Хмары над Бацькаўшчынай

КУРЫЛКА (Запіскі вучня царкоўна-прыходскай школы)

-- От, пачакай-жа! Пойдзеш у школу, абдзярэ табе вушы настаўнік.

Так звычайна палохалі мяне за якую-небудзь дурноту. Я тады рагатаў і адказваў:

-- А от і не абдзярэ. Я буду добра вучыцца.

А сам задумваўся, як-бы так зрабіць, каб у школу не хадзіць.

Калі мне споўнілася восем год, матка прыбрала мяне ў чыстую адзежу, падперазала паяском, абышла кругом, абцягнула сарочку і сказала:

-- Ну, мае дзетачкі, сёньня ты пойдзеш у школу.

Я ўспомніў пагрозы і павесіў, як гэта кажуць, нос. Бацька ўцягнуў у новыя лапці аборы і кінуў мне іх на зачынак.

-- Абувайся ды пойдзем!

Мы выйшлі на вуліцу. Чым бліжэй мы падыходзілі да школы, тым трывожней білася сэрца. Бацька па дарозе гаварыў:

-- Ты ня дурэй! Слухай настаўніка, добра вучыся. Выўчышся -- табе карысьць, бацьку дапамога. Пісьменны чалавек -- гэта ня то, што... Вунь як жыве наш аб’ездчык! А якое пісьменства ў яго? Ня будзеш вучыцца -- дрэнна будзе: пан Курылін сярдзіты!

Панам Курыліным называлі настаўніка.

У школе ішлі ўжо заняткі. У цёмным калідоры, куды даносіўся з клясы голас Курыліна, бацька яшчэ раз папярэдзіў:

-- Глядзі-ж! Барані бог, настаўнік паскардзіцца... Як увойдзеш, не забудзь пакланіцца...

Бацька ўзяўся за клямку й нерашуча адчыніў дзьверы. Мы, як старцы, стаялі ля парога.

-- Добры дзень, пане настаўнік.

Я пакланіўся. Бацька таксама. Курылін ішоў нам насустрач.

-- Пане настаўнік, -- загаварыў бацька, гледзячы ў вочы настаўніку й камечачы шапку ў рукох, -- хлопца от у школу, значыцца...

Настаўнік моцна, па-ваеннаму, запытаў:

-- Колькі год?

-- Восем споўнілася... улетку.

Бацька пераступіў з нагі на нагу.

-- Значыцца, дзясятая нядзеля на дзявяты...

-- Чытаць можа?

-- Яно, сказаць, пане настаўнік, ня было дзе вучыцца... значыцца. Хоць сям’я і вялікая, а пісьменных, каб так добра, нікога...

-- Ну, добра, -- абарваў настаўнік і запытаў у мяне: -- Вучыцца хочаш?

Тады была традыцыя: пытацца ў вучня -- хоча ён вучыцца ці не? Я адказаў:

-- Хочу.

Настаўнік паказаў мне на вольнае мейсца ў першых радох партаў і адвярнуўся ад бацькі. Бацька часта кланяючыся, ламаючы шапку ў рукох, выйшаў із школы. Дзьверы зачыніліся. І, здавалася, разам з гэтым зачынілася ў мяне дыханне.

У першы дзень я пісаў палачкі ў касую лінейку. На дом настаўнік загадаў вывучыць першых дванаццаць літараў з такім разьлікам, каб заўтра, ураньні, я прачытаў іх перад класам.

На двары было сыра. У хаце цесна й цёмна. Я сядзеў з букваром ля комінка. Трашчэлі смольныя карчы. Дзядзька Саўка, малодшы брат бацькі, паказваў мне, бо бацька быў зусім няпісьменны.

-- Аз, -- гаварыў ён.

Я паўтараў.

-- Аз.

-- Букі.

-- Букі.

-- Ведзі.

-- Ведзі.

-- Глаголь.

-- Глаголь.

Потым яшчэ і яшчэ, па парадку. Часамі Саўка закрываў буквар і прымушаў паўтараць прачытаныя літары напамяць. Як толькі я ўпэўніўся, што літару ведаю й не забуду, я імкнуўся ўнікнуць у яе нутраны сэнс.

-- А што гэта: азы?

-- Азы, -- адказваў настойліва Саўка.

-- А букі?

-- Букі.

-- Ведзі. Куды, каго вядзі?

-- Якая табе справа? -- пачынаў злаваць Саўка.

Але я не адставаў.

-- Букі... букі... Вуча, а сам не ведае.

Саўка шчыпаў мяне за бок. Я -- яго. Мы пачыналі біцца. Саўка быў старэй за мяне гадоў на восем, але фізычна слабы. Усё-ж плакаў я першы. Тады за мяне заступалася матка.

-- Завошта ты яго валтузіш? -- крычала яна.

Я сьмялеў і браўся за корч, каб ударыць Саўку. За яго заступаліся цётка, сястра бацькі, дзед, і ў хаце пачыналася сварка. Саўка забіраўся на печ і плакаў. Бедны Саўка, мне шкода станавілася яго.

Так праходзіў я «азы» і «букі».

Назаўтра я прыйшоў у школу амаль першым. У клясе было пуста. Я выйшаў на ганак і сеў. Хутка да мяне падышоў хлопчык Мацьвей. Ён жыў па суседству й таксама вучыўся. Мы сядзелі, гаварылі.

-- Ты ведаеш, што перш за ўсё трэба ведаць?

-- Не, -- адказаў я.

-- Што будзе? Навучу.

-- Ну, што?

-- Яблык дасі?

У бацькі быў сад. Мацьвей бачыў, што ў торбе ў мяне ляжаць яблыкі.

-- Дам.

-- Вельмі б’ецца наш Курылка, -- паскардзіўся Мацьвей.

-- А хто-ж гэта Курылка?

-- Настаўнік. Ён ня ведае, што завем мы яго так. Глядзі, не скажы.

-- Не! -- даў я слова.

-- Дык вось! Будзе Курылка цягнуць цябе за вуха ўлева, ты галаву паціханьку таксама круці ўлева. Калі ўправа, дык і ты ўправа. Калі ўгару, станавіся на цыпачкі.

Мацьвейка смачна еў яблык, чмокаў языком і гаварыў далей:

-- От з лапай дык горш.

-- А што гэта -- лапа?

-- Ты ня ведаеш?

Я маўчаў. Мацьвей пачаў растлумачваць, што лапа -- гэта ёсьць лапа.

-- Ну, ведаеш? -- гаварыў ён. -- Курылка зазлуецца. Тады возьме ён, значыцца, лінейку тую, дубовую, што на стале ў яго, і будзе біць тваю лапу.

Я зразумеў.

-- Дык вось! Як размахнецца лінейкай, а ты прымеш руку ды лінейка грукне аб стол, -- гэта горш. Рукі прымаць нельга...

-- А як-жа? -- сур’ёзна і ў задуменьні запытаў я.

-- Дай яшчэ адзін яблык.

Я даў. Мацьвей зноў пачаў есьці.

-- Лепш за ўсё трошкі, ціханька пад парту апусьціўшы руку, нацягнуць на далонь рукаў сьвіткі. Тады ня так шчыпле.

Мацьвей хіхікнуў, нацягнуў рукаў на далонь і паказаў, як даваць лапу Курылку.

-- А от як на жарству ставіць, гэта кепска. Калені баляць, і нічога ня зробіш. Я дык раблю так: сачу за настаўнікам. Ён адвернецца, я прысяду, а потым, калі трэба, зноў хуценька ўсхаплюся.

Так гаварыў я з Мацьвеем. Раптам званок затрашчэў на заняткі.

Курылка стаяў ля стала сярод класа й пучкамі маленькіх, як запалкі, лазовых палачак, павязаных па дзьве, тры, пяць і дзесяць, тлумачыў другой групе другое дзеяньне арыфмэтыкі. Я нічога не разумеў, а таму й ня слухаў, што кажа Курылка. Я аглядаўся навокал. Мне цікава было, што я ў школе. Перш-наперш я ўбачыў на стале Курылкі тоўстую дубовую лінейку, расшчэпленую з абодвух канцоў. Я дагадаўся, што гэта тая самая «лапавая» лінейка. Далей, у кутку, каля групкі, стаяла скрыначка з набітай жарствой. Назначэньне гэтай жарствы я ўжо ведаў.

Раптам Курылка топнуў нагой.

-- Мацьвей, ты чым займаешся?

