Марыянеткі і лялькаводы

“Яшчэ трохі, і свет ужо не пабачыць Мяне;

а вы пабачыце Мяне, бо Я жыву,

і вы будзеце жыць” (Іаана 14 : 19).

1

— Не! Ну гэта ж няможна болей цярпець! — ускрыкнуў галоўны рэжысёр, ён жа дырэктар драмтэатра “Кіцеж” Аркадзь Бабаеўскі. — Я спыняю! Чуеце, я спыняю гэты агідны фарс! Перапынак!

Ён ускочыў са свайго крэсла, павярнуўся да акцёраў спінай і жвава рушыў да выхаду з залы. Але раптам, нібы падстрэлены, спыніўся, павярнуўся да сцэны і кінуў:

— Пугач, чакаю вас праз пяць хвілін у сваім кабінеце. — І пайшоў, ужо не азіраючыся.

Акцёры пачалі гаманліва разыходзіцца па грымёрных, а памянёны Пугач, малады чалавек гадоў трыццаці ў вопратцы старасвецкага лёкая, панурыўшы голаў, паплёўся ў бок службовых памяшканняў.

Неўзабаве ў кабінеце галоўнага адбыўся наступны дыялог.

— Скажыце, Пугач, — гаварыў чырванатвары таўстун Бабаеўскі, разваліўшыся ў мяккім крэсле. — Скажыце па праўдзе… Вам што, надакучыла ў мяне працаваць? — І з непрыхаванай нелюбоўю ўтаропіўся на свайго падначаленага.

Тут варта зрабіць некаторыя паясненні. З усёй трупы толькі да Сяргея Пугача звяртаўся Аркадзь Рыгоравіч на “вы”. Гэты афіцыйны зварот як бы трымаў яго на належнай дыстанцыі ад нялюбага акцёра, ганарлівы характар якога раздражняў Бабаеўскага з першых жа дзён іх супрацоўніцтва. Калісьці, гады тры таму, галоўны на рэпетыцыі моцна накрычаў на Пугача, аблаяў, і той прылюдна асадзіў яго, папрасіўшы выбіраць словы і называць яго на “вы”. З тае пары Бабаеўскі, які быў запанібрата амаль з усімі акцёрамі, знарочыста, напаказ звяртаўся да хлопца на “вы” і пры гэтым зрабіўся непамерна патрабавальным і прыдзірлівым да Сяргеевых службовых абавязкаў. Пугач стаў іграць у яго малазначныя, непрэстыжныя і нават абразлівыя ролі.

Вось і зараз смешна выглядала гэтая пара: мажны самаўпэўнены Бабаеўскі ў крэсле і нехлямяжы ў мудрагелістай старадаўняй вопратцы, хударлявы, быццам недакормлены Пугач. Праўда, зазначым, што да роляў другога-трэцяга плана Сяргей дайшоў збольшага па сваёй віне, з’явіўшыся колькі разоў на рэпетыцыі п’яным, а аднойчы сарваў і спектакль. Пасля гэтага здарэння тры месяцы ён знаходзіўся па-за штатам, а затым быў пастаўлены Бабаеўскім на ролю маўклівага слугі Івана. Гібеў ён на такіх іванах і па сённяшні дзень.

Пугач ужо з год прыкладаў каласальныя намаганні, каб знайсці сабе месца ў іншым тэатры, бо разумеў, што жыцця яму тут не будзе. Але ў сталічныя трупы было не прапіхнуцца, у правінцыю ж з’язджаць не хацелася. Ён са студэнцкіх гадоў быў напалоханы апавяданнямі рускіх класікаў аб нядолі правінцыйных акцёраў. Аднак надзеі не губляў, не спыняў пошукаў месца пад сонцам, а пакуль мусіў трываць здзекі Бабаеўскага, якога цярпець ненавідзеў.

— Дык я слухаю вас, — з’едліва пазіраў знізу ўверх Аркадзь Рыгоравіч на чалавека ў лёкайскай вопратцы. — Чаму вы не жадаеце выконваць вашыя службовыя абавязкі?

— Чаму… жадаю… — прабурчаў спадылба Сяргей, цярэбячы фалды каптана.

— Слухайце, Пугач, — раздражнёна зморшчыўся рэжысёр, — вы нармальны чалавек, ці не?

— А што такое? — насупіўся падначалены.

— А тое “такое”, што я вас звольню да дзёўбанай маці, калі яшчэ хоць раз палезеце за рамкі дадзенай вам ролі! Якога ражна вы ў трэцяй дзеі шпацыравалі на заднім плане з разумным тварам, а пасля ўселіся на крэсла і пастуквалі абцасамі?!

Акцёр прамаўчаў.

— Ці не вам заўчора было сказана стаяць слупам…. Чуеце, слу-пам на заднім плане і не торгацца, не парушаць цішыню, бо ў гэты момант доўжыцца паўза ў ключавым маналогу галоўнай гераіні. — (Галоўную гераіню іграла трыццацігадовая Танька Зарэмба, сужыцелька Бабаеўскага.)

— Дык навошта ж чалавек на заднім плане, калі ён стаіць слупам?

— Маў-чаць! — гаркнуў галоўны, прыўскочыўшы з крэсла. — Не разважаць! — Ён скамячыў на стале нейкую паперыну і злосна вытарашчыўся на Пугача.

Той дзёрзка (так здалося рэжысёру) паглядзеў на начальніка.

— Работа артыста — таксама творчасць… — заўважыў ён.

Пасля гэтых слоў Бабаеўскі адчуў, што кроў хлынула ў галаву, і не на жарт спужаўся, што яго разаб’е паралюш. Нядаўна ўрач, яго добры знаёмец, з прычыны паўнакроўя папярэджваў яго аб наступствах. Канешне, Аркадзь Рыгоравіч ненавідзеў гэтага сугнея Пугача, але ж не на шкоду свайму бясцэннаму здароўю!

Ён неяк абмяк, апусціўся ў крэсла і асцярожна, каб не спарадзіць голасам павелічэнне ціску ў мазгавых сасудах, ціха і абыякава прамовіў:

— Ідзіце, Пугач… Гэта апошняе вам маё папярэджанне.

Сяргей, з ледзь улоўнай крывой усмешкай, павярнуўся і патупаў у сваім нехлямяжым каптане лёкая да выхаду. Нават са спіны ён здаваўся Бабаеўскаму занадта ганарлівым і непакорлівым.

“У, мардасіна! — зноў прачнуўся не дарэшты ўтаймаваны гнеў, але рэжысёр спахапіўся і пачаў сябе ўлагоджваць: — Спакойна, толькі спакойна…” — Ён прыклаў пальцы да соннай артэрыі і баязліва прыслухоўваўся да сардэчных тактаў, што пакрысе радзелі і прыходзілі да нормы.

Яшчэ не хапала яму траціць нервы на такія пусцяковіны! У свае пяцьдзесят год ён толькі і адчуў смак жыцця, калі нарэшце кінуў агорклую састарэлую жонку і сышоўся з маладой белацелай Таняй Зарэмбай. Таму здароўе цяпер вой як спатрэбіцца! Тым больш што сышоў з сям’і Аркадзь Рыгоравіч нядобра, са скандалам. І не ў жонцы тут справа: з гэтай псіхапаткай ён даўно, ужо гадоў дзесяць, як на нажах. А апошнія два гады дык хоць зусім дамоў не прыходзь — так замучыла дробязнымі прыдзіркамі, рэўнасцю. Як жанчына яна даўно яму нецікавая. А ён творчы чалавек, між іншым! Яму патрэбны імпэт, бадзёрасць, страсць, калі ўжо на тое пайшло. А іначай які ён да халеры рэжысёр! І вось тут падвярнулася Зарэмба са сваім пышным бюстам… У-ух! Прайшоў год іхняй сувязі, а пры адной згадцы пра гэтую частку цела вар’яцее ён, пяцідзесяцігадовы галава сямейства, нібы юнак у пару палавога выспявання. Канешне, здраджваў ён жонцы і раней, здраджваў заўсёды. Не тое каб вельмі часта, але былі такія перыяды жыцця, уласцівыя кожнай творчай асобе, калі ну нішто не вяселіць, не вабіць, усё астабрыдла. Гэты настрой, гэты назапашаны стрэс рэжысёра, а затым і кіраўніка тэатра ён здымаў не рыбалкай і не гарэлкай — жанчынамі. Балазе ахвочых хапала, толькі дай знак! Але рабіў гэта Аркадзь Рыгоравіч без усякіх прыкмет кахання, любові, паважаючы толькі цялесны аспект. Таму жанчын (пераважна актрыс) выбіраў маладых, гарачых, пачуццёвых да бессаромнасці. З імі лёгка было сыходзіцца, лёгка развітвацца, лёгка сыходзіцца зноў. Дый не патрабавалі яны нічога, апроч гэтай ліхаманкавай валтузні ў яго кабінеце — у няўрочныя часы, а тое і ў перапынках рэпетыцый, перад спектаклямі. Дзеля жыццёвага тонусу. Каб спорылася праца ды не пакідала творчае натхненне. Такую псіхалагічную ўстаноўку, такое апраўданне сваім любоўным прыгодам шмат гадоў даваў сабе Бабаеўскі і таму пазбег ён згрызот сумлення і ў вочы жонцы і дзецям глядзеў адкрыта і шчыра. Дзяцей ён любіў, жонку цярпеў і разлічваў гэтак прычакаць паважаную, добрапрыстойную старасць.

І трэба ж было такому надарыцца, што ў пяцьдзесят гадоў з’ехаў ён з глузду настолькі, што, пакінуўшы чатырохпакаёвую ўтульную кватэру і двух сыноў-студэнтаў, перасяліўся да трыццацігадовай актрысачкі ў варты жалю аднапакаёвы катух. Пакахаў, стары чорт! Пакахаў напраўду, страсна, раўніва, учэпіста.

А пачыналася ўсё з таго ж банальнага цела! З таго ж бюста, з тых жа ручак і ножак! Утрэскаўся, уляпаўся, угруз па самую макаўку… Старэеш, старэеш ты, брат Бабаеўскі. Сантыментаў хочацца табе, дружа, ласкі, ціхіх сямейных вечароў з каханым чалавекам, паэтычнага інтыму… Не задавальняюць ужо цябе гэтае хапатлівае лажанне пад спадніцы, паспешлівае зрыванне адзежын, гэтае звярынае навальванне ўсім сваім грузам на мініяцюрных Анжэл, на крутабёдрых Наташак. Хочацца, каб і па галоўцы нехта пагладзіў, і згатаваў нешта смачненькае, і гальштук паправіў перад работай, і… Карацей, усяго таго хочацца, чаго ўжо даўно-даўно не дадае яму законная жонка.

Так што нічога не заставалася Бабаеўскаму, як сысці з дому і сужыцельстваваць са сваёй падначаленай. Хлопцы падраслі, разважаў ён год таму назад, на ногі пастаўлены, у інстытуты ўладкаваны, дый грашыма ён іх не пакрыўдзіць… Але выйшла неспадзяванка: праклялі яго сыны, адракліся ад роднага бацькі; ды яшчэ і ў прэсу гэты скандал прасачыўся. Тады, у эйфарыі свайго любоўнага захаплення, не надта бедаваў з тае прычыны Аркадзь Рыгоравіч. “Свінюкі няўдзячныя! Ну і хрэн з імі! — адмахваўся ён тады ад гэтай праблемы. — Чакай, папросяць яны ў мяне грошай”. Але не толькі грошай не папрасілі няўдзячныя нашчадкі, а і знаць яго не хацелі і за год не пазванілі ні разу. І Рыгоравіч ім не званіў — не дазваляў гонар. Тым больш што дайшла да яго пагудка, нібыта распаўсюджваюць пра яго сыны па горадзе розныя мярзотныя плёткі, так узненавідзелі роднага бацьку.

І вось, праз год пасля разрыву з сямействам, затрывожыўся апальны яго галава, не на жарт задумаўся пра сваю будучыню. Міжволі паўставалі непажаданыя, вярэдлівыя пытанні перад пяцідзесяцігадовым Аркадзем Рыгоравічам. Нішто не вечнае пад гэтым небам і калісьці (а магчыма, і нядоўга чакаць) састарыцца ён, Бабаеўскі, зблажэе. Страціць ён пасаду і дырэктара драмтэатра, і рэжысёра. Выпруць яго адтуль маладыя і дужыя. І ўжо як само сабой зразумелае ўяўлялася яму страшная перспектыва расстання з маладой і прыгожай Таццянай. Бо будзе ёй у яго шэсцьдзесят гадоў усяго толькі сорак… На які хрэн ёй нямоглы пенсіянер?

Гэтая дваццацігадовая розніца паміж імі найбольш прыгнятала Аркадзя Рыгоравіча. Каму, як не яму, ведаць, на чым грунтуюцца цесныя ўзаемаадносіны паміж мужыком і жанчынай. А тут, як на бяду, ужо ў пяцьдзесят гадоў — недаравальна рана! — пачалося рэзкае аслабленне яго мужчынскай фізіялогіі. А пару разоў дык і наогул выходзілі канфузы. Даводзілася блытана апраўдвацца стомленасцю, недамаганнем. Гэта яму, Бабаеўскаму, пра “геройствы” якога ў кулуарах тэатра ходзяць легенды!

І занепакоіўся з гэтай прычыны Аркадзь Рыгоравіч, запанікаваў, па дактарах кінуўся. Цяперака хапае розных прыватных сексолагаў. Супакоіў адзін, прапісаў таблетак дарагіх замежных, параіў не ператамляцца, не нервавацца, знізіць крывяны ціск… Знізіць ціск! Ды дзе ж ты яго панізіш, пракляты, калі такія, як Пугач, яго падвышаюць і падвышаюць. Тут або звальняйся, або памірай стоячы. І няма куды адступаць, у старую сям’ю не прымуць. З жахам, усё часцей і часцей, трызнілася Бабаеўскаму яго недалёкая, нямоглая і плаксівая, старасць. Напорыста рысавала жвавае ўяўленне рэжысёра брудны пакой і высахлага неахайнага дзеда, што сядзіць ля акна, бязмэтна ўтаропіўшы ашклянелыя вочы на вуліцу. А тое паўставаў перад унутраным вокам інвалідны дом на Дражні (Рыгоравіч неяк ладзіў там для інвалідаў і састарэлых дабрачынны спектакль). Гэтыя прапахлыя мачой, медыкаментамі і маннай кашай калідоры, гэтая казённая мэбля, гэтая жывая магіла… Гэх, доля яго гаротніцкая. Кіне, абавязкова кіне яго красуня Зарэмба, сыдзецца з нейкім плячыстым кабялём, або знойдзе сабе новага рэжысёра-сужыцеля. І паняволі апаноўвала стоеная злосць на Таццяну за яе маладосць, за яе бессаромна прыгожае цела, за тое, што жыве яна з Бабаеўскім дзеля кар’еры. І гэтак, і гэтак далей…

Але нічога, ён яшчэ пазмагаецца! Толькі трэба сябе берагчы, толькі прыняць таблетак…

Зладзеявата азірнуўшыся, Бабаеўскі наліў з графіна шклянку вады, затым вывудзіў з верхняй шуфляды стала сіні пачак, дастаў з яго ружовую капсулу, паклаў у рот і пракаўтнуў, запіўшы вадою. Пачак тут жа схаваў у шуфляду і замкнуў на два абароты ключа.

Гэта быў нейкі мудрагелісты прэпарат па амаладжэнні арганізма і павелічэнні палавой актыўнасці. Паводле слоў доктара, гэтыя капсулы робяць з мужчыны тыгра. Прымаў іх Бабаеўскі пяты дзень, але з трывогай зазначаў, што не стаў ён не толькі тыграм, але і простым шэрым ваўком не зрабіўся. Супакойваў сябе тым, што прайшоў малы тэрмін ад пачатку прыёму, што лякарствы, нават самыя дзейсныя, не могуць даваць імгненнага эфекту. Але патаемная трывога, боязь стацца нікчэмным і быць адпрэчаным, трывала сядзела ў свядомасці і апошні месяц літаральна атручвала яго жыццё.

2

Як толькі Сергей Пугач вылузаўся з дырэктарскага кабінета і паплёўся ў недарэчным сваім адзенні па калідоры, з процілеглага боку, з выхаду на лесвічны пралёт, высунулася жаночая постаць у парыку і, крыху счакаўшы, імкліва прашалахцела ў апартаменты Бабаеўскага. Гэта была Танька Зарэмба.

Але перш чым распавесці, што ж адбылося ўнутры кабінета, прыпынімся на гэтай асобе.

Родам з райцэнтра, выхаваная ў сям’і звычайных служачых, Таццяна Зарэмба ўжо ў чатырнаццаць гадоў зразумела, што будзе артысткай. Прырода не пакрыўдзіла Таню ні фігурай, ні тварам. Хутчэй наадварот, зляпіла з яе гэтакі дасканалы ўзор жаночай прыцягальнасці, заганнай прыгажосці. Была яна сярэдняга росту, з точанымі плячыма і шыяй, вузкай таліяй, стройнымі доўгімі нагамі, у меру шырокім, не вульгарным, тазам. Чарнявая, з чорнымі ж хітраватымі агністымі вачыма, са смуглым румяным тварам. Усе пералічаныя вартасці цела самі па сабе не надта рэдкія ў прыродзе, але вельмі рэдка яны спалучаюцца ў такіх цудоўных прапорцыях, як у Таццяны. Часцяком геніяльны мастацкі твор — а трэба прызнаць, Зарэмба была геніяльным тварэннем прыроды — мае невялічкую хібу, няправільнасць, якая адно надае яму сілы. Такой няправільнасцю былі дзівосныя, большыя, чым таго вымагаюць класічныя прапорцыі, Таніны грудзі.

