дзяржаву.

Праз чатыры месяцы ворагі сустрэліся зноў, цяпер каля Воршы. Усяслаў стаяў з дружынаю на правым дняпроўскім беразе, Яраслававы сыны - на левым. Кіеўскі князь прапанаваў вырашыць спрэчку палюбоўна: даў прысягу, што не ўчыніць полацкаму валадару ніякага ліха, і замацаваў яе прынародным цалаваннем крыжа. Абяцанняў хапіла адно датуль, пакуль Чарадзей з двума сынамі не пераехаў 10 ліпеня на чоўне раку ды не зайшоў без аховы ў шацёр да кіеўскага князя Ізяслава. Той махнуў рукой, наляцелі дружыннікі і ў момант вока трое Рагвалодавічаў ляжалі на доле, звязаныя вяроўкамі.

Адвёзшы палоннікаў у Кіеў, іх закавалі ў кайданы і кінулі ў жудасную турму-поруб. Намеры Яраславічаў былі зразумелыя: звесці Рагвалодаў корань са свету. Аднак гісторыя разважыла па-свойму.

У 1068 годзе на Кіеўскую зямлю ўварваліся полаўцы. Яраславічы выйшлі насустрач і былі ўшчэнт разбітыя. Кіяне сабраліся на веча і запатрабавалі ад князя коней і зброі. Ізяслаў баяўся, што, перш чым ісці на полаўцаў, падданыя расквітаюцца з ім. Вечавыя паслы вярнуліся ні з чым, ды ўгамаваць народ ужо было немагчыма. У раз'юшаным чалавечым збоі ўсё часцей выгуквалі імя зняволенага ненавісным Ізяславам полацкага князя. Палова натоўпу пабегла да поруба, другая рушыла на князеўскі двор. Кіеўскія баяры раілі свайму гаспадару паслаць верных людзей, каб тыя падманам завабілі Ўсяслава да вакенца і працялі мячом. Ізяслаў не адважыўся - загадаў сядлаць коней.

«Людзі ж вызвалілі Ўсяслава з турмы на пятнаццаты дзень верасня, - сведчыць летапіс, - і праславілі яго пасярод княжага двара». Усяслаў Брачыславіч на сем месяцаў стаў вялікім кіеўскім князем. За гэты кароткі час ён зрабіў імклівы паход на Тмутаракань, набыў там коней, якіх не хапала дзеля адпору «паганым». Напрыканцы таго ж года полаўцы адчулі сілу новага кіеўскага ўладара і, разгромленыя, адступілі ў сваё Дзікае Поле. Можа, якраз за тыя сем месяцаў Усяслаў заслужыў у аўтара «Слова пра паход Ігаравы» пахвалу за дзяржаўны розум і справядлівасць: «Всеслав князь людям судяше, князем грады радяше»?

Чужы горад, ненадзейная дружына, варожае баярства. Адмовіліся плаціць даніну ноўгарадцы, касавурацца суседнія князі. Збеглы Ізяслаў таксама не хацеў развітвацца з вотчынай і набліжаўся да Кіева з войскам цесця, польскага караля Баляслава. Чарадзей вёў дружыну на Ізяслава, але праз сотні вёрстаў яго ўладна клікалі званы роднай Сафіі. Пад Белгарадам ён таемна ад кіянаў пакінуў войска і ад'ехаў у Полацак. Князь рыхтаваўся да зацятай барацьбы, якая скончылася ў 1074 годзе выгнаннем з Полацка кіеўскага стаўленіка Святаполка.

Уладзімір АРЛОЎ

Дзяўчынцы, што прыйшла на свет у сям'і князя Святаслава-Георгія і княгіні Сафіі, далі старажытнае полацкае імя Прадслава. Князёўна з маленства чула паданні пра дзеда Ўсяслава, пра Рагнеду-Гарыславу ды іншых славутых продкаў, чыё жыццё прайшло пад знакам адданасці роднай зямлі. Пра іх апавядалі і запрошаныя бацькам настаўнікі - адукаваныя манахі, якія хутка навучылі ўнучку Чарадзея чытаць і пісаць. Першымі яе кнігамі былі Псалтыр, Часаслоў, жыццяпісы святых. Прыйдзе час, і сама яна зробіцца гераіняю такога жыццяпісу. Створыць яго пры канцы ХІІ стагоддзя ў Полацку невядомы аўтар, манах ці ігумен аднаго з манастыроў. Найкаштоўнейшы помнік старажытнабеларускае літаратуры «Жыццяпіс Еўфрасінні Полацкай» дойдзе да нас болей чым у сотні спісаў і будзе галоўнай крыніцаю біяграфічных звестак пра знакамітую палачанку.

Навука давалася Прадславе значна лягчэй, чым аднагодкам. У тыя часы дзяцінства было карацейшае, чым сёння. Мінулася князеўскай дачцэ дванаццаць гадоў - трэба збірацца замуж. Тым больш што слава аб Прадславінай прыгажосці і адукаванасці разнеслася «па ўсіх гарадах», і ў Полацак зачасцілі сваты. Вядома, бацькі намерыліся аддаць князёўну замуж за сына нейкага багатага валадара, але яна абрала іншую пуцявіну. «Святым духам напоўніўся розум яе, - гаворыцца ў «Жыццяпісе», - і сказала сабе: «Што будзе, калі надумае бацька аддаць мяне замуж? Калі здарыцца так, смутку гэтага свету нельга будзе пазбыцца!» І яшчэ сказала сабе: «Што ж паспелі роды нашыя, якія былі да нас? Жаніліся і выходзілі замуж, і княжылі, але не вечна жылі; жыццё іх праплыло, і загінула слава іхная, быццам прах, горай за павуцінне. Затое жанчыны, што жылі раней і, узяўшы моц мужчынскую, целы свае аддалі на пакуты, і паклалі галовы пад меч, а іншыя хоць і не схілілі шыі свае пад жалеза, але мячом духоўным адсеклі плоцкія асалоды - тых памятаюць на зямлі...» Прадслава прыйшла ў манастыр і пад імем Еўфрасінні таемна ад бацькоў прыняла пострыг, каб прысвяціць жыццё духоўнаму ўдасканаленню.