Мацьвей падняўся з парты і глядзеў перад сабой.

-- Ідзі сюды!

Мацьвей вылез з-за парты.

-- Адымі ад трыццаці сямі дзевятнаццаць.

Мацьвей узяў анучу, сьцёр напісанае з дошкі і паставіў названыя лічбы. А далей, як відаць, ад спалоху, ня ведаў, што рабіць.

-- Ну!

Мацьвей стаіць.

-- Ну! -- ужо моцна крычаў Курылка. -- Ты слухаў, што гаварыў я?

Мацьвей маўчаў.

Курылка падбег да Мацьвея, узяў двума пальцамі -- вялікім і паказальным -- за валасы на патыліцы й пацягнуў угару. Мацьвей зморшчыўся, падняўся на цыпачках.

-- Дык ты так? -- крыкнуў Курылка, схапіў яго за каўнер, хацеў штурхнуць да дзьвярэй. Але разагнаўся ня ў меру. Ногі Мацьвея адарваліся ад падлогі, цыркулем павісьлі ў паветры. Бацькавы валёнкі паляцелі па класе. Мацьвей адарваўся, пакаціўся па падлозе, ударыўся аб ножкі парты. У класе стаяла мёртвая цішыня. Здавалася, каб павук дзе крануўся, дык і то было-б чуваць. Я сатраснуўся...

Мацьвей быў старэйшы за мяне гады на два, мацнейшы й сьмялейшы. Мы здружыліся зь ім. Я заўсёды заходзіў за ім, і мы разам ішлі ў школу. Часьцяком я даваў яму хлеб, бульбу і яблыкі.

Неяк зь першых яшчэ дзён была вельмі цёплая раніца. Мы стаялі з Мацьвеем ля сьценкі і грэліся. Заняткаў яшчэ ня было.

Раптам да нас падышоў вучань Коля. Коля быў аднагодак з Мацьвеем, але куды здаравейшы. Бацька Колі меў паравы млын і быў багаты. Яго баялася наша вёска. Навет настаўнік і той пальцам ніколі не крануў Колю, нягледзячы на тое, што ён дрэнна вучыўся й вельмі дурэў.

Коля апрануты зусім ня так, як мы з Мацьвеем. На ім было чорнае цёплае паліто, на нагах новыя боты, добрая шапка.

Коля падышоў да нас і прыціснуў знарок мне нагу новым ботам. Я штурхануў Колю ў грудзі.

-- Ну, ня штурхацца! -- агрызнуўся той і штурхнуў мяне яшчэ раз, потым яшчэ і яшчэ.

Я зірнуў на Мацьвея. Коля ў гэты час ужо добра ўчапіўся за каўнер маёй сьвіткі, гнуў маю галаву, каб паваліць мяне. Мацьвей грозна крыкнуў:

-- Кінь.

-- А ты? -- кінуў Коля.

-- Ну!

-- Што?

Завязалася бойка. Мы з Мацьвеем накінуліся на Колю. Але той не здаваўся і зваліў мяне ў пясок на бульбянішчы, а потым прыняўся за Мацьвея. Я ўчапіўся Колю за ногі. Той захістаўся й сеў мне на шыю. Так мы качаліся па бульбянішчы, нападаючы то абодвы на Колю, то Коля на каторага з нас.

У нашай школе вучылася толькі адна дзяўчынка Ніна. Гэта была дачка аб’ездчыка. Аб’ездчык меў шмат зямлі і жыў вельмі багата. Бацька ня раз прыводзіў мне прыклад: «Вучыся, вучыся. Мейсца аб’ездчыка знойдзецца».

У чыстай ружовай сукенцы Ніна сядзела на вакне і ўвесь час сьмяялася. Як прыйшлі мы з Мацьвеем у клас, яна торкала пальцам і дражніла:

-- Казлы, казлы. Але ня здужалі Колю. Ён адзін вас...

Наагул яна часта дражніла нас, і ёй сходзіла гэта. Але цяпер Мацьвей падбачэніўся й сказаў:

-- Ну, ты, можа, здужаеш?

-- А от здужаю.

У гэты-ж мамэнт Мацьвей маргнуў мне вокам. Я дагадаўся, у чым справа. Не пасьпела Ніна саскочыць з вакна, як Мацьвей штурхнуў яе ў грудзі, я падхапіў за нагу. Ніна паляцела за вакно й раўла там. Убег Курылка.

-- Што такое? У чым справа?

-- Вось гэтыя ба-а-а-ся-я-я-кі!.. -- сказала скрозь сьлёзы Ніна.

Курылка тупаў нагамі, крычаў, махаў лінейкай. У мяне халадзела ўнутры. Хутка я нацягваў рукаў сьвіткі на далонь. Але лапа была добрая, далонь пасінела й доўга шчымела. Мацьвей атрымаў па абодвых рукох і неяк балюча скрывіў твар.

Наша школа стаяла на пустыры сярод вёскі. Гэта была старая, крытая цёсам будыніна. Калісь у ёй была карчма. Потым карчму зрабілі новую, а для школы ўзялі стары будынак. Страха яе дзе-нідзе правалілася, і, як рэбры абгладанай ваўкамі жывёлы, тырчэлі кроквы і латы. Пабітыя шыбы выглядалі чорнымі плямамі. У клясе заўсёды было холадна й няпрыемна.

Ля школы быў гарод. Далей, за гародам, пачыналася балота, празь якое працякала, як казалі ў нас, рэчка. Але гэта ня была рэчка. Гэта была проста канава. Яна ўлетку зарастала травой, вада ў ёй пакрывалася зялёнай муцьцю й разносіла ўсякія хваробы.

Каля самага балота, крокаў за дзьвесьце ад школы, стаяла маленькая, чорная, зусім не пакрытая кузьня.

Уласьнік куьзні, каваль Іцка, з чорным закураным тварам, рыжаватай барадой, штодзень праходзіў ля школы ў кузьню. За ім ішлі сыны й памочнікі: Хаім, хлапец гадоў пад пятнаццаць, і Лэйзар -- гадоў пад дзесяць.

Каваль Іцка звычайна нёс на сабе якія-небудзь драбіны, стары плуг ці яшчэ што. А Хаім і Лэйзар -- жалезьзе, малаткі, абручы.

Мы любілі бываць у кузьні. Бывала, пазвоніць званок на пераменку, і мы, з крыкам і бойкамі, панясемся ў кузьню. Кожны імкнуўся першым дабегчы, каб быць ля самага горна. Цікава было! Шухае мех! На распаленых вуглях скачуць язычкі агеньчыкаў, спачатку сіняватыя, потым, калі мех пачне ямчэй разьдзімацца, вуглі разгарацца, агеньчыкі чырванеюць і, урэшце,становяцца белаватымі. Усунуты кавалак жалеза ў вуглі становіцца цьмяным, потым, чым больш награецца, тым больш чырванее і ўрэшце стане ружова-празрыстым, напрыклад, такі, як на сонцы сьпелая маліна.

Цікава было! А яшчэ цікавей станавілася, калі Іцка крыкне Хаіму й Лэйзару.

-- А ну, хлопцы! Гоп-та-та...

І стукне сваім маленькім молатам, абцугамі трымаючы чырвонае жалеза на кавадле.

Тады сыплецца дождж агнявых іскраў з-пад молатаў Хаіма й маленькага Лэйзара, і ляцяць звонкія гукі празь дзіравую страху, і рэха працы адгукнецца ў ціхім балоце... А стары Іцка, заахвочаны працай, заспявае нейкую песьню: цягучую й нудную, такую, якую пець мог толькі наш Іцка. Ад гэтай песьні ў мяне сьцісьнецца сэрца, пакрыюцца вільгацьцю вочы. Аб чым ён пеў, нам невядома... І нам вельмі хацелася больш быць у кузьні, глядзець на веер чырвона-малінавых іскраў, слухаць песьню пад звон жалеза. А яшчэ больш хацелася біць самім молатам па гарачым жалезе, рабіць зь яго, што захочаш. Напрыклад, у мяне заўсёды з’яўлялася думка: «Лепш быць кавалём, чым вучыцца». Я навет зьбіраўся прасіць бацьку, каб аддаў ён у кузьню мяне. І тады я выкую нешта такое, што сам Іцка аж зьдзівіцца.