Менавіта з-за гэтых шчодрых грудзей адчувала Таццяна пастаянную, упартую і напружаную ўвагу да сябе з боку мужчынскага полу. Ужо з пятнаццаці гадоў рэдка ўдавалася ёй прайсціся па горадзе, каб не падвергнуцца сексуальнаму дамаганню. Ляпіліся да яе ўсе — ад саплівых малалеткаў да пляшывых старых, ад самавітых сямейнікаў да валацугаў. Гэта быў бясконцы, няспынны паток юрлівых асобін, гэткая ўяўная чарга, што неадступна стаіць пад дзвярыма Танінай кватэры. Часам ёй рабілася страшна і брыдка, усё далейшае жыццё бачылася як адчайнае адмахванне, адбіванне ад гэтай зацятай чаргі. І Зарэмба некаторы час змагалася супраць яе. Але рэчаіснасць узяла сваё. На адной вечарынцы яна спазнала мужчыну: амаль гвалтам яе ўзяў прыяцель аднакласніка, студэнт. І з першага ж разу, што ў дзяўчат бывае крайне рэдка, Таццяна адчула ўсю плоцкую слодыч такіх стасункаў. Праз тры месяцы яна ўжо жыла напружаным любоўным жыццём, ухітралася мець некалькіх каханкаў адначасова. Зарэмба хутка зразумела, што гэты паток юрлівых мужыкоў, якога яна раней так палохалася, не такая ўжо і благая штука. Бо некаторыя жанчыны здольныя прынадзіць за жыццё двух-трох мужчын — не болей, і за гэта гатовыя ахвяраваць чым заўгодна. А ёй, Зарэмбе, усё даецца лёгка, гуляючы. Трэба толькі ўмела кіраваць гэтым патокам, пускаць яго ў патрэбнае рэчышча. Таму што багаты ён на мужчын, якія за тое, каб лапаць яе за грудзі, ціскаць клубы ды кусаць за жывот, будуць слацца перад ёй посцілкай, поўзаць на каленях, дадуць грошай, прададуць родную маці…

Прыгажосць, што напачатку прыносіла Тані гэтулькі праблем, зрабілася таварам, за які можна займець многае.

Пераважна дзякуючы гэтай прыгажосці (а не акцёрскаму таленту, які быў пасрэдны) удалося ёй паступіць у сталічны тэатральны інстытут, паспяхова здаваць сесіі, а затым уладкавацца ў адзін з прэстыжных тэатраў. У Бабаеўскага яна працавала толькі два гады і ўжо праз год зрабілася фактычна другім чалавекам у тэатры, пасля дырэктара. Бо за пятнаццаць гадоў блізкіх узаемадачыненняў з мужчынамі ведала яна пра іх усё і кіравала імі зайздросна.

І тым не менш, асабістае жыццё Таццяны Зарэмбы можна лічыць няўдалым. Так нярэдка бывае з празмерна прывабнымі жанчынамі. Бо надта ўжо доўгая, разнамасная, шалёная стаіць па іх чарга, надта няпроста ў ёй разабрацца і выбраць таго адзінага правільнага, што дасць і каханне, і дабрабыт, і дзяцей, і апірышча…

Пры ўсіх сваіх здольнасцях, замужам Таня была толькі раз. Але і гэтага разу хапіла з лішкам. У дваццаць пяць гадоў выйшла яна за акцёра свайго тэатра, равесніка. І таленавіты, і Апалон целам. З двухпакаёвай кватэрай у цэнтры сталіцы. І каханне было такое, што зімой шыбы ў іх спальні плавіліся. Але накахаўшыся да пасінення, недзе праз тры месяцы пасля загса, выявілася, што трэба ж неяк яшчэ і жыць. Што жыццё — не адно пасцель, і не адно сцэна, а паўсядзённая барацьба за існаванне з усімі яе, барацьбы, атрыбутамі: здабываннем і гатаваннем харчоў, прыбіраннем у кватэры, мыццём бялізны і іншым непаэтычным друзам. А тут два халерыкі, два разбэшчаныя эгаісты, якія гэтага не толькі рабіць не любяць, не хочуць ды не ўмеюць, а яшчэ не церпяць ніякай улады над сабою, прынукі.

І ўжо праз паўгода сямейнае жыццё сталася для Таццяны кашмарам. Кватэра зарастала пылам і брудам, у халадзільніку было пуста, а колісь палкае каханне ператварылася ва ўзаеманянавісць, узаемарэўнасць і ўзаемамучыцельства. Тут упершыню зведала Зарэмба, што мужчына можа не толькі лашчыць, цалаваць і насіць на руках, а яшчэ і біць яе слабае цела. У запале скандалаў гэты малойчык, бывала, цягаў яе па кватэры за валасы, запіраў у ваннай, выганяў голую на лесвічную пляцоўку, разбіваў табурэткамі шыбы акон. Словам, свавольнічаў з усім тэмпераментам і фантазіяй артыста. А потым каяўся, поўзаў перад ёй на каленях, абдымаў, нёс у пасцель і зноў кахаў да бяспамяцтва.

З цяжкасцю ўдавалася Таццяне запудрываць перад рэпетыцыямі-спектаклямі сляды мужавых пабояў. Так вытрымала яна крыху больш за год. Потым дамаглася разводу: шумнага, буйнага, праз суд і грамадскую суполку тэатра, куды давялося прынесці заяву з апісаннем некаторых інтымнасцяў.

У выніку мужа звольнілі з тэатра, неўзабаве мусіла сысці адтуль і Таня, бо калектыў, што чамусьці абраў мужаў бок, ад яе адвярнуўся. З год валэндалася яна без сталай працы, падзарабляла ў тэлевізійных масоўках і аднаразовых шоу. Добра што ўдалося хоць паўкватэры адцяпаць у нарачонага — было дзе прытуліцца. А па праўдзе, жыла яна гэты год за кошт мужчын розных. Быў у яе і малады мастак, і добрапрыстойны сем’янін прафесар, і бізнесмен сярэдняй рукі і нават адзін волат грузчык.

Калі нарэшце знайшла работу ў тэатры Бабаеўскага, ужо праз месяц, наслухаўшыся плётак пра ахвочасць дырэктара да слабага полу, ведала Зарэмба, што яго песенька спета. Аднак праходзілі тыдні і месяцы, а не ўдавалася завабіць спрактыкаванай Таццяне ў свае цянёты старога распусніка. А ўсё таму, што працавала яна ўсё з іншымі рэжысёрамі, і ўбіцца на ролю да Бабаеўскага не выпадала магчымасці. Кароткія ж сустрэчы ў людных кулуарах тэатра не прыносілі плёну. Але цярпела Таццяна, знарок не заводзіла сабе палюбоўніка з маладых акцёраў, што з першых жа дзён актыўна яе дамагаліся. Яна ведала, што рана ці позна возьме дырэктара з патрахамі, а мужыкі дужа раўнівыя да мінулага. Таму жыла па-ранейшаму з мастаком і прафесарам.

І ледзь толькі Таццяне ўдалося патрапіць на рэпетыцыю да Аркадзя Рыгоравіча, лёс яго быў вырашаны канчаткова і беспаваротна. Кінуў Бабаеўскі сям’ю, быў публічна пракляты сынамі, завочна абсмяяны трупай, перасяліўся з чатырохпакаёўкі ў Зарэмбін катух, але ўважаў сябе за найшчаслівейшага чалавека на свеце.

Хутка стаў Рыгоравіч рабом сваёй падначаленай. Выдыхся гэты дзед ужо пасля трох месяцаў любоўнага жыцця з маладой і дужай Зарэмбай. Не паспяваюць яго магчымасці за яго апетытамі. І, адчуваючы гэту віну, на ўсё для яе гатовы цяпер дырэктар тэатра “Кіцеж”. Галоўная роля ў лепшым спектаклі — Таццяніна. Хай зайздросцяць калегі, хай заліваюцца жоўцю. Чхаць ёй на іх любоў, ёй патрэбныя павага з пашанаю. А паважаюць і шануюць моцных, паспяховых ды ўплывовых. Прабіў ёй Бабаеўскі і кінапробы ў двух серыялах. Адна, праўда, правалілася — ніяк не захацеў паверыць галоўны рэжысёр у яе геніяльнасць. Дык ён і ў пасцелі з ёю не быў! Паверыў бы мігам. Ну ды халера з ім. Затое ў другі, яшчэ больш грашавіты, серыял, яна прайшла як па масле. Цяпер чакае пачатку здымак.

3

— Колькі разоў я цябе прасіў, Танюсік, — з дакорам пазіраў Аркадзь Бабаеўскі на Зарэмбу, — не заходзіць сюды ва ўрочныя гадзіны.

Ён ускочыў з крэсла, жвава затэпаў да дзвярэй і замкнуў іх.

Таццяна, пусціўшы міма вушэй яго заўвагу, пакіравала да халадзільніка, што стаяў у далёкім куце прасторнага кабінета. Як у сябе дома, яна адчыніла яго і ўсчала шнарыць унутры. Неўзабаве вывудзіла пачак ананасавага соку, наліла ў фужэр і развалілася ў крэсле, пацягваючы жаўтлявы напітак.

— У-у-ф, нешта я сёння ператамілася, — штучна млявым голасам сказала актрыса і, раптам нешта ўспомніўшы, дадала куды жывей: — Што гэта Пугач такі пабіты выходзіў?

Бабаеўскі сярдзіта махнуў рукой і апусціўся ў сваё рабочае крэсла.

— А тое, што гэты жываглот у магілу мяне загоніць сваімі выбрыкамі. — Ён узяў самапіску і пачаў нервова перабіраць яе ў пальцах. — Вось ужо дзе — малая куча ды смярдзюча! Мёртвага дапячэ…

— Ты проста да яго нераўнадушны.

— Ды, па мне б, хоць ён пад зямлю праваліся! — фыркнуў Аркадзь Рыгоравіч. — Не ўмееш іграць, дык хоць не замінай іншым. Якога нячысціка ён толькі што падносам круціў, як жанглёр, калі ў сцэнарыі чорным па белым напісана: падай гаспадарам віно, пакланіся ды адыдзіся пачціва?!

— Не ведаю… — прыжмурылася Зарэмба. — Мне дык гэты яго жэст спадабаўся. — Ёй чамусьці хацелася зараз заесці Бабаеўскага, а Пугач быў яго любімым мазалём.

— Ага! — ускінуўся рэжысёр. — А то я бачыў, як ты на яго скасавурылася! Замест таго каб глядзець на суразмоўцу, што, дарэчы, — ён зрабіў націск на апошнім слове, — табе па ролі належыць.

— Дык я што, па-твойму, дрэнна іграла?! — падробна абурылася Зарэмба; а насамрэч ёй было напляваць і на гэтую рэпетыцыю і на меркаванне рэжысёра, настолькі ўпэўнена яна тут пачувалася.

— Я ж не гавару, што ўвогуле дрэнна іграла. Але ў гэтым элеменце схібіла. І вінаваты ў тым твой любімы Пугач!

— Чаму мой любімы? — крыва ўсміхнулася Таццяна.

— А таму, што зачаста ты яго, як пагляджу, бароніш, — прабурчаў Аркадзь Рыгоравіч.

— Я не бараню, а проста бачу, што ты цкуеш таленавітага чалавека, гноіш яго на ўсялякіх дзярмовых ролях… — Таццяна паставіла пустую шклянку на тумбачку, устала з крэсла і зноў падышла да халадзільніка.

— У гэтага таленавітага, як ты кажаш, чалавека было дастаткова магчымасцяў сябе праявіць. Хіба не даваў я яму роляў?! Дык ён мне спектакль праваліў. Сволач! — гаркнуў рэжысёр і ў запале змахнуў са стала нейкую паперыну.

Але тут жа перапужаўся магчымага прыліву крыві ў галаву і, адкінуўшыся на спінку прывольнага крэсла, замоўк і пачаў лічыць пульс на шыйнай артэрыі.

А Зарэмба тым часам шнарыла па халадзільніку.

— Слухай, Рыгорыч, — звярнулася яна да рэжысёра, — я тут учора паўшакаладкі пакінула. Не бачыў?

Бабаеўскі дэманстратыўна маўчаў, падлічваючы сардэчныя такты.

— Я ў цябе пытаюся, — патрабавальна павярнулася да яго Таня, дзівосна прыгожая ва ўбранні сярэднявечнай пані.

— А халера яе ведае. Я не еў, — адмахнуўся ад яе Бабаеўскі.

Ён быў дужа ўстрывожаны тым, што пры замеры пульсу адзначыў не толькі пачашчэнне, але і перабоі ва ўдарах сэрца. Гэта тахікардыя, прадвесце інфаркту. А тут Зарэмба са сваім паганым шакаладам…

Танька падышла да яго рабочага стала і бесцырымонна пачала рыцца ў службовых паперах і папках.

— Што ты тут забыла? — агарошана паглядзеў на яе Аркадзь Рыгоравіч. — Ды не камячы ты дакументы!

— Не, ну дакладна ж памятаю, што палову шакаладзіны я не даела. — Таццяна не звяртала ўвагі на яго абурэнні.

Раптам яна нагнулася і высунула ніжнюю шуфляду рэжысёравага стала. Бабаеўскі абамлеў, бо ў верхнюю ён толькі што паклаў лекі, пра існаванне якіх ведаць яго палюбоўніцы было зусім неабавязкова. У Аркадзя Рыгоравіча заняло мову, і ён здранцвела ўтаропіўся на Таццяну, што па-свойску корпалася ў гэтай аб’ёмістай скрыні. Добра што ён замкнуў верхнюю шуфляду! Але тут жа варухнулася ў галаве трывожнае: ці замкнуў, ці дакладна ў верхнюю шуфляду паклаў ён тыя ганебныя таблеткі? І адчуў дырэктар найвядомейшага тэатра сталіцы, як па яго спіне прабег халадок…

А тым часам Зарэмба, не здаволіўшыся павярхоўнымі пошукамі, стала вымаць з шуфляды папкі з дакументамі ды вывальваць іх на стальніцу, каб лацвей было шукаць сваю шакаладзіну.

— Э, ды ты што, Танюсік! — усклікнуў Рыгоравіч, хапаючы яе за рукі. — Ды тут жа міністравы ўказы ляжаць! Калі што згубіцца… — Ён збянтэжана пазіраў на стройны стан Таццяны, што нахілілася і арудавала ў напаўпустой шуфлядзе.

Беспаспяхова скончыўшы там пошукі, яна тарганула ручку верхняй скрыні стала. Бабаеўскаму падалося, што сэрца яго спынілася ад страху. Ён ужо ўсур’ёз прайграваў варыянт, як — калі шуфляда раптам падасца — коршунам кінецца на сіні пачак, каб не даць прачытаць Таньцы яго прызначэнне…

Але шуфляда не падалася, бо ўсё-ткі была абачліва замкнута.

— Дзе ў цябе ключ? — нахабна павярнула да яго Зарэмба свой прыгожы твар.

Яшчэ не хапала яму апраўдвацца перад ёй у сваім кабінеце! Гэта ўжо занадта.

— Слухай, — узяў строгі тон дырэктар, — а табе не здаецца, што ты не тым займаешся ў працоўны час?

— Я хачу есці, — з выклікам, карцінна ўзяўшыся ў бокі, сказала Таццяна.

— Для перакусаў унізе ёсць буфет і ён, дарэчы, адкрыты на ўвесь час рэпетыцый. — Бабаеўскі ўзяўся засоўваць назад выцягнутыя сужыцелькай службовыя паперы.

— А я хачу шакаладу, — капрызна заладзіла Зарэмба.

— Я табе не шакаладная фабрыка, а, між іншым, дырэктар гэтага тэатра. І наогул, прызначаны мной перапынак скончаны… Так што давай, — ён нервова махнуў рукою ў бок дзвярэй, — на рэпетыцыю.

— А я гавару, што я тут учора пакінула сваю шакаладку і хачу яе ўзяць. — Таццяна пачала жвава торгаць ручку замкнутай шуфляды.

Бабаеўскі схапіў яе за руку. Завязалася барацьба.

— Ну няма тут твайго шакаладу! — роспачна ўсклікнуў ён. — Няма, чуеш? Я, я яго з’еў!

— Няпраўда! — упарта дужалася з ім ля стала палюбоўніца. — Ты не любіш салодкага.

І богведама чым бы гэта скончылася, каб не раздаўся мілагучны званок дырэктарскага тэлефона.

— Слухаю, Бабаеўскі, — узяў трубку задыханы Аркадзь Рыгоравіч. Раптам яго твар прыняў дагодліва-адказны выраз, уся пастава выструнілася, а дыханне само сабой нармалізавалася. — Так. Так, Матвей Лукіч. Так. Зразумеў. Зробім. Так. Прымем да ўвагі. Так. Запісваю: адзінаццатага ў 15.00.

Ён павярнуўся да Таццяны, якая, скарыстаўшыся тэлефонным званком, зноў намагалася пранікнуць у таямніцы верхняй шуфляды. Дырэктар, што не пераставаў рабалепна падтакваць міністру культуры (гэта званіў ён), тузануў Зарэмбу за плячо і сваім перакошаным тварам, страшнымі вырачанымі вачыма, а таксама ўзмахамі рук стаў упрошваць яе пакінуць кабінет і не замінаць размове з начальствам.

Зарэмба, якая ўвогуле вызначалася кемлівасцю, зразумела, што жарты скончыліся, і прашалахцела да дзвярэй. На выхадзе яна павярнулася да сужыцеля і зляпіла саркастычную міну. На што дырэктар пагразіў ёй кулаком свабоднай ад трубкі рукі.

Па заканчэнні тэлефоннай размовы Аркадзь Бабаеўскі зноў запёр дзверы, кінуўся да стала і хапатліва дастаў з яго злашчасны сіні пачак. Затым адамкнуў службовы сейф, паклаў таблеткі туды. Секунду павагаўшыся, ён працягнуў руку па бутэльку каньяку, што стаяла там жа, і паўнютка наліў сабе невялікую чарку. Доктар параіў гэтак здымаць стрэсы, што з’яўляюцца першапрычынай усіх хвароб і функцыянальных разладаў.

4

Пасля рэпетыцыі, цягам якой Сяргею Пугачу яшчэ пару разоў даводзілася ўдаваць хадзячага балвана, ён прыбыў у сваю грымёрную ў кепскім настроі. Злосна сарваў з галавы парык і шпурнуў яго на крук. Парык не ўтрымаўся і ўпаў на падлогу. Гэтак жа зацята сарваў з сябе акцёр і каптан, а тады плюхнуўся ў крэсла і прыняўся здымаць пантофлі.