У Божай цвярдыні Еўфрасіння змагла цалкам аддацца кнігам, што зрабіла яе адной з сама адукаваных жанчын свайго часу ў Эўропе. Апроч Бібліі яна чытала творы рымскіх і візантыйскіх багасловаў, якіх шануюць як айцоў царквы. У полацкіх кнігазборах былі творы выдатнага хрысціянскага прапаведніка Іаана Залатаслова, а таксама славянскіх асветнікаў Кірыла і Мяфода. Князёўна вывучала Нестараву «Аповесць мінулых гадоў» і візантыйскія летапісы, якія знаёмілі з падзеямі сусветнай гісторыі. Да рук Еўфрасінні траплялі і трактаты візантыйскіх філосафаў Міхаіла Псёла і Іаана Італа, што пярэчылі афіцыйным багаслоўскім поглядам. Полацкая кніжніца магла чытаць працы Арыстотэля і Плятона, знаўцам якіх быў яе сучаснік Клімент Смаляціч.

Пражыўшы колькі гадоў у манастырскай слабодцы, князёўна пасялілася ў Сафійскім саборы, дзе, як паведамляе «Жыццяпіс», «нача книгы писати своими руками». Праца перапісчыка была настолькі фізічна нялёгкая, што ёю ў той час займаліся толькі мужчыны. Разам з перапісваннем царкоўных кніг, хронік, папулярных тады зборнікаў афарызмаў пяро асветніцы магло выводзіць радкі Полацкага летапісу. Еўфрасіння пісала і ўласныя творы-малітвы, павучанні, а яшчэ перакладала з грэцкай і лацінскай моваў. Вялікі размах пашырэнню пісьмовага слова яна надала, заснаваўшы ў Полацку жаночы, а потым і мужчынскі манастыры, дзе былі адчынены адмысловыя майстэрні па перапісванні кніг - скрыпторыі. У створаных рупнасцю ігуменні Еўфрасінні школах юныя палачане, апрача царкоўнаславянскае, вучылі грэцкую і лацінскую мовы, атрымлівалі звесткі па прыродазнаўстве і медыцыне, па навуцы красамоўства - рыторыцы. З найбольш здатнымі хлопчыкамі і дзяўчынкамі праводзіліся заняткі па паэтыцы і красамоўстве. Вялікая ўвага аддавалася гісторыі. Вучні мусілі добра ведаць радавод полацкай дынастыі, важныя падзеі з мінуўшчыны княства і ўсяго ўсходняга славянства.

Нястомна збіраючы вакол сябе таленты, Еўфрасіння стала нашай першаю мецэнаткай. На яе заказ мясцовы дойлід Іаан у 50-х гадах ХІІ стагоддзя ў зусім новых архітэктурных формах збудаваў за сорак тыдняў храм Спаса - вяршыню полацкай архітэктурнай школы. Ігумення была замоўцаю крыжа Лазара Богшы і ацалелых да нашых дзён унікальных фрэсак Спасаўскай царквы, сярод якіх знаходзіцца і верагодны партрэт самой асветніцы. З яе імем звязанае з'яўленне на нашай зямлі прывезенага з Візантыі абраза Божае Маці, вядомага як Адзігітрыя Полацкая.

Ігумення Еўфрасіння ніколі не губляла сувязяў з вонкавым светам, была ягонай настаўніцай і суддзёй. Пад час высылкі кіеўскім князем у 1129 годзе Рагвалодавічаў у Візантыю Ўсяславава ўнучка заставалася мо адзінаю прадстаўніцай полацкай дынастыі на радзіме. Знаходзячыся за манастырскімі сценамі, яна стала своеасаблівым сцягам змагання палачан за незалежнасць. Праз веча яна ўплывала на запрашэнне ў Полацак князёў і на прызначэнне епіскапаў, кандыдатуры якіх мусіў ухваліць агульны сход месцічаў. Са згоды Еўфрасінні ў 1132 годзе горад скінуў кіеўскага стаўленіка і абвясціў сваім князем роднага брата ігуменні Васільку Святаславіча. «Жыццяпіс» кажа, што яна не хацела нікога бачыць ворагамі: «ни князя со князем, ни бояри с боярином, ни служанина со служанином - но всех хотяше имети, яко едину душю». Міратворчыя клопаты Еўфрасінні, што мелі на мэце патушыць міжусобныя спрэчкі Рагвалодавічаў, адлюстраваліся ў царкоўных спевах, створаных у яе гонар у ХІІ стагоддзі: «Князем сродником друг на друга дерзающе подъяти мечь возбранила еси, яко оружие обоюдоостро словесем божим устрашающем...»

На схіле жыцця Еўфрасіння вырашыла здзейсніць духоўны вычын паломніцтва ў Святую Зямлю.

Пры канцы красавіка 1167 года ігумення і яе спадарожнікі сястра Еўпраксія і брат Давыд дасягнулі ерусалімскіх муроў. Там Еўфрасіння папрасіла Госпада, каб дазволіў ёй памерці ў Святым горадзе, дзе адбылося збаўленне чалавечага роду. У хуткім часе яна занядужала, на дваццаць чацверты дзень хваробы сканала і была пахаваная ў Ерусаліме ў Феадосіевым манастыры Святой Багародзіцы.

Палачане прызналі сваю асветніцу святой яшчэ восем стагоддзяў таму. Да паловы ХVІ стагоддзя Полацак быў галоўным духоўным цэнтрам беларускіх земляў. Адсюль шанаванне князёўны-ігуменні пашыралася па ўсёй Беларусі. Паступова святая Еўфрасіння стала ў свядомасці вернікаў нябеснаю заступніцай - патронкаю не толькі Полацка, але і ўсёй Бацькаўшчыны. Разам з праваслаўнымі беларусамі найпадобнейшую Еўфрасінню паводле даўняе традыцыі прызнае святою і каталіцкая царква.

Дзень памяці святой Еўфрасінні Полацкай праваслаўная царква адзначае 23 траўня (5 чэрвеня паводле новага стылю).

Уладзімір АРЛОЎ

Пасля смерці вялікага князя Ўсяслава Чарадзея Полацкая зямля падзялілася на ўдзелы, дзе кіравалі ягоныя сыны і ўнукі.