Часам Іцка зірне на каторага з нас, угадае наша жаданьне й скажа:

-- А ну-тка, пасапі ў мех. Тады мы ўсе кінемся да палкі, якой разьдзімаюць мех, і чуць не паб’емся за пяршынства. Але вось і званок! Неахвота пакідаць кузьню.

Любілі мы старога Іцку. Любіў і Іцка нас. Асабліва сяброўскія зносіны былі між кавалямі й Мацьвеем. Чаму? Ня ведаю. Магчыма, таму, што ў іх жыцьці было нешта агульнае. Бацька Мацьвея таксама ня меў ні зямлі, ні гаспадаркі й жыў з таго, што наймаўся пасьвіць сялянскіх кароў. Але Коля й Ніна, як я ведаю, рэдка заходзілі ў кузьню.

-- Што там? Толькі запэцкаешся ды адзежу прапаліш! -- казала Ніна.

А Коля чамусьці ня любіў кавалёў.

Курылка таксама часта лаяў старога Іцку.

Быў цёплы дзень. Сьнег камячыўся й чапляўся за ногі.

На пераменцы мы гулялі ў сьнежкі. Курылка, накрыўшыся курткай, стаяў на ганку. Гулялі ў сьнежкі мы на гародзе, празь які ланцужком бегла сьцежка ў кузьню. Раптам з вуліцы выйшаў Іцка з сынамі. Стары каваль нёс пару колаў, а маладыя -- жалеза на шыны.

У нашай школе вучыліся хлопцы й вялікія. Як толькі Коля ўбачыў кавалёў, паклікаў некалькі вучняў, нешта шапнуў ім. Хлопцы з крыкам і рогатам кінуліся на кавалёў. Першым бег Коля. За дарослымі кінуліся меншыя. Але некаторыя стаялі на мейсцы. Мацьвей ня ўдзельнічаў у бойцы. Дзеці кружыліся вакол кавалёў, хапалі сьнег, камячылі сьнежкі й кідаліся імі. Спачатку Іцка, Хаім і Лэйзар паспрабавалі абараняцца, але не пасьпеюць яны нагнуцца, як дзясяткі сьнежак ляцяць у іх твар, у нос, за каўнер. Настаўнік хіхікаў...

Кружыліся дзеці, бегалі кавалі. Бойка цягнулася мінут колькі. Кавалі былі рабымі ад сьнегу. Раптам Іцка спыніўся, сеў на кінутыя колы, схапіўся за лоб.

-- Разбойнікі! Што вы робіце?

Падняў руку, патрос ёю ў паветры, хапіўся за галаву. Рука была ў крыві. Зьдзеў шапку -- тонкім струменьчыкам кацілася кроў па твары. Іцка размазваў яе. Коля сьмяяўся. Курылка скрыўся ў школу. Мне стала страшна. Некаторыя таксама глядзелі напалохана і зьдзіўлена. І ніхто ня мог зразумець, як здарылася гэта.

-- Нехта каменем! -- сказаў Мацьвей.

А хто -- невядома. Толькі я ведаў, хто. У самы разгар бойкі ў мяне разулася нага, я падышоў да сьцяны школы, паставіў нагу на цэглы фундамэнта і пераабуваўся. І я бачыў, як Коля ціханька закамечваў у сьнег камень. Але цяпер я маўчаў.

Хутка аб здарэньні ўведала ўся вёска.

-- Школьнікі Іцку пабілі! -- гаварылі адзін аднаму.

-- Эт, вучы іх! Дурэюць! -- гаварылі бацькі.

Назаўтра дома мне загадалі:

-- Глядзі, не чапай, а то... Ён табе ня роўня!

Я сказаў бацьку, як здарылася гэта. Той адказаў:

-- Далі волю ім! -- уздыхнуў. -- Нечага гаварыць! Далі волю! Хутка й па вуліцы не прапусьцяць.

Я ведаў, што мой бацька вельмі ня любіў бацьку Колі.

Пасля таго больш ніхто не кранаў кавалёў, але амаль што ніхто й не заходзіў у кузьню.

Адзін раз у сем дзён у нашу школу наязджаў поп. Звычайна ён загадваў прачытаць ці прапець пару малітваў, задаваў два-тры пытаньні па Евангельлю і ад’язджаў. А іншы раз, апрача таго, мучыў падоўгу сьпяваньнем царкоўных песень, пакідаў без абеда на цэлыя гадзіны ўсю групу, ставіў на калені.

Аднаго разу поп прыехаў падвечар, на апошні ўрок. У школе ўжо станавілася цёмна. Праз дзесяць мінут вучні ўсіх груп былі выстраены ў рад па тры. Курылка ўдарыў камэртонам па парце, нагнуў галаву, прыклаў яго да вуха й працягнуў:

-- А-а-а-а...

Мы паўтаралі:

-- А-а-а-а...

Галасы былі расстаўлены. Поп цягнуў па-царкоўнаму. Курылка кіраваў хорам. Ён, як крумкач, махаў рукавамі, крывіў твар, касіў вочы, круціў галавой і тупаў нагамі на тых, хто фальшывіў.

-- Отча-анааа...ш... -- кацілася ў клясе.

Я стаяў у заднім радзе. Мацьвей ля мяне. Тут было цёмна. Мацьвей падпяваў у такт песьні:

-- Отча-а нааш... курэй краў... пад печ хаваў...

Яго голас зьліваўся з апошнімі. Але тыя, што стаялі ля нас, усё чулі. Душыў сьмех. Мы штурхалі адзін аднаго локцямі. Некаторыя хіхікалі. Сьпевы канчаліся. Тады Мацьвей у самым канцы сьпеваў прапеў пеўнем.

-- Куу-каа-рээкуу...

Здавалася, бомба ўляцела ў клясу. Так адразу стала ціха. Поп бегаў кругом нас, задзіраў галаву і кулдыячыў, як індык.

-- Хто крычаў? Хто крычаў?

Курылка захліпаўся.

-- Хто пеў?

Мы маўчалі.

-- На тры гадзіны пакінуць у клясе! -- сказаў поп.

Было цёмна. Хацелася есьці. Мы стаялі гуртам ля вакна. Месяц клаўся праз шыбы на парты. Раптам Коля сказаў:

-- За аднаго дурня ўсім дрэнна. Даць яму!

-- Табе даць! -- адказаў спакойна Мацьвей.

-- Мне? Я ня пеў пеўнем, ня дурэў.

Тады я ўступіўся за Мацьвея.

-- Ты каменем біў каваля.

-- Ну, дык што? Біць яго можна, -- адказаў спакойна Коля.

Тады крыкнуў Мацьвей:

-- За што -- біць? Каваль бедны, але ня злодзей. А твой бацька крадзе ў сялян муку...

За Колю заступілася Ніна.

-- А твой бацька пастух! -- крыкнула яна на Мацьвея.

-- А твой -- хабары дзярэ з мужыкоў, -- адрэзаў Мацьвей.

Коля ўжо круціўся ля Мацьвея. Я стаў у абарону. Ніна за Колю. Той крычаў:

-- Бі пастухоў!

Кляса разьдзялілася на дзьве часткі: большасць з намі, меншасць, хто быў падкуплены Колем, -- за іх. Пачалася бойка. Нешта стукнула нейдзе. Нехта крахтаў, плакаў. Рыпелі парты. У цемры падалі крэслы. Раптам:

-- Вы што?

Усе заціхлі. Ніна казала Курылку:

-- От, гэтыя басякі б’юць нас.

Курылка Колю й Ніну адпусьціў дамоў, а нас яшчэ пакінуў гадзіны на дзьве.

Па дарозе дахаты з галавы ў мяне ня выходзілі словы: «Аб’ездчык дзярэ з мужыкоў хабары. Колін бацька крадзе муку ў сялян». Для мяне гэта нова было.

Бацька дома спытаў:

-- Дзе шляўся так позна?

Я адказаў:

-- Ня буду аб’ездчыкам! Ён «дзярэ хабары».

Бацька ўсьміхнуўся:

-- Дурань ты! Яму даюць, от і «дзярэ».

Дзіўны быў хлопец Мацьвей! Вельмі дзіўны. Я блізка зь ім жыў. Разам качаліся ў пыле на вуліцы. Разам коняў, цялят пасьвілі. Шмат чаго мы разам рабілі.

Бывала, матка скажа Мацьвею:

-- Зьбегай, Мацьвейка, паўвядзерца вады прынясі.

