Хобіт, або вандроўка туды і назад

Частка 14 АГОНЬ ДЫ ВАДА

Зараз, калі вы, як і гномы, жадаеце пачуць звесткі пра Драка, давядзецца вярнуцца на два дні назад, у той вечар, калі цмок раструшчыў дзверы ў тунель ды паляцеў у шаленстве прэч.

Тады большасць жыхароў Азёрнага Гораду сядзела дома, бо халодны вецер дзьмуў з цёмнага Ўсходу. Але ж колькі людзей звычайна шпацыравалі па мастках і назіралі, як нараджаецца ноч, як ззянне маладых зор адбіваецца на роўнядзі вады. Самотную Гару не было бачна з гораду, бо яе загароджвалі нізкія стромы за дальнім краем Возера. Расступаліся яны толькі там, дзе Струмя-ніца ўпадала ў Возера з Поўначы. Толькі самую вяршыню можна было бачыць у яснае надвор'е, і паглядалі на яе не часта. Змрочная яна была, выглядала злавесна і непрыемна, нават яркай раніцай. А сёння і ўвогуле знікла, растала ў цемры.

Раптам яна з'явілася ў нейкім пробліску, святло кранула яе і хутка згасла.

— Зірніце! — сказаў адзін з назіральнікаў. — Зноў агні! Апошняй ноччу вартавыя бачылі іх не аднойчы. То з'явяцца, то згаснуць — з паўночы да золку. Нешта там адбываецца.

— Можа, Кароль-Пад-Гарой куе золата — шмат часу мінула з пары, калі ён скіраваўся на поўнач. Надышла гадзіна спраўдзіцца старым песням.

— А які кароль? — сувора спытаў іншы. — Здаецца мне, гэта шалёнае полымя цмока, адзінага Караля-Пад-Гарой, які са-праўды нам вядомы.

— Заўсёды ты дрэннае кажаш! — абурыліся астатнія. — То патоп напрарочыш, то пошасць на рыбу. Хоць бы раз нешта добрае прадказаў!

Потым знянацку зыркія прбмні з'явіліся нізка паміж стромаў. Дальні край возера заплынеў золатам.

— Кароль-Пад-Гарой! — закрычалі людзі. — Ягонае багацце, нібы сонца, ягонае срэбра, нібы фантан, рэкі з рук ягоных па-плынеюць золатам! 3 Гары цячэ залатая рака!

Паўсюль паадчыняліся вокны, адусюль пачуўся паспешлівы тупат — збягаліся людзі. Відавочна, зноў прачынаўся выбух энтузіязму ды радаснага ўзбуджэння. Але ж чалавек з суворым голасам што сілы кінуўся да Бурмістра.

— Ці я зусім дурань, ці гэта цмок! — закрычаў ён. — Узні-майце масты! Да зброі! Да зброі!

Потым раптоўна трубы зайгралі «небяспеку», і рэха заміту-сілася ўздоўж скалістых берагоў. Радаснае ўзбуджэнне зніісла, на змену прыйшоў смяротны жах. Аднак цмок не застаў горад зусім непадрыхтаваным.

3 такою хуткасцю імчаў цмок, што неўзабаве і самога яго ўбачылі — іскарка полымя неслася да іх і ўсё павялічвалася ў памерах, усё ярчэй распальвалася. Нават найдурнейшыя зразумелі, што прадказанні збыліся неяк не так. Часу заставалася няшмат. Кожную пасудзіну ў Горадзе напоўнілі вадой, кожны ваяр узброіўся, кожная страла і дрот былі напагатове, а мост быў скінуты ў ваду і разбураны яшчэ да таго, як пачуўся жудасны цмокаў роў і возера залілося вогненнай чырванню ды заплёскалася ад ягоных моцных крылаў.

Сярод крыкаў, енку і ляманту пранёсся ён над горадам, кінуўся да мастоў — і дарма! Мост знік, а ворагі ягоныя паселі на востраве пасярод гаыбокага возера, надта глыбокага, цёмнага ды халоднага для цмока. Калі б ён упаў у ваду, пары паднялося б столькі, што ўсё наваколле на колькі дзён захінуў бы туман. Але ж возера было мацнейшым за Драка і згасіла б яго раней, чым ён даплыў бы да горада.