Наймацнейшай асобаю ў тым пакаленні полацкай дынастыі быў менскі валадар Глеб. Ён, як і Ўсяслаў, мусіў ваяваць з Уладзімірам Манамахам. Змаганне скончылася для Полацка няўдала. У 1119 годзе Глеб трапіў у кіеўскі поруб, дзе некалі сядзеў у кайданах разам с бацькам. Гісторыя паўтарылася не да канца: паўстанне не вызваліла вязня, вярнуцца на Бацькаўшчыну яму не давялося. Калісьці Глеб пабудаваў у кіеўскім Пячорскім манастыры трапезную і ахвяраваў манахам 600 грыўняў срэбра і 50 грыўняў золата. Чарнарызцы маліліся за князя, аднак ён падазрона хутка, не праседзеўшы ў порубе і года, сканаў.

Нягледзячы на расправу з менскім гаспадаром, Усяславічы і далей вялі сваю, незалежную ад Кіева палітыку. Як занатавана ў летапісе, «несупынна варагуюць паміж сабою ўнучаты Ізяслава і Яраслава, і меч трымаюць голы, да вайны гатовы».

1127 год адзначаны ў нашай гісторыі вялікім паходам на крывіцкую дзяржаву. Кіеўскі князь з хаўруснікамі наступалі з чатырох бакоў - на Заслаўе, Лагойск, Барысаў і Друцак. Паводле плана кіеўскага князя Мсціслава адначасовы штурм полацкіх гарадоў быў прызначаны на 4 жніўня, аднак ягоны сын Ізяслаў здабыў Лагойск на дзень раней.

Пра далейшыя вайсковыя дзеянні летапісы нічога пэўнага не паведамляюць - вядома толькі, што да сталічнага Полацка ворагі не дайшлі. Гэта было вынікам дыпламатычных захадаў: палачане выправілі з горада свайго князя Давыда Ўсяславіча з раднёю і запрасілі другога Чарадзеевага сына - Барыса, які, відаць, болей задавальняў Кіеў.

Барыс валадарыў нядоўга: у 1128 годзе ён сканаў, пакінуўшы па сабе памяць у назове заснаванага ім горада Барысава і ў так званых Барысавых камянях, каштоўных помніках эпіграфікі - навукі, што даследуе старажытныя надпісы. Адзін з гэтых камянёў можна сёння ўбачыць у Полацку побач з сафійскімі мурамі. Паабапал шасціканцовага крыжа на ім высечаны словы: «ХС. Ника. ГИ (Госпадзі) помози рабю своему Борісу».

Думкі гісторыкаў пра паходжанне Барысавых камянёў разыходзяцца. Ёсць меркаванне, што да прыняцця хрысціянства валуны былі паганскімі святынямі. Высякаючы крыжы, полацкі валадар нібыта змагаўся супроць старой веры, а заадно і ўвекавечваў сваё імя. Акадэмік Б.Рыбакоў звязвае з'яўленне князевых просьбаў аб Божай дапамозе са страшэнным голадам 1127-1128 гадоў, калі снег ляжаў да траўня, мароз пабіў азіміну, людзі елі мох ды салому і ў суседнім з Полацкам Ноўгарадзе бацькі, каб уратаваць дзяцей ад галоднае смерці, задарма аддавалі іх у рабства. Мікола Ермаловіч лічыць, што камяні - памяткі вайсковых дзеянняў полацкага князя, які напярэдадні паходаў прасіў ва Ўсявышняга перамогі.

Старэйшага Ўсяславіча пахавалі ў Барысаглебаўскай царкве ў Бельчыцах. На тых, хто праводзіў Усяславіча ў апошні шлях, пазіралі з цудоўных фрэсак святыя Барыс і Глеб. Размалёўкамі гэтага храма даследнікі захапляліся яшчэ ў дваццатых гадах нашага стагоддзя. Тады ў Бельчыцах, там, дзе ў сённяшнім Полацку завулак Юбілейны, яшчэ стаялі сцены або падмуркі чатырох старажытных храмаў. Адзін з іх вельмі нагадваў цэрквы, што будавалі ў раннім сярэднявеччы ў Сербіі і ў Балгарыі, а таксама ў Афонскім манастыры ў Грэцыі.

Разам са смерцю Барыса ў няпамяць пайшлі і нядаўнія вымушаныя прысягі палачанаў Кіеву. Кіеўскі князь Мсціслаў прыслаў крывічам загад ісці ў паход на полаўцаў. Усяславічы не проста адмовіліся, а яшчэ і паздзекваліся з Мсціслава: «Ты з Баняком Шалудзяком (так звалі палавецкага хана) здаровы будзьце абодва і кіруйцеся самі, а мы маем дома што рабіць». Кіеўскі гаспадар «вельмі оскорбяся» і адразу пасля вайны з качэўнікамі кінуў супроць нашчадкаў Чарадзея дружыны ўсіх украінскіх земляў. Пяцёх полацкіх князёў, у тым ліку бацьку Еўфрасінні Полацкай Святаслава-Георгія, ворагам удалося захапіць у палон і завезці ў Кіеў. Пасля паказальнага суда іх разам з жонкамі і дзецьмі пасадзілі на тры вялікія лодкі і адправілі ў Візантыю. Тады, відаць, і нарадзілася беларуская прымаўка «Мсціслаў не аднаго сціснуў».

Візантыйскі кесар Іаан, да якога прыбылі выгнаннікі, даводзіўся Рагвалодавічам блізкім сваяком, таму высылка была ганаровай. Крывіцкія князі не сядзелі ў турмах, а займаліся звыклаю справай. Кесар даў ім ваяроў і паслаў супроць сарацынаў (арабаў), на вайне з якімі палачане хутка вызначыліся і заслужылі аўгусцейшую пахвалу.

Пакуль князі ваявалі з ворагамі Візантыі, кіеўскія намеснікі рабавалі Полацкую зямлю, хадзілі паходамі на яе мірных даннікаў, секлі галовы гуслярам, што адважваліся спяваць пра вычыны Чарадзея.