Прынесьці вады для Мацьвея -- гэта ня толькі прынесьці вады. Ня так хутка гэта робіцца. Мала што можа сустрэцца цікавае па дарозе да калодзежа.

І возьме Мацьвей вядро, выйдзе на вуліцу, як раптам якая-небудзь птушка цікавая сядзе на ліпу, што стаіць ля калодзежа. Трэба-ж ведаць яму, што за птушка такая. Стаіць Мацьвей мінуту, дзьве мінуты, глядзіць, сочыць -- пра ваду зусім забыў.

Ці яшчэ!

Мацьвей часта хадзіў з бацькам за падпаска.

-- Зьбегай вунь кароў ад жыта адгані! -- скажа бацька.

Бяжыць Мацьвей. Раптам жук ці казюрка паўзе такая, што рэдка сустрэнеш. А што гэта за казюрка, за жук? А як яна паўзе, дзе жыве? Пераверне казюрку, ногі падлічыць. А бацька крычыць:

-- Мацьвей! Мацьвей, каровы глядзі вунь...

Мацьвей адгоніць тады.

-- Што ты там рабіў?

-- Так, нічога.

-- Нічога? Вар’ят!

Адлупіць бацька. Але Мацьвей прывык да гэтага й ніколі ня плакаў -- упарты быў хлопец.

Вельмі ўпарты быў Мацьвей. У школе, чым больш біў яго Курылка, тым горш ён вучыўся, тым больш розных штук адколваў. Здавалася, што Мацьвей ганарыцца гэтым.

Аднаго разу Курылка выклікаў Мацьвея да дошкі. Тады ён быў ужо ў другой групе.

-- Падзялі сорак пяць на тры і прыбаў дзесяць.

Мацьвей напісаў сорак пяць, паставіў дзьве кропкі, а далей.. маўчаў.

-- Ну! -- падагнаў Курылка.

Мацьвей аглянуўся, чмыхнуў носам, задраў галаву й пачаў глядзець угору.

-- Ну! -- паўтарыў Курылка ўжо мацней.

Мацьвей пераступае з нагі на нагу, пачынае сачыць за Курылкам.

-- Нууу! -- у апошні раз крычыць Курылка.

Бедны Мацьвей робіць крок убок, чакае нападу свайго ворага, кладзе мел на дошку. А між тым, я добра ўпэўнен, што Мацьвей куды больш ведаў, чым падзяліць сорак пяць на тры. Ён ведаў, колькі бацька атрымае ад сялян хлеба, калі за лета ад каровы кожны заплаціць па дзесяць фунтаў. Ён ведаў, колькі пудоў хлеба нь хопіць у іх да наступнай восені. Усё гэта ён сам вылічаў. А от цяпер ён ня можа падзяліць сорак пяць на тры. Гэта дзіўным мне здавалася.

-- Дык ня можаш, ня ўмееш? -- спытаў Курылка. -- Гааа?

Ён падсунуўся да Мацьвея, узяў яго за вуха, падняў угору, пацягнуў убок і толькі, як відаць, хацеў ставіць на жарству, як да вакна школы падляцеў на шэрым вялікім кані нейкі начальнік. Курылка зірнуў праз вакно.

-- Садзіся, балдаўня.

Але пакараньня Мацьвей у гэты дзень ня мінуў.

У клясу ўвайшоў «благачынны». Ён да нас прыязджаў адзін раз у месяц. Пачаўся ўрок па закону божаму.

Благачынны сядзеў ля стала, шырока расставіўшы ногі ў новых валёнках і галошах, і тоненькім галаском, прыпяваючы, гаварыў:

-- ...Ну, Аўраам радзіў Ісаака, Ісаак радзіў Якава... а Якаў каго?

І благачынны выклікаў аднаго за другім вучняў. У клясе было ціха й нудна...

У гэты час на раму вакна села сініца. Яна махнула хвастом уніз, угору, крутнулася, ціўкнула й стукнула дзюбай па шыбе. Потым пачала чысьціць носік аб пер’е, растапырыўшы крылы. Я бачыў, як Мацьвей глядзеў на птушку і ўсьміхаўся. Як відаць, убачыў гэта й благачынны. Ён торкнуў на Мацьвея пальцам і сказаў:

-- Ну, ты! Як цябе зваць?

Мацьвей не пачуў спачатку і не адрываў вачэй ад птушкі.

-- Ну, як цябе там? -- крыкнуў другі раз.

Мацьвей назваў сваё імя.

-- Мацьвей? Добра! От, ты добра слухаў, -- сказаў благачынны хітра. -- Скажы, каго радзіў Якаў?

Мацьвей падняўся з парты, маўчаў.

-- Ну, што-ж ты? Ты слухаў?

-- Слухаў, -- зманіў Мацьвей.

-- Ну, дык скажы: каго-ж, па-твойму, радзіў Якаў?

Мацьвей сказаў:

-- Якаў? Нікога. Якавіха хутка родзіць, а каго -- няведама.

Благачынны спачатку аж падскочыў; у Курылкі, здавалася, валасы сталі дубка.

-- Што?.. Што ты сказаў? -- запытаўся ён.

Мацьвей маўчаў як забіты. Благачынны злосна зірнуў на Курылку.

-- Што ён сказаў?

Той паціснуў плячмі, нібы й ня ведаў. Гэта вельмі раззлавала благачыннага. Ён закружыўся па клясе, як цецярук на таку, і крычаў:

-- Што ён казаў? Чаму вы вучыце іх?.. Выыы!.. Я вас!.. Што ён казаў? Якавіха? Якая Якавіха?

Я хацеў услужыць ім абодвым і без дазволу, не падняўшы рукі, хуценька ўстаў і сказаў:

-- Якавіха, гэта суседка наша. Бабы кажуць...

-- Дурак! -- крыкнуў благачынны. -- Маўчаць! -- і зноў накінуўся на Курылку. -- Вось!.. Вось чаму вы іх вучыце!

Праз некалькі мінут благачынны сядзеў на крэсле. Я й Мацьвей стаялі ля яго на каленях: я, як навічок, на падлозе, а Мацьвей на жарстве. Доўгі падрасьнік папа зьвісаў да долу й слаўся перад намі. Коля тыркаў у нас пальцамі, паказваў фігуры. Ніна высоўвала язык. Нам было нудна й злосна...

Папоў я наагул баяўся чамусьці заўсёды. Бывала, у пост поп хадзіў па кілбасах. З кожнай хаты яму павінны былі даць ня менш чым колца кілбас. Прыйдзе поп да нас, а я -- на печ. А матка шэпча:

-- Ідзі, мае дзетачкі, пацалуй руку бацюшку.

Мяне крыўдзіла гэта. За што цалаваць яму руку? Чаму аддаваць яму кілбасы ў той час, як самі ядзім адну бульбу? І, разам з тым, узьнікалі думкі такога парадку: чаму поп так апранаецца, ня стрыжэцца. Я пытаўся пра гэта ў маткі. Матка лаялася й казала:

-- Ён іншы, чым мы... Ён «сьвяты» чалавек...

Я адказваў:

-- Калі сьвяты, дык навошта яму кілбасы?

-- Дурны ты нейкі, вось што. Шалёныя думкі табе ў голаву лезуць.

Я змаўкаў і рашэньне задачы адкладваў.

І вось зараз я стаю на каленях. І так блізка ля мяне поп. І радзілася думка: а што, калі паглядзець, як апранаецца ён? Калі так, як і ўсе, дык ён такі самы, як і мы.

У гэты час поп нешта запісваў у кнігу. Курылка корпаўся ў шафе. Вучні чыталі Евангельле. Я ціханька нагнуўся да вуха Мацьвея і сказаў яму сваю думку. Той зараз-жа бясшумна падсунуўся трохі бліжэй да благачыннага й пачаў паднімаць пальцамі падрасьнік. Я -- у другім мейсцы. Спачатку паказалася валёнка, потым -- пад каленам чорныя суконныя штаны. Раптам я заўважыў, як Коля хіхікнуў. Благачынны крануўся, зірнуў на нас і адразу-ж ускочыў, як падпалены. Невядома, што падумаў ён у гэты час.

Усё зьмянілася ў клясе. Дзеці замерлі. Настаўнік трымаў нас за вушы. Благачынны, як відаць, ня ведаў, у чым справа. Ён думаў, што падрабілі яму нейкую іншую штуку. Ён кружыўся ваўчком па клясе, махаў рукамі -- парусам надзімаўся яго падрасьнік.

