Марыянеткі і лялькаводы

11

Анжэла Гольцава была жанчына мажная, дзябёлая і бязвольная. У трыццаць пяць гадоў з-за паўнаты, нездарова пухлага бледнага твару і нейкай агульнай недагледжанасці наўрад бы хто даў ёй менш за сорак. А між тым яшчэ ў дваццаць пяць яе цела было ўсяго толькі схільнае да паўнаты, твар прамяніўся гарэзным румянцам, а валасы былі не зляжалыя, а пышныя і блішчастыя. Развітыя формы заўсёды прываблівалі да яе кавалераў, падабалася ім і Анжэліна памяркоўнасць: у тым плане, што можна было лёгка да яе падступіцца.

Стаўшы жанчынай ужо на другім курсе інстытута, Гольцава ажно да дваццаці пяці гадоў не магла выйсці замуж. Нават тыя яе сяброўкі, у каго не было прыкметнага поспеху сярод хлопцаў, адна за адной браліся шлюбамі. А ўсё ад таго, што былі яны, не ў прыклад Анжэле, хітрыя ды ўчэпістыя.

Але нарэшце пашэнціла і Гольцавай. Праўда, жаніх, Антось, аказаўся не высокі ростам, не волат, пра якога яна даўно і патаемна марыла, а нават з рэдзенькімі бясколернымі валасамі, з праплешынамі. Дый не хакеіст, не афіцэр, не кінаакцёр, а ўсяго толькі эканаміст — як ён сябе называў. А па праўдзе, шараговы бухгалтар.

Ну ды нішто. Галоўнае, ён кахаў Анжэлу, і ад гэтага кахання неўзабаве, і паўгода пасля вяселля не прамінула, нарадзіўся Андрэйка, прыгожанькі такі, здаровенькі хлопчык.

Год шчасліва пражылі маладыя ў Анжэлінай трохпакаёўцы, што засталася ёй пасля рана памерлых бацькоў. Праўда, не муж насіў на руках Анжэлу, а яна гатовая была з яго пылінкі страсаць: абмывала, абшывала яго, пазбаўляла ад прыбірання кватэры, ад беганіны па прадукты і іншага. Ды ўсё спагадліва выслухоўвала ягоныя жальбы на беднасць, на несправядлівасць начальніка Аксёнкіна, на тое, што яго, Антося, не разумее ніхто.

На трэці год іх сумеснага пражывання выявілася ў мужа новая рыса: стаў ён пакутліва зайздросціць розным людзям — тым, хто ў час развалу імперыі спрытна зарыентаваўся ў рэчаіснасці і пайшоў угору. Вельмі заядала яго, няшчаснага, што многія былыя аднакурснікі паўладкоўваліся ў прыватныя фірмы, сталі галоўнымі бухгалтарамі, а тое і свае справы паадкрывалі. Цяпер раскашуюць, чэрці. А ён, які і разумнейшы і сумленнейшы за іх, вымушаны гібець на смехатворным акладзе і есці нішчымны боршч, які з года ў год — аж абрыдла! — гатуе яму Анжэла.

Гэтыя жальбы-нараканні закончыліся тым, што замкнуўся ў сабе Антось, як бы ўзлаваўся на ўсё і ўсіх, стаў прыходзіць позна, скрытнічаў. Гольцава небеспадстаўна западозрыла, што завёў муж сабе сяброўку. Аднак перажывала гэта ціха, затоена: ні спытаць, ні, тым больш, папракнуць не адважвалася яна свайго чалавека.

А ўсё аказалася куды як сур’ёзней: у адзін памятны дзень Антося арыштавалі, у кватэры правялі ператрус і знайшлі на антрэсолі пакунак са скарбамі, украдзенымі ў адной заможнай сям’і: сталовае срэбра і золата, пярсцёнкі з дробнымі дыяментамі. Як казаў адвакат, наняты свякрухай, і невялікая гэта была кража, і артыкул не такі грозны, і стаяў Антось толькі на шухеры, але запраторылі-такі яго на тры гады — падкарміцца на казённых харчах, папрацаваць на карысць дзяржавы.

Першы год раскайваўся, слёзныя лісты дасылаў. Кахаю, пісаў, ты чакай толькі. Анжэла каўтала слёзы, чакала; працуючы на паўтары стаўкі, гадавала малога Андрэйку.

Затым, праўда, лісты сталі прыходзіць усё радзей і радзей, зніклі адтуль сантыменты і слёзнасць, з’явіліся нязвыклая каснаязыкасць і прыблатнёныя слоўцы, праглядвалася падазронасць да жонкі: ці не гуляе, ці не рыхтуе яму свінню ў выглядзе разводу, адмовы ў прапісцы і падобнае. Адчувалася нават скрытая пагроза.

І вось прайшлі чарадой зімы і леты, ды явіўся аднойчы ўвечары Анжэлін законны муж: нейкі схуднелы, замацярэлы, з насцярожана-нядобрым (гэта яна заўважыла) выразам твару.

Ну, абняліся, пацалаваліся. І адразу ж, не спытаўшыся нават пра пяцігадовага сына, Антось зашыўся ў пакоі, дзе стаяў тэлефон, ды з гадзіну гаманіў там са сваёй маці. Ласкава так называў яе: “матуля”, “родненькая”. Гэта моцна заела Анжэлу, бо са свякрухай у яе былі цяжкія, напружаныя адносіны.

За вячэрай размова яўна не клеілася. Жарты ў Антося былі прымітыўныя, аддавалі пахабшчынай, вочы зеўралі пустатою. Гольцавай нават страшнавата стала: нібы прыйшоў гэта не доўгачаканы муж, бацька яе сына, а чужы, небяспечны чалавек заявіўся. Піў і еў ён прагна. Але асушыўшы паўпляшкі гарэлкі, пазмрачнеў, піць перастаў, адно безуважна калупаў відэльцам у талерцы і смаліў моцныя папяросы. Попел страсаў у шклянку. Затым прысунуўся да жонкі, агладзіў сукаватай рукой, на пальцах якой былі вытатуіраваны нейкія літары, і раптам, абхапіўшы левай за шыю, драпежна прыпаў губамі да Анжэліных вуснаў, акунуў правую кісць у яе раскошны бюст. Праз хвіліну, без усякіх слоў і цырымоній, ускінуў на рукі і занёс у спальню. Святло ў зале так і гарэла да раніцы, стол застаўся непрыбраным.

Муж мучыў яе ў пасцелі цалюткую ноч, гадзін сем. Толькі перад світаннем захроп. Анжэла ж так і ляжала з адкрытымі вачыма, тупа глядзела ў столь. Ужо займаўся восеньскі золак, праз гадзіну трэба было будзіць сына, карміць і адводзіць у садок. На работу вырашыла не ісці, узяць адгул.

Калі ўстала з пасцелі, балела ўсё цела і ламала косці, а зірнуўшы ў люстэрка, убачыла цёмныя мяшкі пад вачыма і пару сінякоў ад засосаў на шыі. У ваннай жа, прымаючы душ, заўважыла некалькі сініх плям на жываце і сцёгнах, драпіны на грудзях.

Муж прадрых сном немаўляці да першай гадзіны. Устаўшы, загадаў выпрасаваць яму кашулю і стары касцюм. З аппетытам і амаль моўчкі паснедаў, узяў у Анжэлы дваццаць даляраў (“на разжытак”) і, сказаўшы: “Вечарам буду”, — знік за дзвярыма.

Антось і сапраўды прыйшоў вечарам. Толькі позна, а першай гадзіне ночы, пад добрай чаркаю. На скулах у яго выпнуліся жаўлакі, на кашулі быў адарваны верхні гузік і віднелася цёмная пляма — верагодна, ад віна; вочы калюча блішчалі. Ён па-свойску палез у халадзільнік, вывудзіў недапітую ўчора бутэльку гарэлкі і сёе-тое з закусі. Выпіў першую чарку, а тады падазваў да сябе Анжэлу, што нясмела тапталася ў дзвярах. Усадзіў на калені, прапанаваў выпіць. Яна адмовілася.

— Грэбуеш, значыць! — Муж саштурхнуў яе з каленяў і брудна вылаяўся.

Дапіўшы дарэшты гарэлку, Антось запатрабаваў грошай. Анжэла жахнулася і сказала, што ў яе толькі на харчы засталося, што хай ён падумае пра дзіцёнка, якога яшчэ не бачыў, — як таму жылося тры гады без бацькі.