Грымёрная — цесная невыгодная кабінка — была не адно Сяргеева, ён дзяліў яе з Янкам Тышкевічам, які сюды пакуль не дабраўся. Пугач чуў яго голас у адной з грымёрак па калідоры, дзе, відаць па ўсім, наладзіліся чарговыя пасядзелкі.

Сяргей выслабаніў ногі з пантофляў і пачаў абціраць грым з твару. Рабіў ён гэта нядбайна і нават грэбліва. Крыўда, нанесеная яму ў чарговы раз галоўным рэжысёрам, не аціхала. Цяпер акцёра душыла неспатоленая злосць, і свярбела з кімсьці пагаварыць, пажаліцца на прыдзірлівасць Бабаеўскага, пакпіць з яго тупасці. Але гаварыць так шчыра ён мог з нямногімі — з Тышкевічам ды яшчэ з парай-тройкай акцёраў.

Увесь час, пакуль галоўны распякаў яго ў кабінеце, Сяргей змагаўся з дзіўным жаданнем моўчкі падысці да Аркадзя Рыгоравіча, ухапіць яго за строгі гальштук і марудна, праз стол, пацягнуць на сябе. Уяўлялася, як збарвянее яго тлусты твар, як вылезуць ад неспадзеўкі вочы. Пугач нават рукі схаваў за спіну, каб не паддацца гэтай спакусе.

Такія жаданні даўно, з самага дзяцінства, мучылі Сяргея Пугача, і часцяком ён ім даваў волю.

Аднойчы, калі яму было гадоў пяць, пад час урачыстага шматлюднага банкету ў іх доме нейкі адказны чалавек прамаўляў тост. Усе прыціхлі. Сяргея, у прынцыпе, за стол не пускалі, але перад самым тостам ён без дазволу ўвайшоў у залу і ўзлез на калені бацьку, што сядзеў якраз насупраць прамоўцы. Ці то падзейнічала на хлопчыка надзвычайная цішыня, ці то напружаныя ўрачыстыя твары застольшчыкаў, а толькі схапіў ён знячэўку з талеркі масліну, запусціў у прамоўцу і, дзіка зарагатаўшы, выскачыў вон. Бацька, які пры выхаванні сына ніколі не ўжываў рукапрыкладства, пакараў яго зняволеннем у пустым пакоі на паўсутак.

Падобныя прыступы раз за разам паўтараліся з Сяргеем і ў школе. Асабліва на ўроках фізікі, якую вяла суровая дырэктарка. І чым больш гнятлівай і адказнай была атмасфера ў класе, тым часцей карцела Пугачу выкінуць нейкае штукарства. На кантрольных, калі ўсе тужыліся над складанымі задачамі, а строгая настаўніца хадзіла па радах, каб не дапусціць спісвання, Сяргея душыў рогат. Нярэдка ён быў пакараны за гэта двойкамі, выгнаннямі з урокаў і выклікамі ў школу бацькі. Затым хлопец стаў хітраваць і, апярэджваючы прыступ неўтаймоўнага смеху, закрываў твар хусткай, імітаваў насавое кровацячэнне і выбягаў з класа. Насоўку ён насіў у кішэні папярэдне заляпанай чырвонай гуашшу.

Вельмі няпроста было Сяргею і ў час службы ў войску, дзе не дапускалася парушаць цішыню ў страі перад якім-небудзь грозным палкоўнікам ці генералам. Таму ён навучыўся заўсёды станавіцца ў другі рад, і не многія бачылі, што за страшная барацьба адбывалася на яго твары, якія высілкі прыкладаў гэты салдат, каб не заржаць сваім недарэчным, вар’яцкім рогатам.

Пугач нежартоўна баяўся сябе, нібы сядзеў у ім нейкі іншы, непадуладны яму чалавек, здатны на самыя эксцэнтрычныя ўчынкі, што ніяк не стасаваліся з агульначалавечымі правіламі.

Толькі за апошні тыдзень яму тры разы карцела на рэпетыцыях падскочыць да Бабаеўскага і заляпіць поўху, два разы Сяргей змагаўся з жаданнем прылюдна пацалаваць яго палюбоўніцу — Таньку Зарэмбу, адзін раз — даць у калідоры падножку народнаму артысту Дамаронку, старому паважанаму чалавеку, а яшчэ раз — сарваць афішу на тумбе перад тэатрам.

…Па меры таго як акцёр здымаў з сябе мудрагелістыя вопраткі і сціраў грым, праступала сапраўднае яго аблічча.

Гэта быў бялявы малады чалавек сярэдняга росту, нядрэннага целаскладу, з худым і нервовым тварам. Выглядаў ён маладзей за свае пашпартныя дваццаць дзевяць гадоў. Але асноўнай адметнасцю яго твару быў невялічкі шрам над левым брывом, атрыманы Сяргеем яшчэ ў дзяцінстве. Ён як бы падаўжаў гэтае брыво і загінаў яго дагары, надаваў твару нешта мефістофелеўскае і адначасова камічнае. Пугач з дзяцінства камплексаваў з гэтай прычыны, бо якіх толькі мянушак і клічак не прыцягвала на яго галаву гэтая хіба. Але, можа, дзякуючы шраму і паступіў ён калісьці ў тэатральны.

Сяргей памыў твар і рукі, нахапкам апрануўся і выйшаў на калідор. Па дарозе ён хацеў стрэльнуць пару цыгарэт у Тышкевіча і таму скіраваў да кабінкі, адкуль даносіўся зухаваты перасмех акцёрскіх пасядзелак. Але, калі наблізіўся да дзвярэй, то расчуў там голас Альберта Сычова, свайго заклятага нядобразычліўца і халуя Бабаеўскага. Альбертаў тонкі гугнявы голас, перабіваючы суразмоўнікаў, нёс нейкую несусвеціцу… “Мярзотная душа!” — вылаяўся Пугач і прамінуў дзверы.

У фае, перад гардэробам, ён сустрэў Людку Дробаш, маладую актрысу, сваю добрую прыяцельку.

— Прывітанне ўніжаным і абражаным, — сказала яна, жартаўліва ўшчыпнуўшы Сяргея за вуха.

— Прывітанне ўзвышаным і знакамітым, — буркліва адказаў Пугач. — У цябе курыць ёсць?

— “Гродна”.

— Давай перакурым.

— Я, увогуле, у буфет збіралася. Хадзем, са мной пасядзіш.

— Угаварыла.

Адносіны Сяргея Пугача з Людкай Дробаш былі неадназначнымі хаця б таму, што гады тры назад яны перажылі бурны і кароткі раман. Каханне доўжылася які месяц, потым адбылася невялікая размоўка — з тых, што звычайна вядуць да прымірэння. Але прымірэння не адбылося, таму што Людка, нечакана нават для сябе, праз два тыдні выскачыла замуж за нейкага журналіста. І, як бывае ў абсалютнай большасці падобных выпадкаў, стаўся гэты шлюб няўдалым. Журналіст, што літаральна зачараваў Людку красамоўствам і густымі чорнымі вусамі, насамрэч аказаўся чалавекам даволі пустым і нікчэмным: ныцікам, фантазёрам ды яшчэ і п’яніцам. Ён кінуў яе праз паўгода, з’ехаўшы ў іншы горад, — кінуў на трэцім месяцы цяжарнасці, а таксама з даўгамі за кватэру, якую яны здымалі. І мусіла бедная Дробаш вяртацца ў свой камунальны пакойчык. Блізкіх родзічаў у яе не было і таму, як ні балела душа, давялося ёй паспяшацца з абортам. Вось такая гісторыя.

Людку, што раней была вяртухай і рагатухай, з год было не пазнаць. Яна пацямнела з твару, зблажэла целам, замкнулася, і Пугачу, які ведаў толькі пра няўдалы шлюб, адно заставалася здагадвацца, якія буры бушуюць у душы яго колішняй каханкі. Толькі яе ігра на сцэне — гэта таксама кідалася ў вочы — стала куды больш глыбокай і драматычнай. Неўзабаве Дробаш пачалі даваць небывала значныя ролі, яе імя зачасціла на старонках культурніцкіх газет, а праз некаторы час яна патрапіла ў расейскі тэлесерыял і прагрымела на ўсім постсавецкім абсягу.

Цяпер Дробаш мела трохпакаёўку ў цэнтры, аўтамабіль “Таёта”, і Аркадзь Бабаеўскі ўсур’ёз непакоіўся, што яна пакіне тэатр “Кіцеж” з яго смяхотлівымі, капеечнымі зарплатамі. Але Людка была (а мо за апошнія тры гады стала) разумнай жанчынай і ведала, што жыццё — гэта страшэнна зменлівая і непрадказальная штука, што няблага, пакуль там лунае ў небе яе журавель, мець у руках і сініцу — у выглядзе іхняга скромнага, аднак паважанага тэатра, сваёй невялікай, але пастаяннай зарплаты, свайго сварлівага і зайздрослівага, але звыклага калектыву.

Рана, нанесеная Людцы законным мужам (з якім яна і па сёння афіцыйна не развялася), дарэшты не загаілася. З тае пары яна ўзненавідзела мужыкоў, лічыла іх нізкімі, юрлівымі, карыслівымі істотамі і толькі Пугачу, перад якім як бы адчувала сваю віну, яна давярала. Сяргей, у сваю чаргу, па-чалавечы спачуваў Людчынай жаночай нядолі і шчыра захапляўся яе акцёрскім талентам. Словам, на момант, з якога пачынаецца гэты аповед, паміж імі ўстанавіліся цёплыя, сяброўскія, беззаганныя адносіны.

У напаўпустым буфеце яны селі за кутні столік, папярэдне ўзяўшы сёе-тое за стойкай. Дакладней, узяла паесці Людка, а Сяргей абмежаваўся бутэлькай “Кока-колы”.

— Ты б таксама чагосьці перакусіў, — кіўнула актрыса на свой поўны паднос.

— Не хачу. Бабай ужо накарміў — кусок у горла не лезе.

— Дык да чаго ён прычапіўся?

— А ліха яго ведае, — зморшчыўся Пугач, — не з той нагі ўстаў, мусіць. Ён, бач ты, хоча, каб я быў гэткім бязмоўным ёлупам — “падай-прынясі”. І не дацямяць яго глузды атлусцелыя, што нават слуга, лёкай на сцэне іграць павінен.

— Табе б, Серж, да іншага рэжысёра перайсці.

— Ды спрабаваў, Людок, хіба не ведаеш! Яны ж усе пад бабаеўскую дудку скачуць. Тут кожная сабака ведае, што я ў яго ў апале. А каму трэба заядацца з галоўным!

— Ты перабольшваеш яго магчымасці. — Людка адсунула пустую талерку і прынялася за новую. — Вунь Фурсаў — чалавек зусім самастойны…

— Вой не смяшы! — ажно папярхнуўся Сяргей “Кока-колай” і ўзмахнуў левай рукою. — Славік Фурсаў? Ды першы падпявала Бабаеўскага, яшчэ і баязлівец якіх пашукаць.

— Ды ну? — здзівілася Дробаш. — Дзяўчаты яго хвалілі…

— Не ведаю, за што там яны яго хвалілі, — фыркнуў Сяргей, — а толькі гэты “самастойны” чалавек прамым тэкстам заявіў, што ён надта даражыць сваім месцам, каб з такімі, як я, звязвацца. Ледзь стрымаўся, каб яму па мордзе не з’ездзіць! — Ён сціснуў жылісты кулак на стале.

— Таму што не ўмееш ты з людзьмі дамаўляцца. Адразу на ражон прэш.

— Канешне! — ускрыкнуў Пугач, і на іх абярнулася некалькі чалавек за суседнімі столікамі. — Канешне, — панізіў ён голас і нахіліўся да суразмоўніцы, — не ўмею я дамаўляцца, не ўмею запабягаць, не ўмею ў лазню звадзіць, напаіць ды ўлагодзіць карыснага чалавека, не магу ў пасцель легчы з кім трэба. Гэтага я не ўмею. І, чуеш ты, — ён ізноў узвысіў голас, — не-ха-чу! Але яны яшчэ пра мяне пачуюць. Смяецца той, хто смяецца апошні, Людок. — Астатнюю фразу Сяргей прамовіў з помслівай шматзначнасцю.

— Гэта ў якім сэнсе? — зацікаўлена зірнула на яго прыяцелька.

— А так. Няважна… — махнуў рукою Пугач. — Проста тэатр для мяне — нішто. Гэта схованка, дзе я адседжваюся ў чаканні сапраўдных роляў. Тэатр адмірае, Людочак.

— Ну, гэта збітая тэма, — насмешліва хітнула галавой Дробаш. — Адмірае ды не адамрэ. Ужо колькі дзесяцігоддзяў яму гэта прарочаць…

— Адамрэ, харошая мая, адамрэ. Бо тэатр — гэта прыдумка антычнасці. Ён нясе з сабой тыя формы, што ў сучаснасці выглядаюць не толькі наіўнымі, але і недарэчнымі, як манная каша на п’яным застоллі.

— Не згодная.

— Таму і кінуліся цяпер усе тэатры — апроч такіх дапатопных нерушаў, як наш — шукаць новыя формы, прыёмы, голымі па сцэне скачуць, гавораць сальнасці, ледзьве палавымі органамі не трасуць. А ўсё дарма! — Ён высмактаў рэшткі напітку і паставіў пляшку на стол. — Бо яно гэтак жа падобнае на рэальнасць, як дзіцячыя мульцікі! Хіба ў жыцці так голасна, напаказ прамаўляюць, як на сцэне? Хіба там ёсць такія карцінныя жэсты, такія паўзы, заломліванні рук, поўзанне на каленях?

— Ёсць.

— Дзе? Ачніся, Людочак! Агляніся. Не ўбачыш ты гэтага ў жыцці, бо яно нашмат болей скрытнае, намнога прасцейшае і адначасова больш драматычнае, чым на сцэне! Там ніхто сваіх пачуццяў напаказ не выстаўляе, ніхто не выкрыквае на ўсю залу свайго запаветнага, працягваючы дрыготкія рукі да гледачоў. А калі хто і распускае нюні — то адно ў п’яным выглядзе сабутэльніку.

— А чаго ж тады тэатр перажыў тысячагоддзі?

— А таго, што не было яму альтэрнатывы, любая. Таму што толькі за апошняе стагоддзе чалавецтва зрабіла крок, даўжэйшы за ўсю сваю папярэднюю гісторыю. Мы цепер перажываем жахлівы час, калі руйнуюцца ўсе шматвяковыя ўяўленні чалавека пра светабудову. І пра культуру, мастацтва — у тым ліку… Кінематограф — вось што пакуль можа паспець за нашым шалёным часам, толькі ў кіно можна сыграць набліжаную да жыцця ролю.

— Але ж ёсць вечныя каштоўнасці: каханне, вернасць, спагада, што былі і пры Гамеры, пры Шэкспіры, пры Чэхаве…

— Ха! Былі ды сплылі! — з’едліва ўхмыльнуўся Пугач. — Ты зірні зараз у тэлевізар і адразу дацяміш, якія цепер каштоўнасці.

— Ну і якія?

— Свабодная любоў, то бок секс без разбору! Крутыя нізкалобыя хлопцы з аўтаматамі ды не менш крутыя і тупыя “мянты”, якія гэтых бандзюгаў ловяць. Вось яны — каштоўнасці і героі сучаснасці. Табе гэтага мала?

— Дык якраз для таго, каб супрацьстаяць гэтаму, існуе тэатр.

— Ну і што, супрацьстаяў ён, перамог бездухоўнасць? — пранікліва паглядзеў на Людку Сяргей. — Ды давай жа будзем шчырымі — не супрацьстаяў, не перамог, а сам гэтаму паддаецца. І ўжо бегаюць па некаторых сцэнах галаногія дзеўкі, ужо ганяюцца за імі голыя ж мужыкі, ужо прамаўляюцца на публіку каляпасцельныя (не шэкспіраўскія!) пошласці, ужо прапагандуецца гвалт… — Пугач перавёў дух. — Тэатр новага часу, тэатр камерцыйны — гэта язычніцкі балаган, групавая распуста, пададзеная пад вытанчаным соусам.

— А чаму ж у нас, дзе ідзе класічная драматургія, аншлагі? Чаму ж… — запнулася Людка, бо Сяргей ухапіў яе за локаць.

— А таму, — страсна зашаптаў ён, — што з двух-трох мільёнаў заўсёды знойдзецца кучка людзей, каб запоўніць нашу маленькую глядзельную залу. Трэба ж неяк час бавіць. Тэлевізар тэлевізарам, а тут усё-ткі жывыя блазны крыўляюцца.

— Дык хай бы хадзілі туды, дзе, як ты кажаш, бегаюць аголеныя дзеўкі, — хацела злавіць Сяргея на супярэчнасці суразмоўніца.

— А пакуль што не ўсе да гэтага апусціліся. — парыраваў Пугач. — Дый, відаць, не звядуцца дарэшты тыя ёлупні, каго цікавіць не толькі голае цела, а і яшчэ сёе-тое на свеце.

5

Кватэра Леаніда Нілыча Пугача, Сяргеевага бацькі, была не з маленькіх: чатырохпакаёўка ў пасляваенным, сталінскім доме. З трохметровымі столямі, з прасторнымі кухняй і ваннаю. Дый чалавек Леанід Нілыч быў нешараговы. Калісьці, яшчэ за брэжнеўскім часам, ён заняў даволі высокую пасаду ў Саюзе мастакоў і змяніў сваю несамавітую двухпакаёўку на гэтыя харомы ў цэнтры горада. Была ў яго непадалёк і майстэрня.