-- Ах!.. ах... ах... -- ахкаў ён.

Твар перакрыўлены. Вочы блішчаць. Нос раздуты, дрыжыць, зрабіўся сінім. Мы прапалі! Нас білі пасьля, як ніколі. Коля строіў нам рожы.

Мацьвею абвясьцілі, што вучыцца ён ня можа. Мой учынак занесьлі ў школьную кнігу.

А як выйшлі дамоў, Мацьвей крыкнуў на Колю:

-- Абдзірала!

Ніна ў адказ:

-- Пастух!

Я за Мацьвея:

-- Хапунка!

-- Пастух!

Мы памянулі жывых і мёртвых. Потым узяліся за каменьне...

Вучыўся я лёгка і ніколі не сядзеў над кніжкамі доўга. Але затое ня раз маўчаў на ўроку. І не таму маўчаў, што ня ведаў яго. Не. Я быў настолькі нясмелым і забітым, што, бывала, дрыжэў перад Курылкам. А вось ды ня тое, ды ня так, што тады будзе? Ну й дасьць...

Аднаго разу, неяк перад вольным днём, Курылка загадаў кожнаму вучню трэцяй групы напісаць свой асабісты твор. Кожны павінен быў апісаць якое-небудзь здарэньне.

У той дзень я ішоў са школы ў задуменьні. Жартачкі -- напісаць твор. Увечары на камінку трашчэлі смольныя карчы. Бацька плёў лапці. Маці прала кудзелю. Я сядзеў перад сшыткам на ўслончыку. Часьцяком я падымаў галаву, глядзеў на палаючы агонь і запісваў свае думкі. Так радзіўся мой твор.

Назаўтра Курылка прыйшоў у школу кульгаючы.

Трэба сказаць, што Курылка любіў гуляць. Бывала, перад сьвятам пойдзе ён у мястэчка, дзе была воласьць, двукласная школа, і загуляе. Дзень няма, другі няма, на трэці -- прыходзіць зь сіняком пад вачамі, зь перабітай рукой, рассечанымі губамі ці яшчэ зь якой-небудзь адзнакай. У такія дні быў ён маўклівы й вельмі сярдзіты. Часьцяком без аніякай віны ён тады забіваў вучня да страты прытомнасьці.

Сёньня Курылка быў такім самым. Пачаліся заняткі. Ён сядзеў ля свайго стала, паклаўшы нагу на нагу. Адна была ў боце, а другая ў галошы й тоўстай суконнай панчосе. Спачатку была арыфмэтыка, потым чытанка ў другой групе, потым гісторыя ў нашай групе і, усьлед за тым, Курылка пазяхнуў і патрабаваў сшыткі па пісаньню. Мы падалі. Мусіць, у кожнага з нас, як і ў мяне, трапятала ў гэты момант пад лыжачкай. Я адчуваў, што твор напісаў я складна й добра, і яшчэ больш хваляваўся. Хутка Курылка паклікаў мяне. Я падышоў.

-- Ты пісаў? -- запытаў ён, гледзячы ў мой сшытак.

Я заўважыў у яго вачах нейкія нядобрыя агеньчыкі й ціха, заікаючыся, сказаў:

-- Яяя...

Настаўнік зірнуў мне ў твар. Я схаваў вочы.

-- Адкуль ты пісаў?

-- Ніадкуль.

Я бачыў, як па твары Курылкі распаўзалася чырвань.

-- Ніадкуль?

Курылку, як відаць, мой адказ паказаўся абразай. Яго вочы павісьлі на мне. Рукі дрыжэлі. Кульгавая нага калыхалася, як калода. Як так? Колькі біў ён мяне за тое, каб я адказаў яму ўрок, біў за пісаньне, за няскладнасьць пры пераказе прачытаных твораў, а тут... Сам пісаў? Хлусіць! Так, відаць, думаў настаўнік. Сьпісаў аднекуль! Але адкуль сьпісаў, Курылка ня мог давесьці.

-- Хлусіш ты, ты хлусіш! Чуеш, сьпісаў? -- крыкнуў на ўсю школу.

Я маўчаў і стаяў перад ім, як на агні. Я ня ведаў, што сказаць. Усе думкі вылецелі ў мяне з галавы.

Курылка схапіў за вуха, моцна, як нажом, сьціснуў пазногцямі. Я зморшчыўся, але не заплакаў. Я ведаў, што будзе горш. Курылка ірвануў вуха да сябе, сагнуў маю галаву.

-- Глядзі, як дрэнна перапісаў! Дзьве памылкі зрабіў на старонцы. Ну, гавары! Пень, пень! -- гавары.

Закруціў маё вуха, зноў нахіліў галаву й стукнуў ілбом у тое мейсца стала, дзе ляжаў мой сшытак.

-- Лапаць, лапаць! Сьпісаў, лапаць ты! Адкуль сьпісаў?..

Я зрабіў крок назад.

-- Дык ты так!

Курылка схапіў лінейку, стукнуў ёю аб стол. З-пад лінейкі ад удара, здавалася, пасыпаўся пыл. Аловак, што ляжаў на стале, падскочыў і бразнуў на падлогу. Вучні ўздрыгануліся. Коля хіхікнуў. Я сьцяў зубы і яшчэ адступіў, адступіў інстынктыўна. Гэта, як відаць, яшчэ больш раззлавала Курылку.

-- Дык ты так!

Я спалохаўся й рашыў зманіць. Хай ня я напісаў, абы цэлым застацца.

І я ціха прашаптаў:

-- Я-я-я, пан настаўнік, сьпісаў...

-- Ага, сьпісаў, лапаць! Адкуль сьпісаў?..

Я папаўся. Адкуль сьпісаў? Сэрца, я чуў, разрывалася. Слёзы душылі мяне. Адкуль я сьпісаў? Хто паможа сказаць, адкуль-бы я мог сьпісваць? Што рабіць? У вачах пацямнела. У галаве зрабілася пуста. Толькі рукі Курылкі, яго твар, яго чырвоныя, недаспаўшыя вочы я бачу да падрабязнасьці.

-- З кніжкі сьпісаў, пан настаўнік! З кніжкі.

-- З кніжкі!? Зь якой кніжкі!?. -- чую я, быццам скрозь сон. -- З кніжкі! Ах ты, падлюка!.. Ах ты!..

Курылка стукнуў лінейкай па маёй галаве. У вушох зазьвінела, пацямнела ў вачох. Я захістаўся. Курылка ірвануў мяне да сябе, тармасіў мае вушы, але я ўжо нічога ня чуў.

-- Усё роўна! -- мільганула адзіная думка. -- Хай б’е.

Ногі аслабелі, гнуліся ў каленках. Курылка крычаў:

-- Ах ты!.. ах вы... сьвіньні, сьвіньні! У сьвінушнік вас, а ня вучыць...

Праз гадзіну я йшоў дамоў. Вушы гарэлі. Было нудна й сорамна -- неяк сорамна самому за сябе. Мацьвей сустрэў мяне ля сваёй хаты.

-- Прыходзь увечары, будзем пускаць ваўчка.

Мацьвей выняў з кішэні й паказаў мне гэтую цацку.

-- Сам зрабіў?

-- Сам!

Я зьдзівіўся і згадзіўся прыйсці.

Назаўтра ўставаць не хацелася. Ламала ўсё цела. Я сядзеў на зачынку й памалу абкручваў ногі, абуваўся ў лапці. Матка пякла бульбу на сьнеданьне, бацька зьбіраўся ў лес.

-- Ты што -- так позна? -- спытаўся бацька.

-- Пасьпею! -- адказаў я.

Я ўзяў некалькі бульбін у кішэню й выйшаў.

Быў нейкі чорны пахмурны дзень. У стрэхах сьвістаў і выў вецер. Слупы сьнежнага пылу курэлі па вуліцы. Нейдзе выў галодны сабака.

Хадзіць у школу мне зараз здавалася нейкім нудным заняткам. Перад вачыма паўставалі малюнкі ўчарашняга, і ў тумане гэтых малюнкаў выплываў і мільгаў чырвоны твар п’янюжкі Курылкі.

Вось і школа. Адчыніўшы чутачку дзьверы, я заглянуў у дзірачку й прыслухаўся. Заняткі йшлі. Вучні сядзелі, як мёртвыя цені, над партамі. Перад імі кавыляў храмы Курылка. Я зноў прычыніў дзверы і ўспомніў словы Мацьвея, зь якім я ўчора правёў вечар.

