Хобіт, або вандроўка туды і назад

Частка 15 ХМАРЫ ЗБІРАЮЦЦА

Цяпер жа вернемся да Більба і гномаў. Усю ноч нехта стаяў Іна варце, але да самай раніцы нічога недарэчнага не адбылося. Толькі птушак збіралася ўсё больш і больш. Зграі ля-целі з Поўдня, і крумкачы, якія яшчэ жылі паблізу Гары, бясконца кружлялі ў паветры да крычалі.

— Нешта дзіўнае робіцца, — сказаў Торын. — Час для восеньскага адлёту мінуў. Гэта тутэйшыя птушкі, яны заўсёды на месцы. Дразды, берасцянкі, а вунь, далёка, процьма шулякоў, нібы там бойка!

— Зірніце, той самы стары дрозд! — раптам закрычаў Більба. — Значыць, ён уцёк, калі Драк руйнаваў схіл! Наўрад ці слімакам гэтак жа пашчасціла.

Відавочна, дрозд быў той самы, і калі Більба звярнуў на яго ўвагу, ён падляцеў і сеў на камень побач. Потым затрапятаў крыламі і заспяваў нешта, змоўк, схіліўшы галаву ўбок, нібы жадаў пачуць адказ, потым зноў заспяваў і зноў падрыхтаваўся слухаць.

— Здаецца мне, ён хоча нам нешта распавесці, — сказаў Балін, — але ж я не разумею мову гэтых птушак, надта яна хуткая. Ці можаш ты зразумець, Більба?

— Не надта добра, — адказаў Більба (на самай справе, ён не разумеў нічога ўвогуле), — але птушка, здаецца, вельмі ўзбуджаная.

— Каб толькі ён быў крумкачом! — сказаў Балін.

— Я думаў, ты іх не любіш! Ты ледзь не хаваўся ад іх, калі мы падыходзілі сюды раней.

— Дык тое былі груганы! Злыя, няветлівыя істоты, і вы-глядалі яны зламысна. Ты б чуў, якімі мянушкамі яны нас надзялялі. А крумкачы — зусім не тое. Крумкачы раней шчыра сябравалі з народам Трора, прыносілі нам таемныя звесткі, а мы давалі ім розныя бліскучыя рэчы, якія ім падабаліся і якія яны захоўвалі ў сваіх гнёздах… Крумкачы жывуць вельмі доўга, маюць выдатную памяць і перадаюць свае веды й мудрасць нашчадкам. Я ведаў шмат каго з крумкачынага племені, калі быў падлеткам. Гэтая самая высотка атрымала назоў Крум-качовай Стромы якраз таму, што тут жыла пара знакамітых і мудрых крумкачоў, стары Карк і ягоная жонка. Яны жылі над пакоем вартавых. Наўрад ці хто-небудзь з той старажытнай па-роды дажыў да нашых дзён.

Як толькі Балін скончыў, стары дрозд закрычаў уголас і адразу ж паляцеў прэч.

— Можа, мы яго і не разумеем, але ж, відавочна, нас старая птушка разумее добра, я ўпэўнены, — сказаў Балін. — Пачакаем, што адбудзецца далей!

Хутка пачулася лапатанне крылаў. Вярнуўся дрозд, а з ім прыляцела надзвычый старая, лядачая птушка. Яна была амаль сляпая, ледзь лётала, і галава яе зусім аблысела. Паблізу птушка аказалася вельмі вялікім старым крумкачом. Ён цяжка прызям-ліўся перад гномамі, павольна склаў крылы і асцярожна скочыў да Торына.

— О Торын, сын Трэйна, і Балін, сын Фундзіна, — пракрум-каў ён (і нават Більба зразумеў яго, бо крумкач ужыў звычай-ную мову, а не птушыную гаворку). — Я Раэк, сын Карка. Карк памёр. Ён быў добра вядомы вам калісьці. Сто гадоў і пяць-дзесят, ды яшчэ год мінула з таго часу, як я вылупіўся з яйка, аднак я не забыўся на тое, што мой бацька распавядаў мне. Цяпер я правадыр вялікіх крумкачоў Гары. Нас няшмат, але мы памятаем старажытнага караля. Большасць з майго племені зараз далёка адсюль, бо з ГТоўдня прыйшлі незвычайныя звесткі — некаторыя радасныя для вас, некаторыя, як я лічу, вам не надта спадабаюцца. Зірніце, птушкі збіраюцца адусюль назад да Гары, у Дэйл: з Захаду і Ўсходу, з Поўдня, бо паўсюль вядома, што Драк памёр!

