Касцюшкі-Сяхновіцкія. Гісторыя старадаўняга роду

СЯХНОВІЧЫ ЦІ МЕРАЧОЎШЧЫНА?

На працягу ХІХ — ХХ стагоддзяў пытанне пра час і месца нараджэння “Героя Двух Кантынентаў” неаднаразова абмяркоўвалася сярод навукоўцаў [257]. Яно і сёння выклікае шматлікія спрэчкі ў грамадстве, а таму патрабуе больш дэталёвага разгляду.

Гістарычна два населеныя пункты аспрэчваюць сваё права называцца малою радзімаю Тадэвуша Касцюшкі. Абодва месцяцца на Брэстчыне — гэта вёска Малыя Сяхновічы Жабінкаўскага і ўрочышча Мерачоўшчына Івацэвіцкага раёнаў.

Прысвечаная Т. Касцюшку бібліяграфічная літаратура, якая з’яўлялася на працягу апошніх стагоддзяў, дазваляе прасачыць гісторыю спрэчнага пытання і зрабіць некаторыя высновы.

Адным з першых, яшчэ прыжыццёвых біёграфаў Т. Касцюшкі стаў расійскі афіцэр і пісьменнік Ф.М. Глінка, які ў 1813 годзе, вяртаючыся з паходу супраць Напалеона Банапарта, наведаў “наваколлі Кобрына”, дзе апынуўся “ў месцах радзімы самога Касцюшкі і размаўляў з людзьмі, якія некалі былі да яго блізкімі” [258]. Без усялякага сумнення, Ф.М. Глінка лічыў радзімаю генерала Сяхновічы, якія месціліся на шляху падарожжа пісьменніка (той рухаўся праз Брэст-Літоўск, Пінск, Нясвіж, Мінск, Барысаў — да роднай аўтару Смаленскай губерні [259]). І гэта таксама быў аргумент на карысць “сяхновіцкай версіі”, паколькі дарога Ф.М. Глінкі праходзіла далёка ад Мерачоўшчыны і сустракацца са сведкамі жыцця Т. Касцюшкі пісьменнік мог толькі ў Сяхновічах).

Неўзабаве пасля смерці генерала (1818 год) у парыжскай майстэрні Франсуа Дзюрана быў выраблены памятны медаль, які сведчыў, што Т. Касцюшка нарадзіўся менавіта ў Сяхновічах [260].

А ў 1827 годзе выйшла першая біяграфія, напісаная па-нямецку ўраджэнцам Швейцарыі К.К. Фалькенштэйнам. Часткова інфармацыю швейцарац атрымаў непасрэдна “з вуснаў самога Касцюшкі”, з якім неаднойчы размаўляў у апошнія гады жыцця старога. Праца К.К. Фалькенштэйна вытрымала шэсць выданняў на нямецкай, польскай і французскай мовах [261]. У 1878 годзе стваральнік “Бібліяграфіі да дзеяў і жыцця Т. Касцюшкі” палкоўнік Э. Цалер скрупулёзна прааналізаваў усе гэтыя выданні і прыйшоў да высновы, што польскі перакладчык Э.В. Клінке “не трымаўся дакладна арыгінала, часта знарок адступаў ад яго, а ў другім выданні (1830 года — А.Б.) нават месца нараджэння Касцюшкі, пададзенае Фалькенштэйнам як Сяхновічы [262], змяніў на Мерачаўшчызну [263], падпарадкоўваючыся жаданню ўладальнікаў той Мерачаўшчызны і гэтым даючы падставу для памылковых паўтарэнняў і спрэчак” [264].

Згаданым ўласнікам Мерачоўшчыны быў Войцех Пуслоўскі (1762 — 1833), які на памежжы ХVІІІ — ХІХ стагоддзяў стварыў вялізную латыфундыю, у якую ўваходзілі шматлікія маёнткі (у тым ліку Косава з наваколлем) [265]. Крыніцамі казачнага багацця В. Пуслоўскага сталі ўдалы шлюб з князёўнай Ю. Друцкай-Любецкай, падтрымка магнатаў, прадпрымальніцкая дзейнасць, а таксама фінансавыя махінацыі, аперацыі з нерухомасцю, рабаванні свецкіх і духоўных земляў (напрыклад, з Бярозаўскага кляштара было выкрадзена больш за мільён злотых), гандаль зброяй, падробка каштоўных папер (дзеля гэтага ў 1794 годзе нават падраблялі подпіс Т. Касцюшкі), у чым шляхціца абвінавачвалі ўжо сучаснікі — Ф. Булгарын, П. Вяземскі, А. Грондзкі [266].

У 1821 годзе В. Пуслоўскі набыў ва ўласнасць былы Косаўскі Ключ з Мерачоўшчынай [267]. І менавіта тады з’явілася “мерачоўшчынская версія” нараджэння Т. Касцюшкі. Асноваю яе стала вынятка з метрычнай кнігі аб хрышчэнні будучага генерала ўзімку 1746 года ў Косаве, выдадзеная толькі восенню 1834 года (ці праз 17 гадоў пасля смерці Т. Касцюшкі) мясцовым пробашчам айцом Станіславам Нарбутам і пацверджаная 30 лістапада 1834 года Віленскай духоўнай кансісторыяй [268]. Прычым у дакуменце і слова не было сказана пра тое, што Тадэвуш Касцюшка нарадзіўся ў Мерачоўшчыне. А самую косаўскую метрыку напрыканцы ХІХ стагоддзя часам характарызавалі не інакш як “вядомую, але небездакорную” ў гістарычным плане [269].

Сёння вынятка з яе, прысвечаная асобе Т.Касцюшкі, захоўваецца ў зборах Музея Войска Польскага ў Варшаве [270]. Тэкст гучыць наступным чынам [271]:

Лацінскі арыгінал

Anno Domini Milllesimo Septingentesimo Quadragesimo Sextoduodecimo Februarii Re-verundus Pater Raymundus Korsak Sacrae Theologiae Lector Hoszczeviensis Ordinis Praedicatorum baptisavit Infantem legitimorum parentum filium Andream Thadaeum Bonaventuram Perillustri MD Ludovici Thodaei et Theclae Ratomska Kościuszków Miecznych Woiewodztwa Brzeskiego. Patrini erant: MDnus Casimirus Narcuski Starosta Kuszlicki cum MDna Protassewiczowna Suchodolska et MDnus Adamus Protassewicz Vice-Capitaneus Districtus Pinsensis cum Magnifica Virgine Anna Suchodolska Pisarzówna Ziemska Słonimska.

Польскі пераклад

Roku Pańskiego Tysiąc siedemset czterdziestego szóstego dnia dwunastego lutego Czcigodny Ojciec Rajmund Korsak, świętej Teologii Lektor, Przeor Zakonu kaznodzejskiego w Hoszczy, ochrzcił dziecię, Andrzeja Tadeusza Bonawenturę, syna prawych rodziców, Jwielmożnych Ludwika Tadeusza i Tekli z Ratomskich Kościuszków, Miecznych Województwa Brzeskiego. Rodzicami chrzestnymi byli: WM Pan Kazimierz Narkuski, starosta kuszlicki, z WP Protasiewiczówną Suchodolską i WM Pan Adam Protasiewicz, podstarości powiatu pińskiego, z WP Anną Suchodolską, pisarzówną ziemską słonimską

Беларускі пераклад

Году Божага Тысяча семсот сорак шостага дня дванаццатага лютага. Прападобны Айцец Раймунд Корсак, лектар святога Багаслоўя, настаяцель гашчэўскі, Святым Мірам ахрысціў дзіцё законных бацькоў Яснавяльможнага Людвіка Тадэвуша і Тэклі з Ратомскіх Касцюшкаў, мечнікавых берасцейскіх, — сына Андрэя Тадэвуша Банавентуру. Бацькамі Хроснымі былі Вяльможны Спадар Казімір Наркускі, староста кушліцкі, і Вяльможная Спадарыня з Пратасевічаў Сухадольская; Вяльможны Спадар Адам Пратасевіч, падстароста павету пінскага, з Вяльможнай Спадарыняй Ганнай Сухадольскай, пісараўнаю земскай слонімскай.