3 рыкам кінуўся ён назад — на горад. Ураган стрэлаў узняўся насустрач яму, стрэлы грукаталі па лусках, па каштоўных камянях, ламаючыся або адскокваючы. Дрэўкі ўспыхвалі ад вогненнага подыху і з шыпеннем падалі ў возера. Кажу вам, такога феерверку, як у тую ноч, вы ў жыцці не пабачыце. Ад звону струнаў на луках ды выцця трубаў цмок канчаткова звар'яцеў наймацнейшым цмокавьш вар'яцтвам, страціўшы ўсялякае разуменне. Ніхто не адважваўся біцца з ім доўгія, доўгія гады і цяпер бы не пасмеў, калі б не чалавек з суворым голасам (звалі яго Бард), які без-упьшна падбадзёрваў лучнікаў і прасіў Бурмістра загадваць ім змагацца да апошняй стралы.

Полымя вырвалася з цмокавай пашчы. Ён нейкі час пакружляў, з вышыні асвятляючы ўсё возера. Дрэвы каля берага ззялі, як медзь або як кроў, густыя чорныя цені скакалі пад імі. Потым Драк ка-менем рухнуў уніз, насусграч навальніцы стрэлаў, нават забыўшыся ў шаленстве падстаўляць стралкам браніраваныя бакі, з адзінай мэтай — спаліць, знішчыць!

Полымя выбухнула з саламяных стрэх ды драўляных балак, хоць усё і было набрынялае вадой. Цмок кідаўся зноў і зноў. I зноў сотні рук лілі ваду на кожную іскрынку. Цмок рынуўся ніжэй — ад узмаху велізарнага хваста гарадская заля рассыпалася кучай друзу. Жудаснае полымя ўзляцела да нябёсаў, і яго ўжо было не згасіць. Яшчэ лупіў цмок, і яшчэ, і адна за адной хаты разляталіся ды ахіналіся полымем. 1 ўсё яшчэ ніводная страла не закранула пачвары, не пашкодзіла ёй больш, чым якая балотная муха.

Ужо і людзі скакалі ў ваду з усіх мастшў. Жанчын ды дзяцей садзілі ў чоўны на кірмашовым пляцы. Зброю пакідалі. Плакалі і стагналі цяпер там, дзе зусім нядаўна спявалі старыя вясёлыя песні пра будучае багацце і гаомаў. Цяпер людзі пракліналі гномсюя імёны. Сам Бурмістр спяшаўся да свайго вялікага пазалочанага карабля, спадзеючыся ў агульнай мітусні адплыць прэч і ўратавацца. Хутка і ўвесь горад быў бы пакінугы і згарэў бы да самай паверхні возера.

Вось на гэта цмок і спадзяваўся. Няхай усе пасядуць у чоўны. Калі ласка. А ён выкшталцона павесяліцца, палюючы на іх ці ганяючы іх, пакуль не перамруць з голаду. Няхай паспрабуюць прыстаць да берага, і вось тут будзе ім! Хутка ён спапяліць усе лясы ўздоўж берагоў, кожнае поле, кожны луг. Нішчыць горад надзвычай забаўляла яго, ён ужо доўгія гады так не весяліўся!

Невялікая купка лучнікаў яшчэ трымалася сярод вогненных дамоў. Галоўным над імі быў Бард, чалавек з суворым тварам і голасам, якога сябры абвінавачвалі ў прадказаннях пошасцяў на рыбу ды патопаў. Але ўсе ведалі, што чалавек ён годны і мужны. Ён быў далёкі нашчадак караля Дэйла, Гірыёна, чыя жонка з дзіцем уцяклі па рацэ Струмяніцы з руінаў Дэйла шмат часу таму. Бард страляў з вялікага цісавага лука, пакуль не выпусціў усе стрэлы, акрамя адной. Полымя падбіралася да яго. Усе таварышы яго пакінулі. Ён нацягнуў лук у апошні раз.

Раптам з цемры нешта пырхнула на ягонае плячо. Бард здрыгануўся — але ж тое аказаўся толькі стары дрозд. Без страху ён сеў каля вуха і зашчабятаў нешта на сваёй птушынай мове. Бард здзівіўся: ён разумее гаворку дразда (бо Бард паходзіў з людзей Дэйла)!

— Пачакай, пачакай! — сказаў дрозд. — Месяц уздымаецца. Шукай цёмную пляму з левагу боку на цмокавых грудзях, калі той праляціць над табою!

А калі Бард застыў у здзіўленні, дрозд распавёў яму ўсе звесткі з Гары, усё, што пачуў там.