Але муж падскочыў да яе, кароткім разважаным ударам сунуў кулаком пад дых і тут жа, калі жонка, захліпваючыся, сагнулася крукам, выцяў у твар каленам.

Ашаломленая, ледзь не паўзком, калі з носа і губ цякла кроў, трымтлівымі рукамі дастала Анжэла з заначкі і аддала Антосю апошнія грошы. Добра што днямі чакаўся аванс, інакш бы яны з Андрэйкам папросту галадалі.

Муж скрупулёзна пералічыў грошы і паклаў у кішэнь. Ён адразу падабрэў, скрывіў лагодную ўхмылку і падышоў да жонкі. Анжэла, душачыся слязьмі, абцірала кроў насоўкай і стаяла тварам да акна.

— Ну-ну, не крыўдуй, Анжэл, — прасіпеў гэты вылюдак і гулліва ляпнуў жонку далонню ніжэй ад спіны.

І тут жа з’едліва папракнуў:

— І ты ж не без грашкоў. Прызнайся, нябось падгульвала тут без мяне? Га? — З гэтымі словамі муж ізноў дабрадушна пляснуў Анжэлу па мяккім месцы.

— Адстань! — грэбліва сцепанула тая плячыма.

— Ну-ну, Анжэл, — прымірэнча сказаў нядаўні зэк і раптам абхапіў яе ззаду, груба, шчыпаючы пальцамі саскі грудзей, прыцягнуў да сябе.

— Гад! — прастагнала Анжэла, крутанулася, выцяла яго локцем у плячо і рванулася з кухні.

Антось нагнаў яе ў калідоры, пасля нядоўгай барацьбы, выкруціўшы левую руку за спіну, завалок у спальню і кінуў на высокую тахту, галавой у груду падушак. Наваліўся ззаду… Роспачныя Анжэліны енкі патаналі ў задушлівай пухлай падушцы. За дзесяць хвілін знаходжання ў такой позе яна думала, што або задыхнецца, або зломяцца яе шыйныя пазванкі.

Усё наступнае Анжэліна жыццё абяцала быць пеклам.

З гаспадыні яна ператварылася ў абслугу, кухарку для свайго мужа і яго блатных сябрукоў, што днявалі і начавалі ў іхняй кватэры. Тут не выветрываўся смурод танных він і гарэлкі, ад тытунёвага дыму ў пяцігадовага сына з’явілася бяссонне. Пастаянна нехта прыходзіў, сыходзіў, тупаў па кватэры.

Анжэла з Андрэйкам перабраліся ў маленькі кутні пакойчык і вечарамі сядзелі, як зацкаваныя звяркі. Муж мог у любы час — хоць бы і поначы — выклікаць жонку, каб яна кашаварыла для чарговага дарагога госця, бегла ў краму па жратву і гарэлку. У яго паявіліся пачкі грошай, што пужалі Анжэлу сваёй таўшчынёй, і небеспадстаўна меркавала яна, што грошы тыя мазольнай працай не зарабляліся.

Антось, калі быў цвярозы, ставіўся да жонкі з сынам даволі цярпіма, нават дабрадушна. Але тое была дабрадушнасць пана да сваіх прыгонных, якая ў любую хвіліну — калі яму чымсьці не ўнаровіш — гатовая была перарасці ў пагарду, нянавісць, агрэсію. Аднойчы сын за вячэрай палез у цукарніцу мокрай лыжкай, дык родны бацька зароў на яго як тыгр, аблаяў “свінтухом” і вывернуў цукарніцу пяцігадоваму хлопчыку на галаву. Той заплакаў. Яго слёзы толькі раз’ятрылі нервовага зэка, і ён, пакрыўшыся барвовымі плямамі, загадаў Андрэйку заткнуцца. Ад страху той разрумзаўся яшчэ больш. Тады бацька схапіў яго ручку сваёй лапінай, вышмаргнуў з-за стала і завалок у туалет. “Будзеш сядзець да ночы!” — вынес ён свой прысуд і запёр цёмны туалет на зашчапку.

“Толькі паспрабуй яго выпусціць!” — прыгразіў ён Анжэле, якая была так агаломшана гэтай сцэнай, што нават рота не пасмела раскрыць, не кажучы пра якое-небудзь супраціўленне.

А галава сям’і адкаркаваў пляшку піва, раскінуўся ў крэсле, паклаў ногі на часопісны столік і стаў глядзець тэлевізар. Увесь вечар якраз ішоў “Аншлаг”: крыўляліся гумарысты, і Антось паміраў з рогату.

Мяркуючы, што ён астыў і даўно забыўся на сына, Анжэла крадком выпусціла перапалоханага пасінелага Андрэйку з яго вязніцы і адвяла ў спальню. Хлопчыка біла дробная дрыготка, і ён доўга не мог слова вымавіць.

Бацька, насмактаўшыся піва, праз колькі часу пайшоў аблягчыцца ў прыбіральню і ўбачыў, што яго асмеліліся аслухацца. Раз’юшаны, уварваўся ён у спальню, адштурхнуў Анжэлу, што паўстала на яго шляху, выцягнуў паўсоннага маленькага сына з пасцелькі, кінуў на падлогу і зняў свой тоўсты, з важкай спражкай скураны рэмень…

Хвосткія ўдары абрушыліся на слабае цельца. Але трэба было бачыць твар ката: нейкая патоля, ухмылістая радасць выяўляліся на ім. Анжэла кошкай рынулася на мужа, учапілася ў валасы, падрапала шчокі пазногцямі. Аднак хутка адляцела да сцяны і выцялася хрыбетнікам аб рабро батарэі. Цяпер рэмень замалаціў ужо па ёй: па жываце, грудзях, галаве, якую яна няўмела бараніла рукамі.

Чорту ведама, чым бы скончылася гэтая сямейная разборка, каб у дзвярах не раздаўся настойлівы, працяглы званок.

“Замрыце тут, а іначай…” — загадаў муж такім голасам, што адразу стала ясна, як можа быць “іначай”. Ён шчыльна зачыніў спачывальню і падыбаў да ўваходных дзвярэй, куды нехта настойліва званіў і стукаў. “Хто?” — пачула Анжэла яго хрыплы голас.

Аказалася: дружкі; выклікалі па нейкай тэрміновай справе. Яны пашапталіся ў калідоры і неўзабаве зніклі.

Раніцой выявілася, што Андрэйка стаў заікацца. Забягаючы наперад, скажам, што потым яго доўга лячылі ў розных неўрапатолагаў, лагапедаў і псіхіятраў. Залячылі. Але і дагэтуль — мінулася шэсць гадоў — у хвіліны моцных душэўных узрушэнняў з болем заўважае Анжэла, як зрываецца і вібрыруе сынаў голас, наскакваюць адно на адно словы… І тады ўспамінаецца тая страшная ноч.

Бог злітаваўся з яе, і праз тыдзень мужа арыштавалі.

На гэты раз не адкараскаўся ён малым тэрмінам, а атрымаў на поўную закрутку — дванаццаць гадоў. Адбіраючы грошы, адкалашмаціў ён з хаўруснікамі пажылога дзядзьку, а той вазьмі ды сканай праз пяць дзён у бальніцы. Адным словам, забойства з абцяжваючымі абставінамі. Запраторылі Антося ў калонію строгага рэжыму. І гэта яшчэ прамаўчала на судзе Анжэла, які асвенцым наладзіў ёй муж за месяц сумеснага пражывання, а то б падкінулі яму гадкоў.

Усё адносна пад гэтым небам. І жыццё, што настала пасля другой мужавай пасадкі, — жыццё адзінокай маці, якое раней яна лічыла гаротным з гаротных, падалося Анжэле Гольцавай ледзьве не раем.

Праўда, даймала свякруха. Дакучліва званіла па тэлефоне і папракала за тое, што не адказвае Анжэла на мужавы лісты, не падтрымоўвае яго маральна. Падтрымоўваць пачварыну, якая выйдзе і зноў пачне яе мардаваць! Ну не! Анжэла цвёрда рашыла абарваць з Антосем усякія сувязі. З сынам пра бацьку не размаўляла; ён стаўся для іх больш чым нябожчыкам: пра тых хоць успамінаюць зрэдчас. Цяпер аднаго хацела яна — каб загнуўся яе законны ў той калоніі, каб ніколі з яе не выбраўся. Тым больш што праз паўтара года прыйшло паведамленне, што накінулі яму яшчэ пяць гадоў — за панажоўшчыну. Ва ўсякім разе можна было спадзявацца, што калі вылузаецца Антось на волю, то ўжо прыйдзе не зухам, не малайцом, які збівае сына і гвалціць жонку, а драхлай развалінай, імпатэнтам.