Разумеючы, што версія нараджэння Т. Касцюшкі ў ваколіцах Косава патрабуе матэрыяльнага пацвярджэння, Пуслоўскія паклапаціліся пад аднаўленне сядзібнага дома Касцюшкаў у Мерачоўшчыне.

Пра першапачатковы ягоны выгляд дазваляе скласці ўяўленне малюнак, створаны ў 1845 годзе Міхалам Кулешам [272] (мастак, дарэчы, быў параднёны з Касцюшкамі-Сяхновіцкімі па жаночай лініі — праз шлюб у пачатку ХVІІІ стагоддзя Антонія (№ 84), праўнука Мікалая Іванавіча Касцюшкі, заснавальніка лініі Іванавічаў). Архітэктар М. Астрамецкі па просьбе Вандаліна Пуслоўскага (1814 — 1884) да 1857 года цалкам аднавіў сядзібу [273]. З’яўленне доміка стала важкім аргументам на карысць “мерачоўшчынскай версіі”.

Дыскусія, распачатая ў сувязі з набліжэннем сотых угодкаў з дня нараджэння Т. Касцюшкі, абвастрылася ў 40 — 60-ыя гады ХІХ стагоддзя. У гэты час за Сяхновічы выказаліся аўтары артыкулаў у “Малой польскай энцыклапедыі”, польскага “Агульнага біяграфічнага слоўніка”, фундаментальнага французскага энцыклапедычнага даведніка “Ларус”, а таксама выдавец і генеолаг Я.Н. Бабровіч [274].

Аднак і апаненты “сяхновіцкай версіі” таксама нярэдка выступалі ў друку, адстойваючы свае погляды. На карысць Мерачоўшчыны выказваліся М. Балінскі, Ф. Пашкоўскі, Л. Ходзька, Я. Курхановіч К.У. Вуйціцкі [275].

Пасля адноснага зацішша ў 70-ыя гады ХІХ стагоддзя ў наступным дзесяцігоддзі дыскусія разгарэлася з новай сілай. Ініцыятарам чарговай хвалі спрэчак стаў Фелікс Немаеўскі з блізкай ад Сяхновічаў вёскі Ракітніца [276]. У 1880 годзе ягоны знаёмы, што падарожнічаў па Палессі, патрапіў у колішні Касцюшкаў маёнтак. Вандроўнік распавёў, як каля Сяхновіцкага двара яго фурман скінуў шапку са словамі: “А то, прашу пана, у гэтым двары Касцюшка нарадзіўся, і няма ў наваколлі ніводнага чалавека, хто б шапкі не здымаў перад гэтым дваром”.

На ліст Ф. Немаеўскага азвалася ўладарыня Лышчыцаў Марыя Раманаўна Віслоцкая, праўнучка роднай сястры Тадэвуша Касцюшкі Ганны. Яна пачала актыўна шукаць новыя пацверджанні “сяхновіцкай версіі” [277]. Яна заўважыла, што ў метрыках Ганны і Тадэвуша Касцюшкаў-Сяхновіцкіх не пазначанае месца іх нараджэння. Па тлумачэнні М. Віслоцкая звярнулася да брэсцкага ксяндза Г. Главацкага, які засведчыў: “ва ўсіх метрычных кнігах ХVІІІ стагоддзя, калі дзіця было ахрышчанае ва ўласным прыходзе, гэта адзначалася на палях кнігі. І наадварот, пры хрышчэнні ў “чужой” парафіі назва месца нараджэння не паведамлялася”.

Ліст М. Віслоцкай ад імя рэдакцыі часопіса “Тыгоднік ілюстраваны” ўзяўся каменціраваць Людвік Еніке. Навуковец паспрабаваў прааналізаваць усе аспекты гэтай складанай справы. Ён уважліва разглядзеў аргументы на карысць Сяхновічаў і Мерачоўшчыны, а потым прызнаў некаторыя погляды М. Віслоцкай слушнымі, прычым падкрэсліў, што ўсе даўнія біёграфы лічылі за месца нараджэння генерала Т. Касцюшкі маёнтак Сяхновічы. А размовы пра Мерачоўшчыну пачаліся толькі тады, калі гэтыя мясціны перайшлі да Пуслоўскіх, бо новыя гаспадары былі вельмі зацікаўленыя ў гэтым [278].

Аднак публікацыя ўсё ж пакідала пытанне адкрытым. Таму ўжо ў 1882 годзе “мерачоўшчынскую версію” падтрымаў на старонках “Жывапіснай Расіі” Адам Кіркор [279]. У процівагу гэтаму ў той самы час артыкулы, прысвечаныя Мерачоўшчыне і Сяхновічам, у шматтомным “Слоўніку геаграфічным” сцвярджалі: “Менавіта ў гэтых С. (Сяхновічах Малых. — А.Б.), праўдападобна, нарадзіўся... Т. Касцюшка і тут правёў значную частку сваёй маладосці” [280], і яшчэ: “Т. Касцюшка, несумненна, нарадзіўся не ў М. (Мерачоўшчыне. — А.Б.), але ў Сяхновічах” [281].

Стварэнню і ўмацаванню Касцюшкаўскай традыцыі шмат паспрыялі працы Т.С. Корзана. Ён быў перакананы, што генерал прыйшоў у свет у Мерачоўшчыне. Лісты Марыі Віслоцкай, а пазней уласніка Вялікіх Сяхновічах Вандаліна Пшыборы (той таксама ў 1888 годзе выступіў у друку з падтрымкаю “сяхновіцкай версіі” [282]) прымусілі Т. Корзана паспрабаваць абгрунтаваць свой погляд на праблему. Спецыяльна дзеля гэтага ён далучыў да другога выдання сваёй манаграфіі (у 1906 годзе) вялікі дадатак, у якім разглядаў спрэчныя пытанні, і першым з іх было пытанне аб месцы і часе нараджэння героя [283]. У прыватнасці, даследчык пераконваў сваіх апанентаў сцвярджэннем “пра неверагоднасць паданняў”, не падмацаваных дакументальна. Аднак У.А. Дзванкоўскі, які часткова падтрымаў Т. Корзана, зрабіў дапушчэнне, што Тэкля Касцюшкава магла заўчасна нарадзіць сваё апошняе дзіця ўсё ж у Сяхновічах падчас наведвання блізкіх родзічаў мужа. У гэтым выпадку сына хрысцілі праз год ці два пазней у Косаўскім касцёле [284].

Аўтарытэт Т. Корзана быў настолькі вялікі, што ў ХХ стагоддзі пазіцыі “сяхновіцкай версіі” значна аслаблі. Але ў 1922 годзе на карысць Сяхновічаў як месца нараджэння Т. Касцюшкі выказалася двухтомная энцыклапедыя “Універсальны Ларус” [285].

На Беларусі сапраўдны ўсплеск цікавасці да асобы генерала адбыўся напярэдадні 200-ых угодкаў касцюшкаўскага вызвольнага чына (у 1994 годзе). Набліжэнне юбілейнай даты абудзіла да жыцця і ранейшую спрэчку вакол месца нараджэння героя. У гэты час у Беластоку з’явілася серыя паштовак. На адной з іх побач з партрэтам Т. Касцюшкі адзначалася па-беларуску, што герой нарадзіўся ў Сяхновічах [286]. Гэтую версію падтрымліваў таксама Я. Юхо (пачынаючы з 1990 года, ён неаднойчы прыгадваў абедзве версіі нараджэння Т. Касцюшкі, не аддаючы перавагу ні Сяхновічам, ні Мерачоўшчыне [287]).

Разам з тым, трэба прыняць да ведама, што на сённяшні дзень невядома ніводнага дакумента з ХVІІІ стагоддзя, у якім імя Тадэвуша Касцюшкі нават стаяла б побач з назваю Мерачоўшчыны. Цяжка ўявіць, калі герой сапраўды лічыў фальварак пад Косавам сваёю радзімаю, чаму ён ніколі не выказваў нават жадання прыехаць туды, асабліва ў час доўгага свайго побыту на Беларусі ў 1784 — 1790 гадах.

Зусім інакш ставіўся генерал да Сяхновічаў. Імя Т. Касцюшкі і родавага маёнтка настолькі моцна паяднаныя ў гісторыі, што ніводны біёграф пры напісанні жыццяпісу свайго героя не можа абысціся без згадак пра Сяхновічы. Сам Т. Касцюшка цераз усё жыццё пранёс клопат і любоў менавіта да гэтага месца.