-- Не хадзі больш у школу.

-- Бацька будзе біць, -- адказаў я.

-- Эт, бацька... Мой дык -- ані! Каб ты не хадзіў, мы-б насеклі дроў, завезьлі-б у мястэчка й прадалі-б.

-- Не! Я ня буду хадзіць у школу, -- рашыў я.

І страх, учарашні страх, зноў усяліўся ў маё цела, скаваў мне мазгі, затуманіў сьвядомасьць. Мне здавалася, як толькі пераступлю парог, Курылка зноў накінецца на мяне, пачне біць і крычаць.

Але, разам з гэтым, уьзнікла пытаньне: а куды-ж мне ісьці? Вярнуцца дамоў? Немагчыма! Расказаць шчыра бацьку -- той наўрад ці пашкадуе. Пайсьці да Мацьвея? Усё роўна ўведаюць. Куды-ж мне дзецца?

Я выйшаў са школы, прытуліўся да сьцяны й доўга стаяў у задуменьні, паглядаючы ў чорную далячынь... Вецер сварыўся пад страхой, нейдзе ляпаў адарванымі дошкамі.

Раптам у школе затрашчэў званок. Гэта на перапынак. Я скочыў зь мейсца й пабег сьцежкай па сьнезе да кузьні.

Кузьня была на замку. Я сеў на мяліньне, прытуліўшыся плячамі да сьцяны. Доўга й бяз мэты я ўглядаўся ў цёмны небасхіл. Потым выняў з торбы кніжку, паклаў яе на калені й пачаў чытаць. Па сьнежнай корцы сьцелецца пыл. У небе плывуць чорныя воблакі. Вецер шчыпле за рукі, за твар, кідае сьнегам у вочы.

Мне стала холадна. Я паставіў каўнер сьвіткі. Але вецер, здавалася, заходзіў з другога боку, забіраўся пад сьвітку, пад сарочку, як іголкамі, калоў маё цела.

Я далей залазіў у сьвітку й плакаў. Усьлед за тым мне захацелася спаць. Па целе пабегла нейкая млявасьць. Стала цёпла. Сыпучы сьнег мітусіцца перад вачмі, віхрам падымаецца ўгору, сіпіць, паўзе ўсё бліжай і бліжай да мяне, закрываючы ногі. Але мне ня хочацца крануцца. І скрозь сон я бачу, як у віхры разам са сьнегам кружыцца Курылка, ён танцуе, усьміхаецца, ківае пальцам, пагражае. Але я не баюся. Мне прыемна.

-- Ты пісаў! Ты пісаў! -- сіпіць настаўнік, як сьнег. -- Ты адкуль сьпісаў?

-- Я ня сьпісаў. Ня сьпісаў я! -- крычу. -- Сам шмат думаў. Сам шмат працаваў. Рад быў... Быў рад, што напісаў...

І яшчэ горш заліваюся сьлязмі. Яны, сьветлыя і цёплыя, коцяцца па твары, пападаюць у рот. Я не страсаю іх. Мне прыемна, салодкая млявасьць разьлілася ў целе. А на сэрцы радасьць і спакой.

Раптам я бачу, Курылка спыніўся. Віхры сьнегу завылі каля ног. А Курылка ўсё бліжай і бліжай плыве да мяне.

-- Хадзем! Хадзем у школу! Ты добра вучыўся... Старанны...

Мне прыемна ад гэтага, я больш плачу й крычу...

-- Не пайду! Не пайду... я-я-я... сам напісаў...

Мне хочацца адпомсьціць настаўніку...

Прачнуўся я ўжо дома. Ля мяне стаяў каваль Іцка і матка. Твар гарэў агнём. Балюча стукала ў віскох. Ногі й рукі закручаны ў анучы. Яны тоўстыя, як бярозавыя калоды, і баляць. Матка кажа:

-- А мае дзетачкі! Што гэта такое з табой?

-- Не чапайце яго! -- кажа Іцка. -- Не чапайце! Зьмёрз трохі... Хлопец зьмёрз... Хай пасьпіць.

Назаўтра ў мяне гарэла ўсё цела. Ламала рукі й ногі. Галава, здавалася, была наліта волавам, нацягнута абручамі. Матка давала нешта цёплае піць. Яно было горкае й жоўтае. Бацька злаваў і лаяўся.

-- Каўзель! Каўзель усё гэта! І-і-іх! Лапцей не набрацца.

Я рашыў маўчаць да канца.

Увечары зноў прыйшоў Іцка.

-- Ну, як малы? -- спытаў у бацькі.

Умяшалася матка.

-- От, дзякаваць добраму чалавеку. Прынёс хлопца на руках, выратаваў. А мой ты Іцачка! А мае вы дзетачкі!

Далей Іцка расказваў:

-- Іду гэта ў кузьню, бачу: сядзіць хлопец, кніжку чытае. Думаю: што-б гэта значыла? Падыходжу. «Ты што?» -- кажу. Маўчыць і не шавяльнуўся. «Што такое?» Падыходжу бліжэй, рукі на кніжцы й белыя нейкія, нібы косткі; на твары -- ручаёчкамі замерзьлі сьлёзы. Тармаснуў -- рукі аж зьвіняць! А сэрца, чую, яшчэ трапечацца. Тармаснуў другі раз. «Не пайду. Не пайду. Я пісаў...» -- крычыць. Ды так неразборчыва, нібы праз сьлёзы, што я сам ледзь не заплакаў. «Э-э-э! Справа кепская!» Я за яго -- ды праз агароды, нацянькі. Бягу й баюся: хаця-б хутчэй! А тут ужо матка, вось яно як...

Іцка падумаў і дадаў:

-- Кепскі пан настаўнік. Ах, які кепскі...

Бацька замаргаў вачыма.

Я хварэў аж да вясны.

Курылка ўвесь час рыхтаваўся паступаць вучыцца далей. Увесну ён паехаў у Вільню. У вёсцы казалі: «Пайшоў наш настаўнік у афіцэры». На самай-жа справе, як потым казала настаўніца, ён паступіў у юнкеры.

Настаўніца прыехала позна. Гэта была маладая, але ўжо худаватая, нібы пажылая, жанчына.

З першага-ж дня яна загадала называць яе ня йначай, як Вера Аляксандраўна. Апрача таго, вывела з школы жарству, як метад выхаваньня, і менш білася лінейкай. Усё-ж білася.

Праўда, каб баяліся й добра вучыліся, яна праз дзень пасылала Колю, сына млынара, на балота па розгі. Пучок гнуткіх лазовых пруцікаў заўсёды ляжаў у яе на стале.

Але ўсё-ж было вальней, чым пры Курылцы. Што датычыць да пруцікаў, дык мы іх, як выходзіла настаўніца з клясы, хавалі ці проста кідалі ў печ. Усё-ж вучыліся лепш, чым раней, і некалькі вучняў, у тым ліку і я, у гэтым годзе рыхтаваліся да экзаменаў.

Апрача заняткаў з дзецьмі, Вера Аляксандраўна імкнулася наладзіць нейкую працу і з дарослымі, з бацькамі вучняў.

Аднаго разу, неяк увечары, яна сабрала ў школу нас і бацькоў і чытала нейкую кніжку, здаецца, «Вечера на хуторе бліз Діканькі» Гогаля.

Мужчыны, мусіць, не разумелі і дрэнна слухалі. Настаўніца сказала:

-- Вось вы ня слухаеце, а жывеце, як сьвіньні. Вучыцеся жыць. Жыць трэба лепш!

Бацькі крануліся. Пасыпаліся пытаньні. Школа загула.

-- Як лепш жыць?

-- Навучы!

-- Гаворка!..

Адзін навет сказаў:

-- Лепш жыць?! Зямля наша ў пана. Скажы нам, парай, як зямлю атабраць?

Настаўніца спалохалася. І «сход» разагнала.

Як відаць, пра гэта здарэнне пранюхаў поп. У хуткасьці ён прыехаў у школу. Пакуль поп злазіў з вазка і йшоў, Вера Аляксандраўна мітусілася ў класе.

Поп пачаў экзаменаваць нас па гісторыі. У нашай трэцяй групе спытаў:

-- Ад чаго на Русі была «смута»?

Усе маўчалі. Кожны баяўся сказаць, каб не памыліцца. Я задумаўся.