Але прыйшла перабудова, за ёй — наш варварскі капіталізм, і з майстэрняй прыйшлося расстацца. Не, Леанід Нілыч не разгубіўся ў новых умовах. Наўсперач, пайшоў угору дзякуючы прыроджанай камерцыйнай жылцы і ўменню ладзіць з людзьмі. І майстэрню ён мог бы зняць новую… Ды проста замнога аказалася яму для адзінокага жыцця і чатырох пакояў кватэры. Сяргей, сын, пажадаў жыць асобна ад бацькі. Здымае, за бацькавы ж грошы, кватэрку ў Богам забытым раёне. Так што два пакоі Нілыч пераабсталяваў пад рабочыя.

Жонкі ў яго няма так даўно, што часам здаецца, не было ніколі.

А іншым разам наляціць, апануе туга Леаніда Нілыча, перанясе яго гадоў гэтак на трыццаць назад, і наноў, балюча перажыве ён тыя падзеі…

І ўсё было тады не так, і ўсё было лепей, таму што былі яны маладыя, таму што кахалі, і жыццё ўяўлялася няспыннай квяцістай стужкаю… Ён любіў сваю жонку, ва ўсякім разе цяпер пастаянна пераконвае сябе ў гэтым. А тады… Тады была страсць, тады былі першыя творчыя поспехі і народзіны першынца — сына. І блаславёны той час, калі чалавек не задумваецца пра сэнс існавання, пра глыбіню сваіх пачуццяў, правільнасць учынкаў, а проста жыве, проста дзейнічае, проста кахае.

Яны былі на рэдкасць розныя з Ірай. Ён мастак, непаседа, любіў кампаніі. Яна матэматык, як казалі — таленавіты. Працавала ў Акадэміі, пісала нейкую пакручастую дысертацыю, цяжка пераносіла застоллі і Леанідавых шумных, зухаватых прыяцеляў. Але хто сцвердзіў, што толькі блізкія па інтарэсах людзі ствараюць шчаслівыя шлюбы? У іх сям’і панавалі спакой і паразуменне. І пражылі б яны, магчыма, доўгае і ўзаемаўдзячнае жыццё, і мелі б яшчэ дзяцей… Ды, напэўна, прызначана было Ірыне ў нябесных дакументах пражыць усяго дваццаць пяць…

А жыла яна, як ні дзіўна, так, нібы адмерана ёй гадоў дзевяноста. Бо напрарочыла ў маладосці Ірыне — будучаму кандыдату матэматычных навук! — нейкая шарлатанка доўгае жыццё, здаровую старасць, а неўзабаве — і сустрэчу са сваім нарачоным, які, аказалася, па ўсіх прыкметах супаў з Леанідам Нілычам. І захапілася з таго часу Іра гараскопамі, свята паверыла ў сваю шчаслівую зорку. Вылічвала па іх: калі ісці на адказную справу, а калі дома адседжвацца, калі выпадзе ёй удача, а калі не… Вось і падгадала сабе паехаць у камандзіроўку ў Тбілісі, спадзявалася прабіць новую распрацоўку… І была ўпэўненая, што праб’е.

Аднак занадта складаны Сусвет, каб ахапіць яго гараскопамі… Запрасілі там яе ў горы на шашлыкі. Вярталіся зацемна. І тысячу ж разоў раней пралятаў над той цяснінай бывалы вадзіцель, і яшчэ б столькі разоў праехаў, ды собіла яму памыліцца менавіта тады, калі ў кабіне, на заднім сядзенні з прыяцелямі, знаходзілася Леанідава жонка, яго каханая Іра…

Леаніду Нілычу толькі праз два тыдні пасля трагедыі прывезлі урну з сімвалічным прахам. Казалі, што і даставаць там не было чаго — кіламетровая глыбіня, камянюкі. І як найстрашнейшае вылучае цяпер яго памяць нават не раптоўную звестку пра Ірыну гібель, а тое тыднёвае стаянне урны з парэшткамі ў калідоры. Балазе Сярожка, якому ледзь споўнілася тры гады, мала чаго разумеў… Эх, не хацелася зарываць у зямлю яе прах, але і глядзець на урну было невыносна. Помніцца, апанаваны адчаем, два разы прымаў Леанід яе з трумо і хаваў на антрэсоль. І неўзабаве, змучыўшыся душою, вяртаў назад — да вазы з кветкамі.

Пакутлівы год пражыў мастак пасля гібелі жонкі. Магільнымі чарвякамі, днём і ноччу, заядалі яго згрызоты сумлення. Усё малазначнае ды неістотнае, што дзеелася пры яе жыцці, набывала цяпер надзвычайны сэнс. І здавалася, што недастаткова ласкавы і чулы быў Леанід з нябожчыцай, многага не дадаў, у многім пакрыўдзіў. Ды што там пакрыўдзіў! Якраз у апошні год і пачаў ён ад яе падгульваць, тыповаму мужчынскаму эгаізму паддаўся. Здалося, бач ты, яму, што замала ўвагі стала надаваць ягонай асобе Ірына — усё больш за кніжкамі ды за сшыткамі прападала, на канферэнцыях розных, калоквіумах. А калі адрывалася ад навук — усё сына лашчыла ды песціла. І не спытае ніколі, як там у яго, Леаніда, творчыя поспехі. А мастакі — народ датклівы, раўнівы да свайго рамяства… Гэх! І пачалося ж з пусцяковіны. Ну зусім не па сваёй волі здрадзіў ён жонцы. Хлопцы, у нос ім перцу, падставілі. Запрасілі ў лазню на выхадныя ды не сказалі, што і плыўчых туды маладых гарачых завабілі. І выйшла такая неспадзяванка, што толькі мужчына і зразумее, — нельга было адступіць, не асарамаціўшыся. Як не паказаць, што і ты не ў кулак смаркаешся, у рэшце рэшт?.. І тым не менш, сорамна было потым, балюча. Месяц не мог глядзець Ірыне ў вочы. А яна і не падазравала, бедная: усё дыферэнцыравала там на сваіх паперынах. А далей… Ці то ў смак увайшоў трыццацігадовы Леанід Нілыч, ці то зноў падаткнуў нячысцік, а толькі ўжо наступную жанчыну ніяк выпадковай не назавеш. І ў рэстараны ён тую актрысачку вадзіў, і рамантычныя букеты дарыў, і ў акно па пажарнай лесвіцы лазіў. Неяк поначы і сарваўся ён з тае лесвіцы, паламаў галёнку і два месяцы на мыліцах праскакаў.

Леанід Нілыч, на той час чалавек няверуючы, але забабонны, успрыняў гэта як знак, папярэджанне: годзе, спыніся, будзе горай. І спыніўся ён, і зарокся не блуднічаць болей. Сям’і аддаўся. Дальбог, так кахаў жонку, як і пад час мядовага месяца не здаралася, усе хатнія справы ў яе перахопліваў, на каленках з сынам поўзаў, у салдацікі ды параходы гуляючы. І думалася, перахварэў ён, усё прайшло, забыта, будзе лепей і лепей… Гэх, не спыніш, не пераматаеш назад, як у кінематографе, жыццёвую стужку. За ўчынак кожны, за слова неабдуманае, нават за подлую думку — плаці пажыццёва.

Так грыз сябе цэлы год Леанід Нілыч. Працаваць не мог, перажыў творчы крызіс. Цяпер перад сынам, перад малым Сяргеем, гатовы быў ён укленчаны поўзаць за здраду ягонай маці, за недастатковую любоў да яе. І знаходзіў ён у малым мілыя сэрцу рысы твару і характару нябожчыцы. Пакляўся тады сабе Леанід, што ніколі не ажэніцца ён паўторна, што абароніць Сяргея ад мачахі, што ў блін разаб’ецца, а зробіць сына шчаслівым.

Сваё слова стрымаў — не ажаніўся ні з кім, хоць жанчын абысці за наступныя дваццаць пяць гадоў, вядомая рэч, не ўдалося. Не, з год, пакуль выдзіраўся з душэўнага мораку, ён на іх не глядзеў і ні аб чым заганным не думаў. Але так ужо зладжаны чалавек, што не можа ён пакутаваць вечна: або памірае ён, або жыве ды імкнецца да радасці, да шчасця, да асалоды. Вярнуліся да Леаніда і творчае натхненне, і пахі фарбаў, кветак, зеляніны, жаночых духоў. Бо не пераставаў яго магутны сялянскі арганізм прасіць ежы, паветра і сонца, не пераставалі ў ім выпрацоўвацца пэўныя гармоны. Прырода брала сваё. Але душа! Душа яго засталася там, з Ірынай, і ніхто не здолеў заняць яе месца.

Азіраючыся назад, з вышыні пяцідзесяці трох гадоў, бачыў мастак як бы расколатасць, размежаванасць свайго жыцця на дзве палавіны: да і пасля трагедыі. Зусім іншымі крытэрыямі і каштоўнасцямі вызначаліся гэтыя жыцці. Белае стала чорным, а чорнае белым. Праўда, з цягам часу чорнае крыху пасвятлела і пашарэла белае, размыліся межы, прытупіўся боль, але новым, напраўду новым і памудрэлым чалавекам стаў Леанід не цяпер, не год дзесяць таму, а тады — пасля Ірынай гібелі.

Раней, да трыццаці гадоў, шкура на ім гарэла: хацелася і ў Саюз мастакоў, хацелася грошай і славы. І радаваўся ён па-дзіцячаму сваім поспехам, быў чуйны і раўнівы да крытыкі і ўхвалы. Важна, надзвычай важна было тады, каб ведалі сябры, ведалі яго і жончыны родзічы пра гэтыя часовыя, мімалётныя поспехі. Была ў іхняй сябрыне маладых мастакоў задзірыстая творчая канкурэнцыя, бравада, фатаўство, паказушнае вальналюбства, жаданне адзін аднаго пераплюнуць, каб усе апладзіравалі.

Усё знікла разам з Ірынай… І калі праз год выйшаў-такі спакутаваны Лёня на творчую арбіту, то не хвалявалі яго больш ні Саюз мастакоў, ні выставы, ні кар’ера, ні грошы. Але, як почасту бывае ў жыцці, дамагаемся мы з дзіўнай лёгкасцю якраз таго, да чаго найменей імкнёмся. Таму што не перажываем за гэта, а менавіта перажыванні, нецярплівая прага дасягнуць мэты з’яўляюцца нашымі першымі ворагамі.

Дамагаўся Леанід Нілыч чаго-кольвек толькі таму, што цвёрда ведаў: жыццё — гэта рух наперад; без паступальнага руху, без развіцця яно ёсць балота. Дапамагала і выратоўвала Леаніда ад многіх нягодаў тое, што заўсёды, нават у пару славалюбнай маладосці, ён цвяроза ацэньваў свае магчымасці — не “мнил себя гением”. Нейкім прыроджаным чуццём, яшчэ на пачатку творчага шляху, уразумеў ён адну простую ісціну: нішто ў жыцці на сподачку не падносіцца, за ўсё трэба змагацца, усё трэба браць з боем. Каму ж, як не яму, хутарскому хлопцу, які калісьці прыехаў пакараць сталіцу, было ведаць, што ўсе месцы пад сонцам даўно заняты ў такой жа зацятай барацьбе, што ніхто іх проста так не саступіць. Ніхто не раскрые гарачыя абдоймы ад захаплення Леанідавымі талентамі, не ўсцеліць яму дарогу кветкамі, не пападае ніцма. А наадварот, будуць браты-мастакі, учуўшы моцнага канкурэнта, усяляк замінаць яму дабрацца да запаветнага п’едэстала, каб не адабраў ён у іх хлеб і славу. І наконт талентаў сваіх трэба маўчаць моўчкі, калі не хочаш быць спляжаным яшчэ на сваім зачатку. Трэба непрыкметным шэранькім конікам караскацца на вяршыню грамадскай піраміды і, толькі набраўшы пэўную вышыню, набыўшы і вагу і сувязі, заявіць людзям пра свае творчыя здольнасці. А іначай паляціш ты з гэтае піраміды потырч, няшчадна разаб’ешся аб дол.

Усё гэта ўцяміў сабе Леанід Нілыч. Ён ішоў угару паступова, не ўсцешваўся часовымі поспехамі, не бедаваў ад няўдач, нікому не зайздросціў, ні з каго не зларадстваваў. Ён ніколі не падводзіў ні таварышаў-мастакоў, ні заказчыкаў. Ён уважаўся за абсалютна неславалюбнага, неамбіцыйнага чалавека, гэткага цягавітага, добрага рамесніка — і не болей. Але менавіта таму і любілі, і давяралі яму браты па пэндзлі, абіралі на розныя пасады ў Саюзе мастакоў, прабівалі яму памяшканні для выстаў і прэзентацый.

Грымнула гарбачоўская перабудова, і тут не знячэвіўся, не прапаў Леанід Нілыч. Бо, як аказалася, асноўны капітал — гэта не грошы, не талент, а сувязі. А сувязяў і знаёмстваў з патрэбнымі людзьмі было ў яго досыць. Да таго ж за гады творчай дзейнасці склалася свая кліентура, і бывала, што напісаную за адну ноч карціну ўдавалася прадаць за пяцьдзесят, за сто долараў. Ён стаў модным мастаком, харызматычнай постаццю. І самае дзіўнае, што, малапрыкметны напачатку, яго талент як бы ўзрос, падужэў, раскрыўся. Леанідавы палотны, год ад году, дзякуючы нястомнай, уседлівай працы пачалі набываць усё болей адметныя, вартыя рысы.

Асаблівы рывок зрабіў Нілыч за апошнія пяць гадоў, калі асэнсаваў працэсы, што так рэзка адбыліся ў яго краіне, — у кантэксце сусветнай гісторыі. Гэтае падзенне жалезнай заслоны, што справакавала паток новай літаратуры, новых ісцін, каштоўнасцяў і псеўдакаштоўнасцяў у мазгі непадрыхтаваных да свабоды людзей, зрабіла моцны пераварот і ў душы заўсёды разважнага, памяркоўнага, псіхалагічна ўстойлівага Леаніда Нілыча.

Ён адкрыў, што перайначанае на яго вачах жыццё ніяк не ўкладваецца ў тыя схемы, па якіх ён прывык існаваць, і не падпарадкоўваецца ўжо тым ісцінам, у якія ён раней верыў; што тыя ісціны не ёсць аксіёмы, а толькі пробныя мадэлі жыцця, якія не вытрымалі выпрабавання часам. Свет нібы пашырыўся перад Леанідам Нілычам, стаў гразнейшым, аб’ёмнейшым і цікавейшым. Атрымаўшы доступ да раней забароненых кніг гістарычнай, эзатэрычнай і мастацкай літаратуры, ён выразна ўбачыў, што ісцін, якія руйнаваліся няўмольным часам, за перыяд існавання чалавецтва было мноства. І толькі шараговая з іх, не лепшая за ўсе астатнія, — марксізм-ленінізм.

Дзе ж праўда? Гэтае адвечнае пытанне змучыла мастака пасля падзення ягоных ідалаў. Як, чым і па якіх правілах яму цяпер жыць? І галоўнае, навошта? Чуццё гаварыла, што адказ ёсць. Ён стаў чытаць далей, насычацца базай сусветных ведаў, што былі подла ўтоены ад яго на працягу сарака гадоў свядомага жыцця. Ён кінуў маляваць карціны і стаў шукаць нейкую сакральную кропку ў гісторыі чалавецтва, нейкую падзею, што б адказала адразу на ўсе пытанні, прымірыла супярэчныя тэорыі, прасвятліла б яго паняцце аб светабудове. І прыйшоў ён туды, куды прыходзяць, у рэшце рэшт, усе шукальнікі — на дзве тысячы год назад, на Галгофу. Бо толькі там, і пакуль аднойчы, сышліся ў смяротным баі сусветныя дабро і зло, святло і цемра, праўда і псеўдапраўда. Толькі там Пераможаны стаў Пераможцам, а Забіты — Вечна Жывым…

Гэтае азарэнне ўвайшло ў мастакову душу, знітавалася з яго творчасцю. І па-новаму, зусім па-іншаму глядзеў ён цяпер на палотны Рэмбрандта і Рафаэля, Шагала і Гоі. Там, дзе з маладосці быў знаёмы кожны штрых і мазок, свіцілася тое самае: Галгофа і крыж са сваёй страшнай Ахвяраю, месца, дзе яднаюцца зямля і неба, дзе ў кропку сціскаецца час і бяжыць ужо ў іншым напрамку.

6

Багата знаёмых, кліентаў, усялякіх сяброў-прыяцеляў меў Леанід Нілыч Пугач. Ён лёгка знаёміўся, сыходзіўся з людзьмі і сам быў, што называецца, чалавекам лёгкім. Але толькі адну дружбу пранёс ён з маладосці да сённяшняга дня, толькі з адным чалавекам на свеце быў ён самім сабой, адкрытым і шчырым — з Адынцом Валерыем Віктаравічам.

Адвечар таго дня, з якога пачаўся наш аповед, Адынец завітаў да Леаніда Нілыча ў госці. Адвячорак, дарэчы, стаяў марозны і ветраны, але ў вялікай зале Пугачовай кватэры было горача — не то ад батарэй ацяплення, не то ад палкай спрэчкі, якую вялі між сабою сябры.

Адынец быў чалавекам незвычайным ва ўсіх адносінах. Пазнаёміўся з ім Нілыч у пару рамантычнай маладосці, пад час байдарачнага паходу. Неяк разгаварыліся яны ля вогнішча, і адразу ўразіў Леаніда небывалы і не абы-які для свайго ўзросту культурны досвед суразмоўніка, яго манера грунтоўна і ненавязліва адстойваць свае думкі. А быў Адынец усяго толькі маладым інжынерам.

І гутарка, што завязалася тады паміж імі на беразе возера, як бы не канчаецца і па сёння, хоць састарыліся суразмоўнікі, хоць шмат чаго памянялася ў іх жыцці, хоць жывуць яны ўжо не пры сацыялізме, а пры капіталізме.

Апрача таго, што Валерый Адынец заўсёды быў для Леаніда Пугача цікавым чалавекам і надзейным сябрам, ён яшчэ з’яўляўся як бы сувязной ніццю паміж маладосцю і сталасцю, паміж колішнім рамантычным, жанатым і шчаслівым Лёнем і цяперашнім мудрым, разважлівым, мацёрым мастаком Леанідам Нілычам.