Будзе нялішнім згадаць цэлы блок дакументаў за 1768 — 1775 гады, прысвечаных Сяхновічам, дзе назва сямейнага гнязда згадваецца 11, а імя Т. Касцюшкі — ажно 20 разоў (прычым тройчы ён названы поўным родавым прозвішчам: Тадэвуш Касцюшка-Сяхновіцкі ці Сяхновіцкі Касцюшка [288]).

Наступная падборка дакументаў, якая тычылася ягонага фальварка Сяхновічаў-Давыдаўшчызны, адносіцца да 1775 — 1777 гадоў і ў ёй таксама неаднойчы згадваецца імя малодшага сына Людвіка і Тэклі Касцюшкаў [289].

Генерал не толькі памятаў пра свае Сяхновіцкія валоданні, але і ганарыўся імі, што робіцца відавочным, калі прагледзець ліставанне 1791 — 1792 гадоў. У гэты час Т. Касцюшка чарговы раз спрабаваў уладкаваць сваё сямейнае жыццё. Ягонай абранніцай стала 18-гадовая Тэкля Жураўская, аднак бацька дзяўчыны не жадаў выдаваць сваю дачку за генерала. Галоўнаю прычынаю ягонай адмовы была нібы адсутнасць у Т. Касцюшкі зямельных валоданняў. На тое ў сваім лісце на імя маці каханай генерал даводзіў: “Ротмістр Патоцкі, які з таго ж ваяводства (Берасцейскага — А.Б.), што і я, можа засведчыць, што я маю спадчынную вёску і сам яе ўтрымліваю” [290].

У 1792 годзе, перад самым ад’ездам у эміграцыю, Т. Касцюшка напісаў на імя любай сястры Ганны ліст, што пачынаўся словамі пра Сяхновічы: “Дазволь мне, сястрычка, абняць Цябе і, можа, будзе гэта ўжо астатні раз... Жадаў бы, каб ведала Ты маю волю, што запісую Табе ў спадчыну Сяхновічы” [291]. Калі праз дваццаць гадоў генерал даведаўся, што ў час руска-французскай вайны 1812 года Сяхновічы-Давыдаўшчызна значна пацярпелі, ён выдаў сродкі на аднаўленне гаспадаркі [292]. Нарэшце, за паўгода да сваёй смерці, 2 красавіка 1817 года, Т. Касцюшка выдаў знакаміты Сяхновіцкі тэстамент [293].

Такім чынам, на працягу ўсяго жыцця генерал захоўваў да Сяхновічаў асаблівыя адносіны. Сюды ён вяртаўся з далёкіх заакіянскіх вандраванняў, пра гэтае месца марыў і тады, калі зноў вымушаны быў пакінуць Радзіму [294]. Пра Мерачоўшчыну, зыходзячы са сведчанняў самога Тадэвуша Касцюшкі, нічога падобнага сказаць проста немагчыма.

Нам таксама падаецца вельмі мудраю пазіцыя Б. Шындлера, які, нягледзячы на тое, што схіляўся ў 1991 годзе да “мерачоўшчынскай версіі”, заўважаў, што з часам уяўленне пра традыцыйнае месца нараджэння Т. Касцюшкі можа быць змененае, “але, зразумела, толькі з мэтаю ўсталявання праўды” [295].

ЧАС НАРАДЖЭННЯ

У 1996 годзе ў свеце шырока святкаваліся 250-ыя ўгодкі Касцюшкавых народзінаў. Асабліва ўрачыстыя мерапрыемствы праходзілі ў Беларусі і Польшчы.

Да юбілею ў Варшаве выйшаў чарговы нумар альманаха “Незалежнасць і памяць”, цалкам прысвечаны гэтай юбілейнай даце. Выданне адкрывалася змястоўным “Календаром жыцця і дзейнасці Тадэвуша Касцюшкі”, складзеным вядомым касцюшказнаўцам Леанардам Ратайчыкам [296].

Як жартаўліва зазначаў у прадмове аўтар, “Каляндар” прызначаўся найперш для тых цікаўных чытачоў, што маюць жаданне і патрэбу як мага больш даведацца пра лёс Т. Касцюшкі, але самі лянуюцца корпацца ў пажоўклых архіўных паперах.

У артыкуле падрабязна распавядаецца пра ўсе моманты жыцця генерала. Зразумела, першая дата — час нараджэння героя. І тут даследчык робіцца вельмі асцярожным, калі занатоўвае: “4 лютага 1746 года — прынятая дата нараджэння Тадэвуша Касцюшкі” [297].

Аднак чаму прынятая (ці нават выдуманая, як пра тое гаворыць іншы гісторык Хенрык Масціцкі [298])? Хто першы сярод сучаснікаў, родзічаў, сведкаў жыцця генерала паведаміў нашчадкам такую дату? Можа пра гэты дзень згадвае сам Т. Касцюшка ў афіцыйных дакументах ці ўласных успамінах? На жаль, ніводная папера тае пары не называе 4 лютага 1746 года часам з’яўлення на свет нашага славутага земляка.

Згаданая дата “нарадзілася” намаганнямі Т. Корзана і з ягонай лёгкай рукі зрабілася традыцыйнаю. Рыхтуючы ў 1893 — 1894 гадах біяграфію Тадэвуша Касцюшкі, даследчык паклапаціўся пра высвятленне сапраўднай даты нараджэння свайго героя. І зрабіў гэта наступным шляхам [299]. Перадусім, узяў за аснову сваіх разлікаў акт хрышчэння (згаданая ў названым дакуменце дата — 12 лютага 1746 года — часам памылкова прымалася нават за дзень нараджэння [300]). Затым выказаў меркаванне, што дзіцяці далі імя ў гонар таго святога, у дзень якога той нарадзіўся, як гэта бывала нярэдка ў тыя часы [301].

Аднак тут даследчыка чакалі новыя цяжкасці, паколькі Т. Касцюшка пры хрышчэнні атрымаў не адно, а адразу тры імені. І Т. Корзан без залішніх ваганняў узяў за аснову першае з іх — Андрэй. Далей даследчык звярнуўся да каталіцкіх святкаў. І паколькі найбліжэйшы дзень святога Андрэя (Карсіні) прыпадаў на 4 лютага, гісторык зрабіў выснову, што Тадэвуш Касцюшка нарадзіўся менавіта ў гэты дзень.

Цяпер патрабавалася вызначыць год нараджэння. Т. Корзан звярнуў увагу на тое, што ў рэестры Варшаўскага кадэцкага корпуса ад 18 снежня 1765 года век маладога Т. Касцюшкі быў вызначаны 18-цю гадамі [302]. На думку даследчыка, “гэта з’явілася дастатковым доказам”, каб лічыць годам нараджэння Касцюшкі 1746.

Аднак ужо сучаснікі, якія вельмі прыхільна прынялі працу

Т. Корзана, звярнулі ўвагу на некаторыя несупадзенні, што прысутнічалі ў манаграфіі. Калі даследчык прывёў у абарону сваёй версіі згаданы рэестр, ён міжволі сам сабе запярэчыў, бо выкарыстаная ім крыніца перасоўвала дату нараджэння будучага генерала на 1747 год (падлікі простыя: 1765 — 18 = 1747).

Калі Т. Касцюшка нарадзіўся 4 лютага 1746 года, то 18 снежня 1765 года — у дзень з’яўлення ў сценах кадэцкага корпуса — яму было ўжо не васемнаццаць гадоў, а амаль дваццаць. А дакладней — 19 гадоў 10 месяцаў і 14 дзён. Гэтыя абставіны збянтэжылі Л. Ратайчыка, які дапусціў, што ў згаданы дакумент закралася памылка. Гісторык нават падкрэсліў: кадэту на той час “ужо было 20 гадоў” [303], чым паказаў, што не давярае канчаткова “корзанаўскай” даце.