Але падчас верадзіла яе душу трывожнае: што як уцячэ муж з калоніі ды заявіцца неспадзеўкі? Проста халодны пот прабіваў тады Гольцаву, і ліхаманкава шукаў яе розум выйсце. І не знаходзіў. Менавіта гэты ўчэпісты страх перашкаджаў Анжэле зрабіць правільны крок: развесціся з агорклым бандытам, памяняць кватэру, пастарацца знайсці новага мужчыну, каб забыць, забыць усё даастатку. Яшчэ ж паўжыцця наперадзе! Тым больш і сяброўкі так раілі. Але па прыроджанай сваёй бязвольнасці, ад жаху перад магчымай помстай кончанага зэка, ад успамінаў пра яго кулакі не магла наважыцца Анжэла на развод.

Адно што зрабіла: вярнула сабе дзявочае прозвішча — Гольцава. І не так для сябе, як дзеля сына, якому належала ісці ў школу. Не хацелася Анжэле, каб па некалькі разоў на дні гучала там услых ненавіснае прозвішча, каб аклікалі па ім сябрукі-прыяцелі яе Андрэйку.

А сын рос разумным, кемлівым хлопчыкам, вучыўся амаль на выдатна. Адно што хвалявала — надта дамасед ён, нібы людзей цураецца. Равеснікі на вуліцы дурня валяюць, у футбол гойсаюць, а ён сядзіць, у кнігі занураны. Прычым чытае ўсё не па ўзросце. У чацвёртым класе да Купера, да “Трох мушкецёраў” дабраўся. Хіба гэта нармальна? І ўрачы кажуць, што не: гуляць трэба болей, на свежым паветры знаходзіцца, у школе і так мазгі дзецям будзь здароў замарочваюць. Вось і зрок у яго дрэнны, ужо мусіць надзяваць акуляры, а ў акулярах дзецям цяжэй — дражняць іх бязлітасныя аднагодкі, уціскаюць. Хаця Андрэйка не зломак: і ростам удаўся, і дужасцю, так што дасць, калі трэба, здачы. Але адзіночка ён, адзінокім цяжэй жывецца. Каму, як не Анжэле, гэта ведаць…

Пасля апошняй пасадкі мужа, на працягу першых двух гадоў, яшчэ рабіла яна вялыя спробы знайсці сабе сябра. І кандыдаты, здаецца, былі, і лёгкі флірт, аднак да сур’ёзных спраў не даходзіла. Зашчоўкнулася нешта ў Гольцавай, не давярала яна больш мужчынам, баялася іх. Так і пражыла шэсць гадоў адна.

12

І ўсё ж, прыкладна паўгода таму, у Анжэлы Гольцавай з’явіўся мужчына. Пазнаёмілася яна з ім выпадкова, калі вярталася з далёкага рынку, па выхадзе з аўтобуса: нейкі хлопец вызваўся памагчы дацягнуць дадому ёмістыя валізы з прадуктамі. Выгляду ён быў зусім някідкага — сярэдняга росту, са светлымі валасамі і невыразным тварам — і таму не выклікаў у Анжэлы недаверу, як, зрэшты, і асаблівай сімпатыі. Па дарозе, а дом Гольцавай адлягаў ад аўтобуснага прыпынку на добры кіламетр, яны разгаварыліся. Аказалася, хлопца завуць Віталь, ён студэнт чацвёртага курса політэхнічнага інстытута, у гэтым раёне выпадкова — едзе ад сябра.

Яны б так і развіталіся ля яе пад’езда, каб бабулі, што нязводна бавяцца тут на лавачцы, голасна не абураліся нахабным, на тры гадзіны запар, адключэннем электрычнасці. Зразумела, ліфт не працаваў. А Гольцава жыла пад самым дахам, на дзевятым паверсе. Абыходлівы малады чалавек, даведаўшыся пра гэта, не мог пакінуць жанчыну на вырак лёсу і пацягнуў валізы наверх. Анжэла ж у сваю чаргу, без усякай задняй думкі, таксама не магла не аддзячыць такога чулага хлопца хаця б чаем з булачкамі. Віталь, млява пасупраціўляўшыся, згадзіўся. Пакуль распранаўся, мыў рукі, ішоў на кухню па вузкім калідорчыку, убачыў, што і краны цякуць, і кепска функцыянуе зліўны бачок у туалеце, а пераключальнікі святла працуюць з сур’ёзнымі збоямі. За чаем Віталь далікатна пацікавіўся ў гаспадыні, у чым прычына такога дамашняга заняпаду, на што тая ўздыхнула і спярша неахвотна, а потым усё больш шчыра і горача распавяла выпадковаму знаёмцу аб сваёй нядолі. Да таго ж адкрыла, што ўпраўдом хам і дзяляга, а сантэхнік не бывае цвярозым, і ад яго прыходаў вада цячэ яшчэ больш. І гэтак далей…

Студэнт паспачуваў і без ваганняў прапанаваў — калі, вядома, яе гэта не бянтэжыць — сваю сціплую дапамогу: тое-сёе адрамантаваць, прывесці да ладу. Праўда, зараз ён спяшаецца на лекцыю, а вечарам трэба рыхтаваць курсавую, але заўтра, пасля абеду, ён неадменна прыйдзе да Анжэлы і, па меры магчымасці, штосьці зробіць.

Ён не падвёў, прыйшоў наступнага вечара і ўзяўся выпраўляць хібы заняпалай Анжэлінай гаспадаркі. Адзінаццацігадовы Андрэйка, сын Гольцавай, не адыходзіў ад яго ні на крок, цікаўна за ўсім сачыў, падаваў патрэбныя інструменты. Працы аказалася прорва. Трэба было ссунуць некаторыя шафы на кухні і ў жылых памяшканнях, паколькі за дзевяць гадоў за мэбляй назапасіліся горы пылу і бруду. Акрамя таго, узнікла неабходнасць выбіць усе дываны, што былі прыціснуты да падлогі грувасткімі шафамі, а цяпер з-пад іх вызваліліся. Словам, яны не ўправіліся за адзін вечар, і спатрэбілася яшчэ некалькі прыездаў дабрадзейнага студэнта, каб прывесці кватэру ў больш-менш гожы выгляд.

За гэты час студэнт здружыўся з Андрэйкам, а самае важнае, паміж ім і Анжэлай устанавілася трывалая сімпатыя. Яна разрасталася пры кожным спатканні, і неяк суботнім днём, калі Андрэй быў у школе, спраўдзілася тое неадхільнае, што бывае паміж маладымі мужчынам і жанчынай і дзякуючы чаму тысячагоддзямі жыве чалавечы род, жыве і не зводзіцца…

Пасля гэтага Віталь, які быў маладзейшы за Анжэлу аж на дванаццаць гадоў, стаў час ад часу начаваць у яе кватэры. Дарэчы, пры спакойным стаўленні да гэтага Андрэйкі, якому мяккі і абыходлівы характар мамінага сябра яўна быў даспадобы. Мабыць, спрацаваў тут кантраст паміж лагодным Віталем і шалёным, бязлітасным родным татам, якога сын і дагэтуль не мог успамінаць без агіды і жаху.

Анжэле ж Гольцавай мужчына быў крайне патрэбны. Змучаная адзінотай, вярэдлівымі ўспамінамі і бязрадаснымі думкамі душа была гатовая прыняць любога, хто дасць ёй цяпло, пяшчоту і ласку. Літаральна за месяц у Анжэлы выправілася паходка, у жэстах і голасе з’явілася нармальнае жаночае какецтва, зноў засвяціліся вочы, зарумянеў твар… І толькі празмерная паўната ніяк не спадала, бо ад добрага настрою ўзрос апетыт. Аднак тое ўжо была не паўната друзлай малапрывабнай кабеты, а пышнай сімпатычнай маладзіцы, на якую зноў сталі аглядвацца мужчыны.