Сам жа Адынец не змяніўся нітрохі. Вецер далёкіх вандровак па-ранейшаму гуляў у галаве гэтага эстэта, летуценніка, ідэаліста. За трыццаць год ён выслужыўся адно да вядучага інжынера і атрымоўваў у сваім СКБ мізэрную, вартую жалю зарплату. Гэтай зарплаты, аднак, хапіла, каб сабраць пакрысе адну з найбагацейшых прыватных бібліятэк сталіцы, мець зайздросны архіў нашых і замежных музычных кружэлак, процьму касет з песнямі ўсемагчымых бардаў, некалькі альбомаў рэдкіх марак з усіх куткоў свету, калекцыю старадаўніх манет і шмат чаго іншага. А змяшчалася тое багацце ў невялічкай двухпакаёвай кватэры.

Як ні дзіўна, збіраў усё гэта Адынец не з азартнай карысці, не з жадання праславіцца, не для навуковых і культуралагічных даследаванняў, а з банальнай любові да жыцця і мастацтва.

Тады, калі большасць грамадзян былога Савецкага Саюза марнела ад сухіх лозунгаў і дэманстрацый, калі культурніцкая эліта пакутавала за так званай жалезнай заслонай, не адчуваў Валерый ні лозунгаў тых, ні заслоны гэтай не бачыў. Бо ў яго несамавітай двухпакаёўцы заўсёды лунаў дух Шэкспіра, гасцяваў Моцарт, завітваў Мальер, стала пражывалі Пушкін, Талстой, Дастаеўскі…

Адно прыкра — не было сярод іх жывых людзей, ніколі не раздаваўся прарэзлівы дзіцячы крык, не гаспадарылі на кухні шумлівыя жаночыя рукі. Так, Адынец быў перакананы халасцяк. Прычын таму шмат. У першую чаргу — тое, што нельга было ўявіць паміж гэтым дзіваком і яго раўніва, дзесяцігоддзі збіранымі калекцыямі яшчэ кагосьці трэцяга, чацвёртага, пятага… Тут і аднаму было не павярнуцца між шафаў, грувасткіх паліц, сакрэтнікаў, між скульптур і палотнаў, якія, нібы дзеці, патрабавалі да сябе нязводнай увагі, догляду і любові.

Праўда, аднойчы, даўно-даўно, ледзь не ажаніўся па мужчынскай слабасці Адынец, ды ўратаваў яго ўсё той жа рамантычна-ідэалістычны погляд на рэчы. Пакахаў ён у трыццаць гадоў адну журналістку. І здавалася, разумная была, развітая жанчына. Можна было з ёй гаварыць пра Веласкеса і Байрана, і Шылера яго любімага яна прымала як быццам… А толькі за два тыдні да вяселля, калі жылі яны ўжо як муж з жонкай, неяк поначы, собіла яго сяброўцы ляпнуць, што некаторыя мужчыны робяць нешта там так, а яшчэ і вось так і вось гэтак… Тых неабдуманых слоў хапіла, каб моўчкі ўстаў Адынец з ложа страсці, моўчкі апрануўся і пабрыў па начным горадзе да сваіх карцін, кружэлак і кніжак…

З таго часу ён ужо не дазваляў сабе ўплятаць у светлае паняцце любові цялесны аспект і жыў абсалютным аскетам. З гадамі гэтае самотніцтва і ненармальнае пазбяганне слабага полу ператварылася ў неваяўнічае жаночаненавісніцтва, якое было пастаянным яблыкам разладу паміж Адынцом і Леанідам Нілычам. Бо мастак, хоць і не “ашчаслівіў” сына мачахай, усё ж не пагарджаў жаночымі вабнотамі і заўсёды меў сяброўку жыцця. За што папракаў яго Валерый Віктаравіч і, у запале спрэчак, называў старым ханжой і “спаднічнай” душою.

Між іншым, іхнія гутаркі часцяком насілі нямірны характар, і бывала, развітваліся сябры, ажно ў дзвярах праклінаючы адзін аднаго ды надзяляючы абразлівымі мянушкамі. Але мірыліся хутка, праз пару гадзін, па тэлефоне. Бо гэтыя запальчывыя сваркі былі неад’емнай і неабходнай часткай іх інтэлектуальнага, духоўнага існавання, з’яўляліся сродкам выплескаў як адмоўных, так і станоўчых эмоцый.

Валерый Віктаравіч належаў да тае катэгорыі халасцякоў, што хваравіта педантычныя ў справах і неверагодна дбайныя да чысціні і парадку рэчаў. У яго кватэры ўсё ляжала, стаяла і вісела строга на сваіх месцах, старанна аберагалася ад пылу і бруду. Адынец быў просты і акуратны ў адзенні і наўздзіў непераборлівы ў ежы. Змесціва яго халадзільніка і цяпер, пры капіталізме, не вызначалася багаццем і разнастайнасцю. У ліхія ж часіны гайдараўскага абвалу халадзільнік і наогул збольшага пуставаў, а яго гаспадар перабіваўся з кефіру на хлеб. Таму што не мог Адынец дазволіць сабе марнаваць вольны час на беганіну па горадзе ў пошуках чагосьці пажыўнейшага, выстойваць у тлумных чэргах. І ў галодную, і ў сытую пару ён захоўваў сваю нязменную сухую камплекцыю, упэўненасць у рухах і светлы дапытлівы розум.

Чаму найболей дзівіўся Леанід Нілыч, то гэта непазбыўнай бадзёрасці, пастаяннай жыццярадаснасці Адынца. Як ні пазвоніш — у голасе яго свіціцца блазнаватае захапленне, як ні сустрэнешся — па-маладому гараць яго вочы. Нават раздражняла гэта падчас. Уважаў жа сябе Леанід Пугач за моцнага, трывалага чалавека, але і ён, бывала, упадаў у меланхолію, паддаваўся нудзе і маркоце. Так часам дапячэ жыццё — ці сын выкіне чарговае штукарства, ці напаскудзіць нехта з нядобразычліўцаў, ці палаешся з палюбоўніцай, — і падкоціць пад горла даўкі камяк, і сам сабе зробішся ненавісным, і бачыць нікога не хочацца. Тады запіраўся Нілыч у сваёй майстэрні, адключаў і тэлефон і мабільнік ды на некалькі сутак унурваўся ў працу. Або, калі ўжо зусім было моташна, кідаў усё да чортавай маці, адпраўляўся на вакзал, сядаў у любую электрычку, вылазіў на малалюдным паўстанку і брадзіў, брадзіў па лясных і палявых дарогах, па бездаражы да самае цемры… І гэта ён — чалавек, не абдзелены ні грашыма, ні славай, ні грамадскай увагаю!

Ды не ведаў Леанід Нілыч, што ў створаным Адынцом маласвеце вольны выбіраць гэты дзівак толькі прыемных сабе людзей — якія не падвядуць, не аблаюць, не здрадзяць; людзей адукаваных, высокадухоўных, лагодных. А іменна аўтараў шматлікіх раманаў, філасофскіх трактатаў, энцыклапедый, стваральнікаў разнастайных сімфоній і операў. Таму і вяселіцца яго душа, таму роўны яго настрой, таму жыццярадасны яго голас.

Але ёсць яшчэ адна тайна ў Валерыя Віктаравіча, пра якую не ведае яго найбліжэйшы сябар. Страшная тайна, якая, тым не менш, дае яму сілы жыць пабожна, удзячна і жыццялюбна.

Каля дваццаці пяці гадоў у загараднай псіхбальніцы жыве — не жыве, а марудна памірае яго брат-блізнюк, Алег Віктаравіч.

Калісьці Алег вучыўся ў тэхналагічным інстытуце і быў самым звычайным хлопцам — вясёлым, з кучай сяброў і сябровак, аматар студэнцкіх вечарынак, дыскатэк і іншых жыццёвых радасцяў. Аднак на апошнім курсе як падмянілі Алега. Ці прычынай таму няшчаснае каханне, ці здрада сябра, ці яшчэ якое душэўнае ўзрушэнне — ніхто не дазнаўся дагэтуль. А толькі абарваў ён усе знаёмствы, стаў прападаць у чытальных залах і горамі цягаць з бібліятэк розныя мудрагелістыя кнігі. Збольшага зацятай бязбожнасцю, спірытызмам аддавала тое чытво. Паглынаў яго брат запоем, нешта пісаў у сшытках, мармытаў пад нос, не выходзіў з дому і па трое, і па чацвёра сутак. Устрывожыліся бацькі, сталі распытваць Алега. Навуковую працу пішу, у аспірантуру збіраюся, схлусіў ён. Крыху супакоіліся дамашнія. Ды ненадоўга. Неяк стрэў Валера ў горадзе Алегавага прыяцеля-сукурсніка, свайго шапачнага знаёмца, і дазнаўся, што ўжо паўгода як не паказваецца ў інстытуце Алег, на сесію не з’явіўся, але акадэмічны не браў і таму найхутчэй адлічаны... А далей — усё горай: стаў брат сам з сабой размаўляць, а на роспыты бацькоў лухту нейкую несці. Што, маўляў, усё мана, што ўсё роўна памром, дык хоць трэба ратаваць свае душы… што ў апраметнай нас чакаюць — не дачакаюцца, але ён ведае выйсце… І падобную несусвеціцу. Спужаліся бацькі, пачалі псіхолагаў выклікаць розных, падпольных экстрасэнсаў вышукваць. Толькі палохалі яны сваім выглядам няшчаснага брата, толькі глыбей заганялі яго ў вар’яцкую прорву. Трызнілася ўжо Алегу, што палюе за ім нейкі каратканогі пляшывы чалавек (гэта асабліва запомнілася Валерыю), што ваюе той чалавек з кітападобнай пачварынай — дэманам, у закладзе ў якога нашыя жыцці, што бегае той пляшывы па дэманавай тушы і рэжа яе крывым нажом, а адрэзаныя кускі ажываюць, у маленькіх пачварын ператвараюцца ды кусаюць, намагаючыся пажраць, вялікую тушу. Блытана так гаварыў Алег, вісклівым голасам. І ўсё паказваў у акно, што стаіць той пляшывы каратканогі то за тэлефоннай будкай, то ў дзвярах пад’езда процілеглага дома, то ў альтанцы нібыта хаваецца… Перастаў брат есці, бо баяўся, што падсыпле яго вораг атруту, перастаў мыцца, бо не вада гэта, а пякельная вадкасць. Прымусова яго кармілі; сілком, у шэсць рук, вадзілі ў ванную, абмывалі пад душам. А сесці ў ваду не хацеў, бо той уяўны пляшывы чалавек мог і пад вадой дыхаць, дык зацягне яшчэ на дно і будзе трымаць…

Карацей, сербанулі яны ліха на ўсю закрутку. Хоць не хацелася, а прыйшлося пакласці Алега ў вар’ятню. За пяць наступных гадоў, пакуль не загнала гора бацькоў у магілу, некалькі разоў, у часы прасвятлення, забіралі яны Алега дамоў. Ды кожны раз і месяца з ім не вытрымлівалі…

І ўжо чвэрць стагоддзя (ніводны знаёмы не ведаў гэтага) кожныя два тыдні закупляў Валерый Віктаравіч валізу ласункаў і фруктаў ды адпраўляўся за горад, дзе за высокай мураванай агароджай мучыў свой век яго брат-блізнюк, яго кроў, яго вобраз і падабенства…

Апошні год было зусім туга: Алег ужо не ўставаў з ложка і амаль не пазнаваў Валерыя Віктаравіча. Але неяк пасвятлеў тварам, заўсёдныя жахі пакінулі яго гаротны розум, і здавалася, што Бог злітуецца і неўзабаве прыбярэ да сябе гэтую пакутную душу.

Валерый Віктаравіч мужна нёс свой крыж. Ён быў упэўнены, што брат узяў на сябе нейкія цяжкія грахі яго далёкіх, нязнаных продкаў, тым самым дараваўшы яму ясны розум і радаснае светаўспрыманне. Дзеля гэтага спакутаванага бледна-сіняга твару, дзеля гэтай згарбелай спіны і высахлых братавых ног не можа, ні ў якім разе не можа наракаць Адынец на свае жыццёвыя нягоды і злыбеды, а толькі — шукаць дабро, збіраць яго па крупінках.

7

— Назад у паганства! Вось як бы я ахарактарызаваў сённяшні дзень, — гаварыў, узрушана тэпаючы па зале, Леанід Нілыч.

Яго суразмоўнік, наадварот, патанаў у выгодным крэсле і быў як быццам зусім бестрывожны. Левая яго рука расслаблена ляжала на мяккай парэнчы, а правая трымала фігурысты фужэр з чырвоным віном, якое Адынец пакрысе і пацягваў.

— Што ты маеш на ўвазе? — прыжмурыўся ён, пазіраючы на каржакаватага барадача Нілыча.

— А тое, браце, што адбываецца вакол нас за апошняе дзесяцігоддзе, — раздражнёна махнуў Нілыч рукою. — Гэта ж кашмар несусветны! Маральныя каштоўнасці хрысціянства знішчаюцца на нашых вачах, а мы толькі ў ладкі пляскаем: ай дэмакраты, ай малайцы!

— Старая песня, — з нудою ў голасе зморшчыўся Адынец. — І не надакучыла табе з пустога ў парожняе пераліваць…

— Не, не надакучыла. І не надакучыць, пакуль будуць на экранах выпендрывацца тупагаловыя выскачкі, пакуль будуць яны…

— А ты не глядзі! — перабіў яго Валерый Адынец.

— Як “не глядзі”?

— А не ўключай тэлевізар, і годзе.

— Я яго, лічы, і так не ўключаю. Патрэбны ён мне як мёртваму прыпаркі! — гарачыўся Леанід Пугач. — Моладзь шкада. Што ж з яе вырасце на гэтых пошлых ток-шоу, баевіках, парнусе? На гэтай мярзоце, што выліваецца на кволыя галовы нашых сыноў, дачок, унукаў…

— Це, це, це, це, — пагардліва адмахнуўся ад яго суразмоўнік. — Чу-улі, Леанід Нілыч, усё гэта мы тысячу разоў чу-улі.

— Аднаго не зразумею, навошта было развівацца ад малпы да чалавека, стагоддзямі душыць у сабе паганскія звычкі, каб на парозе трэцяга тысячагоддзя ад нараджэння свайго Збавіцеля ўсё адрынуць, распрануцца дагала і зноў, як у добрыя старыя часы, скакаць вакол вогнішча?

Адынец ніяк не хацеў падхапіць гэтую тэму і ад таго яшчэ больш распаляў Леаніда Нілыча.

— Ты ж паглядзі, Валер, што наўкол вытвараецца. Я ніколькі не перабольшваю, калі кажу, што мы да паганства вяртаемся. Людзі, мабыць, толькі таму пабудавалі цывілізацыю, стварылі шэдэўры мастацтва, што год за годам, на працягу тысячагоддзяў выціскалі з сябе жывёльны пачатак. І першы да гэтага крок — вопратка. Не прыкрываючы голае цела, нам немагчыма прыглушыць юр, а не прыглушыўшы яго, не можам мы мысліць, бо юр ачмурае... Нездарма ж раней ажно ўлетку людзі ў пальчатках хадзілі.

— Ага! Тыя, хто жыў за кошт чужой працы. Лайдакі, свалачное панства.

— Не свалачное панства, а шляхетнае панства. Таму і думкі ў іх былі высокія, і на жанчыну яны глядзелі як на боскую таямніцу, і паводзіліся далікатна, што цела сваё хавалі пад вопраткамі. А цяпер?! У школу — на заняткі для спасціжэння мудрасці! — ходзяць у данельга кароткіх спадніцах, у празрыстых майках. А потым бядуе нейкая матуля, што згвалціў яе пятнаццацігадовую дачку аднакласнік. Ды няўцям ёй, бесталковай, што тая дачка два гады распаляла яго маладую жарсць сваім какецтвам, сваімі аголенымі нагамі. І дагулялася!

— Лоўка завярнуў! — тэатральна пляснуў у далоні Адынец. — Поспехі робіш, Нілыч.

— Смейся, смейся, зубаскал. — Пугач падышоў да часопіснага століка, наліў сабе паўфужэра віна і мігам яго пракаўтнуў. — Паглядзім, што ты далей прахіхікаеш. — Ён зноў пусціўся шпацыраваць па зале. — Дык вось, дабраўшыся да вяршынь інтэлекту, чалавецтва не знайшло нічога лепшага, як зноўку павярнуць да сваіх каранёў, то бок да язычніцтва. Зноўку ўзнялі на п’едэстал фалас і яму пакланяюцца. І вяршэнствуюць душамі ўжо не літаратары і асветнікі, як было сто гадоў назад, а галапупыя эстрадныя зоркі, плячыстыя героі баевікоў, сексбомбы эратычных трылераў…

— Дзякуючы тваёй жа цывілізацыі.

— Не зразумеў… — здзівіўся Леанід Нілыч.

— А ты падумай. — Валерый Адынец з’едліва ўсміхнуўся. — Памазгуй, брат славуты мастак, пакумекай. І можа, дапнеш нарэшце, што якраз дзякуючы тэлевізарам, магнітафонам, інтэрнэтам і верхаводзяць народнымі масамі ўжо не мысляры, не навукоўцы, а эстрадныя выскачкі. Ці не так?

— Яно так… канешне… Але ж не для таго прыдумляліся электронныя сродкі зносінаў, каб народ разбэшчваць. Упэўнены, дзеля дабра вучоныя шчыравалі…

— Це, це, це, це. — Адынец лянотна і пазяхліва, з выглядам інтэлектуальнай перавагі глядзеў на прыяцеля.

— Я ж памятаю, колькі радасці было, калі я тэлевізарам абзавёўся. Гэта быў рывок у прастору, духоўны ўздым, увесь пад’езд да мяне збягаўся. А каляровы тэлевізар! О, як я радаваўся, калі ўбачыў блішчастыя чырвоныя шлемы зборнай СССР па хакеі: чырвоная форма на белым лёдзе! Ды я, нібы хлапец, ад шчасця трымцеў. А цепер: гэты тэлевізар, гэтае акно ў свет, ворагам робіцца найлюцейшым!