Разам з тым, гіпотэзу Т. Корзана спрабаваў падмацаваць У.А. Дзван-коўскі. Згаджаючыся з прыведзенай датай нараджэння, ён аднак сцвярджаў, што год з’яўлення на свет Т. Касцюшкі з аднолькавай доляю верагоднасці мог прыпадаць і на 1746, і на 1745, і нават на 1744 год. А ў якасці аргумента заўважаў, што раней “неаднойчы дзяцей хрысцілі праз год, два, а часам і праз сем гадоў пасля нараджэння” [304].

З гэтай нагоды нялішне будзе згадаць: у самой сям’і Людвіка і Тэклі Касцюшкаў быў выпадак, калі дзіця, народжанае ў адным годзе, было ахрышчанае ўжо ў наступным.

Маецца на ўвазе старэйшы брат Тадэвуша. Юзаф Касцюшка-Сяхновіцкі прыняў хрышчэнне ад ксяндза Дамініка Кавецкага ў 1744 годзе, прычым ў метрыцы недвухсэнсоўна пазначалася: “infans pertinet ad annum 1743” (“дзіця, народжанае ў 1743 годзе”) [305].

Апроч таго, у каталіцкіх і праваслаўных святцах разам набіраецца ажно 24 даты, прысвечаныя розным святым, што насілі імя Андрэй [306].

Кожны з гэтых дзён, калі ісці за разважаннямі Т. Корзана, можа быць днём нараджэння Тадэвуша Касцюшкі. Таму не дзіўна, што ў 1990 годзе Я.А. Юхо адзначаў: “Дакладная дата яго (Касцюшкі — А.Б.) нараджэння невядома, выказана меркаванне, што ён нарадзіўся 4 лютага 1746 года, аднак больш праўдападобным (?) трэба лічыць, што нарадзіўся ён 30 лістапада 1745 года... ёсць падставы меркаваць, што спачатку яго ахрысцілі ў праваслаўнай (?) царкве і назвалі Андрэем у гонар Андрэя Першазванага, свята якога прыпадае на 30 лістапада” [307].

Надалей беларускі гісторык неаднойчы паўтараў сваю версію ў друку [308]. Дзякуючы аўтарытэту вядомага навукоўцы, прапанаваная ім дата пачала рабіцца традыцыйнаю ў беларускай гістарыяграфіі.

Але такі шлях павінен непазбежна выклікаць з’яўленне новых версій. Бо калі абапірацца толькі на спіс Андрэевых дзён, любы даследчык можа прапанаваць свае арыгінальныя версіі наконт даты нараджэння Т. Кас-цюшкі. Нарыклад, звярнуць увагу на некаторыя супадзенні, што тычацца 13 ліпеня 1745 года.

Дапушчэнне наконт гэтай даты мае права на існаванне пры ўмове, што будучы генерал на самой справе з’явіўся на свет у дзень тых святых, у гонар якіх атрымаў свае імёны.

Як вядома, папярэднія даследчыкі (і Т. Корзан, і Я. Юхо) для доказу сваіх версій разглядалі толькі першае з трох імён, атрыманых Касцюшкам пры хрышчэнні. Разам з тым, 13 ліпеня святкуецца дзень святога Андрэя як у каталіцкіх, так і ў праваслаўных вернікаў. Акрамя таго, 13 ліпеня ў праваслаўных святцах адначасова адведзена святому Фадзею (Тадэвушу). А на 14 ліпеня ў каталіцкай царкве прыпадае адзіны дзень святога Банавентуры [309]. Тыя даследчыкі, што прымаюць гэтыя нашыя довады, робяць дапушчэнне, што Т. Касцюшка мог нарадзіцца ў ноч з 13 на 14 ліпеня 1745 года [310].

Аднак для гэтай версіі не існуе ніякіх іншых пацверджанняў, і ў гэтым, безумоўна, яе слабасць.

Значна больш аргументаў можна прывесці на карысць другой даты: 28 кастрычніка 1745 года.

28 КАСТРЫЧНІКА 1745 ГОДА

Вядома, што самым распаўсюджаным сярод імёнаў генерала, пад якім ён вядомы ўсяму свету, з’яўляецца Тадэвуш. Прычым Т. Касцюшка і сам лічыў гэтае імя галоўным: ім карыстаўся ў прыватным ліставанні і пры падпісанні афіцыйных дзяржаўных дакументаў. Таксама ў афіцыйным справаводстве Берасцейскага ваяводства яго называлі толькі імем Тадэвуш, якое спалучалі з родавым прозвішчам у формах “Сяхновіцкі Касцюшка” і “Касцюшка-Сяхновіцкі” [311].

Т. Касцюшка ніколі не браў шлюбу і не меў уласных дзяцей. Але двойчы ў жыцці ён згаджаўся на ролю хроснага бацькі.

У 1800 годзе ў Парыжы генерал ахрысціў дачку швейцарскага пасла ў Францыі Франца Пятра Іосіфа Цэлтнера. Дзяўчынцы надалі імя Тадэі Эміліі. Першае з гэтых імён было ў гонар Т. Касцюшкі [312]

А яшчэ праз некалькі гадоў амерыканскі пасол у Парыжы Джон Армстронг запрасіў Т. Касцюшку быць хросным бацькам свайго сына. Хлопчык таксама атрымаў імя свайго знакамітага “другога бацькі” і стаў звацца Тадзіусам Касцюшкам Армстронгам [313].

Імя генерала (асабліва пасля расійска-польскай вайны 1792 года і Касцюшкаўскага паўстання) набыло настолькі вялікую папулярнасць, што прадстаўнікі вядомых ліцьвінскіх і польскіх сем’яў ахвотна сталі зваць сваіх сыноў імем Тадэвуш (гэтае імя прыжылося і ў асяродку нашчадкаў Касцюшкаў-Сяхновіцкіх) [314].

Дадамо да сказанага, што ў святцах дзень святога Тадэвуша адзначаецца толькі аднойчы — і гэта адбываецца 28 кастрычніка [315].

Вядомыя некалькі выпадкаў, калі Т. Касцюшка святкаваў гэты дзень як уласныя імяніны. Упершыню гэта адбылося ў 1792 годзе. У той час генерал выйшаў у адстаўку, нязгодны са здрадніцкай палітыкай караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага, які заключыў хаўрус з расійскай імперыятрыцай Кацярынай ІІ і яе прыхільнікамі ў Рэчы Паспалітай.

Т. Касцюшка пакінуў Варшаву і 28 кастрычніка прыбыў у Сянявы — уласнасць князёў Чартарыйскіх. Там гнанаму генералу і былі наладжаныя ўрачыстыя імяніны. На ягоную галаву быў ускладзены вянок, сплецены з галінаў дуба, пасаджанага ў ХVІІ стагоддзі ўласнаручна каралём Янам Сабескім пасля перамогі над туркамі пад Венаю. Пры гэтым у гонар героя прагучаў верш “Генералу Касцюшку ў дзень ягоных імянін у Сяняве” [316].

Наступны выпадак адбыўся шмат гадоў пазней. У 1804 годзе ў Парыжы быў створаны камітэт (начале з генералам Янам Дамброўскім) для святкавання чарговай Касцюшкавай гадавіны. Сам Тадэвуш Касцюшка спачатку катэгарычна адмаўляўся ад такой ініцыятывы, але сябры пераканалі свайго былога кіраўніка. Яны лічылі, што імпрэза 28 кастрычніка атрымае шырокі водгук і паспрыяе збіранню эміграцыі вакол справы незалежнасці падзеленай Радзімы [317].

Існуе і яшчэ адно сведчанне на карысць згаданага дня. У 1833 годзе парыжскае выдавецтва выпусціла чарговы том “Універсальнай біяграфіі, ці Гістарычнага слоўніка”, дзе быў змешчаны артыкул пра Т. Касцюшку, што пачынаўся наступнымі словамі: “Касцюшка Тадэвуш нарадзіўся ў шляхецкай сям’і 28 кастрычніка 1746 года” [318]. Год быў пазначаны памылкова, паколькі атрымлівалася, што будучы генерал нарадзіўся праз восем месяцаў пасля свайго хрышчэння. У згаданым тэксце павінная была стаяць дата 28 кастрычніка 1745 года.