Мой дзед часта расказваў нам, дзецям, як цяжка жылося пры прыгоне. Расказ дзеда мяне хваляваў. Я ўяўляў малюнкі бунту сялян супроць памешчыкаў і пытаўся ў дзеда:

-- А што рабіў цар?

-- Цар? Што цару! Ён сам быў памешчык.

-- Дык народ быў супроць цара?

-- От, які ты! -- дзівіўся дзед. -- Табе ня трэба гэтага ведаць.

Дзед змаўкаў, але расказы яго заставаліся ў памяці. Я рабіў вывад, што памешчыкі душылі сялян, а цар дапамагаў памешчыкам, і народ быў супроць цара. Зараз я ўспомніў пра гэта і зблытаў з тым, што чуў у школе аб «смутным часе». Мяне нібы хто падбухторваў падняць руку.

-- Ну! -- сказаў поп.

-- Ад таго, што народ не хацеў цара...

Поп зморшчыўся, бліснуў чорныма вачымі на Веру Аляксандраўну й моўчкі паехаў. Вера Аляксандраўна плакала. Я дагадаўся, што віной гэтаму мой адказ. Мне было шкода настаўніцы.

Настаўніцу выклікалі ў мястэчка праз два дні, і больш яна не вярталася. А праз некалькі дней ад нечага рабіць я ляжаў на печы з кніжкай. Раптам у хату ўвайшоў ураднік. Бацька падняўся насустрач.

-- Цябе патрабуюць у мястэчка! -- сказаў ураднік.

-- Мяне?! -- зьдзівіўся бацька.

-- Ну, а каго-ж?

Ураднік зірнуў на печ, падміргнуў неяк хітра мне. У мяне забілася сэрца. Мне было й страшна, і нейкая злосць, якую я ня мог перамагчы, брала за сэрца. Бацька апранаў новы кажух.

-- Завошта? -- спытала матка.

Ураднік маўчаў, надзьмуўшы чорныя вялікія вусы.

Матка пачала плакаць. Як толькі бацька апрануўся й дрыжачымі рукамі пачаў адразаць кавалак хлеба, матка заплакала ўголас.

-- Куды?.. За што?..

За ёй заплакалі дзеці. Сэрца маё ня вытрымала. Я задыхаўся й ня мог стрымаць сябе. Схапіўшы качалку, я босы саскочыў зь печкі і з плачам і грозным крыкам кінуўся на ўрадніка. Той адштурхнуў мяне нагой, крыкнуў:

-- Шчанё!

Потым узяўся за нагайку. Але бацька ўвесь пачарнеў, суха й коратка папярэдзіў:

-- Не чапаць!

У хату ўвайшоў дзед. Дзед мой быў вельмі высокі і здаровы. Ураднік схаваў нагайку.

Калі выйшлі на двор, ураднік убачыў, што ў каня перарэзаны лейцы.

-- Хто нарабіў? Га! Хто? -- пытаўся ён гучна.

Бацька паціскаў плячамі. Лейцы зьвязалі й паехалі. Пасьля гэтага ў хаце было так нудна, нібы на лаўцы ляжаў нябожчык.

-- Сабакі! Крумкачы! Як чорныя крумкачы, носяцца... -- крычаў бацька ўвечары, калі вярнуўся зь мястэчка й нешта пачаў гаварыць матцы. Я хацеў падслухаць, але бацька грозна тупнуў нагой і адагнаў. Яшчэ некалькі разоў бацьку патрабавалі ў мястэчка.

А Мацьвей пасля мне прызнаўся, што лейцы перарэзаў ён тады, калі ўраднік быў у нас у хаце.

-- Навошта? -- спытаў я.

-- А так.

Пасьля гэтага мы зноў ня вучыліся тыдні тры. Колю й Ніну тады-ж аддалі вучыцца ў горад. Куды ім з намі! Потым, якраз к новаму году, зноў прыслалі настаўніцу.

Зноў пачаліся заняткі. Да экзамену новая настаўніца рыхтавала нас траіх, больш паспяваючых: мяне, Нічыпара й сірату Алёшу.

Уся ўвага была адведзена нам. Мы даганялі прапушчанае за тры тыдні. У школе мы займаліся цэлы дзень. Потым заняткі канчаліся, вучні ішлі дахаты, а мы зноў прыходзілі ўвечары.

Мы рашалі задачы, пісалі пад дыктоўку, займаліся гісторыяй, малявалі.

Настаўніца дамагалася, каб у нашым пісаньні ня было ні адной памылкі. Але гэта ніяк не ўдавалася. Літара яць заразала нас. Тады настаўніца садзіла нас у кружок каля лямпы і загадвала вучыць усе так званыя карэнныя словы напамяць. Мы хорам паўтаралі: «звёзды, сёдлы, гнёзды»... А пісалі іх праз яць: «звºзды, сºдлы, гнºзды». Нам здавалася гэта дзікім.

Была блытаніна й з напісаньнем літары «ы» пасля «р». Гэты склад у некаторых словах выгаварваўся цьвёрда, а пісаць трэба яго мякка, праз «і». Мы ніяк не маглі запомніць гэтага правіла, і настаўніца таксама загадвала вывучаць напамяць словы: пры... вры... жры...

Я яшчэ не паправіўся, як сьлед, ад хвароб і з набліжэньнем экзамену слабеў і слабеў. Урэшце зусім страціў сілы. Бывала, вучні гуляюць на перапынку, а я з клясы зусім ня вылажу. Думкі аб «яць» ня выходзілі з галавы. Гэта літара, здавалася, усюды са мной. Яна точыць маё сэрца і, як балячка, раз’ядае цела, кручкамі разрывае мазгі.

Перад самай вясной я зусім захварэў. Часта ў клясе страшэнна кружылася галава. З вачэй сыпаліся іскры, і плылі кругі: зеленаватыя, сінія, агнявыя. Я зрабіўся маўклівым. На ўроках часьцяком ня мог адказаць таго, што добра ведаў.

Была пераменка. Дзеці з крыкам, як галкі, насіліся па двары, а я схіліў галаву на парту й сядзеў нярухома. Падышла настаўніца.

-- А ты чаго ня гуляеш?

Я ўзьняў галаву і, мусіць, дзіка глянуў на настаўніцу. Празь мінуту яна паклікала вучняў і загадала:

-- Выцягніце яго ды добра адкамячце!

Вучні падхапілі мяне і, як мурашкі трутня, пацягнулі на двор. Я не спрачаўся.

-- Растармасіце яго! Дайце! Дайце!

Дзеці рады.

Яны камечаць сьнежкі, б’юць імі мяне. Я ляжу на сьнезе й плачу. Сам ня ведаю, чаго плачу.

Пасьля гэтага я некалькі дзён зноў не хадзіў у школу. Але й тут не пакідала літара «яць». Яна стаяла перад вачыма, нібы крывілася, усьміхалася, пагражала мне сваімі рожкамі...

Вось і вясна на дварэ. Буслы ў чырвоных ботах мераюць поле. На загонах цягнуцца худыя коні. Рыпіць саха.

-- Но-о-о! Каб цябе! -- чуюцца крыкі на палосах.

Нас пачалі адрываць ад заняткаў усё часьцей і часьцей. Настаўніца злавала. Урэшце Алёша зусім кінуў вучыцца. Я зайздросьціў яму.

Заўтра экзамен. На дварэ мажуць колы павозкі. Бегае настаўніца то да нас, то ў школу. Дзед мой, які павязе нас на экзамен, накладае ў торбу харчы. Матка дала мне чыстую адзежу. А як-жа? Ого! Хлапец едзе на экзамен, да чужых людзей, за трыццаць вёрст ад свае вёскі, -- трэба-ж хлопца прыбраць!

Вось мы й выехалі. Бацька нешта шапнуў дзеду й грозна папярэдзіў мяне:

-- Глядзі-ж! А то... шкуру зьдзяру.

У Выдрыцу, дзе павінен адбыцца экзамен, мы прыехалі рана. Пастух выганяў у поле кароў. Ля кожнай хаты ён спыняўся, падымаў трубу ўгару й трубіў. Труба аблівалася ўзыходзячым сонцам і ярка блішчэла.

-- Хутка экзамен, -- падумаў я. -- Як-бы так уцячы?!

Мы заехалі ў маленькі дворык. Усю ноч ліў дождж. Мы былі мокрыя. Старая бабулька, гаспадыня тае хаты, мне й Нічыпару сказала:

-- Лезьце на печ, пасьпіце! Яшчэ рана!