— Заеўся ты, значыць. Трэба, відаць, цябе зноў на сталінскае радыё пасадзіць ды павадзіць на дэманстрацыі. Тады б ацаніў ты гэтага “найлюцейшага” ворага.

— Не, Валер, не куплюся я цяпер на яго. Тому што ведаю д’ябальскую сутнасць гэтай гаваркой скрыні. Нячысты яе апанаваў, апаганіў, як ён апаганьвае ўсё на свеце: царкву, каханне, літаратуру. А тэлевізар для яго, д’ябла, самая ласая пазіцыя, бо ўадначас ахоплівае сотні мільёнаў душаў. І прапагандуе ён па ўсіх каналах наступнае: панаванне дужага над слабым, уладу грошай, гвалт і цынічны секс.

— І не надакучыла табе штампамі гаварыць? — У знак пратэсту Адынец ажно прыкрыў рукой вочы. — Ты ж не лектар па чысціні нораваў.

— А за гэта, за чысціню нораваў, з якой ты насміхаешся, варта жыццё аддаць! — Нілыч ізноў плюхнуў сабе віна. — Бо без той чысціні няма мастацтва, а без мастацтва нам з табой — гамон. Затопча нас асатанелы натоўп.

— Ну, ты ўсё сказаў?

— Не, не ўсё! Не ўсё, братка. Мы дагуляліся да таго, што ніводная кніга, ніводны фільм не будуць прададзены, пакуль у іх няма вышэйпералічаных “каштоўнасцяў”: мора грошай, гвалту і голага цела. Гэта, што называецца, фінал! Прыплылі, спадарове… — Нілыч перавёў дух. — Цяпер адкрыта, у час, калі і немаўляты спаць не кладуцца, па любым канале можна ўбачыць, як нейкія багацеі “культурна” адпачываюць у лазні з адборнымі дзеўкамі. Яны, так бы мовіць, увасабляюць ідэал адпачынку: камфортная цеплыня, вытанчаныя ежа, курыва, выпіўка, а галоўнае — бабскія целы на любы густ, што сноўдаюцца перад іх блудлівымі вачыма. І яны, багацеі, выбіраюць гэтыя грудзі і задніцы, як персікі і ананасы з талерак, што стаяць у іх тут жа. Бо за целы, як і за фрукты, заплачана. І заўваж, заплачана тымі ж паскуднымі грашыма, на якія гэтыя багатыры вучаць у Англіях і Швейцарыях сваіх сыночкаў і дочачак, на якія апранаюць сваіх раскормленых жонак і выпраўляюць іх у разнастайныя круізы.

— Ну-ну.

— Дзе тут мараль, я пытаюся? Нямашака.— Нілыч карцінна развёў рукамі. — Але ім на яе напляваць. Ім напляваць і на элементарную гігіену: нават жывёлы не спаруюцца там, дзе ядуць ці адпачываюць. А ім, нашым “новым беларусам”, усё адразу падай! Ну, ладна, — на табе, задушыся! А далей што? Што далей, калі ты ўсё атрымаў, усё купіў за свае грошы? Да чаго ж заўтра імкнуцца? А да таго, адкажуць мне яны: сёння крэветкі нашанскія, а заўтра японскія; сёння піва нямецкае, а заўтра бельгійскае; сёння пышнацелая Машка, а заўтра хударлявую Светку хачу! І так да бясконцасці, а праўдзівей — да скону, пакуль іхняя плоць здатная прымаць дарункі жыцця.

— Ды ты, брат, філосаф.

Тут зазваніў тэлефон. Леанід Нілыч схамянуўся і ўвішна дастаў з кішэні штаноў мабільнік.

— Слухаю… А, Макарыч! І ты будзь здаровы. — Ён грузна апусціўся ў крэсла, што стаяла з другога, насупроць Адынца, краю часопіснага століка. — Ну зробім, Макарыч, я ж ужо казаў. Падыходзь заўтра гэтак… гадзінак у адзінаццаць… Добра… Добра. Толькі патэлефануй папярэдне. Згода. — Нілыч вярнуў у карман мабільнік і неяк рассеяна паглядзеў на прыяцеля.

— Дык вось слухай мяне, — сказаў яму той роўным, упэўненым голасам. — Усё, што ты тут прамаўляў, я называю, прабач, прыгожымі соплямі.

Пугач саўгануўся на крэсле і ўжо хацеў абурыцца, але Адынец папераджальна ўзняў руку дагары.

— Чакай! Ты тут памудраваў досыць. То дай і мне сказаць пару слоў. — Ён скрыжаваў на грудзях рукі. — Я сцвярджаю, што літаральна за дзесяць хвілін магу тваю тэорыю разнесці ўшчэнт.

— Паспрабуй! — задзірыста буркнуў Леанід Нілыч.

— Але спачатку адкажы мне на адно пытанне.

— Валяй.

— Навошта ты тут разводзіў маралізатарствы ды прапаведаваў чысціню нораваў, калі сам жывеш з жанчынай у незарэгістраваным шлюбе? Толькі не крыўдуй.

— Ну ты даеш! — ажно засмяяўся мастак. — Хто ж вінаваты, што прырода зрабіла мяне мужыком, а яе жанчынай! Тут, браце, святы інстынкт падаўжэння роду.

— Ну, спадзяюся, ты не будзеш казаць, што вы сустракаецеся дзеля працвітання чалавечага роду?

— Не… ну… гэта ж іншае…

— Не, шаноўны, гэта якраз тое самае, пра што казаў вялікі Свіфт яшчэ трыста гадоў таму. А іменна: што дзеці не абавязаны дзякаваць бацькам за сваё жыццё таму, што бацькі ў момант зачацця думалі не пра іх, а кіраваліся адно сваімі страсцямі. У цябе ж ёсць дарослы сын, у яе, Марыны, дванаццацігадовая дачка, і значыць — свае абавязкі перад прыродай вы выканалі...

— Вярзеш нейкія глупствы, — бянтэжліва прамовіў Нілыч і ўзяў за рыльца бутэльку, мерачыся папоўніць фужэры. — Ну, апрача таго што ёсць здаровы інстынкт, існуюць яшчэ і цеплыня, духоўная блізкасць паміж…

— Духоўная, кажаш? — саркастычна ўхмыльнуўся Адынец.

— Ды што ты да мяне прычапіўся! — з крыўдай, але без злосці ў голасе ўсклікнуў Пугач.

— Ну ладна, ладна, даруй! — Валерый Віктаравіч пацягнуўся цераз стол і паляпаў суразмоўніка па руцэ. — Больш не буду. — Ён зрабіў паўзу, пракашляўся і загаварыў сур’ёзна: — Усё гэта я, брат, распачаў з мэтай паказаць, што бязгрэшных людзей не бывае; што “не судзі, ды не будзеш асуджаны” — гэта бессмяротныя словы. І калі ты крытыкуеш сучасную рэчаіснасць за падзенне нораваў, то падумай, ці нашмат былі вышэйшыя тыя норавы гадоў дваццаць, трыццаць таму.

— Вышэйшыя адназначна.

— Добра. Так і запішам. А вось цяпер слухай. — Валерый Віктаравіч ізноў скрыжаваў рукі і прыўзняў падбародак. — Я сцвярджаю, што чалавек, па сваёй прыродзе, заўсёды быў нізкай, блудлівай, хлуслівай і зайздрослівай істотаю. І прынцып, якім ён адвеку кіруецца, ёсць дасягненне ўласнае асалоды. Усё пытанне ў тым, ці дазволіць грамадства яму гэтую асалоду атрымаць. Бо кожная з асобін грамадства таксама імкнецца да асабістай асалоды. Адсюль і натуральны адбор. Адсюль і перавага дужага над слабым і багатага над бедным, адсюль і выбіраем мы пародзістых жанчын, а не розных там вырадкаў. А жанчыны, акрамя фізічнай пароды, яшчэ глядзяць і на нашы жыццяздольнасць, уменне зарабляць грошы, а значыць, утрымліваць будучую сям’ю. Ужо ў гэтым ты мне павер!

— Веру! Аднак не згодны з тым, што выключна натуральны адбор кіруе чалавечай супольнасцю…

— Вось! Слушна, — зноў узяў вяршэнства Адынец. — І менавіта таму, што існуюць яшчэ іншыя, духоўныя, каштоўнасці, мы і называемся людзьмі, а не быдлам. Але! — Ён узвысіў голас. — На пэўных этапах свайго развіцця чалавечая супольнасць можа кіравацца выключна жывёльным аспектам. Паясняю: пасля развалу Савецкага Саюза зруйнаваліся не толькі духоўныя ідэалы, але і ежы, элементарнага хлеба, можна сказаць, не стала. І што было рабіць: шукаць іншыя ідэалы і паміраць з голаду? Тут ужо не да парасят, калі свінню смаляць! Галоднаму не да кніжак, не да тэатраў, не да высокадухоўнасці. Трэба было целы свае тленныя ратаваць. І кінулася грамада здабываць тую банальную пажыву — па-іншаму і быць не магло.

— Ну, а цяпер? Цяпер жа часы разрухі мінуліся, — свідраваў Леанід Нілыч позіркам суразмоўніка. — Пара, так бы мовіць, зноў людзьмі станавіцца.

— І станем! Не спяшай, станем! Ты ж зразумей, што семдзесят гадоў камуністы мучылі нашы блудлівыя, прагныя да асалоды целы, нашы вольналюбівыя душы прыгняталі яны сваім цемрашальствам. А тут — гоп! — і адкрыліся нам свабоды заходнія небывалыя: музыка не ўрачыстая, а забаўляльная; адзенні не саўдэпаўскія нехлямяжыя, а зграбныя целалюбівыя вопраткі; жаніцьба не па штампе ў пашпарце, а грамадзянскім шлюбам — маўляў, жыві, пакуль кахаецца, а разлюбіў, то хоць і каленам пад зад. Пацярпі, Нілыч, — куражыўся Адынец. — Дай жа наесціся! Мучылі нас ідэалогіямі, кармілі нас замест сексу і ежы абяцаннямі пра светлую будучыню, дык ужо не крыўдуйце, што мы цяпер наталяемся. А насыціўшыся, гэтак гадоў праз дваццаць, мы і пра культуру падумаем, пра літаратуру і мастацтва ўспомнім. Карацей, станем такімі ж паважнымі і добрапрыстойнымі, як амерыканцы, французы і немцы.

— Хрэн калі мы станем такімі! — фыркнуў мастак.

— А я гавару — станем. І ўжо становімся, ужо наядаемся мы гэтымі баевікамі, эротыкай, жахамі. І неўзабаве захочацца нам душэўнага, лагоднага, сентыментальнага. Ужо — а я сачу за гэтым, Нілыч — з’яўляюцца маладыя эстрадныя спевакі і спявачкі, што нясуць у масы прыстойнае слова і высокую музыку. І кіно наша, перахварэўшы на хамства і пошласць, пакрысе паварочваецца да традыцый савецкага кінематографа.

— Не ведаю. — Леанід Пугач устаў з крэсла. — На мой погляд, дык сучасная эстрада нічым не адрозніваецца ад сакавіцкага кацінага ляманту, калі самцы раз’юшана клікаюць самак. “Прыйдзі, бо я цябе хачу!” — вось асноўны матыў гэтых шматтысячных песень. Або: “Ты кінуў мяне, і таму мне дрэнна!” І пад гэты прымітывізм вар’ююцца тысячы на стадыёнах, і пускаюць соплі мільёны тэлегледачоў. Жах!

— А я сцвярджаю, што і такія прымітыўныя песні надзвычай неабходныя грамадству. Таму што яны найбольш расслабляюць маладзёнаў, даюць выйсце іхняй прыроднай агрэсіі. І, наскакаўшыся пад гэтую бязглуздую музыку, юнак прыйдзе дамоў улагоджаным і будзе добрым сынам, братам, дбайным вучнем.

— Ды ну?

— А ты ведаеш, што менавіта з прычыны недахопу забаўляльных відовішчаў за савецкім часам працвітаў тэрарызм настаўнікаў над вучнямі, бацькоў над сынамі, мужоў над жонкамі? Што ў кожным класе быў свой падпольны пахан, шэрая скацінка і “апушчаныя” — самыя безабаронныя, фізічна кволыя вучні. Пра ПТВ я і казаць не буду! А гэтыя бойкі раён на раён, вуліца на вуліцу паміж падлеткамі? Ды тады можна было быць збітым проста за тое, што ты з чужога раёна, нетутэйшы. А адбіранне грошай старшакласнікамі ў маладзейшых вучняў! І ўсё гэта рабілася пад вонкавай абалонкай добрапрыстойнасці, паміж камсамольскімі сходамі і піянерскімі лінейкамі. А чаму? Таму што душыла гэтая ідэалогія агрэсіўную чалавечую прыроду, штучна заганяла яе ўглыб, не давала натуральнага выйсця. На Захадзе — гэта спорт, разнастайныя шоу, дыскатэкі, канцэрты, каханне без забабонаў, для інтэлектуалаў — магчымасць сябе праявіць у навуцы, літаратуры, мастацтве, магчымасць заняць у грамадстве месца, адпаведнае свайму таленту і працавітасці. А пры Саветах?! Усе гэтыя народныя дзеячы мастацтваў, пра якіх народ і блізка не чуў! Гэх, не спяшай асуджаць, Нілыч, не грашы перад Богам. Не прыніжай наш няшчасны народ…

— Ды я сам гэты народ, — з прыкрасцю сцепануў плячом мастак, — і сам жа прыніжаны. — Ён падышоў да аднаго з двух акон залы, сашчапіў за спінай рукі і ўтаропіўся долу — на двор.

8

Там, унізе, на абкружаным дамамі двары, было зусім цёмна. Дзень дагараў. Але на вуліцы, кавалак якой віднеўся ў прасвеце паміж двума будынкамі, было значна святлей, а на антэне адной дзевяціпавярхоўкі нават паблісквала апошняе сонечнае праменне.

Падворак перад Пугачовым домам быў прамакутны, утульны, на яго выходзілі пад’езды ўсіх чатырох пасляваенных будынін. Вясной і ўлетку тут было шумнавата, хаця народ пражываў збольшага прыстойны — мастакі, акадэмікі, прафесары, не абы-якія пісьменнікі, драматургі. Праўда, за апошнія два гады падсялілася колькі бізнесоўцаў. Але бізнесоўцы не шараговыя, не шушамець капеечная, і паводзяць сябе ціхамірна. Зачаста толькі іхнія аўтамабілі лямантуюць процівыкрадальнымі сірэнамі, калі дзятва мячом у іх трапіць, ці закране, гарэзуючы. Зрэшты, для мячоў ёсць непадалёку, за супрацьлеглым домам, стадыён. Бацькі тут усё людзі творчыя, сур’ёзныя, не церпяць шуму, і таму іх дзеці гуляюць пераважна на спортпляцоўках.

І яшчэ цэнны іх двор тым, што не забрыдаюць сюды п’яныя гаманлівыя кампаніі, ніхто не буяніць, не галосіць пасярод ночы. Было пару выпадкаў, дык хутка міліцыя прыязджала і карала хуліганаў на ўсю закрутку. Двор на адмысловым уліку ў органаў правапарадку.

На лавачках ля пад’ездаў ці ў альтанках пад дрэвамі сядзяць тут людзі выключна паважныя, добранадзейныя, цікавыя суразмоўнікі. Тут ніхто не б’е бутэлек, не вылівае на двор памыяў, не вытрасае з балконаў дываны і, ужо тым болей, не мочыцца ў кустах і пад’ездах.

Цяпер, з прычыны студзеньскай халадэчы, людзей унізе амаль не было. Сіратліва выглядалі голыя бярозы і таполі. На снезе тыднёвай даўнасці не заўважна чалавечых слядоў, тут ніхто не ходзіць па цаліку, а толькі — па ачышчаных сцяжынах-дарожках. Стаіць некалькі машын, з адной выйшаў мужчына ў кажусе і хутка знік у пад’ездзе.

Леаніду Нілычу стала сумна — ці то ад выгляду бязлюднага змрачнаватага двара, ці то ад тэмы, узнятай у размове з сябрам. Заўсёды ж умее заесці гэты Адынец за балючае. Рамантык рамантыкам, а, калі трэба, і цынізму, стары чорт, не пашкадуе. І ўсё ў яго ладна так, абгрунтавана выходзіць. Аргументамі, як гарохам, сыпле. І бачыць жа сам, што гіне культура, быдлее народ, а не — будзе даказваць адваротнае. Прымі зараз Пугач яго пазіцыю, пачні горача яе адстойваць, Адынец і гэта абвергне. Во ж дзе саплівая філасофія: не кляніся, не заракайся, не асуджай, — быццам баіцца ён заняць пэўную пазіцыю. Леанід Нілыч так не прывык.

У гэты момант у пярэдняй ляпнулі дзверы, раздаўся шоргат і нехта затупаў па калідоры ў напрамку залы.

Мастак абярнуўся, пытальна зірнуў на Адынца, які, хоць і глядзеў у пройму, працягваў бестрывожна пацягваць з фужэра віно…

У пакой, у зімовым паліто, але без шапкі і чаравікаў, уваліўся мастакоў сын — Сяргей Пугач — і, не вітаючыся ні з бацькам, ні з госцем, пакіраваў да буфета.

— Прывітанне, нашчадак! — здзіўлена аслупянеў Леанід Нілыч. — Што за пажар?

Сын буркнуў няўцямнае “Дабрыдзень”, адкрыў дзверцы буфета, выбраў бутэльку піва і спрытна яе адкаркаваў.

Быў ён у паганым настроі. Пасля памятнай размовы з Людкай Дробаш за столікам тэатральнай кавярні, дзе ён нічога не еў, Сяргей яшчэ добрых тры гадзіны лётаў па горадзе па нейкіх справах. Ён намёрзся, здарожыўся, але не вырашыў таго, што хацеў, і таму быў галодны, злосны і схільны да сварак.

— Ты б хоць з госцем павітаўся, дзеля прыліку, — папікнуў беспардоннага сына бацька.