Нельга абмінуць увагаю і яшчэ адзін цікавы момант. Як вядома, сам Тадэвуш Корзан нарадзіўся ў Беларусі 28 кастрычніка 1839 года [319]. Дзіўна, што гісторык, атрымаўшы сваё імя таму, што з’явіўся на свет у дзень святога Тадэвуша, не разглядаў такую самую магчымасць і для

Т. Касцюшкі, усю ўвагу звярнуўшы толькі на адно з трох імёнаў свайго героя — Андрэй.

Вылучаная намі ўпершыню яшчэ ў 1996 годзе версія наконт згаданай даты ўжо набыла як сваіх праціўнікаў [320], так і прыхільнікаў [321]. Яна трапіла на старонкі інтэрнета [322] і нават знайшла літаратурнае ўвасабленне ў аповесці Ягора Конева “Срэбны арол на чырвоным полі” [323].

Паспрабуем зрабіць некаторыя высновы са сказанага.

На сённяшні дзень увогуле не існуе дакумента, у якім была б зафіксаваная дата нараджэння Тадэвуша Касцюшкі. Найбольш аўтарытэтныя біёграфы генерала сыходзяцца ў адным: дакладны дзень з’яўлення героя на свет невядомы [324].

Усе пералічаныя намі версіі — ад “корзанаўскай” і да найноўшых — застаюцца вельмі прыблізнымі. Таму ў сучаснай як навуковай, так і навукова-папулярнай літаратуры лепш прытрымлівацца адзінага на сёння вядомага дакумента — метрычнай выняткі з косаўскай касцёльнай кнігі.

Найбольш узвешанай трэба лічыць пазіцыю беларускага гісторыка і філолага Генадзя Кісялёва: “Т. Касцюшка нарадзіўся ў 1746 ці 1745 г. у фальварку Марачоўшчына непадалёк ад Косава ў былым Слонімскім пав. (цяпер Івацэвіцкі раён Брэсцкай вобл.). Хрышчоны ў Косаўскім касцёле... (Па іншых звестках, месцам нараджэння Касцюшкі трэба лічыць в. Сяхновічы Кобрынскага пав., цяпер Жабінкаўскі раён Брэсцкай вобл.)” [325].

КАРОТКАЯ БІЯГРАФІЯ ВЯЛІКАГА ЧАЛАВЕКА

Жыццю і дзейнасці Тадэвуша Касцюшкі прысвечана надзвычай многа даследаванняў. Асабліва шмат кніг і артыкулаў выходзіла на польскай [326], французскай, англійскай [327], а апошнім часам і на беларускай мовах [328] — менавіта ў тых краінах, дзе слынны военачальнік лічыцца ганаровым грамадзянінам і нацыянальным героем.

Пачынаючы з другой паловы ХІХ стагоддзя перыядычна публікуюцца шматлікія зборнікі дакументальных матэрыялаў, прысвечаных асобе Т. Касцюшкі, ягонаму ўдзелу ў вайне за незалежнасць ЗША і паўстанню 1794 года [329].

Усё гэта дазваляе падрабязна прасачыць жыццяпіс вялікай асобы, што выклікала павагу ўжо ў асяродку сучаснікаў і не страціла сваёй гістарычнай прыцягальнасці для сённяшніх даследчыкаў.

Пачатковае выхаванне Тадэвуш Касцюшка-Сяхновіцкі атрымаў дома. У 1755 — 1760 гадах вучыўся ў Любяшоўскім піярскім калегіуме на Валыні, дзе меў поспехі ў матэматыцы, гісторыі, замежных мовах [330]. Пра перыяд ягонага жыцця паміж 1760 і 1765 гадамі, якія юнак правёў у Сяхновіцкім спадчынным маёнтку, захаваліся толькі цьмяныя звесткі. Магчыма, малады Т. Касцюшка быў дарадцам і памочнікам маці, адначасова працягваў хатнюю адукацыю (паколькі з-за раптоўнай смерці бацькі не здолеў завершыць поўны курс навучання ў калегіуме).

З дапамогаю смаленскага ваяводы і далёкага сваяка Касцюшкаў-Сяхновіцкіх Юзафа Сасноўскага напрыканцы 1765 года Тадэвуш быў залічаны ў Варшаўскі кадэцкі корпус — Рыцарскую школу, утвораную каралём Рэчы Паспалітай Станіславам Аўгустам [331]. Без пратэкцыі з боку ўплывовых у дзяржаве асоб небагаты шляхціц не меў ніякай магчымасці патрапіць у гэтую элітарную навучальную ўстанову. Таму ягоныя біёграфы нярэдка прыгадваюць акрамя Ю. Сасноўскага імя князя Адама Казіміра Чартарыйскага, шэфа корпуса. Вядома, што князь меў крэўныя сувязі з Ежы Флемінгам, якому Тэкля Касцюшкава саступіла свае правы на Мерачоўшчыну. Акрамя таго, Чартарыйскія былі суседзямі Касцюшкаў-Сяхновіцкіх. (Згадаем, што ў сярэдзіне ХVІІІ стагоддзя ў склад княжацкай латыфундыі Рэчыцкі Ключ з маёнткамі Каранёва, Рэчыца, Шпіталі ўваходзілі Вялікія Сяхновічы). Таму згнаёмства Т. Касцюшкі з А.К. Чартарыйскім магло распачацца яшчэ да прыезду юнака ў Варшаву, калі князь наведваўся ў свае берасцейскія маёнткі [332].

Па пратэкцыі князя Т. Касцюшка ў чыне харунжага ў канцы 1769 года быў накіраваны для працягу адукацыі ў Францыю, дзе ўдасканальваў свае веды па інжынерыі, фартыфікацыі, матэматыцы і маляванню. У замежнай вандроўцы малады афіцэр карыстаўся галоўным чынам тымі невялікімі грошамі, што дасылаў брат Юзаф з Сяхновічаў [333].

У канцы 1774 года (галоўным чынам з-за недахопу сродкаў) у званні артылерыйскага капітана Т. Касцюшка вярнуўся на радзіму. Аднак не атрымаў месца ў войску, моцна скарочаным пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай.

Восенню 1774 года Т. Касцюшка наведаў Варшаву і гасцяваў у доме дзядзькі Яна Непамуцэна Касцюшкі-Сяхновіцкага ў Славінску пад Люблінам, а затым вярнуўся ў Сяхновічы.

За перыяд нядбалага ўладарання брата Юзафа Касцюшкі-Сяхновіцкага, абознага берасцейскага, гаспадарка значна збяднела і ўжо не прыносіла трывалага прыбытку (акрамя таго касцюшкаўскія фальваркі пацярпелі падчас Барскай канфедэрацыі, у дзейнасці якой прымаў удзел Юзаф). Пачаліся доўгія судовыя спрэчкі між братамі. У сваім лісце абозны берасцейскі даводзіў, што Тадэвуш вінен яму 39 тысяч злотых [334]. І пакуль быў жывы Юзаф (памёр увесну 1789 года), адносіны паміж братамі былі сапсаваныя бясконцымі спрэчкамі наконт сямейнага гнязда.

Неўзабаве Т. Касцюшка згадзіўся на прапанову Ю. Сасноўскага зрабіцца хатнім настаўнікам ягоных дачок. Шматлікія біёграфы Т. Кас-цюшкі распавядаюць пра няўдалае рамантычнае каханне Тадэвуша з Людвікай Сасноўскай. З-за рашучага супраціву бацькі дзяўчыны, шлюб з незаможным шляхціцам не адбыўся, і яна хутка была заручаная з раманоўскім старостам князем Юзафам Любамірскім [335].

9 і 10 кастрычніка 1775 года Т. Касцюшка, якому было катэгарычна адмоўлена знаходзіцца ў доме Сасноўскіх, распарадзіўся сваімі маёмаснымі справамі: перадаў правы на сваю частку Сяхновічаў швагеру Пятру Эстку. Той са свайго боку абавязваўся сплаціць усе даўгі крэдыторам Тадэвуша і дамагчыся ад Юзафа Сяхновічаў-Давыдаўшчызны. Позняй восенню, пазычыўшы ў сваякоў і знаёмых значную суму грошай (сучаснікі гавораць пра 500 ці нават тысячу дукатаў), Т. Касцюшка зноў накіраваўся ў Францыю [336].