— Памёр! Як памёр? — закрычалі гномы. — Памёр? Дарма мы жахаліся — і скарбы цяпер бясспрэчна нашыя! Усе ўскочылі і затанчылі ад радасці.

— Так, памёр, — сказаў Раэк. — Дрозд, няхай ніколі не вы-падзе ягонага пер'я, бачыў цмокаву смерць. Мы давяраем яму. Ён бачыў, як Драк загінуў у бойцы з людзьмі Эзгароту тры ночы таму на ўзыходзе месяца.

Торыну спатрэбіўся час, каб супакоіць гномаў ды прымусіць паслухаць астатнія Раэкавы звесткі. Крумкач, падрабязна распа-вёўшы пра бойку, вось што сказаў далей:

— Радуйся, Торын Дубатарч. Ты можаш вярнуцца ў свае залі ў бяспецы — пакуль што. Аднак не толькі птушкі збіраюцца ў чароды, пачуўшы навіны. Пра смерць ахоўніка скарбаў ужо шмат хто даведаўся. А ў легендах Трорава багацце за гады пераказаў не зменшылася. Шмат хто жадае прыхапіць частку скарбаў. Ужо харугвы эльфаў рушаць сюды, а разам з імі шулякі, спадзеючыся на бітву і падаль. Людзі з Возера наракаюць, што беды іх ды ліха з-за гномаў, бо Драк знішчыў горад, і мноства людзей загінула, астатнія ж бяздомныя. Яны таксама жадаюць знайсці суцяшэнне ў тваіх скарбах, незважаючы, жывы ты ці мёртвы. Няхай твая мудрасць падкажа табе, што рабіць. Трынаццаць — надта малая частка вялікага Дарынава племені, што некалі жыло тут, а цяпер параскіданае па ўсім свеце. Калі мая парада слушная для вас, то скажу: не давярайце Гаспадару Азёрнага Гораду, а даверцеся таму, хто застрэліў цмока са свайго лука. Ягонае імя Бард, ён з людзей Дэйла і нашчадак Гірыёна, чалавек суворы, але цвёрды і сумленны. Магчыма, тут зноў пасля доўгіх гадоў пустэчы і жаху будуць жыць у спакоі ды сяброўстве і гномы, і людзі, і эльфы. Але гэта, хутчэй за ўсё, будзе каштаваць табе шмат золата. Я ўсё сказаў.

Торын, палаючы гневам, адказаў гэтак:

— Дзякуй табе, Раэк, сын Карка. Ні ты, ні твой народ не будуць забытыя. Але ж ні пылінкі нашага золата не дастанецца зладзеям без нашага жадання, пакуль мы жывыя. Калі ты хочаш, каб наша ўдзячнасць да цябе павялічылася, прынясі нам весткі пра тое, што робіцца навокал. Таксама я запрашаю цябе, калі ёсць сярод твайго племені маладыя і моцныя крыламі, паслаць іх з весткамі да нашай радні з паўночных гор, і на ўсход адсюль, і на захад, няхай распавядуць пра нас. А найперш няхай ляцяць да майго сваяка Дайна з Жалезных Стромаў, бо ён мае шмат добра ўзброеных ваяроў і жыве бліжэй за ўсіх. Папрасіце яго паспяшацца!

— Не мне казаць, добра гэтак ці не, — пракаркаў Раэк, — але ж я зраблю, што здолею зрабіць. Пасля таго ён павольна паляцеў прэч.

— Зараз назад да Гары! — закрычаў Торын. — У нас засталося няшмат часу!

— I яшчэ менш ежы! — закрычаў Більба.

Як асоба практычная, ён заўсёды дбаў пра такія рэчы. У любым выпадку, са смерцю цмока, як ён разумеў, прыгода скон-чылася (вох, як ён памыляўся…). За мірнае вырашэнне ўсіх ды розных праблемаў хобіт аддаў бы большую частку сваёй узна-гароды.

— Назад да Гары! — закрычалі гномы, быццам і не пачулі хобіта, так што давялося цягнуцца назад разам з імі.