Трэці раз у гісторыі - пасля «крывавага вяселля» Ўладзіміра з Рагнедаю і загадкавых смерцяў Рагнеды, яе сына і малалетняга Ўсяслава Ізяславіча - рабілася спроба звесці полацкую дынастыю са свету. І зноў марна. Калі праз дзесяцігоддзе двое братоў Рагвалодавічаў, Іван і Васіль, вернуцца з высылкі на Бацькаўшчыну, тая ўжо будзе вызваленая ад захопнікаў. Полацкае веча ў 1132 годзе выганіць з горада кіеўскага стаўленіка Святаполка і абвесціць князем Усяслававага ўнука Васільку, якому ўдалося пазбегнуць выгнання. Летапіс паведамляе: «Полочане же рекше: «лишается нас» и выгнаша Святополка, а Висилка посадиша Святославича».

Уладзімір АРЛОЎ

Жыццёвы шлях гэтага выдатнага сына нашай зямлі пачаўся ў старажытным Тураве, што вядомы летапісцам з 980 года. Родны горад Кірылы быў сталіцаю моцнага княства і адным з галоўных агменяў усходнеславянскай асветы. У багатых тамтэйшых кнігазборах захоўвалася рукапіснае Тураўскае евангелле ХІ стагоддзя, сама ранняя вядомая вучоным кніга, створаная на абшары Беларусі.

«Жыццяпіс» Кірылы Тураўскага не паведамляе дакладных датаў пачатку і канца яго зямной дарогі. Не надта багаты ён і на іншыя звесткі. З жыццяпісу вядома, што Кірыла быў сынам багатых бацькоў, але «богатества» і «славы тленныя мира сего» яго не вабілі. Спачатку ў бацькоўскім доме, а потым у мясцовым епіскапскім манастыры будучы выдатны пісьменнік атрымаў высокую адукацыю, засвоіўшы веды і ідэі і візантыйскага, і рымскага свету. Ёсць падставы лічыць, што Кірыла вучыўся і ў Кіеве. Жыццяпіс паведамляе, што ён «добре извыче святых книг поучению».

Імкненне глыбей спасцігнуць мудрасць «божественных писаний» прывяло юнака да намеру прыняць манаскі чын. Надзеўшы чорную рызу, малады Кірыла займаўся прапаведніцтвам, «поучая мних», а таксама і свецкіх людзей. Грунтоўнае знаёмства з творамі грэцкіх аўтараў спрыяла поспеху яго першых літаратурных спробаў. Адукаванасць, красамоўства і праведнае жыццё яшчэ ў маладосці зрабілі імя манаха Кірылы вядомым. Але душа прагнула большага, і ён «во столп вшед затворися, и ту с постом и молитвою паче себя тружаяся, и много божественная писания изложи».

Кірыла быў першы ва ўсходніх славянаў манах, які здзейсніў духоўны вычын стоўпніцтва. Адмовіўшыся ад марнасці свету, хрысціянскія вычыннікі-стоўпнікі ўтаймоўвалі плоць і ўдасканальвалі дух. Зачыніўшыся ў высокай драўлянай вежы, што стаяла на прыпяцкім беразе водбліз манастыра, малады манах маліўся і пісаў свае творы. З-пад ягонага пяра выходзілі натхнёныя аповесці, «словы», прыпавесці, пасланні і павучанні. Ужо ў гэты час да Кірылы прыйшла літаратурная слава. Яго творы перапісвалі, чыталі і вучылі на памяць у шмат якіх усходнеславянскіх княствах.

«Славен бысть по всей земли той, - апавядае жыццяпіс, - умолением князя и людии града того, от митрополита поставлен бысть епископом граду Турову». Кірыла пакінуў сваю вежу і стаў епіскапам Тураўскім. Згадзіўся на гэта ён не адразу і, відаць, не раз потым з сумам успамінаў ранейшае зацішнае жыццё і доўгія гадзіны сам-насам з чыстым пергаменам або кніжнаю старонкай. Невыпадкова напрыканцы свайго зямнога шляху Тураўскі вярнуўся ў манастыр і жыў «у святого Николы в Турове». Там незадоўга да смерці ён напісаў свае малітоўныя вершы - найкаштоўнейшую частку сваёй пісьменніцкай спадчыны.

Тураў пахаваў земляка недзе блізу 1190 года. Праз некалькі дзесяцігоддзяў было складзена пахвальнае слова ў гонар пісьменніка, што называе яго другім Залатасловам, які «паче всех воссиял на Руси». Творы Кірылы Тураўскага і сёння захапляюць вобразнасцю і пранікнёнасцю, простасцю і шчырым клопатам пра духоўную дасканаласць суайчыннікаў.

Да нашых дзён зберагліся восем ягоных «словаў»-казанняў, некалькі павучальных аповесцяў («Аповесць пра беларызца і манаства», «Казанне пра чарнарызкі чын») і прыпавесцяў («Прыпавесць пра душу і цела»), два каноны, каля трох дзесяткаў вершаў. Свае напісаныя вытанчанаю царкоўнаславянскай моваю «словы» Тураўскі складаў з нагоды розных хрысціянскіх святаў - «Слова на Вербніцу», «Слова на Вялікдзень», «Слова на Ўшэсце». Вершы-малітвы ствараліся на кожны дзень тыдня і чыталіся пасля набажэнстваў уранні, удзень і ўвечары.

Найстаражытнейшы рукапіс з малітвамі Тураўскага, што дайшоў да нас, датуецца ХІІІ стагоддзем. Безліч разоў яны памнажаліся і разыходзіліся ў рукапісных спісах. У 1596 годзе ў друкарні Віленскага брацтва Сашэсця Святога Духа выходзіць першае друкаванае выданне малітваў геніяльнага тураўца. Потым творы Тураўскага неаднаразова перавыдаваліся ў Беларусі, Украіне і Масковіі. У наш час яны перакладзеныя на сучасную беларускую мову. А вось як гучыць паэтычны голас нашага выдатнага земляка на той мове, якою ён стварыў свае шэдэўры:

Дерзаю умом Тебе безпрестанно молитися и, мыслю разслабев, ни часа молитве оставих: духом желаю Тебе предстояти день и нощь, и телом низпадаю в тине злодеяний моих.

Уладзімір АРЛОЎ

Калі Полацак ад самага пачатку сваёй гісторыі трымаўся асобна і, адстойваючы сваю незалежнасць, неаднаразова паўставаў на барацьбу з Кіевам, дык Тураў не выяўляў асаблівага імкнення да самастойнасці. Ад княжання Ўладзіміра Святаславіча ён уваходзіў у склад Кіеўскай зямлі, аднак ніколі не быў яе арганічнай часткай.