Улетку 1776 года ён у складзе групы валанцёраў накіраваўся ў Паўночную Амерыку, каб падтрымаць барацьбу амерыканскіх каланістаў супраць Вялікабрытаніі. Здольнасці і заслугі Т. Касцюшкі перад ЗША былі неаднаразова адзначаны ў лістах ягоных сяброў па зброі, удзельнікаў бітваў за вызваленне Амерыкі — Н. Грына, Г. Гейтса, Дж. Армстронга. Тадэвуш Касцюшка вызначыўся як таленавіты інжынер і вайсковец, што было заўважана ды высока ацэнена будучым першым прэзідэнтам Злучаных Штатаў генералам Дж. Вашынгтонам.

Паміж 1777 і 1782 гадамі берасцейскі шляхціц актыўна ўдзельнічаў у бітвах пад Цікандэрогаю, Саратогаю, Гілфардам, Хобкірс Хілам, Найнці-Сіксам, Чарлстанам, кіраваў умацаваннем берагоў Гудзона і будаўніцтвам фартэцыі Уэст-Пойнт. Па плану, распрацаванаму палкоўнікам Т. Кас-цюшкам (званне атрымаў ад Кангрэса ЗША 18 кастрычніка 1776 года), была ўзмоцнена абарона горада Філадэльфіі, тагачаснай сталіцы Злучаных Штатаў Амерыкі [337].

13 кастрычніка 1783 года амерыканскі ўрад надаў Т. Касцюшку чарговае званне брыгаднага генерала. Ён быў у ліку тых трох чужынцаў, каго прынялі ў ганаровае “Таварыства Цынцынанта”, што складалася з самых вядомых удзельнікаў вайны за незалежнасць. З рук Дж. Вашынгтона Т. Касцюшка атрымаў ордэн Цынцынанта, упрыгожаны дэвізам: “Усё аддаў дзеля выратавання Рэспублікі” [338].

У сярэдзіне ліпеня 1784 года генерал пакінуў Амерыку, але на Радзіме ён зноў не атрымаў вайсковай пасады. Ад гэтага часу распачынаецца пяцігадовы перыяд жыцця Т. Касцюшкі, які гісторыкі назвалі “сялянкай” (ці “ідыліяй”), калі баявы генерал займаўся звычайнымі клопатамі вясковага жыхара ў сваіх родавых Сяхновічах [339].

Відавочна, што вяртанне Т. Касцюшкі да нетаропкага старасвецкага асяродку і паўсядзёнай працы па гаспадарцы выглядае на першы погляд недарэчна і бессэнсоўна. Але гады, што былі праведзеныя амерыканскім генералам у вёсцы, наклалі не меншы адбітак на ягоны характар, чым падарожжы па еўрапейскіх краінах і за акіян. Толькі зрэдку выязджаючы з Сяхновічаў, куды амаль не даляталі грымоты войнаў і рэвалюцый, Тадэвуш марыў завесці сям’ю, каб даўні род Касцюшкаў-Сяхновіцкіх не прыпыніўся. Т. Корзан лічыў, што гэты перыяд жыцця Т. Касцюшкі “належаў не сусветнай гісторыі, але справе сэрца” [340].

Сяхновіцкі маёнтак тае пары складаўся з трох двароў (фальваркаў): Малых Сяхновічаў, Сяхновічаў-Давыдаўшчыны і Жулкаўшчыны (Жулкаўшчызны), якія знаходзіліся непадалёку адно да аднаго.

Пра Малыя Сяхновічы можа даць уяўленне інвентар, які захаваўся з 60-х гадоў ХVІІІ стагоддзя [341]:

“Двор месціўся паблізу капліцы з дамавінамі Касцюшкаў, ад якой вяла да сядзібнай брамы алея з дрэваў. Для пешых былі прадугледжаныя веснічкі з паветкаю. Двор быў акружаны новымі штахетамі, сад і агарод — жардзінамі... Па правым баку знаходзіўся жылы дом з ганкам, а ад сяней — сталовы пакой з чатырма вокнамі, з камінам і зялёнай кафляной печчу. Пры ім — яшчэ пакой з трыма вокнамі. Дзверы з сенцаў вялі ў сад і на кухню, якая знаходзілася ў самым цэнтры хаты, за ўваходнымі сенцамі. Па левым баку месціўся вялікі пакой з чатырма вокнамі, камінам і невялічкай “крыжовай” печкаю з зялёнай кафлі... У прыбудове знаходзіліся камора і піўніца. Далей у двары — пякарня, шпіхлер пад дахам з дранцу і свіран з сырнікам, яшчэ далей месціліся два шпіхлеры, вазоўня, гумно, стадоля... Пры сажалцы знаходзіліся бровар, саладоўня, лазня, абора і хлявы з варотамі”.

Малымі Сяхновічамі кіраваў Юзаф Касцюшка-Сяхновіцкі. Побач — у Давыдаўшчыне — пасля вяртання з Амерыкі пасяліўся Тадэвуш. Фальварак у часы ягоных вандраванняў утрымліваўся Эсткамі і быў адразу вернуты генералу.

З сястрою Ганнаю і яе мужам Пятром Эсткам Т. Касцюшку лучылі самыя добразычлівыя адносіны. Генерал нярэдка гасціў у іх, звяртаўся па дапамогу, дасылаў надзвычай цёплыя лісты, выдадзеныя ў ХІХ стагоддзі Люцыянам Сяменьскім [342].

З допісаў генерала выразна бачна, як высока ён цаніў любоў сястры і павагу швагера, шчыра клапаціўся пра здароўе Ганны, пры набліжэнні хваробы раіў ёй неадкладна звярнуцца да вядомага брэсцкага лекара Мілера, які некалі дапамагаў яшчэ іх маці. Увесну 1787 года Тадэвуш даслаў сястры глыбокія спачуванні з нагоды раптоўнай смерці мужа, якога не стала падчас падарожжа ў Вінніцу (Украіна). Ад звычайнага жартаўлівага тону ранейшых лістоў тут няма і следу. Смерць дарагога яму Пятра Эсткі Т. Касцюшка прыняў вельмі блізка і чуйна падпусціў да свайго сэрца, ад чаго і мова ягонага паслання надзвычай стрыманая й засмучаная [343].

З сям’ёю другой сястры — Кацярыны Жулкоўскай — былі больш складаныя адносіны. Калі Тадэвуш ад’язджаў у Паўночную Амерыку, ён пазычыў у Жулкоўскіх 200 дукатаў. Гэты доўг быў вернуты толькі ў 1782 годзе. Аднак вядома, што ў снежні 1791 года генерал Т. Касцюшка яшчэ заставаўся вінен значную суму грошай сваім пляменнікам, дзецям Караля і Кацярыны Жулкоўскіх [344].

Сучаснік Т. Касцюшкі Ежы Сарока лічыў, што генерал быў выдатным гаспадаром, нават у сваіх адносінах да зямлі і сялян шмат у чым мог быць прыкладам для навакольнай шляхты [345].

Аднак успамінам Е. Сарокі даследчыкі не даюць вялікай веры. Так, Т. Корзан, прааналізаваўшы інвентары тае пары. выказаў думку, што пасля смерці Юзафа Касцюшкі стан эканомікі Сяхновіцкага маёнтка яшчэ больш пагоршыўся. Але гэта здарылася, лічыў гісторык, з-за тых непадрыхтаваных рэформаў, якія спрабаваў правесці Тадэвуш Касцюшка (напрыклад, скарачэнне паншчыны, змяншэнне падаткаў, забарона прымусовых згонаў сялян на сельскагаспадарчыя работы, вызваленне жанчын ад працы на панскай гаспадарцы і інш.) [346].

Б. Шындлера гэтыя аргументы не пераканалі. Ён слушна заўважыў, што ў большасці маёнткаў, уладары якіх у канцы ХVІІІ і ў пачатку ХІХ стагоддзяў палепшылі стан сваіх прыгонных, эканамічнае становішча ўмацоўвалася [347]. Б. Шындлер бачыў галоўную прычыну пагаршэння сяхновіцкай гаспадаркі ў няздольнасці яе гаспадароў, у тым ліку і Тадэвуша Касцюшкі, паслядоўна адмовіцца ад састарэлых формаў гаспадарання. Адносна самога генерала даследчык адзначаў, што той быў прыдатны да вайсковай справы, але зусім не да плуга.