Калі вы памятаеце здарэнні на Возеры, то зразумееце, што гномы яшчэ мелі колькі дзён. За тыя дні яны даследавалі пячоры яшчэ раз і знайшлі, што, як і чакалася, толькі Шрэдняя Брама засталася адчыненая. Усе астатнія ўваходы (зразумела, апроч маленькіх таемных дзвярэй) былі абваленыя ды зруйнаваныя цмокам, так што і следу іх не засталося. Таму гномы пачалі ўпарта і зацята працаваць над умацаваннем Галоўнай Брамы і над пабудовай новага шляху да яе. Старых інструментаў, якімі карысталіся некалі шахцёры, рудакопы ды будаўнікі, засталося досыць, а ў гэткай працы гномы былі вельмі дасведчаныя.

Пакуль яны працавалі, крумкачы ўвесь час прыносілі звесткі. Такім чынам адразу ж даведаліся, што Кароль Эльфаў павярнуў да Возера, і што трохі часу яшчэ ёсць. Атрымалі і не менш прыемныя звесткі, што тры іх поні збеглі ад цмока і цяпер блукаюць уздоўж берагоў Струмяніцы, непадалёк ад месца, дзе пакінулі рэшту прыпасаў. Туды пад правадырствам крумкача паслалі Філі з Кілі, каб тыя злавілі поні ды прывезлі ўсё, што здолеюць. Астатнія ж працягвалі працаваць.

Прайшло чатыры дні. Стала вядома, што аб'яднанае войска людзей з Возера ды эльфаў спяшаецца да Гары. Аднак цяпер было на што спадзявацца, бо ежы хапала на некалькі тыдняў наперад. Зразумела, рацыён быў не тое каб надта разнастайны, калі не сказаць горш, дьш складаўся большай часткай з хруму. Так ці не, але ж і хрум значна лепей за ягоную адсутнасць. Ужо і браму добра зачынілі сцяною з часаных камянёў. Кладку рабілі сухую, але з вельмі шырокіх ды важкіх каменняў. Сцяна атрымалася моцнай ды высокай. Зрабілі вузкія байніцы, праз якія можна было назіраць (і страляць). Адзінае чаго не зрабілі — гэта дзвярэй. Самі караскаліся па лесвіцах. Неабходнае цягнулі на вяроўках. Для ракі ў самым нізе сцяны пабудавалі нізенькую арку, ды так змянілі русла, што адразу за брамай рака разлілася аж да пачатку вадаспаду, якім рака рушыла на Дэйл. Падысці (а не падплысці) да брамы цяпер можна было толькі па вузкім выступе ў правай (калі глядзець ад брамы) скальнай сцяне. Гномы давялі поні толькі да пачатку прыступак каля старога моста, там іх разгрузілі і загадалі вяртацца да сваіх старых гаспадароў, на поўдзень.

А потым надышла ноч, калі паўднёвая даліна каля Дэйла раптоўна асвятлілася мноствам агнёў, нібы ад паходняў ды вогнішчаў.

— Прыйшлі! — закрычаў Балін. — Іхны лагер велізарных памераў! Напэўна, з'явіліся ў даліну з абодвух берагоў ракі, ха-ваючыся ў змроку.

У гэтую ноч гномы амаль не спалі. Ранішняе святло было яшчэ зусім цьмянае, калі заўважылі, што да брамы накіроўваецца дэлегацыя. Гномы назіралі з-за сцяны, як пасланцы дайшлі да краю даліны і павольна пачалі караскацца наверх. Хутка заўважылі, што гэта людзі з возера, апранутыя і ўзброеныя па-ваярску, і эльфійскія лучнікі. Нарэшце ўсе ўскараскаліся, пра-браліся паміж абваленых скалаў і апынуліся наверсе, каля вадаспаду. I здзівіліся незвычайна, убачыўшы перад сабою возера ды браму, загароджаную сцяной з камянёў, што былі ледзь не ўчора паабчасаныя.

Калі пасланцы спыніліся, паказваючы на сцены і размаў-ляючы адзін з адным, Торын, счакаўшы, крыкнуў:

— Хто вы такія, што прыйшлі да брамы Торына, сына Трэйна, Караля-Пад-Гарой, узброіўшыся, нібы ддя вайны? Чаго вы жадаеце?