Потым Бард нацягнуў сгруну да самага вуха. Цмок ляцеў да яго, ляцеў нізка. Тут з-за ўсходняга берага ўзняўся месяц і пасерабрыў агромністыя цмокавы крылы.

— Страла мая, — сказаў лучнік, — чорная страла! Цябе я збярог да апошняга. Ніколі ты не падманвала мяне, і заўсёды я цябе знаходзіў. Я атрымаў цябе ад свайго бацькі, а той — ад свайго. Калі ты насамрэч выйшла з майстэрняў сапраўднага Караля-Пад-Гарой, ляці цяпер і не адхіліся!

Драк апусціўся яшчэ ніжэй, і калі павярнуўся, ягонае пуза заблішчэла ў месяцовых промнях белым полымем самацветаў — акрамя адзінай плямы. Зазвінеў вялікі лук. Проста і моцна паляцела чорная страла, дакладна ў чорную метку пад леваю лапай, вы-прастанай далёка ўбок. Там страла і знікла, уся цалкам: канчар, дрэўка і пер'е. 3 жудасным крыкам, ад якога аглохлі людзі, паваліліся дрэвы, раскалоліся камяні, Драк здрыгануўся ў паветры, перакульнуўся ды з храскам рухнуў з вышыні на руіны гораду.

Цяжка падаў на горад цмок, ягоныя перадсмяротныя сутаргі разнеслі руіны ў віхуры вуголля, іскраў і драўляных шчэпак. Зараўло возера. Моцны слуп пары выбухнуў у нябёсы, раптоўна пацямнелыя. Зашыпела вада, закруціўся вір — і настала цішыня. Вось так загінулі Драк і Эзгарот — Бард застаўся жывы.

Сярпок маладзіка ўздымаўся вышэй і вышэй, і вецер рабіўся халаднейшы ды жорсткі. Ён пазбівай пару ў перакручаныя калоны, у аблокі, дый пагнаў на Захад, каб развеяць над багнаю каля Ліхалесся. Чорнымі кроплямі сталі бачныя чоўны на паверхні возера, мноства чоўнаў, з іх вецер даносіў плач і лямант жыхароў Эзгароту. Галашэнне над загінулым горадам, над дамамі, над нажытым дабром і над мінулым жыццём. Але ж, па праўдзе кажучы, каб людзі былі здольныя ў той момант разважаць, то хутчэй падзякавалі б лёсу за сваё шчасце. Не менш за тры чвэрці людзей засталіся жывымі, іх лясы, палі, сенакосы ды быдла, дый большасць чоўнаў засталіся цэлыя, а цмок загінуў. Што гэта значыць, яны яшчэ не ўцямілі.

Людзі сабраліся на ўсходнім беразе і дрыжэлі на халодным ветры. Лямантуючы, стогнучы, пракліналі ды злавалі найперш на Бурмістра, які гэтак хутка пакінуў горад, пакуль абаронцы яшчэ змагаліся і яшчэ жадалі змагацца.

— Можа, гандаль у яго і ладзіцца, асабліва ўласны гандаль,

— мармыталі некаторыя, — ды калі надарыцца што-небудзь сур'ёзнае, ні на што ён не варты!

I ўсе разам шанавалі мужнасць Барда і ягоны магутны апошні стрэл.

— Калі б толькі ён не загінуў, — казалі ўсе, — мы б зрабілі яго каралём. Бард Пераможца Цмока з роду Гірыёна! Які жаль, што ён загінуў!

Гэтак яны гутарылі доўга, але раптам высокая постаць крочыла з ценю. Чалавек да ніткі мокры, з валасамі, што звісалі на твар і плечы, і з жорсткім агнём у вачах.

— Бард не загінуў! — закрычаў ён. — Ён выплыў з Эзгароту, калі вораг быў забіты. Я — Бард, нашчадак Гірыёна. Я — забойца цмока!

— Кароль Бард! Кароль Бард! — закрычалі ўсе, а Бурмістр толькі заскрыгатаў ды заляскаў зубамі.

— Гірыён быў уладаром Дэйла, не Эзгароту, — сказаў ён. — У Азёрным Горадзе заўсёды выбіралі Бурмістраў сярод ста-рэйшых ды мудрэйшых, а забойцы, няхай і цмокаў, намі ніколі не ўладарылі. Няхай «кароль Бард» ідзе да свайго каралеўства

— яно цяпер вольнае, дзякуючы ягонай мужнасці, яму нічога не перашкаджае. Хто жадае — можа ісці разам з ім, калі некаму больш даспадобы халодныя камяні пад Гарой, чым зялёныя берагі Возера. Мудрыя застануцца тут з надзеяй адбудаваць наш горад, каб потым жыць у спакоі і заможнасці.