Даўная сувязь Турава з Кіевам вызначала тое, хто займаў тураўскі пасад, а ад гэтага ў сваю чаргу залежала шмат што ў гісторыі Тураўшчыны. Кіеў звычайна глядзеў на Тураў як на сваю воласць, і кіеўскі князь аддаваў яго свайму родзічу. Так у 1120-х гадах у Тураве сеў Манамахаў сын князь Вячаслаў. Калі па смерці кіеўскага князя Мсціслава дзяржава Рурыкавічаў канчаткова распалася, ён спрабаваў завалодаць Кіевам, аднак не здолеў. А ў 1142 годзе князі паўднёвых земляў змусілі Вячаслава Ўладзіміравіча пакінуць Тураў і перайсці ў Пераяслаў. Толькі дзякуючы ўсобіцы, якая ахапіла ўдзелы Русі, яму ўдалося вярнуцца на тураўскі пасад. Але таго ж году кіеўскі князь Усевалад Ольгавіч парушыў цэласнасць Тураўшчыны ды ва ўласных інтарэсах сваёй уладай раздаў сваякам пяць тураўскіх гарадоў - Берасце, Драгічын, Клецак, Рагачоў і Чартарыйск.

Як толькі памёр Усевалад Ольгавіч, князь Вячаслаў самастойна вярнуў у склад Тураўскай дзяржавы адабраныя раней гарады. Больш за тое, ён нават захапіў для свайго родзіча Ўладзімір-Валынскі. За гэта Кіеў неадкладна ўчыніў расправу над рахманым дагэтуль Туравам: дараднікаў Вячаслава Ўладзіміравіча зняволілі і вывезлі ў Кіеў, а самога князя перавялі ў правінцыйную Перасопніцу. У Тураве ж сеў зноў сын кіеўскага князя Яраслаў Ізяславіч.

Пасля Вячаслава Ўладзіміравіча тураўскія князі пачалі мяняцца адзін за адным. Калі ўладзіміра-суздальскі князь Юры Даўгарукі займаў кіеўскі стол, ён аддаваў Тураў сваім сынам Андрэю і Барысу. Адсутнасць свайго сталага княскага роду была не на карысць Тураўшчыне. У прыватнасці, з гэтай прычыны Тураўская зямля і далей страчвала свае тэрыторыі. Прыкладам, у 1115 годзе Мазыр перайшоў у склад Кіеўшчыны, Берасце ж падпарадкавалі галіцка-валынскія князі.

Гэтак было да 1158 года, пакуль тураўскі пасад самастойна не заняў Юры Яраславіч - унук Святаслава Ізяславіча, нашчадак добра вядомага тураўцам роду. Кіеў неадкладна запатрабаваў ад яго пакоры, і калі князь не паслухаўся, - рушыў на расправу.

Да Турава прыйшла вялізная кааліцыя, у якой апрача кіеўскага войска былі смаленцы, галіцкая, луцкая і нават полацкая дружыны. Здавалася, гэтакая сіла можа захапіць кожны горад, не тое што невялікі Тураў. Аднак тураўцы ператварылі свой гарадок у непрыступную цвердзь. Дзесяць тыдняў доўжылася яго аблога, пад час якой абаронцы не толькі добра бараніліся на гарадскіх сценах, але нават рабілі вылазкі і шкодзілі ворагу. І калі ў кааліцыйным войску пачаўся паморак коняў, яно мусіла зняць аблогу і сысці. Другі па важнасці горад Тураўскай зямлі Пінск у той год таксама здолеў адбіцца ад Берандзеічаў і выстаяў.

Абараніўшы свайго князя, Тураў заваяваў незалежнасць. Юры Яраславіч стаў першым князем мясцовай, тураўскай дынастыі. Калі ў 1162 годзе пасля нападу хаўруснікаў Кіева і сутычкі, з якой тураўцы зноў выйшлі пераможцамі, Кіеў падпісаў з Туравам пагадненне аб міры, самастойнасць Турава атрымала афіцыйнае і законнае прызнанне.

Генадзь САГАНОВІЧ

Еўфрасіння замовіла славутаму полацкаму майстру крыж-каўчэг дзеля прысланых ёй з Царгорада і Ерусаліма хрысціянскіх рэліквій. Такую важную замову трэба было выконваць пад наглядам самой ігуменні, якая магла стаць і аўтаркай эскіза.

Крыж шасціканцовы. Ягоная форма сімвалізуе створаны Богам за шэсць дзён Сусвет. Аснова крыжа - кіпарысавае дрэва, з якога выраблялі асабліва важныя культавыя рэчы.

Рэліквія мае вышыню каля 52 сантыметраў; даўжыня верхняе папярэчкі - 14, ніжняе - 21, таўшчыня - 2,5 сантыметра. Зверху і знізу дрэва закрываў дваццаць адзін залаты пласток з каштоўнымі камянямі, арнаментамі і дваццаццю эмалевымі абразкамі, якія нічым не саступаюць сусветна вядомым візантыйскім эмалям.

На верхніх канцах крыжа майстар змясціў паясныя выявы Хрыста, Багародзіцы і Іаана Папярэдніка. У цэнтры ніжняга перакрыжавання - чацвёра евангелістаў: Ян, Лукаш, Марк і Мацвей, на канцах - архангелы Гаўрыла і Міхаіл. Унізе - патроны (нябесныя апекуны) замоўцы і яе бацькоў: святыя Еўфрасіння Александрыйская, Георг і Сафія. На адгорце размешчаны выявы айцоў царквы Іаана Залатаслова, Васіля Вялікага, Рыгора Багаслова, апосталаў Пятра і Паўла, а таксама святых Стэфана, Зміцера і Панцялеймана. Над кожным абразком часткова грэцкімі, часткова славянскімі літарамі зроблены надпіс.