У часы “сялянкі” Т. Касцюшка падтрымліваў блізкія стасункі з іншымі суседнімі памешчыкамі. Асабліва з сям’ёю літоўскага войскага, дэпутата, адваката і мемуарыста Міхала Залескага (1744 — 1816), які трымаў у заставе ад Чартарыйскіх Вялікія Сяхновічы [348].

У бяседах, што ўзнікалі паміж суседзямі, нярэдка закраналіся пытанні палітычнага і сацыяльна-эканамічнага ўпарадкавання Рэчы Праспалітай. Захавалася багатая перапіска Т. Касцюшкі з М. Залескім, якая сведчыла пра блізкія адносіны, якія падтрымліваў генерал з вялікасяхновіцкім гаспадаром нават пасля свайго канчаткова ад’езду з краю [349].

Найвялікшую пашану амерыканскі генерал выказваў жонцы адваката Бенядзікце з Матушэвічаў Залескай, якую лічыў сапраўдным узорам жаночай дабрачыннасці. У адным са сваіх лістоў Тадэвуш Касцюшка пісаў, не хаваючы свайго захаплення: “О! Калі б толькі я меў такую жонку! Яна прыклад для тысячаў... і ў Варшаве такую не знойдзеш” [350].

Аднак мара Тадэвуша Касцюшкі знайсці сабе жонку ніколі не здзейснілася. Замест гэтага напачатку 1790 года ў Сяхновічы дайшла вестка, што Т. Касцюшка ў чыне генерал-маёра залічаны ў армію Рэчы Паспалітай.

Ён выдатна праявіў сябе ў расійска-польскай вайне 1792 года, вызначыўся ў баях пад Зелянцамі, Уладзімірам-Валынскім, Дубенкаю. За гэтую кампанію быў узнагароджаны ордэнам “Віртуці Мілітары” і атрымаў званне генерал-лейтэнанта. Аднак нязгодны з каралеўскай палітыкай, якая немінуча вяла да другога падзелу Рэчы Паспалітай, у жніўні 1792 года ў ліку многіх генералаў і афіцэраў Т. Касцюшка склаў рапарт на імя Станіслава Аўгуста, звольніўся з войска і накіраваўся ў эміграцыю. (Перад ад’ездам у Германію перадаў правы на спадчыннае валоданне Ганне Эсткавай) [351].

На працягу 1793 года генерал актыўна займаўся падрыхтоўкай будучага выступлення супраць акупацыі Радзімы. Ён наведаў Парыж, дзе беспаспяхова шукаў падтрымку з боку французскага рэвалюцыйнага ўрада, ездзіў у Італію, сустракаўся са сваімі прыхільнікамі, пасля некаторых ваганняў даў згоду ўзначаліць вызвольнае паўстанне [352].

Вясной — восенню 1794 года Тадэвуш Касцюшка з’яўляўся неабмежаваным кіраўніком (Найвышэйшым Начальнікам) узброеных сіл Рэчы Паспалітай, якія вялі барацьбу супраць інтэрвенцыі Расіі, Прусіі і Аўстрыі [353].

Пасля разгрому паўстанцкіх войск генерал Т. Касцюшка, паланёны 10 кастрычніка 1794 года ў Мацяёвіцкай бітве пад Варшавай, па загадзе імператрыцы Кацярыны ІІ тайна быў перавезены ў Санкт-Пецярбург і да канца лістапада 1796 года знаходзіўся ў вязніцы [354].

Генерал быў вызвалены з Мармуровага палаца, дзе знаходзіўся ў апошнія месяцы свайго заключэння, амаль адразу пасля смерці Кацярыны новым імператарам Паўлам І і неўзабаве праз Фінляндыю, Швецыю і Вялікабрытанію перабраўся ў Злучаныя Штаты Амерыкі, якія лічыў сваёй другой радзімай [355].

Аднак знаходзіўся ў ЗША Т. Касцюшка толькі некалькі месяцаў (1797 — 1798 гады), пасля чаго зноў вярнуўся на сталае жыццё ў Еўропу: спачатку ў Францыю, затым — у Швейцарыю.

Ён прытрымліваўся даволі аскетычнага ладу жыцця, падтрымліваў перапіску і ладзіў сустрэчы са шматлікімі знанымі асобамі свайго часу. Напярэдадні вайны 1812 года адмовіўся падтрымаць Напалеона І у барацьбе супраць Расіі, шчыра клапаціўся пра адраджэнне незалежнасці сваёй Радзімы, якая была падзеленай у 1795 годзе паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй. З гэтым двойчы звяртаўся непасрэдна да імператара Аляксандра І, які абяцаў аказаць дапамогу ў вырашэнні пытанняў, звязаных з адраджэннем Рэчы Паспалітай, аднак насамрэч нічога істотнага ў гэтым накірунку не здзейсніў.

Памёр Т. Касцюшка беспатомным ў швейцарскім горадзе Салюр (Салатурн) а дзесятай гадзіне вечара 15 кастрычніка 1817 года ў доме свайго сябра Франца Ксаверыя Цэлтнера. Праз чатыры дні (у поўдзень 19 кастрычніка) быў пахаваны на мясцовых могілках. А 22-23 чэрвеня 1818 года парэшткі генерала былі ўрачыста перанесены ў Кракаў і перазахаваныя на Вавелі, побач з магіламі іншых выбітных людзей [356].

ТЭСТАМЕНТЫ ГЕНЕРАЛА

Пасля Тадэвуша Касцюшкі засталося некалькі пісьмовых запаветаў. Тэстаменты генерала мелі выключна важнае значэнне для вырашэння далейшага лёсу маёмаснай і зямельнай уласнасці, якую пакінуў пасля сябе Т. Касцюшка, ды непасрэдна тычыліся ягоных спадчыннікаў. Таму разгледзім гэтыя запаветы больш падрабязна.

Першы тэстамент, складзены 5 мая 1798 года ў Філадэльфіі, тычыўся грошай, якія генерал павінен быў атрымаць ад урада ЗША за шматгадовую службу ў часы Вайны за незалежнасць Амерыкі.

Выканаўцам апошняй сваёй волі Т. Касцюшка абвясціў свайго амерыканскага сябра, будучага прэзідэнта Злучаных Штатаў Томаса Джэферсана. Даследчыкі найчасцей цытуюць гэты запавет у рэдакцыі (ці, як кажуць, “стылізацыі”), выкананай самім душапрыказчыкам. Прывядзем абодва варыянты амерыканскага тэстамента [357]:

Тэкст, складзены Т. Касцюшкам

Я прасіў спадара Джэферсана, калі ў выпадку смерці не паспею выказаць астатняй сваёй волі ў тэстаменце, выкупіць за мае грошы колькі можна неграў і вызваліць іх, абы толькі пакінутай сумы гарантавана хапіла на іх навучанне і ўтрыманне. Кожны з іх павінен перад тым зведаць абавязак Грамадзяніна ў вольнай Дзяржаве, бараніць сваю Краіну супраць унутраных і знешніх ворагаў, якія жадалі б змяніць Канстытуцыю на горшую, што ў выніку зноў зрабіла б іх нявольнікамі. Кожны з іх павінен мець добрае чалавечае сэрца, чулае да пакутаў іншых. Кожны павінен быць жанатым, а таксама атрымаць 100 акраў зямлі, прылады працы і жывы інвентар для апрацоўкі палёў, ведаць, як з гэтым абыходзіцца, быць здольным весці гаспадарку, а таксама ўмець сумесна жыць з суседзямі: заўсёды заставацца добрым, гатовым на ўзаемапомач і сціплым у адносінах. Кожны павінен сваім дзецям даць добрую адукацыю, любіць свой край і выконваць грамадзянскія абавязкі, каб такім чынам захоўваць да мяне ўдзячнасць, а сябе самога адчуваць найшчаслівейшым.

