Хобіт, або вандроўка туды і назад

Частка 13 НЕ ДОМА

Атым часам гномы сядзелі ў поўнан цемры, i цшіыня вісела над імі нібы кавадла. Амаль нічога не елі яны і амаль увесь час маўчалі. Колысі часу прайшло, падлічыць не маглі і ледзь адважваліся варухнуцца, а рэха іх шэпту бегла ў глыбіню ды адбівалася ад сценаў. Калі засыналі, то прачыналіся ў той самай цемры і цішыні. Здавалася, дні і дні прайшлі ў бязмэтавым, бессэнсоўным чаканні, і гномы, і хобіт ледзь не задыхнуліся, не атруціліся цяжкім паветрам; чакаць далей сталася зусім не-выносна. Яны б нават узрадаваліся гукам цмокава вяртання да пячоры. Цішыня палохала, бо здавалася цмокавай пякельнай хітрасцю, але ж немагчыма ўвесь час сядзець і чакаць.

— Давайце паспрабуем выйсці, — сказаў нарэшце Торын. — Я жадаю альбо адчуць свежае паветра, альбо памерці. Я хутчэй загіну ад цмокавых кіпцюроў на волі, чым задыхнуся тут нібы пацук!

Так што некалькі гномаў прабраліся туды, дзе раней былі дзверы. Але ж знайшлі верхні канец тунеля зусім раструшчаным і заваленым каменным друзам. Відавочна, ні ключ, ні магутныя чары больш дзверы не адчыняць.

— Мы трапілі ў пастку! — застагналі гномы. — Усё, усё згубленае. Мы загінем тут.

Але ж нейкім чынам, менавіта калі гномы дайпілі да най-горшага адчаю, Більба адчуў сэрцам нейкую палёгку, надзею, быццам нешта надзвычай цяжкое звалілася з-пад ягонай камізэлькі.

— Ну, ну, не трэба! — сказаў ён. — Пакуль жывеш, датуль ёсць надзея, як звычайна казаў мой бацька, ды яшчэ дадам, што сапраўды трэці раз за ўсё сплачвае. Я пайду ўнiз яшчэ раз. Двойчы я быў там, ведаючы, што мяне чакае цмок, таму вазьму на сябе рызыку нанесці яшчэ адзін візіт, калі цмока, можа, і няма. Ва ўсялякім разе, адзінае выйсце — уніз. I гэтым разам, здаецца мне, лепш вам усім скіравацца разам са мною.

3 адчаю ўсе згадзіліся, і Торын першы пайшоў побач з Більба.

— Зараз асцярожна, — прашаптаў хобіт, — і як мага цішэй! Можа, Драка і няма ў пячоры, але ж, можа стацца, ёсць. Не трэба рызыкаваць без прычыны!

Уніз рушылі яны, уніз і ўніз. Зразумела, у майстэрстве ціхага руху гномы ў аніякае параўнанне з хобітамі не ідуць, і пыхкання, і шоргату нарабілі яны досыць, а рэха ўсё гэта разнесла ды ўзмацніла. Але, хоць Більба і прыпыняўся ледзь не кожную хвіліну, прыслухоўваючыся, што там унізе робіцца, адказам была паўнюткая цішыня. Калі ж, па меркаваннях хобіта, наблізіліся да канца тунеля, Більба насунуў пярсцёнак ды пашыбаваў наперад. А магія і не патрабавалася — у такой цемры ўсе былі нябачнымі, з пярсцёнкам ці без яго. Фактычна, такая ўжо паўнюткая, чорная была там цемра, што хобіт і канца тунеля не пазнаў. Раптам ягоная рука не знайшла сцяны, хобіт спатыкнуўся ды пакаціўся кулём у залю!