Усярэдзіне крыжа ў пяці квадратных падпісаных гнёздах знаходзіліся рэліквіі: кавалачак крыжа Гасподняга з кроплямі Ісусавай крыві, аскепак каменя ад дамавіны Багародзіцы, часткі мошчаў святых Стэфана і Панцялеймана ды кроў святога Зміцера. З бакоў Богша абклаў дрэва дваццаццю срэбнымі з пазалотай пласткамі, а брыжы пярэдняга бока абвёў шнурком жомчугу.

Крыж Еўфрасінні - яшчэ і каштоўны помнік нашага пісьменства. Кароткі дробны надпіс каля мошчаў святога Панцялеймана паведамляе імя майстра: «Господи, помози рабоу своемоу Лазорю, нареченному Богъши, съделавъшему крьстъ сии цръкви святаго Спаса о Офросиньи». На пазалочаных пластках выбіты вялікі тэкст з цікавымі гістарычнымі звесткамі. У перакладзе на сучасную мову ён гучыць так: «У лета 6669 (1161) кладзе Еўфрасіння святы крыж у сваім манастыры, у царкве святога Спаса. Дрэва святое бясцэннае, акова ж яго золата і срэбра, і камяні і перлы на 100 грыўняў, а да... (пропуск) 40 грыўняў. І хай не выносяць яго з манастыра ніколі, і не прадаюць, не аддаюць. Калі ж не паслухаецца хто і вынесе з манастыра, хай не дапаможа яму святы крыж ні ў жыцці гэтым, ні ў будучым, хай пракляты будзе ён святой жыватворнаю Тройцаю ды святымі айцамі... і хай напаткае яго доля Юды, які прадаў Хрыста. Хто ж насмеліцца ўчыніць такое... валадар або князь, або епіскап ці ігумення, або іншы які чалавек, хай будзе на ім гэты праклён. Еўфрасіння ж, раба Хрыстова, што справіла гэты крыж, здабудзе вечнае жыццё з усімі святымі»...

У першай частцы тэксту паведамляецца кошт дарагіх металаў і камянёў, што пайшлі на аздабленне крыжа. 40 грыўняў - мабыць, атрыманая Богшам плата. Гэта вялікія па тым часе грошы: прыкладна столькі плацілі за 8000 локцяў (4000 метраў) драўлянай маставой або за паўтары сотні лісіных шкураў. Лазар быў заможны і асабіста свабодны чалавек. Магчыма, што Богша - яго другое імя, скарочаная форма ад Багуслаў.

Страх перад Божаю караю, што абяцаў змешчаны на крыжы заклён, быў не ўсемагутны. Пры канцы ХІІ стагоддзя рэліквію вывезлі з Полацка смаленскія князі. Захапіўшы ў 1514 годзе Смаленск, вялікі князь Васіль ІІІ забраў крыж з кафедральнага Ўспенскага сабора ў Маскву. У час Полацкай (Лівонскай) вайны Іван Жахлівы, просячы ў неба перамогі або замольваючы грахі пасля ўчыненай у Полацку на ягоны загад разні, загадаў вярнуць святыню на ранейшае месца.

Пасля таго як вялікі князь Сцяпан Батура аддаў храм Спаса ордэну езуітаў, палачане захоўвалі крыж у Сафійскім саборы, што ад канца ХVІ стагоддзя быў вуніяцкім. У 1812 годзе, калі Полацак на колькі месяцаў трапіў у рукі да французаў, манахі-базыляне замуравалі рэліквію ў нішы сабора. У дзень святой Еўфрасінні ў 1841-м хросны ход перанёс крыж з Сафіі ў Спасаўскую царкву.

За савецкім часам рэліквію рэквізавалі бальшавікі. Адмысловая экспедыцыя, наладжаная дырэктарам Беларускага дзяржаўнага музея Вацлавам Ластоўскім, знайшла крыж у полацкім фінаддзеле і перавезла ў Менск. У 1929 годзе ён трапіў у Магілеў, дзе спачатку знаходзіўся ў музейнай экспазіцыі, а потым у пакоі-сейфе ў будынку абкама партыі, адкуль знік у 1941 годзе. У складзеным пасля вызвалення горада акце кошт крыжа ацэньваўся ў 6 мільёнаў рублёў.

Версія, паводле якой крыж выкралі нямецкія захопнікі, гучыць непераканаўча: Магілеў знаходзіўся далёка ад дзяржаўнай мяжы, і час дазваляў правесці эвакуацыю скарбаў. Найверагодней, што рэліквія паехала на ўсход. На запыт магілеўскага абласнога музея з Эрмітажа паведамілі, што адразу па вайне крыж Еўфрасінні Полацкай быў прададзены на аўкцыёне ў Нью-Ёркскую калекцыю (фундацыю) мільянераў Морганаў. Пошукамі святыні ў розны час займаліся вучоныя Адам Мальдзіс і Георгій Штыхаў, журналіст Алесь Лукашук, прадстаўнікі беларускай эміграцыі ў ЗША Вітаўт Тумаш, Вітаўт Кіпель, Антон Шукелойц, а таксама некаторыя авантурысты. У 1990 годзе на афіцыйны запыт Міністэрства замежных спраў Беларусі з фундацыі Морганаў прыйшоў адказ, што там крыжа няма. Аднак, як вынікае з прысланага дакумента, у гэтага клана мільянераў ёсць прыватныя зборы, за якія адміністрацыя не адказвае.

Апошнім часам да пошукаў нашай нацыянальнай святыні, зарэгістраваўшы яе пад нумарам 34-1130, далучыўся Інтэрпол.

Уладзімір АРЛОЎ

Створанае восем стагоддзяў таму «Слова» заслужана называюць перлінаю славянскай паэзіі. Гэтая натхнёная песня - палымяны пратэст супроць княскіх усобіц і заклік да яднання перад пагрозаю нашэсця ўсходніх качэўнікаў - знаходзіцца ля вытокаў беларускай, украінскай і расейскай літаратур.

Асноваю «Слова» стала апісанне рэальных падзей, звязаных з барацьбою ўсходніх славянаў з полаўцамі. Аб'яднаныя дружыны на чале з кіеўскім князем Святаславам Усеваладавічам атрымалі над ворагам бліскучую перамогу. У наступным, 1185 годзе, меў адбыцца новы супольны паход на «паганых». Аднак увесну, не чакаючы суседзяў, ноўгарад-северскі князь Ігар Святаславіч, які не ўдзельнічаў у папярэднім паходзе, наважыўся самастойна пашукаць удачы са сваёй дружынаю. Па дарозе князь убачыў сонечнае зацьменне. Гэта было дрэннай прыкметаю, шмат хто з воінаў успрыняў яго як пагрозлівае папярэджанне. Аднак маладосць, храбрасць, прага адпомсціць полаўцам за іх разбойныя напады не дазволілі князю павярнуць назад.