Але тыя нічога не адказалі. Некаторыя адразу павярнулі назад, іншыя колькі часу пазіралі задуменна на Браму і яе новыя ўмаца-ванні. Потым таксама пайшлі ўніз. У той жа дзень лагер перанеслі на ўсход ад ракі і разбілі яго акурат між адгор'яў. Па скалах пабегла рэха мноства галасоў і песень — упершыню за доўгія, доўгія часы. Звінелі эльфійскія арфы і лілася цудоўная музыка. Ад яе, здавалася, і паветра рабілася салодкім ды цёплым, гномы пачулі нават слабы водар лясных красак, што так дзівосна квітнеюць увесну.

Як жа Більба захацелася ўцячы з чорнай крэпасці, пабегчы ўніз, да весялосці, да смеху і смачнай вячэры пры вогнішчы. Некаторыя з маладзейшых гномаў таксама адчулі нешта падоб-нае. Нехта прамармытаў, шкадуючы, што справы павярнуліся менавіта так: «Эх, мы віталі б такі народ як сяброў…», — але Торын адно халодна ўсміхнуўся.

Тады гномы самі прынеслі арфы ды іншыя інструменты, якія знайшлі сярод скарбаў, ды зайгралі, каб палепшыць настрой свайго караля. Аднак тая песня была адрозная ад эльфійскай, вельмі падобная да спеваў, што гучалі шмат часу таму ў маленькай хобіцкай норцы.

Песня, відавочна, Торынаў настрой палепшыла, бо ён ус-міхнуўся ўжо цяплей і нават узрадаваўся, ды пачаў падлічваць, ці далёка да Жалезных Стромаў і ці хутка Дайн здолее дасягнуць Самотнай Гары, калі рушыць адразу ж па атрыманні звестак. А вось Більбаў настрой сапсаваўся, бо надта ўжо і сама песня, і гутарка пасля яе былі жорсткія. Гэта патыхала вайною.

Наступнай раніцою ўбачылі купку дзідароў, што перайшлі раку ды паднялася па даліне. Дзідары неслі з сабою зялёны сцяг Караля Эльфаў ды блакітны — людзей з Возера, і набліжаліся, пакуль не сталі акурат пад сцяною.

Зноў Торын гучна паклікаў:

Хто вы такія, што з'явіліся ўзброеныя да брамы Торына, сына Трэйна, Караля-Пад-Гарой?

Гэтым разам адказ ён дачакаўся. Наперад выйшаў чарна-валосы чалавек, высокі і суворы, і пракрычаў:

— Прывітанне табе, Торын! Чаму ты зачыніўся ў доме сваім, нібы злачынца? Мы не ворагі з табой, і мы сапраўды задаволеныя, што ты, без ўсялякай надзеі, застаўся жывы. Але ж зараз нам трэба пагутарыць з табою і шмат пра што дамовіцца.

— Хто ты такі, і пра што нам трэба дамаўляцца?

— Я Бард. Маёю рукой быў забіты цмок і выратаваны твой скарб. Ці ж гэтае цябе не цікавіць? Больш за тое, я — законны нашчадак і спадчыннік караля Гірыёна. У цмокавай скарбніцы ляжыць досыць Гірыёнавай маёмасці, нарабаванай старым Дракам з Дэйла і наваколля. Ці пра тое нам не трэба размаўляць? I яшчэ — у сваёй апошняй бойцы Драк знішчыў дамы жыхароў Эзгароту. Я пакуль што лічу сябе падначаленым Азёрнага Бурміст-ра, і я спытаю ад ягонага імя: ці кранаюць цябе стогны і няшчасце азёрных людзей? Яны дапамаглі табе ў час тваёй бяды, а ў падзяку ты прынёс да іх пакуль што толькі гора ды разбурэнне — зра-зумела, не ведаючы таго.

Праўдзівыя тое былі словы ды сумленныя, хоць прагучалі сувора і змрочна. Більба падумаў, што Торын пагодзіцца з імі. Дарэмна. Ну, хобіт і не спадзяваўся, што хто-небудзь успомніць пра слабое цмокава месца, якое знайшоў менавіта ён, Більба. I добра, бо ніхто і не ўзгадаў на тое ні цяпер, ні потым. Але ж ён таксама не мог уявіць, якую моц і ўладу мае золата, што такі доўгі час было цмокавьш ложкам. Асабліва ўладу над гномавымі сэрцамі. Доўгія гадзіны правёў Торын у скарбніцы, і хцівасць цяжка лягла на ягоную душу. Хоць і шукаў ён, галоўным чынам, Аркснстон, але вока яго заўсёды кранала мноства рэчаў цудоўных і найкаштоўнейшых, і кожная ўзбуджала памяць пра цяжкую працу, горыч і пот гномскага племені.