Ён доўгі час ляжаў на падлозе ды не адважваўся варухнуцца. Нічога вакол не рухалася. Ані водблеску святла навокал! Нарэш-це, узняўшы галаву, заўважыў ён цьмянае белаватае ззянне, недзе далёка ў змроку, высока над ягонай галавой. Бясспрэчна, тое не было іскрай цмокавага полымя, хоць цяжкі смурод Дракавы адчуваўся, і нават на язык трапіў гэты брудны смак.

Неўзабаве невыноснае чаканне абрыдла небараку. Сілы пакінулі яго.

— Каб цябе, гад лятучы! — прапішчэў ён. — Канчай гуляцца ў хованкі са мною! Запалі святло і з'еш мяне, калі злавіць здолееш!

Слабое рэха пабегла па залі, аднак адказу не было. Більба ўзняўся і раптам зразумеў, што не ведае, у якім напрамку рушыць.

— Каб яго, лускатага, у якія-такія гульні ён гуляе? — сказаў хобіт сабе. — Відавочна, дома яго сёння няма. Калі Ойн з Глойнам не згубілі сваіх крэсіваў, можна святла трошачкі зрабіць ды зірнуць навокал, пакуль спакойна.

— Святла! — закрычаў ён. — Ці можа хто-небудзь запаліць агонь?

Гномы, зразумела, вельмі напалохаліся, калі Більба з грукатам скаціўся па прыступках у залю, і сядзелі, збіўшыся ў кучу, там, дзе хобіт пакінуў іх.

«Ш-ш-ш, ш-ш-ш», — сказалі яны, пачуўшы ягоны голас, і хоць дапамаглі хобіту знайсці сябе ў цемры, доўгі час нічога атрымаць ад іх было немагчыма.

У рэшце рэшт, калі Більба пачаў тупацець ды вішчэць што сілы: «Святла!», Торын з неахвотаю згадзіўся і выправіў Ойна з Глойнам забраць пакункі з верху тунеля. Праз нейкі час зіхоткі агеньчык паказаў, што яны вяртаюцца — Ойн з маленькай сасновай паходняй у руцэ, Глойн з кіпаю паходняў пад пахай. Хутка Більба ўзяў адну ў руку й падышоў да выхаду, але ж пераканаць гномаў запаліць астатнія так і не здолеў. Як далікатна растлумачыў Торын, спадар Торбінс яшчэ выконваў свае абавязкі афіцыйнага ўзломшчыка і даследчыка. Калі надумаў ён на ўласную рызыку запаліць паходню — калі ласка. Гномы па-чакаюць вынікаў у тунелі. Таму паселі яны каля выхаду і сталі чакаць.

Убачылі яны маленькую цёмную постаць хобіта, які крочыў праз залю, трымаючы слабы агеньчык паходні. Пакуль Більба яшчэ быў непадалёк, раз-пораз гномы бачылі пробліск ззяння ды чулі бразганне, калі хобіт спатыкаўся аб які-небудзь залаты выраб. Потым агеньчык паходні, падскокваючы, стаў узнімацца. Більба караскаўся на вялікую кучу скарбаў. Спрытна дасягнуў ён вяршыні і пайшоў далей. Гномы бачылі, як ён спыніўся, нахіліўся на хвілінку, але чаму, яны не зразумелі.

А нахіліўся Більба па Аркенстон, Сэрца Гары. Більба зда-гадаўся, што гэта ён — па Торынавым апісанні. Наўрад ці два такія камяні знайшліся б нават у такой цудоўнай скарбніцы, нават у цэлым свеце. Пакуль хобіт караскаўся, белае ззянне цягнула яго нібы магніт, вяло да сябе. Павольна за бляскам разгледзелі ягоныя вочы невялікі шар, нібыта зроблены з бялюткага, празрыстага святла. Калі падышоў бліжэй, заўважыў, што паверхня каменя мігціць зіхатлівымі іскрамі мноствам колераў, фарбы дрыжаць і скачуць у святле паходні. Калі ж Більба зірнуў добра, яму сцяла дыханне. Незвычайны самацвет ззяў уласным халодным святлом, гномы апрацавалі, агранілі яго ў пракаветныя часы, і з тых дзён камень піў усё святло, якое трапляла на яго, і вяртаў тое святло ззяннем тысячы іскраў ільдзістага полымя, што адсвечвала ўсімі колерамі вясёлкі.