— Мы — за караля Барда! — закрычалі ў адказ людзі вакол Бурмістра. — Хопіць з нас старых гандляроў! Ды ўсе навокал падхапші крык:

— Лучнік Бард, лучнік Бард, прэч старыя мяхі з грашыма! Крык, нібы рэха, пакаціўся па беразе.

— Я цалкам упэўнены ў незвычайных якасцях шаноўнага Барда Лучніка, — сказаў Бурмістр асцярожна (бо Бард стаяў побач з ім). — Сення ўначы Бард заняў найвыдатнеі ішае месца ў спісе найлепшых жыхароў, якш горад абавязаны існаваннем, багаццем і дабрабытам. Пра яго трэба складаць песні, якія пражывуць стагоддзі. Але шаноўнае спадарства! — тут Бурмістр узняўся на ногі і пачаў прамаўляць вельмі гучна і выразна. — Чаму вы мяне абвінавачваеце? За чые памылкі жадаеце пазбавіць мяне маёй пасады? Хто, па-вашаму, раззлаваў цмока? Хто атрымаў ад нас багатыя падарункі і неабходную дапамогу, хто прымусіў нас паверыць, што старыя песні здзяйсняюцца? Хто карыстаўся з нашай дабраты і нашых паданняў, з нашага мінулага? Якое ж золата паплыло да нас па рэках як ўзнагарода за нашу дапамогу? Толькі шалёнае цмокава полымя ды вогнішча нашага гораду! 3 каго нам трэба аплаты стратаў, хто павінен дапамагчы ўдовам ды сіротам?

Як вы бачыце, Бурмістр не проста так атрымаў сваю пасаду. Слухаючы ягоную прамову, людзі хутка забыліся пра новага караля, а ўся злосць павярнулася на Торына з кампаніяй. Благія, злыя словы загучалі з усіх бакоў. Асабліва тыя, хто гучней за ўсіх спявалі старыя песні, цяпер гучней за ўсіх крычалі, што гномы наўмысна нацкавалі на іх цмока!

— Дурні! — сказаў Бард. — Навошта губляць словы ды злосць на гэтых небаракаў? Драк спаліў іх першымі, да таго, як прыляцеў да нас.

А пакуль ён прамаўляў тое, раптам прыйшла да яго думка пра знакамітыя скарбы Гары, якія ляжаць сабе цяпер без аховы ці ўладара. Бард змоўк. Ён абдумаў словы Бурмістра пра адбу-даваны зноў Дэйл, пра новыя залатыя званы — заставалася толькі знайсці людзей.

Праз пэўны час ён загаварыў зноў:

— Няма часу для злых слоў, Бурмістр, няма часу, каб будаваць планы і марыць пра будучыню. Шмат чаго трэба зрабіць Пакуль што я служу табе — але, магчьша, хутка я зноў падумаю пра твае словы і скіруюся на поўнач з тымі, хто пажадае ісці разам са мной.

Пасля таго Бард рушыў прэч, каб дапамагчы будаваць лагер, даглядаць хворых і параненых. А Бурмістр скрывіўся ўслед яму і застаўся сядзець на зямлі. Ён шмат пра што падумаў, аднак няшмат вымавіў — толькі загадаў прынесці ежу ды распаліць вогнішча.

Дзе б цяпер ні быў Бард, паўсюль гаворка ішла пра велізарныя скарбы, што цяпер ляжаць безахоўныя. Казалі, што з выгадай вернуць усе страты і будзе на што закупіць новыя рэчы з Поўдня. Тое вельмі цешыла людзей. I добра, бо, акрамя радасці, не было чым умацаваць сябе ў тую ноч. Намагліся пабудаваць некалькі павецяў (адна дасталася Бурмістру) ды сабраць трошкі ежы (нават Бурмістру малавата перапала). Шмат хто захварэў ад холаду ды роспачы гэтай ноччу, і шмат з тых памерлі потым — нават тыя, хто цэлым выбраўся з руінаў гораду. I доўгі час пасля хварэлі людзі і пакутавалі з голаду.