— Даўно бачыліся, — прабурчаў той пад нос, заядаючы цёплае піва салёнымі арэшкамі.

— Гэта сучасныя норавы, — пракаменціраваў Сяргееву непачцівасць Адынец.

На што хлопец нічога не адказаў, а са смакам прыклаўся да бутэлькавага рыльца.

Піва хутка сагравала нутро. Дасмактаўшы яго, Сяргей, зноў жа моўчкі, прайшоў міма прысутных да выхаду, прамінуў доўгі калідор і скрыўся ў кухні.

— Вось яна, свінтухатая наша змена! — сказаў агарошаны Леанід Нілыч. — Людзі, так сказаць, новай фармацыі. — Ён з’едліва зірнуў на Валерыя Віктаравіча. — Гадаванцы твайго ўлюбёнага капіталізму.

Мастак сеў у крэсла.

— Ды не, Нілыч, гэта якраз нашы з табой, сацыялістычныя, гадаванцы. І прычынай іхняй расперазанасці ёсць няправільнае выхаванне. А іменна душэнне ўсялякае ініцыятывы і вольнадумства, прымус хадзіць па лінейцы і гаварыць лозунгамі. А адсюль — непазбыўны інфантылізм у спалучэнні з ваяўнічым цынізмам і бездухоўнасцю.

— Ды кінь ты, Віктаравіч! — зморшчыўся Пугач-старэйшы. — Хто яго да чаго прымушаў! Ды я ж, — ён панізіў голас, — пасля Ірынай смерці парушынкі з яго здзімаў. Ніводнага разу рэменем не прайшоўся. А было за што!

— І дрэнна. Мяне бацька лупцаваў да чатырнаццаці год. Таму я паважаў не толькі яго, а і ўсіх навокал. Бо чалавек адно страх разумее. Не былі б мы дужэйшыя за сваіх дзяцей, пакуль яны яшчэ пад стол ходзяць, то, мусібыць, зямля даўно ў апраметную правалілася. Тут жа важнейшае не гэта, а тое, што раб (а за савецкім часам ці не ўсе рабамі былі), як толькі ўчуе слабіну, гатовы свайго пана ў багну ўвагнаць ды яшчэ памачыцца на яго голаў. Лепей, вядома ж, без бізуна абыходзіцца. Але раз узняў яго, то не апускай аніколі!

— Ат, тут не тое! — скубануў бараду Нілыч. — Не ладзіцца ў яго ў тэатры, вось ён і псіхуе. Накухталяюць там у каршэнь, дык значыць увесь свет вінаваты! — гаварыў ён узрушаным шэптам. — Пара ж, здаецца, уразумець трыццацігадоваму чалавеку, што на халяву нішто не даецца, што за кожны свой поспех крывёй і потам чалавек плаціць… Да таго ж і работа ў артыстаў не прывядзі Божа. З тысячы мо адзін і праб’ецца, ды не заўсёды самы таленавіты. Там, лічы, кожны асуджаны шэрай скацінкай быць, гэткім падносчыкам снарадаў абраннікам лёсу. Простая тэорыя імавернасці…

— То гэтак жа паўсюль, куды ні ткніся, — усміхнуўся Адынец.

— Не зусім так, Валера. У артыстаў гэта асабліва балюча, бо ім не выпадае разлічваць, што праз дзесяцігоддзі нехта прачытае і выдасць іх геніяльныя рукапісы, што збярэ раскіданыя па ўсім свеце і раней непрызнаныя карціны, што нехта будзе захапляцца іхнімі санатамі і операмі, — як цешаць сябе некаторыя апальныя пісьменнікі, мастакі, кампазітары. Не, браце! Тут рэалізуйся, пакуль дыхаеш. Ды бяда ў тым, што іграць і спяваць ты можаш толькі ў кіно ці на сцэне. А дзе ж на ўсіх сцэнаў набрацца? Вось і ідзе закулісная валтузя за месца пад сонцам. І каб прабіцца на гэтае панаднае месца, трэба з дзесяткамі людзей паладзіць. Дастаткова, каб адзін-адзінюткі з іх цябе знелюбіў, і будзеш усё жыццё ў масоўках марнець, або сап’ешся ад безвыходнасці. Артысты народ ранімы, тэмпераментны. Яны сапраўды без сцэны не пражывуць.

— Дык ты хочаш сказаць, што сапраўдны талент не адужае жыццёвых абставінаў?

— А хто яго знае, хто там сапраўдны, а хто побач стаяў. У нейкім класічным, не помню якім, літаратурным творы спытаўся герой у Бога, хто самы таленавіты палкаводзец за ўсю гісторыю чалавецтва, і Бог указаў на драхлага шаўца, што ўсё жыццё гарбеў у душнай майстэрні, не ведаючы свайго прызвання.

— А па-мойму, дык толькі гвалтоўная смерць здольная прыпыніць генія на яго шляху. І цяжка мне ўявіць, як бы не былі акцёрамі, напрыклад, Папанаў з Міронавым. Таму што такія постаці — катэгорыя містычная, за іх пуцявіны сам Бог дбае. І падкажа ім заўсёды анёл-ахоўнік, што рабіць, куды звяртацца і як паводзіцца, каб на сцэну такі прабіцца. А калі не прабіўся, не спраўдзіўся як артыст, значыць такая твая доля, значыць малакаштоўны твой лёс для Усявышняга, мала ён у цябе ўклаў, каб перажываць за цябе.

Яны крыху памаўчалі.

— Ты паглядзі, якія раней былі фільмы! — працягваў Адынец. — Праз адзін — шэдэўр, дый годзе. А ўсё чаму? Таму што не рабілі іх цяп-ляп, абы грошай нарэзаць, а працавалі грунтоўна, з любасцю. Дый артысты ого якія былі, рэжысёры… Вунь разанаўская “Іронія лёсу” дваццаць пяць гадоў усе рэйтынгі б’е. Там жа кожная фраза, песня, жэст — у гармоніі. Там душу народа рэжысёр паказаў. Прычым, нягледзячы на фантастычнасць сюжэта, мне і дагэтуль падаецца, што напраўду жывуць на той вуліцы Будаўнікоў Жэня з Надзяй, — настолькі яны праўдзівыя.

— Ды лухта гэта ўсё! — раздаўся знячэўку рэзкі голас. — Прыгожая казка для п’яных ёлупаў ці захопленых істэрычак. — У праёме дзвярэй стаяў Сяргей, твар яго меў раздражнёны, агрэсіўны выраз.

У адной руцэ ён трымаў ладны кавалак вэнджанай каўбасы, у другой лусту чорнага хлеба і надкушаны салёны гурок.

— Балазе цяпер не казкі здымаюць, — пагардліва скасавурыўся на Сяргея Валерый Віктаравіч, — людзей на кавалкі сякуць, а мяса з крывёю — дзецям у вочы, каб спакайней засыналі. Гэта, па-твойму, правільна?

— Правільна. Бо праўдзіва. Няхай прывыкаюць гэтыя дзеткі да сучаснага жыцця, асноўны прынцып якога — чалавек чалавеку воўк. Хоць будуць знаць, як бараніць сваю шкуру. — Сяргей гаварыў нядобрым, задзірыстым тонам.

— Так, ты сюды для чаго прыйшоў — палаяцца? — папікнуў яго бацька. — То ідзі на базар, да бабак сварлівых. А ў нас тут інтэлігентная размова…

— Бязглуздая ў вас размова, — з набітым каўбасой ротам грубіяніў Сяргей, — сю-сю-му-сю, саладжавы кісель. Я гэтага за жыццё да млосці наслухаўся. І вашых кніжак казачных начытаўся, і вашых хлуслівых фільмаў нагледзеўся! Гэтыя карлсаны, добрыя кракадзілы гены ды каты леапольды, байкі пра спагадлівых следчых, што чытаюць маралі зладзеям, і зладзеі робяцца чэснымі. Ха-ха-ха! — закаціўся ён здзеклівым рогатам. — І самае подлае, што я ў гэта, на сваю бяду, колісь паверыў. Ды толькі гэта не жыццё, — узвысіў голас прамоўца і злосна ўтаропіўся на бацьку, — гэта мана, фантазія. І за тую фантазію я дорага заплаціў, сутыкнуўшыся нарэшце з рэальным жыццём, якое гэтак жа падобнае на фільмы і школьныя падручнікі, як гара на камень.

— Слухай, ішоў бы ты жраць на кухню, — гаркнуў на сына бацька. — Хочаш мітынгаваць, шыбуй да Дома ўрада і там свае прэтэнзіі выкладзі.

— Ды навошта, Лёнь, дай выказацца маладому пакаленню, — паблажліва сказаў Адынец. — Мне дык нават цікава, чым яны дыхаюць.

— Вам цікава! — усклікнуў Сяргей. — Вам цікава глядзець, як мы мучымся! Што ж, глядзіце, цешцеся, што за жыццё вы нам збудавалі. І фільмы вашыя — дрэнь, з іх наіўнасці нават дзеці смяюцца, і кнігі вашы — дзярмо, з іх чорна-белымі героямі, з іх агорклым маралізатарствам і бязглуздым павучаннем, як жыць. Што, навучылі? Хрэн вы чаму нас навучылі!

— Во ідыёт, — абярнуўся Нілыч да сябра.

— Не, ён жа праўду мовіць.

— Навучылі вы нас таму, — Сяргей у запале так сціснуў рэшткі гурка, што пырснуў сок, — што мы ўжо нічому не хочам вучыцца. Абрыдла! Я хачу проста жыць, і хай мне ніхто не перашкаджае.

— Ды “проста жыць” не атрымаецца, Сярожка, — спакойна заўважыў Валерый Віктаравіч, — іначай вэрхал будзе, іначай адно аднаго на шматкі парэжаце ў змаганні за сваё “я”. Жыццё — гэта, брат, найскладанейшая сістэма.

— А я не жадаю ніякай сістэмы! Дасістэматызаваліся, хопіць! Я хачу, каб ніхто мне не чмуціў галаву, ніхто не ціснуў на псіхіку, не лез з павучаннямі. Я хачу вольнага самавыяўлення, творчай прасторы! І начхаць мне на ўсё астатняе.

— Во куды загнуў! — узяў бацька слова. — А калі табе на ўсё начхаць, то навошта ж ты на сцэну рвешся? Выйшаў бы на вуліцу з шапкай ды скамарошнічаў. Навошта ты да мяне прыстаеш, каб я табе прабіваў кінапробы? Табе ж на ўсіх напляваць!

Сяргей са злосцю свідраваў бацьку вачыма. Яго нервовы твар выяўляў складаныя пачуцці.

— Так што ты, дружа, на грамаду не плюй! — працягваў Леанід Нілыч. — А то не ўтрэшся, калі яна плюне. І законы чалавечыя не гань, бо без іх ты ніхто — базарны крыўляка, скамарох, пудзіла. Ды такіх, як ты, тысячы…

Адынцу на міг падалося, што сын кінецца на бацьку, каб ударыць па твары. Але той з бледным, мярцвяцкім тварам, заікаючыся, прамовіў:

— Не, бацька, гэта такіх, як ты, — тысячы. Гэта на цябе забудуцца хутка пасля тваёй смерці, бо ўсе твае выставы, кліенты — толькі даніна модзе. І аўтарытэтны ты толькі таму, што займаеш пэўныя пасады ў грамадстве, выкладаеш у акадэміі. Ты патрэбны людзям, можаш вырашаць іхнія лёсы, вось табой і захапляюцца. А творчасць твая ламанага шэлега не вартая…

— Адкуль такая ўпэўненасць, малады чалавек?.. — запярэчыў быў Адынец, аднак Нілыч яго прыпыніў:

— Чакай, Валера. Ва ўсякім разе, я цяпер ведаю прычыну непрыязнасці да мяне роднага сына. Ён мне зайздросціць, — з горыччу вымавіў мастак. — Зайздросціць маёй вядомасці, выстаўкам, павазе людзей. Але праўда яго, я не Мікеланджэла, не Леанарда, і талент мой сціплы. Ды ведаеш, сынку, у чым асноўная мая над табой перавага: я знаю свой паталок і дзякую Богу за тое, што ён мне прызначыў. У мяне няма тваіх непамерных амбіцый, я не лезу на недасяжныя вышыні, а калі зрываюся з нейкіх прыступак, то не вінавачу ў гэтым усё чалавецтва. І табе раю, пакуль не позна, так паступаць. Супакойся, агледзься, ацані нарэшце свае магчымасці…

— Што ты гэтым хочаш сказаць? — спадылба зіхатнуў вачыма Сяргей.

— А тое, што, можа, і ты не Міронаў?

На некалькі секунд утварылася няёмкае маўчанне.

— Апусціўшы планку, лягчэй жыць, сынок. Ты ўжо павер мне, мацёраму дзядзьку. — Нілыч падышоў да сына і хацеў быў пакласці руку на яго плячо, але той адхіліўся.

— Дык навошта тады жыць? — не то спытаўся, не то сцвердзіў Сяргей. — І пакуль я жыву, — сказаў ён пасля невялікай замінкі, — то, прабач, буду ставіць сабе планкі самыя высокія ды іх пераскакваць.

— Глядзі, не разбіся, — сур’ёзна сказаў бацька.

— А разаб’юся, то туды мне і дарога, — нявесела ўсміхнуўся сын. — Адным дурнем менш будзе. — Ён павярнуўся і выйшаў з залы.

— Твая справа… — задумліва прамармытаў услед яму Нілыч і, ужо зусім пад нос, прабурчаў: — А мой галаўны боль.

9

Дзень у Анатоля Гаруна, маркёра більярднай залы рэстарана “Ветразь”, выдаўся нялёгкі. А праўдзівей, такога кепскага дня не было яшчэ за чатыры гады Анатолевай службы.

Ужо трэція суткі ў рэстаране гуляў і сваволіў адзін нягоднік.

Прывялі яго з сабой два мясцовыя аўтарытэты — зладзюгі буйнога маштабу, — нешта там яны адзначалі. Як заўсёды, наладзілі страшэнны гармідар, кідаліся грашыма, паілі ўсялякіх дармаедаў і прастытутак. У тры гадзіны ночы целаахоўнікі пагрузілі іх, у поўнай непрытомнасці, на машыны… Але толькі гэтых двух, тутэйшых. Іхні ж таварыш (па чутках — бывалы піцерскі злодзей) у п’янцы ўдзелу не браў, а практычна ўвесь вечар і ноч правёў у більярднай.

Пачынаў ён спачатку сціпла, трымаўся досыць прыстойна і прыемна адрозніваўся ад сваіх сябрукоў, якіх, дарэчы, тым не менш вельмі цаніў дырэктар рэстарана, бо пад час іхніх загулаў прыбытак вырастаў амаль удвая.

Дык вось, згаданы спадар аказаўся не раўнуючы більярдным карыфеем і апусціў некалькіх паважаных заўсёднікаў на буйныя сумы. Як потым выхваляўся — агулам каля тысячы долараў. І па меры таго як разыгрываўся і багацеў гэты госць, ён усё больш смялеў, хамеў, патрабаваў да сябе ўвагі і рабалепства з боку рэстараннай абслугі.

На другі дзень ён заявіўся адразу пасля абеду, заказаў у галоўнай зале тры столікі, куды назбіраў рэстаранных шлюх, дробных жулікаў, наркаманаў, а затым паіў і карміў іх на выйграныя грошы цалюткі вечар. Там біўся посуд, раздаваліся адборныя мацюкі, бабскае хіхіканне і грубы мужыцкі рогат. Піцерац моцных напояў не піў ды амаль што і не сядзеў у гэтым хаўрусе, бо мэтанакіравана “высаджваў” з грошай більярдных аматараў. У залу ён заяўляўся перакусіць, адпачыць і паслухаць дыфірамбы, якія спявала яму загуляўшая на яго ж грошы кампанія. Асабліва шчыравала Марынка, танная прастытутка. Прывычная алкагалічка, ачмурэлая ад французскага каньяку, яна злавіла кураж і проста-такі збівала з ног афіцыянтак сваімі бязглуздымі, супярэчлівымі заказамі. Заказы яна рабіла загадным тонам, выкрыквала “Гэй, ты!”, “Ф’ю, як там цябе…” і падобнае. А Пашка Смаржок, рэстаранны блазан, падонак, запабягаючы перад піцерскім карыфеем, сваім карміцелем, раз-пораз падлятаў да аркестра і, крыўляючыся, заказваў песні ў яго гонар, выхопліваў у музыкаў мікрафон і называў яго “бацюхнам”, “блізкім сябрам” і “мілым, дарагім чалавекам”.

Рэстаранная публіка была вельмі незадаволена такімі паводзінамі. І ахоўнікам даўно б пара выкінуць і більярдыста і яго хаўрус на вуліцу, ды нельга было гэтую мярзоту кранаць, паколькі прывялі сюды неспакойнага госця людзі, пад прыкрыццём якіх, у прынцыпе, “Ветразь” існаваў. Усе супрацоўнікі гэта ведалі, а тым больш — дырэктар, Ашот Гаспаран, які даў строгае ўказанне ўсяляк залагоджваць піцерца, патураць ягоным капрызам і іншае.

А госць не сунімаўся. На другі дзень ён выйграў яшчэ больш і на трэці карміў і паіў удвая большую колькасць народу, удвая больш было шуму, і абстаноўка станавілася злаякасна нездаровай. У выніку ўзнікла сварка паміж адной прыстойнай кампаніяй і збродам, што гуляў на більярдыставы грошы. Сварка мерылася перарасці ў тузаніну, якую з цяжкасцю ўдалося папярэдзіць. Ды не зусім: праз дзесяць хвілін у прыбіральні, пры нявысветленых абставінах, нехта расквасіў нос аднаму хлопцу з вышэйпамянёнай прыстойнай кампаніі. Хтосьці выклікаў па тэлефоне нарад міліцыі, і Ашоту давялося мець доўгую непрыемную размову з лейтэнантам у сваім кабінеце, даваць грошы.