Знянацку Більбава рука сама сабою пацягнулася да каменя, нібы прыцягнутая чарамі. Маленькая рука не здолела абхапіць цяжкі камень, але ж падняла-такі і запхнула ў найглыбейшую кішэню.

Більба аж вочы заплюшчыў, калі тое рабіў. «Вось цяпер я сапраўдны ўзломшчык! — падумаў ён. — Але ж трэба сказаць пра камень гномам… калі-небудзь. Яны казалі, я сам магу вы-браць сваю частку, дык вось яна, тая частка, а ім няхай застаецца ўсё астатняе!» Нядоўга няёмкая думка турбавала яго: відыць, пра-панаваны яму выбар наўрад ці ўключаў і гэты дзівосны камень, і што шмат клопату з таго выйдзе. Але ж тое было толькі прад-чуванне.

Більба рушыў далей. Злез з іншага боку вялікай кучы — іскарка ягонай паходні зніьсла з уважлівых гномскіх вачэй. Аднак хутка яе заўважылі зноў. Більба ішоў праз залю.

Ён ішоў, пакуль не дасягнуў вялікіх дзвярэй з іншага краю залі і тут з асалодай удыхнуў свежае паветра — аднак і паходня ад скразняку ледзь не згасла. Палахліва хобіт вызірнуў за дзверы і заўважыў у змроку вялізны праход ды шырокую лесвіцу, яе прыступкі знікалі наверсе ў цемры. Пакуль што цмока не было ні відаць, ні чуваць. Толькі Більба намерыўся павярнуцца ды пайсці назад, як нешта чорнае наскочыла на яго з цемры, кранула твар. Більба завішчэў і рынуўся прэч, спатыкнуўся, захістаўся ды зваліўся на падлогу. А паходня ягоная ўпала, перавярнуўшыся, ды згасла!

— Ну, толькі кажан, і ўсё. Спадзяюся, што ўсё, — сказаў ён да сябе. — А што цяпер рабіць? Дзе Поўнач, Поўдзень альбо Ўсход з Захадам?

— Торын! Балін! Ойн! Глойн! Філі! Кілі! — закрычаў ён так гучна, як мог, — а пачуўся слабенькі шоргат у неабсяжнай чорнай прасторы. — Паходня згасла! Хто-небудзь, ідзіце да мяне, знай-дзіце мяне! Дапамажыце мне!

На нейкі момант мужнасць яго пакінула.

Гномы ледзь пачулі ягоны крык, а зразумелі толькі «дапа-мажыце».

— Зямля і нябёсы, што там здарылася? — спытаў Торын. — Зразумела, не цмок, а тое б ён ужо не вішчэў.

Гномы пачакалі хвіліну-другую, аніякага цмокавага шуму не пачулі, нічога ўвогуле не пачулі, акрамя далёкага хобіцкага вішчэння.

— Ідзіце хто-небудзь, прынясіце паходню ці дзве! — загадаў Торын. — Здаецца, трэба ісці і дапамагаць нашаму ўзломшчыку.

— Ну, зараз наша чарга дапамагаць, — сказаў Балін, — і я з ахвотаю. Тым больш, што, здаецца мне, — аніякай небяспекі цяпер няма.

Глойн запаліў яшчэ некалькі паходняў, усе выпаўзлі з тунеля і пайшлі ўздоўж сцяны. Хутка сустрэлі Більба, які ішоў насустрач. Да яго хутка вярнуўся цвярозы розум, калі ён убачыў агеньчыкі паходняў.