Адчайны намер князя Ігара завяршыўся трагедыяй. У глыбіні стэпу нешматлікае Ігарава войска трапіла ў акружэнне і, нягледзячы на гераічны супраціў, было разбітае, а сам князь трапіў у палон. Гэта падштурхнула полаўцаў да новых набегаў на славянскія землі. Кіеўскі летапісец сцвярджаў, што Ігар «отвориша ворота на землю Рускую поганым».

Невядомы аўтар «Слова» вядзе сваё апавяданне не як старанны летапісец, а як мастак. Ён парушае храналагічны парадак падзей, па-майстэрску малюе цэлую серыю яскравых эпізодаў жыцця і разам з тым разважае пра мінулае роднай зямлі, трывожыцца за яе прышласць. Паэтычны расказ пра паход князя Ігара перарастае ў роздум пра лёс роднай зямлі. У ім гучыць заклік да князёў спыніць сваркі і бясконцую дзяльбу Радзімы, каб паспяхова процістаяць варожай навале.

Славуты полацкі валадар Усяслаў Чарадзей згадваецца ў творы неаднаразова. Аўтар шчыра захапляецца ім, бачыць у гэтым князі мудрага палітыка і таленавітага ваяводу, які праз усё жыццё пранёс вернасць сваёй Полацкай дзяржаве. Разам з тым князь надзелены і незвычайнымі здольнасцямі чараўніка.

Апавядаючы пра няшчасці роднай зямлі, аўтар «Слова» падае надзвычай трагічны малюнак бітвы на Нямізе, дзе, адстойваючы незалежнасць старажытнабеларускай дзяржавы, полацкія дружыны сустрэліся з войскам князёў Яраславічаў.

Добрае веданне аўтарам «Слова пра паход Ігаравы» мінулага Полацкага княства, заклапочанасць яго лёсам, спагада да самага славутага з Рагвалодавічаў наводзяць на думку, што геніяльны паэт меў цесныя сувязі з крывіцкай зямлёю, а магчыма, і быў народжаны ёю. Такое меркаванне неаднаразова выказвалася даследнікамі «Слова» пачынаючы з ХІХ стагоддзя. Старажытнага песняра лічылі нашым земляком Уладзіслаў Сыракомля, Максім Багдановіч, Вацлаў Ластоўскі, Уладзімір Пічэта ды іншыя беларускія літаратары і гісторыкі.

Незвычайнае падабенства ідэяў «Слова» да тых, што выказаны ў спеўным цыкле ХІІ стагоддзя пра Еўфрасінню Полацкую, дазваляе казаць пра верагоднасць знаёмства паэта з яго выдатнай сучасніцай.

«Трудная аповесць» пра князя Ігара створаная высокаадукаваным чалавекам, несумненна блізкім да найвышэйшых сфераў тагачаснага грамадства, які тым не менш застаецца носьбітам народнага, яшчэ дахрысціянскага светаўспрымання. Асабліва яскрава гэта выяўляецца ў апісаннях прыроды, што жыве з людзьмі адным жыццём, дапамагаючы ім і папярэджваючы пра небяспеку.

Паэт няраз згадвае Стрыбога, Дажбога і іншых даўнейшых паганскіх багоў. Цікава адзначыць, што менавіта ў Полацкім княстве пазіцыі паганства пасля афіцыйнага хрышчэння былі параўнальна з іншымі ўсходнеславянскімі землямі найбольш моцнымі. Своеасаблівае дваяверства існавала тут нават у вялікакнязеўскім асяроддзі.

«Слова» было адкрытае пры канцы ХVІІІ стагоддзя. Наш зямляк Адам Міцкевіч сказаў пра гэты твор так: «Паэма пра Ігара заўсёды будзе народнай і актуальнай». «Слова» дзесяткі разоў перакладалася на сучасныя славянскія і неславянскія мовы. Першыя поўныя пераклады на беларускую належаць пяру Янкі Купалы і Максіма Гарэцкага. Купала здзейсніў таксама адзін з найлепшых у славянскім свеце вершаваны пераклад «Слова». Таленавіта і вельмі блізка да арыгінала пераўвасобіў старажытны твор па-беларуску Рыгор Барадулін.

Уладзімір АРЛОЎ

Доўгі час і ў навуковай, і ў мастацкай літаратуры гэтага князя называлі Ўладзімірам. Ні раней, ні пазней Уладзіміраў у полацкай дынастыі не было: пасля крывавага Рагнедзінага вяселля Рагвалодавічы не называлі сыноў імем ворага. Нялюбаснае палачанам князеўскае імя пайшло гуляць па кнігах з напісанай на лаціне ў ХІІ стагоддзі «Хронікі Лівоніі». Яе аўтар Генрых Латвійскі нязменна называе полацкага валадара каралём Вальдэмарам, і гэтае найменне заўсёды перакладалі як князь Уладзімір. У сваім даследванні «Старажытная Беларусь» гісторык Мікола Ермаловіч давёў, што напраўду «караля Вальдэмара» звалі Валодшам.

Ён займаў полацкі пасад трыццаць гадоў і ўвесь гэты час мусіў амаль бесперапынна змагацца з наступам нямецкіх рыцараў. У 1186 годзе, калі пачалося Валодшава княжанне, у Полацак разам з нямецкімі купцамі прыплыў на караблі каталіцкі манах Мейнард. Праз тлумача ён прасіў у князя толькі аднаго: дазволу прапаведваць слова Божае ў падуладнай Полацку зямлі паганцаў-ліваў, што жылі на нізавіне Дзвіны. Валодша, не хочучы псаваць плённых гандлёвых сувязяў з нямецкімі гарадамі, даў манаху згоду.