Але і гэта б яшчэ не бяды, начхаць бы Анатолю Гаруну і на рэстаранных наведвальнікаў, абражаных паводзінамі піцерцавага хаўрусу, і на Ашотавы грошы, якіх у таго прорва. Уся рэч у тым, што гэты прыхадзень з гадзіну таму моцна абразіў самога Анатоля: прылюдна плюхнуў яму ў твар півам, аблаяў “сукай” і “шмаравозам”.

Анатоль, будучы чалавекам маленькім, тым не менш заўсёды балюча перажываў прыніжэнні сваёй годнасці. Яшчэ ў дзяцінстве, з прычыны разнастайных хвароб, ён адстаў ад сваіх равеснікаў у цялесным развіцці і нязменна падвяргаўся фізічнаму і маральнаму ўціску з іх боку. Ажно да шостага класа, дзень пры дні, яго мучыў адзін здаравіла. Пабіўшы некалькі разоў, ён панаваў над Анатолевай воляй і вытанчана, з бязлітаснай вынаходлівасцю малалетка здзекаваўся з Гаруна. Нават і зараз не можа без трымцення ўспомніць Анатоль, як тэрарызаваў яго той аднакласнік загадамі, хамаватымі падколкамі, абразлівымі мянушкамі. Ды ўсё пры дзяўчатах. Анатоль ведаў, што ў іхніх вачах ён раб, бязвольны пігмей, паганка. Даводзілася хавацца на перапынках па ўсялякіх закутках школы, або наогул збягаць на вуліцу і блукаць па раёне, — настолькі не выносіла яго ранімая душа тых здзекаў. Колькі разоў карцела кінуцца на здаравілу і малаціць, малаціць сціснутымі да болю кулакамі па ненавісным таўсматым твары, ударыць у пах каленам!.. А там — будзь што будзе. Аднак ведаў Анатоль, што з прычыны сваёй баязлівасці не тое што кінуцца на мучыцеля, а нават запярэчыць яму не насмеліцца. О, як ненавідзеў сябе за гэта Толік! Ад затоенай крыўды на сваю фізічную кволасць ён на пераменках, употай, скусваў да крыві рукі, а дома, на адзіноце, заходзіўся істэрычным плачам злоснага карліка і біўся лбом аб сцяну.

У шостым класе Гаруну стала асабліва невыносна цярпець здзекі гэтага вырадка, які год ад года адно здаравеў і ўжо ледзьве не ўдвая пераўзыходзіў Анатоля вагою. Рос і псіхалагічны комплекс Гаруна перад сваім катам, пры адным гуку голасу якога хлапца разбірала дрыготка. Ён усур’ёз думаў пра тое, каб угаварыць бацькоў перавесці яго ў іншую школу. Але дзе ўпэўненасць, што на новым месцы не знойдзецца чарговы аднакласнік-сатрап, што не будуць там гэтак жа зацята цкаваць Анатоля? Чуццё падказвала, што так будзе паўсюдна. Таму што ведаў, ох ведаў хлопец сваю прыроджаную, да поту ў далонях, баязлівасць, няздатнасць пастаяць за сябе. Але жыццёва неабходна было нешта мяняць. І Анатоль знайшоў выйсце.

Ён упарта, выкарыстоўваючы ўсе магчымыя сродкі, пачаў шукаць сабе сяброў-прыяцеляў з шэрагу дужых, але не такіх агрэсіўных, як ненавісны здаравіла, аднакласнікаў і вучняў старэйшых класаў. У ход пайшлі ліслівасць, подкуп, запабяганне, дапамога на кантрольных; Гарун даваў спісваць хатняе заданне патрэбным людзям, частаваў іх у буфеце ласункамі, а галоўнае — стараўся не адыходзіць ад іх ні на крок. Яго ўжо ляпалі па плячы “крутыя” хлопцы-равеснікі, весела аклікалі і здароўкаліся старшакласнікі, яго пачалі цаніць. І здаравіла, Анатолеў закляты вораг, тут жа адстаў. Такія людзі звярыным нюхам адчуваюць сілу ці слабасць і не соваюцца туды, дзе можна сустрэць адпор або атрымаць па карку. Больш за тое, праз паўгода Гарун наладзіў хітрамудрую інтрыгу і, сам застаўшыся ў цяні, нацкаваў на здаравілу двух старшакласнікаў, якія бязлітасна яго адмяцелілі. Пасля таго выпадку закляты вораг і зусім зрабіўся рахманым.

З той пары Анатоль заўсёды ставіў сябе на такія жыццёвыя пазіцыі, дзе меней за ўсё можна падвергнуцца гвалту, фізічнаму і маральнаму здзеку, перад якімі ўсё-ткі непазбыўна камплексаваў. Канешне, было б найлепей увайсці ў інтэлігенцкае асяроддзе, дзе пераважаюць не звярыныя, а чалавечыя ўзаемадачыненні. Але, апрача ўсяго, не выйшаў Гарун і розумам — праваліў ён у свой час дзве спробы паступіць у ВНУ. Тады канчаткова ўцяміў Анатоль, што яго козыры — хітрасць, абачлівасць, уменне ладзіць з уплывовымі і моцнымі людзьмі.

Калі хто думае, што месца рэстараннага служкі, якое займае Анатоль, ёсць месца несамавітае, непрэстыжнае і малааплатнае, то гэта памылка. Рэстаран “Ветразь” з’яўляецца адной з самых вядомых, дарагіх і прыстойных устаноў нашага велізарнага горада. Толькі тут ёсць більярдная зала на пяць сталоў, што размешчана асобна, на трэцім паверсе вытанчанай архітэктуры будыніны. Зала працуе па шаснаццаць гадзін у суткі, бывае — усю ноч, сюды збіраецца самая заможная публіка, і, зразумела, тут круцяцца не самыя малыя грошы. Залу, апроч прыбіральшчыц, абслугоўвае дзевяць чалавек, што працуюць па мудрагелістым графіку. Але ў кожны момант тут знаходзіцца не менш як тры высокакваліфікаваныя маркёры. У іх абавязкі ўваходзіць: сачыць за парадкам і правільным падлікаў ачкоў, папярэджваць канфлікты, падаваць і мазаць крэйдай кіі, расстаўляць шары, выконваць разнастайныя заказы кліентаў і іншае. Адно тут найстражэйшым чынам не дазваляецца — прыносіць спіртныя напоі, уключаючы піва. Бо більярд — гульня тонкая, вымагае бездакорнай каардынацыі. Да таго ж стаўкі тут бываюць нежартоўныя, а буйныя грошы здатныя спараджаць буйныя ж канфлікты, у якіх алкаголь добры памочнік. Адным словам, надпіс перад уваходам у залу “Унос спіртнога строга забаронены” ёсць святое правіла не толькі для персаналу, што абслугоўвае більярдную, але і для сталых яе наведвальнікаў, і для ўсіх добранадзейных грамадзян. Канешне, і раней здараліся недарэчнасці і непаразуменні, аднак іх удавалася ціхамірна гасіць.

Але нядаўна, гадзіну таму, надарыўся выпадак, проста неверагодны па сваім нахабстве і подласці.

У піцерскага більярдыста сёння быў асаблівы шанцунак. Паводле прыблізных падлікаў Гаруна, да дзевяці гадзін вечара ён выйграў ужо тысячы паўтары. Вакол яго сабралася ладная колькасць цікаўных, сярод якіх былі, відаць па ўсім, людзі грашавітыя. Апанаваны прагай “нарэзаць” як мага больш даляраў, піцерац амаль не спускаўся ў рэстаранную залу, каб адпачыць. Гадзін у восем Анатоль змеціў у яго руцэ бляшанку піва і хацеў быў зрабіць заўвагу, але не асмеліўся. Да таго ж ён не адказваў за стол, дзе гуляў гэты нахабнік; там упраўляўся Хведзька Кандыбін, які таксама ніякіх заўваг піцерцу не рабіў.

Падагрэты півам і салідным выйграшам, більярдыст быў у гуморы. Ён яўна пазіраваў перад цікаўнымі, што згрупаваліся каля яго стала, гуляў на публіку. Жэсты яго, трэба прызнаць, былі элегантныя, рухі вывераныя, голас зычны, упэўнены, пастава відная. Гэта быў дзяцюк гадоў сарака, чырванаморды, укормлены, крамянага здароўя. Гарун ненавідзеў такі чалавечы тып, бо заўжды пасаваў перад здароўем і дужасцю. А чортаў піцерац, нібы ўчуўшы гэта, пастаянна, ужо на працягу трох дзён, мардаваў беднага Анатоля дробнымі прыдзіркамі, заказамі ды загадамі. То кій яму крывым падасца, то крэйда мокрай, то збегай яму ўніз па цыгарэты, то пакліч каго-небудзь, то нешта камусьці на словах перадай. І менавіта Гаруна падзываў, нібыта больш не было ў зале абслугі! Ды прытым так уладарна, падлюга, абразліва выкрыкваў: “Гэй, чалавек! Ну ты, сутулы!” Ды за ўсю службу тут ніхто так не звяртаўся да Анатоля.

І вось сёння: здаецца ж, закрыў Гарун вочы і на піва яго, і на паводзіны празмерна шумлівыя, дык не прыставай жа ты, абразіна, да чалавека. Аж не! А палове дзевятай усчаў піцерац братацца з адным бізнесоўцам, якога толькі што выставіў на даляраў трыста. Суцяшаў, абдымаўся, даваў свае каардынаты, абяцаў памагчы, “калі што”, а ў дадатак выклікаў да сябе Анатоля і безапеляцыйным парадкам загадаў прынесці два куфлі піва, каб “абмыць новую дружбу”. Гэта было ўжо занадта. Гарун узяў афіцыйны абыякавы тон і далікатна давёў, што гэта ніяк немагчыма, таму што ў іх не дазваляецца насіць спіртныя напоі ў більярдную, што, калі спадар жадае, можа спусціцца ўніз і заказаць што заўгодна… Ён не дагаварыў, бо гэты бандзюган страшна змяніўся з твару, адной рукой ухапіў яго загрудзікі і, прасіпеўшы: “Раздушу, падла, па сценцы размажу!” — выплюхнуў з бляшанкі, што трымаў у левай руцэ, рэшткі ліпкага піва Гаруну ў твар. Анатоль быў гатовы заплакаць ад крыўды. А піцерац тузануў яго ў грудзі і, на смех прысутным, загадаў: “За півам, бягом марш!” — і брыдка вылаяўся.

Ашаломлены Анатоль павярнуўся і пабрыў да выхаду. На хаду дастаў насоўку і як мог абцёр твар, кашулю і пінжак ад мярзотнай вадкасці. Яму падалося, што разам з півам на яго твар выплюхнуліся і сліні гэтага падонка. “Бягом, я сказаў!” — куражыўся той услед.

Гарун прыспорыўся да выхаду, але накіраваўся не ў залу, а ў кабінет Ашота Гаспарана, дырэктара, з рашучым намерам паскардзіцца на піцерскага більярдыста, запатрабаваць, каб таго заклікалі да парадку. Ашота ў кабінеце не аказалася. Анатоль спусціўся на другі паверх і высветліў, што дырэктар ужо з’ехаў у няпэўным напрамку. Распалены несціханай крыўдай, хлопец набраў нумар яго мабільнага тэлефона і далажыў сітуацыю.

Ашот, які ў той момант застольнічаў з прыяцелямі, быў дужа незадаволены званком такой нікчэмнасці, як Гарун. Ён сурова вылаяў бесталковага падначаленага, абазваў “асліным хвастом” і загадаў імчацца ў більярдную і выконваць усе жаданні дарагога кліента, а інакш заўтра Гаруну не паздаровіцца, і гэтак далей. На заканчэнне паабяцаў, што калі той яшчэ раз адарве яго ад важных спраў сваімі пусцяковымі праблемамі, то можа шукаць іншае месца працы.

Зусім замаркочаны хлопец пабрыў у бар, наліў два куфлі піва і, сцяўшы зубы, аднёс іх свайму крыўдзіцелю. Усе бачылі яго ўніжэнне.

Пасля гэтага Гарун запёрся ў прыбіральні і зарыдаў, як школьнік. Было пакутліва шкада сябе, бо жыццё яшчэ раз нагадала Анатолю, што ён чарвяк, якога можа раздушыць кожны багаты дый проста бязлітасны і дужы чалавек. Змываючы пад кранам слёзы і соплі, хлопец бедаваў над тым, які ён слабы, адзінокі, нікім, апроч маці, не любімы чалавечак. А матуля, для каго ён сапраўды дарагі і любімы, вось ужо паўгода ляжыць у паралюшы, і няма ніякіх спадзяванняў, што акрыяе. А калі пакіне яго мама, за якой і цяжка і пакутна яму даглядаць, то ўжо зусім ніводнай блізкай душы не застанецца на зямлі ў трыццацігадовага Анатоля. Адны ворагі, ашуканцы, зласліўцы. Ён нават сям’ёй не змог абзавесціся, таму што не кахаюць яго жанчыны, такога нясмелага, і прымушаны Гарун купляць іхнія ласкі за грошы. А хочацца, жудасна хочацца ўтульнага сямейнага агменю, дзяцей хочацца. Анатоль вельмі любіць дзяцей…

10

Аднак зараз, праз гадзіну пасля нанесенай Гаруну смяротнай крыўды, нечакана з’явілася магчымасць адпомсціць.

Спусціўшыся па справах у вялікую залу, Анатоль згледзеў там аднаго знаёмца. Так, гэта быў ён — Яніс. Акрамя імені, пра яго ў “Ветразі” ведалі хіба тое, што гэта класны більярдыст і крайне неразгаворлівая, таямнічая асоба.

Яніс паяўляўся тут зазвычай а дзесятай гадзіне вечара, не больш як два разы на месяц. Ён заказваў у зацішным куце залы столік, куды яму прыносілі лёгкую рыбную закуску і нязменную шклянку гранатавага соку; прычым загадзя расплачваўся і даваў шчодрыя чаявыя. Яніс няспешна вячэраў, на месцы выкурваў адну цыгарэту і паважна паднімаўся ў більярдную. Столік заставаўся за ім. У більярднай ён бавіўся не больш за дзве гадзіны, спускаўся назад, выпіваў фужэр “Бардо”, што чакаў яго на стале, выкурваў яшчэ адну цыгарэту, спускаўся ў фае, адкуль ужо не вяртаўся. І так штораз.

Анатоль таму так дасканала ведаў павадкі Яніса, што ў “Ветразі” пра яго хадзілі легенды. Першая адметнасць памянёнага спадара была ў тым, што ён ніколі не прайграваў. Ва ўсякім разе, ніхто не згадае такога выпадку. Другая адметнасць — гэта тое, што Яніс знікаў гэтак жа нечакана, як і з’яўляўся. У любую пару года ён прыходзіў у нязменнай чорнай тройцы, таму не меў справу з гардэробам і часцяком, выйдучы на вуліцу нібыта перакурыць, знікаў бясследна. Спачатку думалі, што ён жыве недзе непадалёк. Але неяк адзін рэстаранны заўсёднік убачыў, як каля Яніса, што задумліва прагульваўся ўздоўж прылеглай вулачкі, рэзка спынілася чорная іншамарка, той спрытна заскочыў у яе, і машына рванула з месца. Як выяснілася пазней, кожнага разу яго забірае новае аўто. Гэта яшчэ больш падагрэла інтарэс да Яніса.

Гуляў у більярд Яніс выбітна. Манера яго была някідкая, разважлівая, халодны прыбалтыйскі твар не выяўляў пры гульні ніякіх пачуццяў. Рот ён адкрываў крайне рэдка і выключна па сутнасці справы. Забітым шарам не радаваўся, не бедаваў ад прыкрых промахаў, якія, трэба сказаць, надараліся нячаста. Гэта быў нібы не чалавек, а дасканалая, безадказная машына. Многія падазравалі ў Янісе заезджага прафесіянала, які сумяшчае тут трэніроўку і магчымасць падзарабіць; некаторыя, уважаючы на яго шляхетныя манеры і маўклівую ганарлівасць, — замежнага дыпламата ці арыстакрата. Карацей, якіх толькі домыслаў не спараджала гэтая напраўду нешараговая, прыцягальная асоба.

І яшчэ. Яніс ніколі не праводзіў больш як тры партыі, агульная стаўка ў якіх не перавышала паўтары тысячы долараў. Але мог гуляць і на чыста сімвалічную, дробную стаўку. Гэта давала падставы меркаваць, што яму прыносіць асалоду сам працэс, а не канчатковы вынік, што більярд не ёсць для яго галоўнай крыніцай даходаў. Праўда, некаторыя заўсёднікі схіляліся да думкі, што “Ветразь” — гэта не адзіны Янісаў “палігон”, што ёсць яшчэ не адно месца ў горадзе, дзе ён дэманструе свае таленты, і што быццам бы нехта яго бачыў у іншых більярдных залах.

Анатоль Гарун, які трэці год назіраў за выбітным більярдыстам і часцяком прыслужваў яму пры гульні, пільнаваўся версіі, што той быў высакакласным прафесіяналам. З Янісавых выйгрышаў нямала перападала Гаруну на чай, нават калі той непасрэдна яму не прыслужваў. Словам, для Гаруна гэта быў выгадны і звышпаважаны кліент, а цяпер нібы само наканаванне пасылала яго Анатолю, каб выпатрашыць грошы з агорклага піцерскага злодзея, збіць з яго пыху і тым самым ускосна адпомсціць за выплюхнутае ў твар піва, за “суку” і “шмаравоза”.

Гарун ніколі не дараваў крыўдаў. Ён мог насіць іх у душы гадамі, па-мазахісцку іх смакаваць, прытым ветліва ўсміхаўся і нават сябраваў са сваімі крыўдзіцелямі. Але нічога не забываў, быў напагатове і пры першай жа магчымасці, як толькі пакаўзнецца, захістаецца яго вораг, — Анатоль наносіў неадхільны ўдар. Наносіў, вядома, спадцішка, почасту чужымі рукамі, нярэдка — ананімнымі паклёпамі, нагаворамі. Толькі тады ён мог засынаць са спакойнай душою, толькі тады не грызла яго неспагнаная злосць і не даймалі думкі пра ўласную несамадастатковасць, калі быў пакараны яго вораг.