Віталь жа, як выявілася ў хуткім часе, сам меў нямала праблем і таксама адчуваў моцную патрэбу ў сяброўцы жыцця, якой можна было б распавесці пра сваё набалелае, прытуліўшыся ўночы, абагрэць і душу і цела.

Быў ён родам з глухога мястэчка пад Полацкам, адкуль усе маладзёны, хто не хоча прапасці і спіцца, уцякаюць на злом галавы. Адслужыўшы ў войску, выправіўся і Віталь у сталіцу ў пошуках свайго шчасця. Але паступіў ён не ў тэатральны, не ў мастацкі, не ў медыцынскі, а ў банальны політэхнічны інстытут, на самую малапрэстыжную спецыяльнасць. Даводзілася зубрыць супраматы і тэорыі механізмаў, карпець над бясконцымі мудрагелістымі чарцяжамі. А ўмоў для гэтага не было, таму што пасялілі студэнта ў самы заняпалы інтэрнат, у пакой да заядлых гулякаў і бузацёраў. У пакойчыку ледзьве змяшчаліся тры казённыя ложкі і кульгавы столік, на якім не тое што чарціць — есці было немагчыма. Сужыцелі пастаянна вадзілі сюды п’яныя хаўрусы: з раўлівымі песнямі, гітарай і дзеўкамі. Віталю ўсе чатыры гады, каб сяк-так выконваць вучэбную праграму, давялося туляцца па чытальнях, бібліятэках, прыяцелевых кватэрах. Нярэдка, калі позна вечарам вяртаўся ў інтэрнат, заставаў там разнастайных алесяў, васілёў і наташак, якія спакойна сабе дрыхлі на яго ложку пасля чарговай гулянкі. Дый не толькі дрыхлі…

Усё гэта, ціха жалячыся, расказваў Віталь сваёй новай сяброўцы. Зрэшты, не будзем многа пра яго гаварыць, бо ён яшчэ пра сябе выкажацца. Тым больш што акурат у той марозны студзеньскі вечар, калі разыгралася драма ў рэстаране “Ветразь”, чакала Анжэла Гольцава чарговага Віталевага прыходу.

Ён пазваніў на пачатку адзінаццатай і паабяцаў быць праз гадзінку. Жанчына вельмі ўзрадавалася гэтаму, паколькі Віталь здаваў зімовую сесію і аж з Новага года не мог да яе прыехаць. Звычайна ж ён начаваў у Гольцавай два разы на тыдзень. Часцей не мог, бо, уважаючы на буяных сужыцеляў, апасаўся за сваё месца і няхітрую маёмасць. Ужо некалькі разоў, калі Віталь ездзіў на пабыўку дадому, сужыцелі самавольна сялілі на яго ложак разнамасных прыяцеляў-алкашоў, якіх затым было надзвычай цяжка вытурыць. Гэтыя “пасяляне” спалі на яго ложку, елі яго лыжкай з яго талеркі ды, мала таго, валтузіліся з жанчынамі сумніўнай чысціні на яго просцінах… Словам, кватэра Гольцавай была запаветным прыстанкам для гэтага шматпакутнага студэнта і добрага, мяккага чалавека.

…Гадзіннік паказваў дзесяць хвілін першай, а Віталя ўсё не было. Гольцава хвалявалася. Яна нервова тупала па кухні, раз-пораз падыходзіла да акна і ўзіралася праз шыбу ў начную цемру. Іх двор быў асветлены нядрэнна, але квартал перад аўтобусным прыпынкам, цераз які мусіў ісці Віталь, сёння быў вусцішна цёмным. Яна трывожна ўслухоўвалася і быццам бы чула адтуль выгукі і п’яны рогат тутэйшых хуліганаў, якія заўсёды наводзілі на яе агіду і страх. Тут ужо двойчы забілі ціхамірных жыхароў, што вярталіся дамоў поначы. Аднаго — у суседнім доме, непасрэдна пад Анжэлінымі вокнамі: на саракагадовага мужчыну напаў нейкі вырадак з арматурынай і наводмаш, бязлітасна малаціў па грудзях, спіне і галаве, пакуль той не ўпаў мёртвым. Гэта бачылі жыхары, пад чыімі вокнамі адбываўся той жудасны гвалт. Міліцыя, якую яны выклікалі, не толькі не выратавала нябогу, але і ягоны забойца бясследна растаў у начным цемрыве.

Гэтая і падобныя жахлівыя гісторыі ўпарта лезлі ў галаву беднай Гольцавай. А яшчэ даймаў Андрэйка, які захапіўся чарговай прыгодніцкай кніжкай і ніяк не хацеў засынаць. Маці ўжо два разы заходзіла ў яго спальню і загадвала гасіць святло. Сын, бледны ад празмернага чытання, спрачаўся з ёй і капрызнічаў. Анжэла, вычарпаўшы ўсе слоўныя аргументы, вырвала кнігу з яго рук, і Андрэйка нечакана закрычаў на яе, пачаў нешта тараторыць і, як почасту з ім бывала, збіўся на заіканне, заплакаў. Расплакалася і Анжэла. Яна кожнага разу пасля такіх выпадкаў успамінала мужа, што быў прычынай гэтага заікання, і нібы перажывала нанова падзеі шасцігадовай даўнасці. А надоечы ёй прысніўся сон, ад якога яна і дагэтуль не можа прыйсці да душэўнае раўнавагі. У сне тым сярод ночы нешта стукнула, рыпнула, а затым стала нязвыкла ціха. Анжэла пакутліва ўслухоўвалася ў цішыню, і ёй падалося, што ў кватэры ёсць нехта трэці. Яна ўскочыла з ложка і, пераадольваючы жах, прадыбала ў калідор. Паспрабавала ўключыць святло, але пераключальнік заела. І тут яна ўбачыла, што з залы, дзверы ў якую былі няшчыльна зачынены, прабіваецца прывіднае блакітнае святло. Яна пракралася да шчыліны, прыпала да яе, спрабуючы зазірнуць у пакой. Раптам дзверы знасцежыліся самі, і Анжэла ўбачыла пасярод залы свайго мужа Антося, залітага месяцовым святлом; бязмоўны і страхалюдны, ён трымаў у адной руцэ крывы доўгі нож, а ў другой, за валасы, чыюсьці адсечанаю галаву. Галава была павернута да Анжэлы патыліцай, але недарэчная здагадка працяла яе існасць: гэта галава Віталіка! Ашаломленая страшнай здагадкай, яна рынулася з залы і пабегла па калідоры да спальні. Але калідор аказаўся бясконцым, ногі Гольцавай блыталіся і вязлі ў чымсьці смярдзючым і ліпкім, а ззаду гулка бухалі неадхільныя крокі яе мужа-забойцы… У гэты момант Анжэла прачнулася. Яна ляжала на левым баку, за грудзінай тахкала і замірала напалоханае жаночае сэрца…

І якраз наступнага дня прыперлася свякруха. А дагэтуль з паўгода не паказвалася і не тэлефанавала. Гольцаву як перуном жахнула: нездарма такія супадзенні. Свякруха, гэтая старая карга, апошнія шэсць гадоў упарта даймала Анжэлу сваімі прыходамі. Заявіцца, бывала, без папярэджання — паі яе чаем, вынаходзь нейкія пустыя словы, бо пра мужа Гольцава зараклася з ёй не размаўляць. І дзіўна, тая таксама амаль не ўзгадвала свайго сына, а толькі яхідна-дакорліва пазірала на нявестку ды шнырыла калючымі злоснымі вачыма па кватэры. Анжэла ведала — шукае сляды мужчыны, сынку свайму ненагляднаму плошчу зберагчы хоча. Сама ж жыве ў камуналцы, і калі вернецца сынок-забойца, то ёй хоць з дому збягай. Хоча, старая гадаўка, каб ён да Анжэлы вярнуўся, каб ізноў мучыў яе і Андрэйку. А іначай нашто ёй прыходзіць? Пра ўнука свайго адзінага амаль не спытаецца: ці не хварэе ён, як вучыцца? За шэсць год прынесла яму дзве заляжалыя, пакрытыя белым налётам шакаладкі. Анжэла іх выкінула ў смеццеправод. І сыну загадала, каб не адпіраў бабулі, калі адзін дома. Аднойчы і не адпёр Андрэйка, убачыў старую ў дзвярное вочка — і не пусціў. Доўга, напорыста, з паўгадзіны, званіла свякруха, цвяліла нервовую сістэму дзіцяці. Той мусіў патэлефанаваць Гольцавай на работу, і яна стрымгалоў, праз паўгорада, памчалася дадому, каб падраць праклятай ведзьме твар і навек адвадзіць ад іхняй сям’і. Дзякаваць Богу, не застала яна старую. Некалькі месяцаў яе не было з таго часу.