«Толькі кажан ды згаслая паходня, нічога небяспечнага», — растлумачыў ён у адказ на пытанні. Хоць гномы і ўздыхнулі з палёгкай, але ж крыху раззлаваліся, што напалохаліся з пустога. Але што б яны сказалі, калі б у гэты момант хобіт распавёў пра Аркенстон — не ведаю. Нават пробліскі тых скарбаў, якія заў-важылі на шляху да Більба, зноў распалілі полымя ў іхных сэрцах, а калі сэрца гнома, нават найбольш паважанага ды паважнага, раздражніць золатам ды самацветамі, ён робіцца дзёрзкім і лёгка можа зрабіцца шалёным.

Сапраўды, нікога пераконваць не было патрэбы. Усе разам выказалі жаданне і залю даследаваць, пакуль ёсць магчымасць, і паверыць у тое, што Драк недзе далёка. Кожны падхапіў запаленую паходню, а калі добра паглядзелі навокал, і на страх забыліся, і нават на асцярожнасць. Размаўлялі ўголас і крычалі адзін да аднаго, калі знаходзілі старыя каштоўнасці ў кучах і каля сценаў, разглядалі, мацалі і гладзілі.

Філі з Кілі развесяліліся і, зняўшы са сценаў залатыя арфы (іх там вісела мноства) са срэбнымі струнамі, пачалі граць. Арфы былі чароўныя, таму не расстроіліся, дый цмок меў малую цікавасць да музыкі. Па цёмнай залі разнеслася мелодыя, якой гэтыя сцены не чулі доўгія, доўгія часы. Астатнія былі болын практычныя, яны набівалі самацветамі кішэні, а што не маглі запхнуць, выпускалі з пальцаў, уздыхаючы. Торын не апошні быў сярод іх, але большасць часу шукаў ён там і тут нешта, што ніяк не знаходзілася. Гэта быў Аркенстон, аднак, Торын нікому пра тое пакуль не распавядаў.

Гномы паздымалі са сценаў латы ды ўзброіліся. Зараз Торын выглядаў сапраўды па-каралеўску: у брані з пазалочаных сталь-ных кольцаў, з сякераю на срэбным цаўі, у папрузе, аздобленай чырвонымі камянямі.

— Спадар Торбінс! — закрычаў ён. — Вось першая частка тваёй узнагароды! Скідай старыя лахманы, апранай гэтае!

3 такімі словамі ён апрануў Більба ў маленькую кальчужную кашулю, якую зрабілі для нейкага маладога эльфійскага прынца шмат часоў таму. Вырабілі яе са срэбнай сталі, якую эльфы завуць «міфрыл», а да кашулі яшчэ дадавалася папруга, упрыгожаныя перлінамі і крышталем. Лёгкі шалом са скуры, якую ўзмацнялі стальныя кольцы і ўпрыгожвалі па краі белыя каменні, быў насунуты на хобітаву галаву.

«Цудоўна, — падумаў хобіт, — але ж, здаецца мне, выглядаю я проста блазанам. Як бы з мяне смяяліся дома, каля Торбы! А ўсё роўна хочацца зірнуць у люстэрка!»

Усё ж спадар Торбінс не так страціў розуму з-за скарбавых чараў, як гномы. Задоўга да таго, як гномы стаміліся даследаваць скарбы, натомлены хобіт сеў на падлогу ды пачаў крыху нервова разважаць, чым жа справа скончыцца. «Добрую частку тутэйшых каштоўных куфляў, — думаў ён, — я б адцаў за глыток чаго-небудзь узбуджальнага з Беарнавай драўлянай місы».

— Торын! — крыкнуў ён уголас. — Што далей? Мы ўзбро-іліся, але ж калі зброя ды латы дапамагалі супраць Драка Найжудаснейшага? Скарбы яшчэ не нашыя. Мы не золата шукаем цяпер, а выйсце, і надта ўжо доўгі час мы спакушалі ўдачу!