Тэстамент у рэдакцыі Т. Джэферсана

Я, Тадэвуш Касцюшка, ад’язджаючы з Амерыкі, сведчу гэтым і пастанаўляю, што ў выпадку, калі не буду мець іншай магчымасці распарадзіцца ў тэстаменце маёй уласнасцю ў Злучаных Штатах, упаўнаважваю дадзеным майго сябра Томаса Джэферсана, каб цалкам яе ўжыў для выкупу неграў, якія належаць яму самому або іншым, на дараванне ім свабоды ад майго імя, на навучанне іх рамёствам ці іншым навукам, на выхаванне ў іх маральных якасцяў, якія дазволяць ім стаць добрымі суседзямі, добрымі бацькамі і добрымі маткамі, мужамі альбо жонкамі, на выхаванне ў іх сумленнага стаўлення да грамадзянскіх абавязкаў, каб былі абаронцамі сваёй вольнасці, сваёй краіны і добрага грамадскага парадку, на выхаванне іх ва ўсім тым, што можа зрабіць іх шчаслівымі і карыснымі. Я таксама прызначаю вышэйназванага Томаса Джэферсана выканаўцам гэтага духоўнага запавету.

Параўнанне абедзвюх рэдакцыяў дазваляе зразумець, што запавет генерала фактычна не меў юрыдычнай вагі і ўяўляў сабою не больш як пісьмовыя пажаданні, не замацаваныя натарыяльна. Гэта і зразумела:

Т. Касцюшка падрыхтаваў яго з дапамогаю таго ж Т. Джэферсана ў дзень свайго ад’езду, што не дазволіла стварыць юрыдычна бясхібны дакумент. Гэта дало падставу сучаснаму польскаму гісторыку і філосафу Ю. Жураву абазначыць прыведзены тэкст, выкананы Т. Джэферсанам, як “мутацыю арыгіналу ў джэферсанаўскай стылізацыі”. У пажаданні Т. Касцюшкі паведамляецца, што ён пакідае за сабою права вярнуцца да гэтай справы і, па магчымасці, скласці сапраўдны тэстамент адносна сваёй ўласнасці ў ЗША. У рэдакцыі Т. Джэферсана гэты дакумент ужо падаецца як бясспрэчная апошняя воля генерала і адкрыта названы “тэстаментам” і “духоўным запаветам”.

У 1816 годзе Т. Касцюшка яшчэ пісьмова выказаўся наконт амерыканскага запавета. У сваім апошнім лісце, накіраваным у ЗША 15 верасня 1817 года, генерал ізноў пацвердзіў правамоцнасць тэстамента.

Пасля смерці Т. Касцюшкі вакол ягонага запавета разгарнулася сапраўдная барацьба, у якую былі ўцягнуты шматлікія спадкаемцы з Беларусі, Францыі, Швейцарыі, ЗША.

Складанасць справы прымусіла Т. Джэферсана ў рэшце рэшт адмовіцца ад права выступаць у судзе ў якасці выканаўцы апошняй волі

Т. Касцюшкі і прызначыць на гэтую ролю былога сакратара прэзідэнта

Дж. Вашынгтона Бенджамена Ліра (1819 год). Справа была перададзеная ў Федэральны суд ЗША і цягнулася з 1821 па 1845 год без бачных вынікаў. У яе вырашэнні бралі ўдзел расійскія паслы ў Вашынгтоне П.І. Палятыка (1817 — 1822 гады), Ф.В. Тэйль (1822 — 1837 гады) і А.А. Бадзіска (1837 — 1854 гады). Першы з іх паведаміў пра існаванне амерыканскага тэстамента ў Гродзенскую губерню сем’ям Эсткаў, Жулкоўскіх і Ваньковічаў. Другі прызначыў у 1822 годзе для абароны правоў беларускіх спадчыннікаў у Амерыцы адвакатаў Свана (Суона) і Сімпсана. Трэці замяніў адвакатаў на Ф. Фендала і Б. Сміта (з 1847 года замест Сміта справу прыняў

Дж. Брадлей).

Паколькі адвакаты за свой удзел патрабавалі ажно 20% ад вызначаных грошай, беларускія нашчадкі звярнуліся па дапамогу да польскага эмігранта К. Тохмана (1847 год). Да гэтага часу сума ўзрасла ў два разы і склала больш за 34 тысячы долараў ЗША. Супраць нашчадкаў вёў справу палкоўнік Бомфард, які абараняў правы неграў. Аднак у 1853 годзе гэтая справа была вырашаная на карысць Эсткаў, Жулкоўскіх, Ваньковічаў [358].

Не менш спрэчак і розгласу атрымаў і так званы Сяхновіцкі тэстамент генерала, складзены за паўгода да ягонай смерці (2 красавіка 1817 года) на нямецкай мове ў Салюры мясцовым натарыусам Ф.К. Амье-там. Сведкам гэтай справы выступалі Ф. Грым і Ф. Цэлтнер.

Дакумент тычыўся спадчыннага валодання Т. Касцюшкі — маёнтка Сяхновічы-Давыдаўшчызна. Запавет гучаў наступным чынам [359]:

“Глыбока адчуваючы, што прыгонны стан супярэчыць закону прыроды і дабрабыту народаў, гэтым сведчу, што знішчаю яго цалкам і на вечныя часы ў маёнтку маім Сяхновічы, што ляжыць у Брэст-Літоўскім ваяводстве, як ад уласнага імя, так і ад імя будучых ягоных гаспадароў. Таму абвяшчаю сялян вёскі, што належыць да маёнтка, вольнымі грамадзянамі і нічым неабмежаванымі ўласнікамі належачых ім грунтоў. Вызваляю іх ад усялякіх без выключэння падаткаў, паншчыны і асабістых павіннасцяў, якія раней па загаду ўласнікаў таго маёнтка былі абавязаны выконваць. Заклікаю іх толькі, каб дзеля ўласнага дабрабыту і карысці краю стараліся аб заснаванні школ і пашырэнні асветы. Сведчу надалей, што гэтым актам маёнтак Сяхновічы з наваколлем аддаю ў вечную ўласнасць пляменніцы маёй, спадарыне Кацярыне Эсткавай і яе дзецям у пацверджанне шчырай да іх зычлівасці”.

Такім чынам, генерал у прадчуванні блізкай смерці выказаў непахіснае жаданне цалкам і на вечныя часы скасаваць прыгонны стан сваіх сяхновіцкіх сялян, вызваляючы іх ад чыншу, паншчыны і асабістых павіннасцяў ды робячы вольнымі грамадзянамі і поўнымі гаспадарамі належных ім земляў. Сам маёнтак заставаўся ў карыстанні нашчадкаў Ганны Эсткі. Прычым яе нявестку Кацярыну з Ляховічаў Эстку, якой генерал перадаваў усе правы на Сяхновічы, Т. Касцюшка назваў пляменніцай, чым яшчэ выразней пацвердзіў яе правы на маёмасць.

Упершыню тэкст Сяхновіцкага тэстамента быў надрукаваны ў варшаўскай “Сельскай газеце” (№ 27 за 1817 год). Ужо ў маі таго ж года дакумент быў перасланы для выканання ў Сяхновічы. У 1818 годзе ўласніца маёнтка Кацярына Ляховіч, удава Тадэвуша Эсткі (пляменніка

Т. Касцюшкі), запатрабавала ад урада Расійскай імперыі скасаваць апошнюю волю генерала ў той частцы, што тычылася вызвалення сялян. Падставай для гэтага былі значныя даўгі, якія меў Т. Касцюшка перад Эсткамі, назапашаныя з 1775 года. Апроч таго, у верасні 1792 года генерал ужо выказваўся пісьмова пра неабходнасць перадачы Сяхновічаў у карыстанне нашчадкам сястры.

Гэтая справа была пададзеная на імя імператара Аляксандра І, які задаволіў просьбу спадкаемцаў. Нягледзячы на тое, Сяхновіцкі тэстамент стаў адной з першых спробаў скасавання ў Беларусі прыгоннага права. На вялікі жаль, у тых гістарычных умовах было немагчыма здзейсніць апошнюю волю вялікага рэвалюцыянера і дэмакрата. Выкананню запавета супярэчыла ўся сістэма, усталяваная на тэрыторыі Беларусі расійскім самаўладдзем [360].

Са смерцю Андрэя Тадэвуша Банавентуры Касцюшкі малодшая лінія старадаўняга роду Касцюшкаў-Сяхновіцкіх “па мячы” згасла, а ягоныя валоданні, размешчаныя на Беларусі, канчаткова перайшлі да спадчыннікаў Ганны Эсткі і Кацярыны Жулкоўскай [361].