Бард прыняў уладу, загадваў па сваім разуменні, хоць і заўсёды ад Бурмістравага імя. Цяжка яму давялося, кіруючы людзьмі, пабудовай хатаў, турбуючыся пра харчаванне. Верагодна, большая частка людзей не перажыла б зімы, якая даганяла восень, калі б не тэрміновая дапамога. Дапамога прыйшла хутка, бо Бард адразу ж скіраваў паслоў уверх па рацэ ў Ліхалессе, каб запрасіць Караля Эльфаў, а паслы знайшлі эльфаў ужо на маршы, хоць толькі трэці дзень мінуў з гібелі Драка.

Кароль Эльфаў атрымліваў звесткі ад сваіх паслоў ды ад птушак, што сябравалі з ягоным народам, таму ведаў ужо шмат. Вельмі, вельмі моцнае ўражанне зрабіла цмокава пагібель на ўсялякіх істотаў з крыламі, якія жылі на памежжы Цмокавай Пустэчы. Туды і сюды лёталі птушыныя зграі, хуткакрылыя пасланцы імкліва рушылі ва ўсе бакі. Уздоўж межаў Ліхалесся ўсё гаманіла, свісцела, крычала. Далёка па лесе, нібы хваля, пакацілася вестка: «Драк памёр!» Лісце шапацела, і ўсялякія вушы насцярожваліся, прыслухоўваючыся. Яшчэ перад тым, як Кароль Эльфаў выйшаў у паход, навіны дасягнулі сасновых лясоў каля ўзножжаў Туманных Гор. Беарн у сваім драўляным доме пачуў іх, і гобліны ў пячорах сабраліся, каб абмеркаваць іх.

— Баюся я, гэта апошняе, што мы пачуем пра Торына Дубатарча, — сказаў Кароль. — Лепей бы ён застаўся маім госцем. У любым выпадку, няма ліха без дабра, — дадаў ён, узгадаўшы легенды пра незлічонае багацце Трора.

Так што Бардавы паслы напаткалі яго ў дарозе побач з мноствам дзідароў ды стралкоў, а над імі круцілася гусгая зграя фуганоў. Птушкі думалі, што зноў пачынаецца вайна, а яе ў тых краях ужо даўно не бывала.

Аднак, атрымаўшы Бардавых пасланцоў, Кароль пашкадаваў няшчасных людзей, бо быў уладаром добрага і міласэрнага народу. Таму, павярнуўшы, войска эльфаў паспяшалася ўніз па рацэ да берага Доўгага Возера. Плытоў альбо чоўнаў для войска не хапіла і давялося ісці пехатою, але ж вялікую колькасць прыпасаў Кароль выслаў наперад па вадзе. Эльфы — легканогія істоты, і хоць тады яны не надта былі звыклыя да багны і дрэннай ненадзейнай зямлі паміж балотам і Возерам, перасоўваліся яны спрытна. Пяць дзён мінула з гібелі цмока, а яны ўжо стаялі на беразе і пазіралі на руіны Эзгароту. Як і трэба было чакаць, прынялі іх вельмі ветла, людзі разам з Бурмістрам згодныя былі на любыя ўмовы, каб толькі атрымаць ад Караля дапамогу.

Хутка склаліся планы. Бурмістр з жанчынамі, дзецьмі, старымі ды не здольнымі трымаць зброю застаўся каля Возера, і з ім засталіся майстры ды мноства дасведчаных у рамёствах эльфаў. Яны валілі дрэвы ды збіралі плыты, якія слалі да іх з Ліхалесся. Потым будавалі хаты ўздоўж берага, каб было дзе перажыць зіму. Таксама пад кіраўніцтвам Бурмістра планавалі новы горад, нават большы і лепшы за стары — але не на старым месцы. Адсунуліся ад руінаў на поўнач, бо страшыла месца, дзе ляжаў цмок. Ніколі ўжо ён не вярнуўся на свой залаты ложак. Халодным каменем выцягнуўся Драк Непераможны на азёрным доле, сярод меляў. Там доўгі час у спакойнае надвор'е можна было пабачыць ягоныя велізарныя косткі сярод кучаў абпаленых аскепкаў старога гораду. Рэдка хто адважваўся праплысці над клятым месцам, і ніхто — нырнуць у ваду, каб здабыць каштоў-ныя каменні, што выпалі са згнілай цмокавай тушы.

Болыпасць людзей, здольных трымаць зброю, і болыпасць з войска Караля Эльфаў падрыхтаваліся ісці на поўнач, да Гары. Вось так атрымалася, што толькі на адзінаццаты дзень пасля смерці цмока войска мінула скальную браму за дальнім краем возера і рушыла да спустошаных земляў.