— Праўду кажаш! — адказаў Торын, вярнуўшыся да розуму. — Хадзем! Я правяду вас. I за тысячу гад оў я не забыўся б шляхоў свайго палацу.

Потым ён склікаў астатніх, усе сабраліся і, трымаючы паходні над галовамі, пайшлі да дзвярэй — не без уздыхаў ды позіркаў назад.

Бліскучыя латы схавалі пад старой вопраткай, на яркія шаломы насунулі падраныя капелюшы, і пакрочылі адзін за адным за Торынам шэрагам дрыготкіх агеньчыкаў. Шэраг той часта спыняўся, прыпыніўшыся ж, усе з жахам прыслухоўваліся, ці не вяртаецца цмок дахаты.

Хоць усё навокал папсаваў, забрудзіў і спаганіў цмок, бадзяю-

чыся з логава ў логава (знішчыў і мэблю, і фарбы, і ўпрыгожан-ні), Торын пазнаваў кожны калідор і паварот. Кампанія караскалася па доўгіх лесвіцах, збочвала, спускалася па шырокіх, з гучным рэхам тунелях, паварочвала зноў ды караскалася па лесвіцах, і зноў караскалася па лесвіцах. Тыя былі гладкія, шырокія, дабротныя, вычасаныя проста з горнага цела, і па іх гномы з хобітам ішлі ды ішлі ўгару. Ніводнай жывой істоты не заўважылі, толькі дрыготкія цені ўцякалі ад святла паходняў і трапяталі на скразняках.

Для хобітавых ног тыя бясконцыя прыступкі не надта пады-ходзілі, і Більба неўзабаве адчуў, што далей ісці не можа — аднак раптам столь ускінулася ўвышыню, далёка за полымя паходняў. Бялюткія пробліскі зыходзілі аднекуль зверху, і паветра набыло саладзейшы смак. А наперадзе святло прабівалася з-за вялікіх дзвярэй, напалову спаленых, скасабочаных, што віселі на паламаных завесах.

— Гэта — вялікая заля Трора, — сказаў Торын. — Заля ўлады і святаў. Непадалёк адсюль і Пярэдняя Брама.

Яны прайшлі праз зруйнаваную залю. Тут гнілі велізарныя сталы, крэслы ды лавы ляжалі перакуленыя, паўспаленыя, цвілыя. Сярод талерак і куфляў, пылу, раструшчаных рагоў для пітва на падлозе валяліся косткі і чэрапы. Калі прайшлі праз яшчэ адны дзверы ў дальнім краі залі, нечаканы гук (цурчала вада) запоўніў вушы, і шэрае святло зрабілася бялейшым.

— Тут нараджаецца Струмяніца, — сказаў Торын. — Адсюль спяшаецца яна да Брамы. Пойдзем уздоўж яе!

3 цёмнай дзіркі ў скальнай сцяне рушыла пенная вада, бурліла, віхрылася па вузкім канале, які роўна вычасалі рукі старажытных майстроў. Побач ішла каменная дарога, досыць шырокая для тузіна гасцей і ўсё яшчэ раўнюткая. Кампанія спрытна рушыла па ёй, збочыла за рог, і — зірніце! Яркае святло хлынула ім у вочы. Перад імі вырасла высокая арка. Яшчэ бачылі-ся на ёй рэшткі цудоўнай разьбы, хоць і падрапаныя, счарнелыя, патрушчаныя. Праз туман цьмяныя сонечныя промні падалі па-між адгор'ямі Гары і золатам адсвечвалі на камянях каля ганку.