А ўчора, акурат пасля жудлівага Анжэлінага сну, і заявілася свякруха. Страшная нейкая, змарнелая. Прыняла яе Гольцава на кухні, кавы наліла, падала сёе-тое. Не кранулася старая ні пітва, ні ежы. А толькі абыякава так, нязвыкла абыякава глядзела на нявестку, блытана гаварыла то пра надвор’е, то пра тое, як цяжка стала на пенсію жыць… Спыталася пра ўнука. “Да сябра пайшоў”, — зманіла Анжэла, бо перад тым як адчыніць дзверы, загадала сыну заперціся ў спальні. Так бесталкова і тамліва праседзелі яны на кухні хвілін дваццаць, затым зазбіралася старая, пайшла да выхаду. І ўжо ў дзвярным праёме, калі пераступала парог, нехлямяжа абярнулася і кінула:

— Ад Антося табе прывітанне… — Гольцава так і здранцвела ад гэтых слоў.

Праз колькі секунд ачомалася і зыкнула ўслед свякрусе, што ўжо спускалася да ліфта:

— Што значыць — “прывітанне”? Што ён ад мяне хоча?!

Не адказала свякруха, не павярнула да яе твару, а борздзенька шмыгнула ў ліфт, што якраз падышоў, націснула кнопку.

Гольцава рынулася да ліфта і замалаціла кулакамі ў дзверы з немым крыкам:

— Адчапіцеся вы ад мяне, ірыды! Ненавіджу вас, і род ваш свалачны ненаві-іджу!!!

І асеклася: а раптам гэтае прывітанне ад мужа — з волі, раптам ён уцёк і рыхтуе над ёй расправу, раптам, пакуль яна спускалася да ліфта, ён пранік у адкрытую кватэру і там затаіўся? Рукі і ногі адняліся ў Анжэлы ад жаху, у спіну нібы ўсадзілі кол і вярэдзілі ім цела… Яна ледзьве давалаклася да кватэры, ліхаманкава зачыніла дзверы і клікнула сына.

Той тут жа выйшаў са спальні; напэўна, падслухоўваў іхнюю гаворку праз дзвярны шчыт. “Усё нармальна, сынок?” — кінулася да яго Анжэла і стала асыпаць пацалункамі. “А што здарылася?” — недаўменна глядзеў на яе адзінаццацігадовы Андрэйка. “Усё добра, сынку… усё добра”, — прашаптала яму на вуха маці. Аднак тут жа вярнулася да ўваходных дзвярэй, заперлася на ўсе замкі, пачапіла ланцужок і спусціла “сабачку”.

…І зараз, на пачатку першай гадзіны ночы, калі трывожна чакала Віталя, не выходзілі з Анжэлінай галавы ні сон той пракляты, ні візіт ненавіснай свякрухі, ні д’ябальскае “прывітанне”, вымаўленае той нейкім таямнічым, зларадным і злапомслівым тонам. І чым далей перавальвала стрэлка гадзінніка за поўнач, тым мацней разыгрывалася Анжэліна фантазія. Уяўлялася, напрыклад, што сцеражэ зараз ейны пачварны муж Віталіка ў нетрах пад’езда, тоячы за пазухай крывы доўгі нож… А мо ўжо падсцярог?! І вырывалася тады бедная жанчына на лесвічную пляцоўку, і пільна ўслухоўвалася ў рэдкія начныя гукі…

13

Віталь з’явіўся толькі а палове першай. Задыханы, узрушаны, з нейкім цёмным пакетам у руках. Быццам падымаўся ён на дзевяты паверх пешкі.

— Прывітанне, — цмокнуў ён Анжэлу ў шчаку, пераступаючы парог кватэры. — Андрэйка спіць?

— Павінен спаць. — Гольцава пачала памагаць яму здымаць паліто. — Хаця, можа, і чытае ўпотай. Пэўна ж здагадаўся, што ты прыйдзеш.

— На вось, — Віталь дастаў з мятага пакета шакаладку, — перадай яму заўтра.

— Дык сам перадасі. Раніцой жа ўбачыцеся.

— Не ведаю, мне заўтра рана ўставаць трэба.

— Гэта яшчэ чаму?

— Не шумі, хлопца разбудзіш, — шэптам сказаў Віталік. — Зараз раскажу. — І накіраваўся ў ванную, каб памыць рукі.

— Дрэнныя мае справы, — сказаў начны госць, калі яны селі за кухонны стол, куды Анжэла выставіла сёе-тое паесці. — Сёння гэтыя чэрці мой зборачны чарцёж зглумілі.

— Хто?

— Ды гаўрыкі мае, Сашка з Пецькам. — (Ён назваў сужыцеляў па інтэрнацкім катуху.) — Прывялі зноў чортведама каго, гармідар наладзілі… — Віталь безнадзейна махнуў рукой і ўзяў са сподачка скрылёк сыру. — Здаецца ж, пад ложак чарцяжы прыхаваў, паперай іх паабгортваў — усё адно півам пазалівалі.

— Я ж табе прапаноўвала іх да мяне перанесці, — папікнула яго Анжэла. — І наогул, чарцяжы трэба ў футарале трымаць.

— Ды што цяпер у пусты след гаварыць, — уздыхнуў Віталь. — Канешне, я вінаваты. Прыйшоў сёння ўвечары: сядзяць пяць чалавек лыка не вяжучы. Распітыя такія, нахабныя будкі. Двое — на маім ложку. У пакоі накурана, чатыры пустыя трохлітровікі валяюцца і піўная лужына на падлозе. У мяне аж сэрца спынілася: прапалі мае чарцяжы! Рынуўся пад ложак — так і ёсць: мокры скрутак. Ды па законе подласці зборачны чарцёж, самы з іх складаны, найбольш пацярпеў. Бо абгортваў сабой усе астатнія.

— Дык, можа, высушыць яго, адпрасаваць і…

— Дзе там, Анжэла! — усклікнуў Віталь. — Я ж спрабаваў. Ён цяперака на туалетную паперу падобны. Ды прытым, прабач, на тую, якой добра пакарысталіся. Ох… — Ён аблакаціўся на стол і закрыў твар далонямі. — Капец мне, Анжэла. Я яго за тыдзень не аднаўлю, да экзамена мяне, натуральна, не дапусцяць. А калі буду чарціць (а іншага выйсця няма), то правалю і астатнія экзамены. Э-эх… Прападаць дык з музыкай. — З гэтымі словамі ён дастаў з пакета, які ўвесь час трымаў на каленях, бутэльку партвейну ёмістасцю 0,7 літра.

— Ну вось яшчэ! Знайшоў час, — здзівілася Гольцава. — Хіба гэта вырашэнне праблемы? Нап’ешся, як будзеш заўтра працаваць?

— Дык тое ж заўтра, — з адчайнай абыякавасцю сказаў студэнт, адкаркоўваючы пляшку. — Ненавіджу алкаголь і, верыш, ніколі ў жыцці не здымаў стрэсы з яго дапамогай. Але і рэдка ж мне было так пагана, як сёння…

— Ты паеш хоць, Віталік. Лягчэй стане. — Гольцава пасунула да яго талерку з нарэзанай варанай каўбасой і вяндлінай. — Хочаш, яешню згатую?

— Не, Анжэла, кусок у горла не палезе. Падай лепш пару шкляначак, калі ласка.

Гольцава з неахвотай паставіла на стол два грувасткія нязграбныя фужэры. Віталь наліў сабе поўны, ёй — палавіну.

— Вып’ем не чокаючыся. — Ён адным махам праглынуў нізкаякасны напой, зморшчыўся.

Анжэла толькі прыгубіла.

— І што ты цяпер думаеш рабіць?

— Ат! — матнуў студэнт галавой. — Пераначуем — лепш пачуем. Неяк выкручуся. Чарцяжы я да Івана занёс. Я табе гаварыў, ёсць у мяне прыяцель з тутэйшых. Харошы чалавек. Абяцаў мне пакой і поўны камфорт на тыдзень.