Мы палезьлі. Дзед мой павёў пасьвіць коні. Настаўніца некуды зьнікла. Я быў змораны й хутка заснуў.

У дарозе настаўніца нам расказвала, хто будзе на экзамене, як будуць пытацца і як трэба адказваць. Я ўжо ведаў, што ў камісіі будуць папы, земскі начальнік, прыстаў і яшчэ нейкія страшныя людзі. Ужо тады я прыдумваў прычыну для ўцёкаў.

Пасьля сну ў галаве пасьвятлела. Я надумаў такі плян: прабадзяцца дзе-небудзь гадзіны тры, нібы незнарок, нібы заблудзіўшыся, з такім разьлікам, каб прыйсьці ўжо ў канцы экзамену. Такім чынам я спадзяваўся выратаваць сваю шкуру і ад бацькі.

Я нікому нічога не сказаў, выйшаў на двор, пералез цераз плот, улез на нейкі нізенькі хлеўчык і азірнуўся навокал. Лес быў далёка. Але тут-жа, за вёскай, сярэбранай істужкай круцілася па залітым сонцам зялёным лузе рачушка. Дзе-нідзе, схіліўшы галовы, над ёй стаялі вербы. Я рашыў схавацца пад гэтымі дрэвамі.

Я сядзеў пад вярбой і глядзеў на свой цень у люстэрку вады. Па твары каціліся кроплі сьлёз. Яны пападалі ў рот, мачылі вочы, і мне неяк рабілася прыемна. Тут-жа, на лузе, пасьвіліся коні. Барабанілі званкі ля іх шыяў. Між імі хадзіў спутаны наш белагрывы й Нічыпараў гняды.

-- От, я сяду на каня й паеду дамоў, -- падумаў я.

Раптам на вуліцы пачуўся крык. Усьлед за тым на луг выбег Нічыпар, за ім -- дзед, за дзедам, як качка, на высокіх абцасах кавыляла, спатыкаючыся, настаўніца. Я дагадаўся, што шукаюць мяне. Дзе мне дзецца? Уцячы! Ужо позна. Убачаць. Сядзець на мейсцы? Значыцца, выдаць намер. А дзед скажа потым бацьку. А бацька?.. Ой, і бацька! Я рашыў выдаць свае сховы, нагнуўся над рэчкай і стаў мыцца. Крышталёвая вада змыла сьлёзы з твару. Мяне ўбачылі!

-- Што ты робіш тут?

-- Чаго ты ўцёк?

-- Дзе ты быў?

Усе пыталіся разам. Я сказаў:

-- Прыйшоў памыцца.

Дзед зірнуў мне ў твар, але нічога ня ўбачыў. Уцячы не ўдалося.

Мы ішлі ў школу. Сонца схавалася за невялікае воблачка, і на зямлю лёг цень. У мяне балюча сьціснула грудзі. Цямнела ў ваччу. Настаўніца, як відаць, угадала мой настрой. Яна сказала:

-- Ты ня бойся! Яны ня ўкусяць цябе.

Я падумаў: «Укусяць, гэта нічога...»

А яна навучала:

-- Ты ўсё ведаеш. Кажы, што будуць пытацца, вось і ўсё...

Гэтыя словы яшчэ горш палохалі мяне.

Мы падняліся па ўсходцах на ганак. У калідоры настаўніца спынілася, прапусьціла ўперад Нічыпара, а мяне затрымала. Яна ўзяла аднекуль з кутка белы кубачак і працягнула мне.

-- На, выпі! Гэта нічога, салодка.

Я спачатку адмаўляўся, потым выпіў. Настаўніца ўсьміхнулася. Адразу-ж мне стала нібы весялей. Нешта цёплае і прыемнае цякло па жылах, бадзёрыла сэрца, стукала ў скроні. Стала горача ўнутры.

-- Ну, а зараз ідзі, -- сказала настаўніца. -- Толькі не забудзься, як толькі ўвойдзеш, направа пакланіцца старэйшаму папу зь вялікім крыжам на грудзёх. Я ўвайшоў і адразу ўбачыў папа з крыжам. Я бухнуўся яму ў ногі. Поп не зьвяртаў на мяне аніякай увагі. А настаўніца не сказала: доўга ляжаць перад папом ці зараз-жа падняцца. І я ляжаў. Настаўніца ўвайшла ўсьлед за мной і кранула мяне нагой. Я падняўся. Настаўніца ўказала мне мейсца ля Нічыпара. Потым я даведаўся, што той, каму я кланяўся, -- вялікі папоўскі начальнік, і застаўся вельмі давольным маёй увагай да яго.

У клясе было каля дваццаці вучняў з розных царкоўна-прыходскіх школ нашай акругі. За сталом, пакрытым зялёным сукном, сядзелі члены камісіі. Той стары, якому я кланяўся, быў пасярод. Абапал яго два папы, маладзейшыя й па ўзросце і, як відаць, па чыну. Каля іх, з аднаго боку, у чорным касьцюме, зь вялікімі рыжымі вусамі, якія штомінуты шавяліліся ў бакі, як у сома, сядзеў земскі начальнік. З другога -- прыстаў у залатым пенснэ, з пагонамі, зь вялікім шнурам праз грудзі і з шабляй. Ён часта перакладаў нагу на нагу. Зьвінелі шпоры. Каля яго з чорнымі, страшэнна надзьмутымі вусамі, аблакаціўшыся на стол, сядзеў ураднік. Усе здаваліся страшней адзін другога.

Пачаліся экзамены. Спачатку былі закрытыя задачы. Нягледзячы на тое, што ад нечага выпітага ў мяне ўсё больш і больш шумела ў галаве, з задачай я справіўся амаль першым, але вось усьлед за задачай той старэйшы, якому я кланяўся, паклікаў нашу настаўніцу. Я ўвесь аж загарэўся. Мусіць, памылку ў задачы ўляпіў?! Што гэта будзе? Але, бачу, настаўніца ўсьміхнулася. Поп узяў да сябе паперку, на якой, пасьля я ўбачыў, стаялі ўсе прозьвішчы вучняў. Потым паклікаў мяне.

-- Прапаў! -- пранеслася думка ў мазгох.

І, разам з гэтым, сэрца ірванулася, здалося, у бакі. Галава павяла ўправа. Ногі нібы раскірэчыліся, не хацелі ісці. Я абапёрся аб парту, выйшаў на клас, стаў перад камісіяй. Я адчуваў, як дрыжэлі мае павекі.

Старэйшы запытаў яшчэ раз прозьвішча, імя, імя па бацьку, колькі год і пачаў экзаменаваць. Я адказваў. Ён прасіў гаварыць мацней. Што ён пытаўся, ні тады, ні цяпер я сказаць не магу. Пытаньне пападала ў адно вуха, я адказваў, і яно ляцела далей, праз другое. І як я адказваў, таксама ня памятаю. Больш за ўсё мне запомніўся твар старога, таго, што пытаўся. І цяпер я помню яго намазаныя нейкай тлустасьцю бліскучыя чорныя валасы, рабаватыя тоўстыя шчокі, чорныя бровы й вочы, вялікі, пасінелы на кончыку нос.

Чым больш стаяў я перад камісіяй, чым больш пыталіся ў мяне, тым больш і больш разьбірала выпітае. Тым мацней і мацней кружылася ў мяне галава.

Урэшце падлога, здавалася, кранулася ў мяне пад нагамі, усё загушкалася, закружылася навакол. Стары і ўся камісія перавярнуліся ўверх нагамі й паплылі ў нейкім тумане. Твары іх расплываліся, толькі вочы сачылі за мной. Потым усё зьмяшалася, здавалася, загуло й паляцела ў нейкую прорву. Я хацеў крыкнуць, але да вушэй, нібы аднекуль здалёку, данеслася:

-- Хопіць!

Пакаціліся сьлёзы. Я выскачыў на двор. У галаве стаяў нейкі чад. Мяне ірвала. Балеў жывот. Гарэла ў грудзёх, у роце была кісла і сьлізка. Але хутка мяне ўзяў у свае абдымкі сон.

Ні мы, ні настаўніца ня ведалі, вытрымаў я экзамен ці не.

Бацька неяк сказаў:

-- Што-ж, наймайся ганяць у поле жывёлу!

Мы з Мацьвеем наняліся пастухамі.