Гэта была буйная палітычная памылка. Пачаўшы хрысціць ліваў паводле лацінскага абраду, Мейнард зрабіўся біскупам і разгарнуў у вусці Дзвіны будаўніцтва замкаў. Немцы сталі адбіраць у ліваў зямлю. Пры наступніку Мейнарда біскупу Бяртольдзе рымскі папа абвясціў адпушчэнне грахоў усім, хто нашые крыж і пойдзе служыць у біскупава войска на беразе Варажскага мора. Вайна ў Лівіі была прыраўнаваная да крыжовых паходаў у Палестыну.

Імкнучыся аднавіць уладу над сваімі старадаўнымі даннікамі ў Ніжнім Падзвінні, Валодша неаднаразова выпраўляўся ў паходы на рыцараў, аднак баланс сілаў быў не на карысць Полацка. Спачатку мусіў спаліць свой горад і ісці з дружынаю ў свет полацкі васал князь Вячка, што валадарыў у Кукенойсе. Затым войска рыжскага біскупа Альберта ўзяло другі апорны пункт палачанаў у балцкіх землях - горад Герсіку, дзе кіраваў Усевалад з роду Рагвалодавічаў. Каб вярнуць захопленых немцамі жонку і дзяцей, а таксама вялікі палон, князь Усевалад прызнаў сябе васалам Рыгі.

У пачатку 1216 года ў Полацак прыйшлі паслы ад эстаў, якія прасілі крывіцкага князя ісці на Рыгу, а самі абяцалі паўстаць і цясніць ліваў і летаў, што выступалі ўжо на баку немцаў. Валодша разлічваў выкарыстаць варажнечу паміж біскупам Альбертам і створаным на захопленых немцамі прыбалтыйскіх землях Ордэнам мечаносцаў. Князь спадзяваўся на дапамогу аўкштотаў і Пскова з Ноўгарадам, над якімі таксама навісла пагроза нямецкага наступу, аднак пскавічы і ноўгарадцы, узгадаўшы былыя крыўды, удзельнічаць у вайне адмовіліся.

Пачатак паходу князь прызначыў на травень, калі падсохнуць дарогі. У Полацак сабраліся палкі з удзельных княстваў. Пешыя ратнікі, прашчнікі і лучнікі павінны былі рухацца далей на плытах і стругах, конная дружына - сухазем'ем.

Адстаяўшы з дружынаю ютрань у Сафіі, вялікі князь Валодша першы ўзбег па сходах на князеўскі струг і павярнуўся тварам да Полацка. Бераг быў чырвоны ад шчытоў. Травеньскае сонца грала на шаломах ратнікаў, што стаялі пад шматколрнымі сцягамі і белымі харугвамі. «Слава! Слава!» - крычаў бераг. Але не паспела аціхнуць над Дзвіною водгулле, як полацкі валадар на вачах княгіні, малалетніх сыноў Барыскі ды Глеба і ўсяго горада схапіўся аберуч за слямгу і пачаў асядаць на памост.

Так загадкава абарвалася жыццё князя Валодшы.

Летапісец рыжскага біскупа Генрых не насмеліўся запісаць у сваёй хроніцы, што полацкага князя пакарала неба. Відаць, біскуп сам страшыўся кары за грахі і не хацеў, каб згадка пра іх дайшла да будучых пакаленняў.

У 1216 годзе немцы дамагліся свайго. Абезгалоўленае войска ў паход не пайшло. Дарэмна ў князеўскай вотчыне за Барысавым каменем грузілі на караблі грозныя каменямёты. Дарэмна чакала герсіцкая дружына. Марна ўглядаліся з наддзвінскіх хвояў у рачную далячынь дазорцы аўкштотаў.

Ужо ў год смерці полацкага князя вялікі атрад мечаносцаў і рыцараў біскупа Альберта напаў на Ноўгарадскую зямлю. Праз колькі гадоў былы князь Кукенойса Вячка загінуў у рукапашнай, баронячы ад крыжакоў горад Юр'еў (цяперашні Тарту, дзе сёння імем адважнага князя з роду Рагвалодавічаў названая вуліца).

Палітычная сітуацыя штурхала Полацак і Ноўгарад да альянсу. У 1239 годзе ноўгарадскі князь Аляксандар Яраславіч вянчаўся з Аляксандрай, дачкой полацкага Брачыслава. Цяпер два княствы радніліся не так, як у часы Рагвалода і Рагнеды, не пад звон мячоў, а пад радасны дабравест. Разам з пасагам маладая княгіня везла абраз Багародзіцы, што прыслаў некалі ігуменні Еўфрасінні яе сваяк візантыйскі кесар Мануіл. Праўда, Аляксандар Яраславіч, якога яшчэ не звалі Неўскім, больш разлічваў не на цудадзейны абраз, а на сілу полацкіх палкоў, што няраз хадзілі на рыцараў.

У сечы на неўскіх берагах здабыў сабе вечную славу лоўчы князя Аляксандра палачанін Якаў. Узброены адным мячом, ён бліскуча вытрымаў бой з некалькімі дзесяткамі рыцараў і заслужыў асабістую князеву пахвалу. Мінулася яшчэ два гады, і побач з ноўгарадцамі і пскавічамі полацкія ратнікі, што разам з віцяблянамі складалі траціну ўсяго войска, насмерць стаялі каля Варонінага Каменя на Чудскім возеры. Пасля Лядовага пабоішча яны супольна гналі палонных тэўтонаў да Пскова, а адтуль павярнулі на радзіму, у Полацак.

У той дарозе, каля вясёлых вечаровых вогнішчаў, старэйшыя векам дружыннікі неаднойчы згадвалі Валодшу і верылі, што князь, які так і не пусціў захопнікаў на крывіцкія землі, бачыць усё з захмарных высяў і радуецца цяпер разам з імі.

Полацкія воіны яшчэ няраз святкавалі перамогу над захопнікамі з захаду. Разам з летувісамі, латышамі і эстамі яны ўшчэнт разбілі крыжакоў ля возера Дурбэ ў 1260 годзе. Праз два гады палачане дапамаглі пскавічам і ноўгарадцам прыступам узяць Юр'еў. Але гэта былі апошнія старонкі гісторыі магутнай Полацкай дзяржавы. Пад Юр'еў нашых продкаў вадзіў ужо не Рагвалодавіч, а князь Таўцівіл.

Уладзімір АРЛОЎ