— А навошта да сябра? Да мяне б ехаў… — сказала Анжэла.

Яна нічога не ела, а толькі спачувальна глядзела на Віталя, які, хоць і сказаў, што “кусок у горла не палезе”, раптам прыняўся спорна ўпісваць каўбасу, вяндліну і сыр, адрываў ад лусты буйныя кавалкі хлеба і запіхваў у рот. Відаць, партвейн вярнуў яму апетыт.

— Дык Іван жыве ў двух кроках ад інстытута, а мне трэба туды перыядычна заскакваць. У мяне ж і па іншых прадметах хвасты.

— І па іншых?

— А ты думала! Праўда, кароценькія.

Калі Віталь схіляўся над талеркай, доўгая пасма валасоў падала яму на вочы, ён завучаным рухам адкідаў іх улева. Але праз колькі секунд непаслухмяныя валасы зноў спадалі з ілба. І так раз за разам.

Гольцаву заўсёды смяшыў гэты Віталікаў жэст. Так часцяком робяць эстрадныя спевакі: наўмысна адпускаюць доўгую чупрыну, якая раз-пораз захінае вочы, каб элегантным узмахам рукі збіваць яе ўбок. Але гэта робіцца на публіку. У Віталіка ж была іншая прычына: валасы зачэсваліся набок, каб схаваць застарэлы шрам над краем левага брыва, якога хлопец чамусьці дужа саромеўся.

Анжэла аднойчы не сцярпела і спыталася пра гэты шрам, пра Віталеву звычку хаваць яго пад валасамі рухам, падобным на нервовы цік. Хоць тады была ноч і пакой асвятляўся толькі слабым таршэрам, Гольцава заўважыла, як пачырванеў Віталікаў твар. Пасля няёмкай паўзы ён усё ж расказаў, што ў дзяцінстве столькі нацярпеўся з-за гэтага шрама ад равеснікаў, што камплексуе і стараецца ўсяляк хаваць гэтую хібу. Віталік нават адкрыўся, што з-за агорклага шрама ў яго да дваццаці гадоў не было сяброўкі, бо лічыў сябе ўродам і баяўся дзяўчат. Хаця і ў кніжках чытаў, і ад людзей чуў, што шрамы на мужчыне адно дадаюць яму гонару, — нічога не мог з сабой парабіць.

— Ну што — давай яшчэ па трошачкі? — Віталь плюхнуў у свой фужэр партвейну, абнавіў сяброўчын. Ад выпітага яго нос збарвянеў і неяк абвіс, у голасе з’явіліся жывейшыя, задзірлівыя ноткі.

— Давай вып’ем за тое, — студэнт падняў фужэр, — каб усё ж менш зла было на зямлі, каб подлых людзей паменшала.

— Давай, — журботна сказала Анжэла і неспадзявана для сябе выпіла ўсё налітае.

— Я ведаю, мной некаторыя пагарджаюць за мяккасць маю і дабрадушнасць, — сказаў Віталь, перажоўваючы салёны гурок. — Мяне нават слабым чалавекам лічаць. Прынамсі — тыя малойчыкі, што сёння мой чарцёж півам пазалівалі. Яны толькі б тады запаважалі мяне, каб я камусьці з іх морду за гэта начысціў. Але давай рэальна, Анжэла. Што я мог зрабіць, апроч як сабраць свае манаткі і пайсці, так бы мовіць, прыніжаным і абражаным? А крыўдна ж! Ох як крыўдна было… Я нават спінай адчуваў, як яны з мяне пасміхаюцца…

— Ды ладна табе, што за размова… — супакойлівым голасам пачала Гольцава; ёй, па праўдзе, хацелася закругляцца ды ісці спаць.

— А рэч, мілая мая, у тым, — Віталь пацягнуўся па пляшку і наліў ужо толькі сабе, — што такія, як яны, мяне лічаць за нікчэмнасць, за камара, якога можна раздушыць адным пальцам. І раздушылі б, паспрабуй я толькі абурыцца наконт чарцяжоў, ад якіх, можа, усё маё жыццё залежыць. Гэта ж недачалавекі нейкія! Сядзяць пяць мардасін, адна за адну шырэйшая, з во такімі сківіцамі, — ён паказаў далонямі памер, — і жалезабетоннымі лбамі. Гэтакія сытыя, укормленыя бульдогі. І самае страшнае, Анжэла, што яны — студэнты! Хай сабе не гуманітарыі, не музыкі, але яны будучыя інжынеры — будаўнікі, так сказаць, еўрапейскай дзяржавы. Яны не ходзяць на лекцыі, ніколі не робяць курсавых, не рыхтуюцца да экзаменаў, а тым не менш ціхамірна здаюць сесію за сесіяй, атрымоўваюць дыпломы… А я, — Віталь нервова адкінуў валасы з ілба, — і на лекцыі хаджу, і бібліятэкі наведваю, і над курсавымі гарбачуся, а ў выніку вылечу з інстытута я, такі дбайны, а не яны, каму на вучобу начхаць і нас…ць.

— Ну неяк жа яны вучэбную праграму здаюць.

— Здаюць, зразумела. Чаму б не здаваць! Курсавыя яны купляюць за грошы, а на залікі ды экзамены ходзяць да таго, пакуль выкладчыку не надакучаць іхнія тупыя фізіяноміі, і ён не падмахне ім па “траяку”. І выходзяць праз пяць гадоў з нашага інстытута інжынеры, якія за гэты час добра папілі піва, уволю пераймелі жанчын, удосыць наскакаліся на дыскатэках, але не прачыталі ніводнага падручніка! Пра мастацкую літаратуру не буду казаць — яны яе проста ненавідзяць. І вось ідуць яны ў жыццё. Добра калі не па спецыяльнасці. Найхутчэй — гэта будучыя дзялкі, круцялі, бандыты. Але ж некаторыя, мізэрная з іх колькасць, уладкуюцца ў СКБ і пачнуць праектаваць механізмы, дамы, віядукі, дарогі. Якія ў нас дамы і якія дарогі, я думаю, табе не трэба казаць. — За размовай Віталь ужо размахваў рукамі; апроч носа, у яго цяпер збарвянелі і шчокі.

— Давай я табе чаю налью. — Анжэла ўсур’ёз апасалася, што яе сябар зусім з’едзе з рэек.

— Не хачу чаю, і партвейну болей не буду. — Віталь з грэблівасцю адсунуў локцем бутэльку, яна пахіснулася і ўпала б, каб Гольцава яе не падхапіла. Бутэльку яна рашуча схавала ў халадзільнік.

— Дзе ж ім ведаць пра апорныя канструкцыі, — працягваў разгарачаны студэнт, — калі ўся іхняя апора — піва, гарэлка ды бабы. Вось чым яны сілкуюцца ўсе пяць гадоў. А не будзе ў іх гэтай пажывы, то яны чалавека прыб’юць, а сваё возьмуць. Я табе, Анжэла, не казаў, а ў нас паўтара года таму найжахлівейшы выпадак здарыўся. Перад летняй сесіяй пазычыў адзін з такіх “супермэнаў” грошы ў прыстойнага студэнта. Прыйшоў тэрмін — не аддае, сабака. А таму хлопцу грошы да зарэзу патрэбныя: прыйшла тэлеграма — з бацькам дрэнна, трэба тэрмінова ляцець дадому. Пайшоў ён да свайго даўжніка, а там сядзіць прыкладна такая кампанія, як і ў мяне сёння: п’юць, жаруць, заліваюцца рогатам тры бязмозгія быдляніцы. Той і так, і гэтак упрошваў вярнуць грошы, ды хіба можа чалавек з малпай паразумецца? Я падрабязнасцяў, канешне, не ведаю, але раззлаваў ён гэтую п’яную хеўру, і нехта з гарачкі заехаў яму бутэлькай па галаве. Хлопец упаў, знепрытомнеў. Тыя ў ачмурэнні падумалі, што забілі яго. Заўваж, толькі падумалі! Але каб не рызыкаваць, яны вось што зрабілі: завалаклі нябогу на адзін паверх вышэй (а былі яны на дванаццатым) разбілі шыбу на лесвічным пралёце і скінулі чалавека з гэтакай верхатуры. Маўляў, сам сігануў.