Чародка кажаноў, якія прачнуліся ды перапалохаліся ад святла паходняў, пранеслася над галовамі гномаў, тыя кінуліся вонкі, і заслізгалі, закоўзаліся на камянях, адпаліраваных ды запэцканых сліззю цмокава пуза. Цяпер перад кампаніяй шумна вырывалася на волю вада і пенілася, падскоквала на камянях, імкнучыся ў даліну. Усе пакідалі паходні на зямлю. Нібы аслупянелыя стаялі яны ў зачараваным сузіранні. Нарэшце яны выйшлі да Пярэдняй Брамы, перад імі ляжалі руіны Дэйла.

— Добра! — сказаў Більба. — Вось не чакаў ужо, што вызірну з гэтай брамы вонкі\ I што так буду задаволены зноў убачыць сонейка ці адчуць на твары ветрык. Але ж — вох! — вецер проста ільдзяны!

I сапраўды. Пранізлівы ўсходні вецер нёс пагрозу блізкай зімы. Ён круціўся паміж скалаў, залятаў па схілах у даліну і цяжка ўздыхаў у камянях. Пасля доўгага палону ў парнай глыбіні цмокавага логава ўсе пачалі дрыжэць і калаціцца.

Знянацку Більба зразумеў, што ён не толькі стомлены, але ж і вельмі галодны.

— Здаецца мне, раніца ўжо праходзіць, — сказаў ён, — таму, я мяркую, зараз час паснедаць. Вядома, калі ёсць чым. Але ж ганак Дракавага бярлогу — не самае лепшае месца для сняданку. Пойдзем куды-небудзь, дзе можна спакойна сесці ды падсіл-кавацца!

— I тое праўда! — згадзіўся Балін. — А мне здаецца, я ведаю шлях. Нам трэба ісці да старога вартавога паста ў паўночна-ўсходняй частцы Гары.

— Ці далёка да яго? — спытаў хобіт.

— Шць гадзін, я лічу. Аднак шлях можа быць цяжкім. Дарога ад Брамы ўздоўж левага боку ракі, здаецца, зруйнаваная. Але ж зірніце сюды! Бачыце — рака перад разбураным горадам робіць пятлю на ўсход. Там праз раку некалі быў мост, які вёў да крутой лесвіцы на правы бераг і на дарогу да Крумкачовай Стромы. 3 дарогі ідзе да Стромы сцежка. Праўда, пад'ём там круты, нават калі старыя прыступкі ацалелі.

— Ратуйце! — прастагнаў хобіт. — Зноў ісці і зноў караскацца з пустым страўнікам! Цікава, колькі ж сняданкаў мы ўжо прапусцілі, седзячы без гадзінніка ў той чорнай дзірцы?

А праседзелі яны дзве ночы і дзень з таго часу, як цмок разнёс чароўныя дзверы, і не без ежы, але Більба зусім страціў адчуванне часу і не сказаў бы, ці адна ноч прайшла, ці цэлы тыдзень.

— Ну, ну, яшчэ чаго! — зарагатаў Торын (яго настрой зноўку ўзняўся, і каштоўныя камяні бразгаталі ў кішэнях). — Ты мой палац дзіркай не называй! Пачакай, няхай яго прыбяруць ды адрамантуюць!

— Наўрад ці тое магчыма, пакуль Драк жывы, — сказаў Більба змрочна. — Дарэчы, дзе ж ён? Я б адцаў добры сняданак, каб даведацца. Спадзяюся, што ён не сядзіць на вяршыні гары і не пазірае на нас з задавальненнем.

Гэтая думка падзейнічала на гномаў надта моцна, і яны хутка вырашылі, што Більба з Балінам маюць рацыю.

— Неабходна рушыць адсюль, — сказаў Доры. — Мне здаецца, быццам цмокавы вочы пяляцца мне акурат у патыліцу.

— Як сцюдзёна тут і самотна, — сказаў Бамбур. — Вады досыць, а ежы аніякай не бачу. Мабыць, цмок тут заўсёды галодны.

— Хутчэй, хутчэй! — закрычалі астатнія. — Пойдзем па Балінавай сцежцы!