— Самы слабы свой довад ты абвесціў апошнім і галоўным, — адказаў Торын. — Аніякі чалавек не можа дамагацца багаццяў майго народу з той нагоды, што Драк, які тыя багацці скраў, скраў жытло ці жыццё родных таго чалавека. Не цмокавы тыя багацці, каб плаціць імі за цмокавы злачынствы. За дабро і дапамогу, якія мы атрымалі ад людзей з Доўгага Возера, мы заплацім — у адпаведны час. Аднак нічога (чуеце?… нічога!) не заплацім мы пад пагрозай зброі. Калі ваша войска чакае пад нашымі дзвярыма, мы бачым перад сабою толькі ворагаў і зладзеяў. Што датычыць спадчыны… Вось што я мяркую: скажыце, колькі б вы заплацілі нашым сваякам, калі 6 знайшлi нас забітымі?

— Добрае пытанне, — адказаў Бард. — Але вы жывыя, і мы не зладзеі. Больш за тое, багатыя ды заможныя маглі б проста быць міласэрнымі да тых, хто дапамог ім, пасябраваў з імі ў часы іх адчаю ды роспачы. I ты не адказаў на астатняе.

— Як я і сказаў, я не жадаю ні пра што дамаўляцца, пакуль бачу зброю перад сваёю брамай. Тым больш я не жадаю дамаў-ляцца з эльфамі, да якіх маю няшмат добрых пачуццяў. У гэтай размове ім няма месца! Цяпер ідзіце хутчэй прэч — альбо паля-цяць стрэлы! А калі зноў пажадаеце размаўляць са мною, няхай перш эльфійскае войска вернецца ў свае лясы. Тады прыходзьце, пакінуўшы зброю перад тым, як наблізіцца да брамы.

— Кароль Эльфаў — мой сябар. Ён дапамог Азёрнаму народу ў час бяды, хоць і не меў іншых абавязкаў перад намі, акрамя сяброўства, — адказаў Бард. — Мы дамо табе час на роздум. Можа, ты забярэш назад свае словы. Распытай добра сваю мудрасць, пакуль мы вернемся.

3 гэтымі словамі ён пайшоў прэч і вярнуўся ў лагер.

Праз некалькі гадзінаў да брамы прыйшлі зноў. Герольды крочылі наперад і звонка пратрубілі. А адзін з іх крыкнуў:

— У імя Эзгароту і Ліхалесся, заклікаем мы сына Трэйна Торына Дубатарча, які называе сябе Каралём-Пад-Гарой, адказаць адпаведна на прапанаванае яму альбо абвяшчаем яму сваю варожасць! Самае меншае, ён павінен даць дванаццатую частку скарбаў Барду, як забойцу цмока ды нашчадку Гірыёна. 3 тае часткі Бард сам вылучыць сродкі для дапамогі Эзгароту. Аднак, калі Торын жадае заслужыць сяброўства і пашану ад насельніцтва навакольных земляў, як і ягоныя продкі ў даўнія часы, то ён дадасць таксама і ад сябе, каб дапамагчы людзям з Возера.

А Торын схапіў лук і стрэліў у прамоўцу. Страла трапіла ў тарч і засела, уздрыгваючы.

— Калі гэткі твой адказ, я абвяшчаю аблогу Гары! — крыкнуў на тое прамоўца. — Сядзець табе пад ёю, пакуль сам не запрапа-нуеш нам мір і перамовы. Мы не падымем зброі супраць цябе. Заставайся са сваім золатам. Можаш яго есці, калі пажадаеш!

3 тым пасланцы хутка рушылі прэч, а гномы засталіся разважаць пра ўласны лёс. Торын зрабіўся такі змрочны, што наўрад ці хто адважыўся б аспрэчваць ягонае рашэнне ці папракаць яго. Дый большасць гномаў мела тыя ж думкі, ну можа, за выключэннем старога тлустага Бамбура ды Філі з Кілі. Більба, зра^умела, такі паварот падзеяў зусім не спадабаўся. Гары з яго было ўжо досыць І нават болып, а знаходзіцца ў асадзе ды яшчэ ў смярдзючай пячоры было зусім не на ягоны густ.

— Як жа гэтае месца патыхае цмокам, — буркатаў ён сам сабе, — аж гідка. Дый хрум гэты ўжо ўпоперак глоткі стаў.