— І што?! — вылупіўшы вочы, з жахам спыталася Гольцава.

— Вядома, насмерць. — Віталь сціснуў кулакі на стале, і па яго твары прабегла сутарга. — А можа, яго толькі аглушылі бутэлькай? Як цяпер дазнаешся?..

“Глядзі, як супадае! — напалохана думала Анжэла. — І сон мой жудлівы, і свякруха прыперлася, і цяпер гэты расказ…”

— Во як хвацка гэтыя зухі распарадзіліся чалавечым лёсам! Шух — і няма дваццацігадовага хлопца… Ды мала таго, нічога ніхто не даказаў, хоць апошні ёлупень у інтэрнаце цяпер ведае, як гэта было. Сужыцелі ж таго хлопца зналі, каму ён грошы пазычыў, да каго ў той вечар адправіўся… “Самагубства” — канстатавала правасуддзе, бо бацькі ў гэтых вырадкаў аказаліся не ўломкі і падкупілі ўсіх каго трэба. Хадзіла пагалоска, што ў аднаго з тых трох нават асабняк у правінцыі прадалі, каб выплаціць хабар. Правільна! Чаго не зробіш дзеля выратавання бясцэннага нашчадка свайго! Толькі хацеў бы я паглядзець, — скрывіў страшную ўсмешку Віталік, — як цяпер жывуць тыя вылюдкі: ці не прапаў у іх апетыт, ці не мучыць іх начамі бяссонне? Не! — бухнуў ён кулаком па стале. — І не глядзеўшы, ведаю, што і з апетытам яны жаруць, і з насалодай баб топчуць, і нават прастуда іх не бярэ.

— А яны зараз вучацца?

— Не, паўгода таму паспяхова атрымалі дыпломы. І, упэўнены, занялі не апошнія месцы ў нашым грамадстве. Бо мараль: памры ты сягоння, а я заўтра — яна самая надзейная.

— Гэта не мараль.

— Не, Анжэла, для іх — мараль, то бок жыццёвыя прынцыпы, якіх яны няўхільна пільнуюцца. Калі трэба ім будзе пажраць адно аднаго — і зжаруць, не трывожся… — Віталь абхапіў галаву рукамі. — Тут жа страшнае што — безвыходнасць. Безвыходнасць у тым, што нам з імі жыць, і нікуды тут не падзенешся… Больш за тое, быць нам давеку пад іх уладаю, таму што такія гарлахваты — заўжды наверсе, заўжды верхаводзяць, іх нельга ўявіць падначаленымі, нейкімі там дробнымі клеркамі. Нават пры поўнай адсутнасці мазгоў — яны начальнікі, яны чыноўнікі, яны ўладары нашых лёсаў. Нават калі й не вылечу я з інстытута, калі неяк зачаплюся за горад (што досыць праблематычна) — усё адно буду рабом такіх вось мардасін, чалавекам на пабягушках. Да скону. А вылечу, вярнуся дамоў — тады зусім мне хана! Сап’юся, як мой бацька і брат. Брацельнік старэйшы мой, я табе раней не казаў, цяпер інвалід, аднаногі. А якім малайцом быў! Усё гарэлка… Раней трактарыстам працаваў, дзевак меў колькі душа пажадае; у мясцовым клубе, калі якая сварка ці бойка, — ён першы. І прасіла маці, і маліла яго: жаніся, Сяргей, — усё дарэмна. Зірне на яе, дурнавата ўсміхнецца — і да крамы. А там сябрукі, блатхата, шлюхі… Прыцягнецца дамоў перад світаннем, пару гадзін падрыхне, здаровы бугай, і на работу, за трактар. Так штодзень. Хіба гэта нармальна для трыццацігадовага чалавека?

Анжэла моўчкі і не вельмі ўважліва слухала.

— Пакуль не дагуляўся Сярога наш… — унурыўшы пагляд у стол, гаварыў Віталь. — Неяк зімой напіўся да ачмурэння і заваліўся ў сумёт ля плота. Так да ранку і пралежаў, бядак… Адну нагу адмарозіў — адрэзалі па калена; другую, дзякуй Богу, выратаваць удалося. А яшчэ — двухбаковае запаленне лёгкіх. Словам, тры месяцы брацельнік мой па бальніцах праваляўся, выйшаў на мыліцах. А тут: вясна, красавік, зеляніна бярэцца, вішні зацвітаюць, птушкі прыляцелі… І як бы — не для яго гэта ўсё. Прывык жа мой Сярога над усім верхаводзіць, усё сілай ды нахрапам браць; за здароўем сваім магутным і не заўважаў ён, які гэты свет цудоўны, колькі ў ім і без гарэлкі, і без баб сэнсу ёсцека… — Віталь уздыхнуў. — Цяпер ужо другі год інваліднічае. Цяжка яму, бо не прывучыўся ён за жыццё ні чытаць, ні галавой думаць. Ляжыць, добра калі тэлевізар уключыць. А больш — у столь глядзіць, маркоціцца. Папівае, але ціха цяпер, без буйства, з бацькам на пару. Бацька ж мой, Анжэла, таксама выпіць не зломак. Звычайна не многа п’е, пагаманіць любіць за чаркаю, палітыку абмеркаваць, футбол… Але колькі разоў на год так запівае, што не дай Божа. Электрык ён, спецыяліст, якіх у нашым мястэчку нямашака, таму і не гоняць яго з работы, церпяць… Карацей, і братава інвалідства, і бацькавы запоі, і маё безнадзейнае студэнцтва — усё кладзецца на маміны плечы. Яны ж свае грошы прапіваюць амаль дарэшты, і каб не хатняя гаспадарка, якую мама цягне практычна адна, то я б, Анжэла, вучыцца не змог. Стыпендыі цяпер смяхотлівыя. А так то сала, то каўбасы свойскай маці падкіне, то яшчэ чаго. Праўда, каб адзін я жыў, а то і сужыцеляў кармі — Сашку з Пецькам, — апетыты ж у іх будзь здароў, асабліва калі пад чаркай. А пад чаркай яны заўсёды. Эх… — Віталь пацёр далонню асавелыя вочы. — Але як бы ні кепска мне жылося ў інстытуце, усё ж буду за яго зубамі трымацца. Таму што як уяўлю сябе ў нашай хаце, з братам-інвалідам ды з састарэлым запойным бацькам, то хоць вешайся. Бедная, бедная мая мама…

Недарэчны, прарэзлівы ў начной цішы тэлефонны званок данёсся з калідора. Гольцаву аж перасмыкнула; яна вокамгненна падхапілася з месца і кінулася з кухні, баючыся, каб званок не разбудзіў і не напужаў сына.

— Ало! — нервова шапнула яна ў трубку.

Маўчанне. Злавеснае маўчанне было ёй адказам. Дзіўны, містычны страх скаваў Анжэлу. Ёй здалося, што нехта схапіў абцугамі за яе страўнік і выварочвае.

— Ало… — ледзьве вымавіла яна. — Хто гэта?

І тут, нібы адказваючы на паўторнае пытанне, у трубцы раздаліся кароткія, бяздушныя, як сама смерць, гудкі.

“Абцугі” адпусцілі яе страўнік, але пад лыжачкай ныла, сардэчныя такты было чуваць увушшу, а далоні брыдка і баязліва ўспацелі… Гольцава на дыбачках падышла да выхадных дзвярэй, прыпала да іх, з хвіліну хваравіта ўслухоўвалася ў цішыню. Затым старанна праверыла замкі і засаўкі, зірнула ў вочка: слаба асветленая пустая пляцоўка, насупраць — чорныя абабітыя дзверы з нумарам “156”, каля іх — дабіты дзіцячы ровар без аднаго кола…

“Які невыносны, які вярэдлівы дзень!” — прашаптала Гольцава сабе пад нос і пацягнулася на кухню.

Віталь стаяў ля акна і задуменна глядзеў на непрывабны начны мікрараён. Цяпер толькі асобныя вокны свяціліся ў целах грувасткіх шматпавярховак.

— Хто гэта так позна? — не абарочваючыся спытаў ён.

— А ніхто. — Анжэла надала свайму голасу штучную абыякавасць. — Відаць, на лініі збой, або нумарам памыліліся…

— Слухай, — прамовіў Віталь. — Ты даруй, што я тут табе разнюніўся. Але праўда, няма ў мяне чалавека, бліжэйшага за цябе… Апроч мамы, канешне… Я больш не буду.