Пад скальнай сцяной з правага боку прайсці было нельга, таму давялося кульгаць па камянях на другім беразе ракі, а навакольная спустошанасць ды безжыццёвасць спрытна пра-цверазілі нават Торына. Мост, пра які распавядаў Балін, даўным-даўно абрынуўся, і большасць ягоных камянёў тырчэла валунамі з вады. Але па іх гномы даволі лёгка пераскочылі на другі бераг, і даўнія прыступкі знайшлі, і на адхон ускараскаліся. А хутка і на старую дарогу натрапілі, ды знайшлі глыбокую лагчыну, якую з усіх бакоў закрывалі скалы. Там адпачылі крыху і падсілкаваліся, большай часткшхрумам ды вадою. (Калі вы жадаеце ведаць пра хрум, я скажу толькі, што рэцэпту і сам не ведаю. Ён падобны да бісквіт, ніколі не псуецца. Кажуць, надта добра трымае на нагах, але ж, відавочна, мае пэўныя праблемы са смакам, якім лепш увогуле не цікавіцца, а добры той хрум толькі для ўзмацнення сківіцаў. Людзі з Доўгага Возера робяць яго для працяглых падарожжаў.)

Падсілкаваўшыся, пайшлі далей. Цяпер дарога збочыла на захад, пакінула раку, а вялізны горб паўночнага адгор'я наблізіўся. Нарэшце, дайшлі да пачатку сцежкі. Яна крута забірала ўверх, па ёй рушылі павольна, адзін за адным. Дзень хіліўся да вечара, калі ўскараскаліся на вяршыню хрыбта, і ўбачылі, як па-зімоваму бляклае сонца паўзе на Захад.

Наверсе знайшлі пляскатую пляцоўку, якая адкрывалася на тры бакі. 3 чацвёртага, паўночнага, стаяла скальная сцяна, дзе была дзірка, падобная да дзвярэй. 3 пляцоўкі далёка было бачна на Ўсход, Захад і Поўдзень.

— Тут, — сказаў Балін, — у старажытныя часы мы заўсёды трымалі варту, а дзверы за намі вядуць у пакой, высечаны ў тоўшчы скалы. Там вартоўня. Такіх пастоў было некалькі па ўсёй Гары. Аднак патрэбы ў варце ў дні нашай заможнасці і шчасця мы не бачылі аніякай, і службу вартавую пазакінулі. Іначай, магчыма, раней бы даведаліся пра цмока, і шмат чаго магло б быць па-іншаму. Так ці не, але цяпер тут можна адпачыць ды схавацца, шмат пабачыць, дый нас ніхто не заўважыць.

— Не думаю. Бо нас бачылі, калі мы сюды караскаліся, — сказаў Доры, які заўсёды пазіраў на вяршыню Гары, быццам жадаў угледзець там цмока, рыхтык пеўня на шастку.

— Трэба рызьжаваць. Далей сёння мы ісці не здольныя, — сказаў Торын.

— Так, так! — паспешліва закрычаў Більба і ўлёгся на зямлю.

У скальным пакоі было месца для сотні гномаў. Ззаду ж знайшоўся меншы пакойчык, больш утульны для адпачынку, зусім пусты. Здаецца, нават дзікія звяры не заходзілі сюды ў час цмокавага гаспадарання над Гарою. Тут паскідалі свае пакункі, некаторыя гномы адразу ж палеглі ды заснулі, а некаторыя яшчэ сядзелі каля знешніх дзвярэй ды абмяркоўвалі планы. Гутарка ўвесь час вярталася да аднаго і таго ж: дзе цмок? Пазіралі на Захад — нічога, і на Ўсходзе пуста, і на Поўначы аніякіх слядоў, толькі мноства птушак. На тое глядзелі і дзівіліся, але зразумець ніяк не маглі, нават калі першыя халодныя зоркі з'явіліся на небасхіле.