— Што ты… — Гольцава ласкава абняла яго ззаду, прытулілася мяккімі формамі. — Што ты, харошы мой чалавек…

Праз дзесяць хвілін яны былі ў пасцелі.

14

Марозным студзеньскім ранкам па яловай алеі, што цягнулася ад дачнага пасёлка да лесу, рушылі дзве постаці: Леанід Нілыч Пугач і яго сяброўка, Марына Паспелава. Яны ўжо адышліся ад жылой зоны на паўкіламетра і былі ў алеі адны, калі не лічыць жоўтага лыжніка, што маячыў далёка наперадзе. Леанід Нілыч і Марына аб чымсьці ажыўлена гаманілі: мастак ускідваў рукі, жэстыкуляваў; жанчына раз-пораз запавольвала крок, спынялася, хапала спадарожніка за рукаво кажуха і нешта горача яму даказвала. Час ад часу яны перарывалі гаворку, ішлі моўчкі, і тады пад кашлатымі аснежанымі ялінамі раздаваліся адно мерныя рыпы крокаў.

Перш чым распавесці, што прывяло гэтых людзей у яловую алею дачнага пасёлка і аб чым яны тут так горача гаманілі, трэба падрабязней спыніцца на асобе Марыны Паспелавай. Бо з Леанідам Нілычам — слынным мастаком, бацькам артыста Сяргея Пугача — мы ўжо дастаткова знаёмыя.

Марыне на дадзены момант было трыццаць восем гадоў, чатыры з якіх яна знаходзілася ў грамадзянскім шлюбе з Леанідам Пугачом, які быў на пятнаццаць гадоў за яе старэйшы. Але не трэба думаць, што Паспелава купілася на яго славу і грошы і з’яўлялася банальнай утрыманкай. Не. Яна была жанчына дастаткова незалежная як у сваім матэрыяльным становішчы, гэтак і ў поглядах на жыццё, свабодзе меркаванняў і мыслення. Марына працавала галоўным дызайнерам буйнога выдавецкага дома, мела кватэру і машыну “Volvo”. Яе дачцэ Вікторыі ішоў дванаццаты год. Што тычыцца ўзаемаадносін Паспелавай з Леанідам Пугачом, то яны былі досыць неардынарныя хаця б таму, што жылі палюбоўнікі паасобку і сустракаліся адно час ад часу. І гэта пры тым, што Марына была ў разводзе ўжо шосты год, і нішто як быццам не перашкаджала ім з’ехацца.

Марына Паспелава, апрача вышэйпрыведзеных якасцяў, была яшчэ і высокай, віднай, прыгожай жанчынай. Але першае замужжа, нягледзячы на магчымасць выбіраць і перабіраць кавалераў, атрымалася ў яе нагэтулькі няўдалым, што назаўжды адбіла ахвоту рэгістраваць шлюбы і пражываць пад адным дахам з асобамі мужчынскага полу.

Марына ў дзявоцтве не імкнулася як найхутчэй выскачыць замуж. У атачэнні нястомных залётнікаў яна скончыла архітэктурны факультэт, паступіла ў праектнае бюро і прарабіла там аж тры гады, перш чым зразумела, што прыроду не падманеш і становішча замужняй жанчыны, як ні круці, найбольш трывалае і паважанае ў нашым грамадстве. Да таго ж увага кавалераў розных масцей рабілася ўсё больш невыноснай. Каб адкараскацца ад назойлівых заляцанняў, хацелася пачапіць на сваю руку абярог у выглядзе заручальнага пярсцёнка і нарэшце, упершыню за апошнія дзесяць гадоў, зажыць спакойна. Але неабходна было зрабіць правільны выбар, не прагадаць і выйсці за чалавека, так бы мовіць, на чалавека падобнага. Бо за дзесяць гадоў, што прамінулі з пары палавога выспявання, ведала дзяўчына, што насамрэч патрэбна ад яе шматлікім залётнікам. За словамі пра высокія і чыстыя пачуцці, якія адрасавалі Марыне прыгожыя высокія хлопцы (а пераважна такія і дамагаліся ейнай прыхільнасці), навучылася яна бачыць адно: дапатопнае жаданне зверам кінуцца на яе, сарваць адзенні, паваліць на ложак, падлогу, стол і мяць, ціскаць, тузаць яе пяшчотнае цела.

Таму і выйшла Паспелава ў рэшце рэшт за чалавека не вельмі прыгожага, нават ростам крыху ад яе ніжэйшага, але спакойнага, паважнага, добрапрыстойнага. Іван Іваныч Скубач быў старэйшы за яе на сем гадоў і на той час займаў дастаткова ўплывовую і перспектыўную пасаду ў міністэрстве. Ён быў з сям’і патомных “наменклатуршчыкаў”, а таму меў асобную трохпакаёўку ў цэнтры горада, службовую машыну. У бацькоў жа яго, апрача чатырохпакаёўкі, былі яшчэ і дзве дачы: адна каля горада, другая на возеры Нарач. А калі сказаць, што Іван Іваныч быў іх адзіным нашчадкам, то зразумела, што перспектывы для маладой сям’і Скубачоў вымалёўваліся досыць прывабныя.

Адразу пасля замужжа Марына адчула і ацаніла, што значыць не жыць на сторублёвую зарплату, не таўчыся ў грамадскім транспарце, не стаяць у даўжэзных чэргах па несамавітыя макароны, а лётаць на чорнай “Волзе”, атаварвацца ў спецбуфетах разнастайнымі далікатэсамі ды раскашавацца ў выгоднай прасторнай кватэры з відам на чысты сквер ля ракі. Усё гэта было непрывычна, дзівосна і радасна. Тым больш што ў хуткім часе з’явілася на свет здаровенькая дзяўчынка, названая бацькамі Вікторыяй, жыццё якой, як было заведзена ў родзе Скубачоў, абяцала быць беспакутным і сытым.

Каб нехта сказаў тады Марыне, што праз сем гадоў яна ўзненавідзіць і саліднага мужа свайго, і ўсе гэтыя выгоды да такой ступені, што зноўку перабярэцца да састарэлых хворых бацькоў, яна б проста весела рассмяялася.

Аднак не прайшло і года сытага і лагоднага існавання, як пачала Паспелава раздражняцца, няёмчыцца. Гэта выяўлялася ў перыядычным зніжэнні працаздольнасці, прыступах абыякавасці і, наадварот, у празмернай жыццёвай актыўнасці, што часам даходзіла да істэрычнасці. І прычынай таму сталіся Іван Іваныч, яго добранадзейныя бацькі і ўвогуле ўвесь лад іх жыцця, куды няўхільна ўцягвалася сама Марына.

У сям’і Скубачоў былі свае трывалыя правілы, якім тыя безагаворачна падпарадкоўваліся і дзякуючы якім заўсёды знаходзіліся на вяршыні грамадскай лесвіцы. Яны, правілы, моцна адрозніваліся ад быційнага ўкладу, да якога прывыкла Марына Паспелава з дзяцінства, які панаваў у іхняй скромнай сям’і; яны выклікалі міжвольны пратэст, раздражнялі. Скубачы сталі ўяўляцца Марыне нейкай кастай завоблачных людзей, якая не толькі не падпарадкоўваецца звычайным людскім законам, але і адкрыта грэбуе як-небудзь з тымі звычайнымі людзьмі перасекчыся.

На двары найжвавейшым чынам ішла гарбачоўская перабудова, тэлевізар дэманстраваў руйнаванне закасцянелых догмаў і норм, заклікаў да свабоды і дэмакратыі, затым распалася цэлая імперыя, а ў іхняй сям’і, як і ў іншых “наменклатурных” сем’ях, царавалі спакой і непахісная бестрывожнасць. Іван Іваныч па-ранейшаму ездзіў на работу на чорнай “Волзе”, вырашаў лёсапераваротныя для краіны задачы, па-ранейшаму поўніўся іхні халадзільнік далікатэсамі, па-ранейшаму адпачывалі яны па льготных пуцёўках на Поўдні былой імперыі. І гэта ў той час, калі пуставалі прылаўкі ў крамах, а шараговы абывацель не атрымоўваў зарплаты па два, тры, па чатыры месяцы…

Праўда, змянілася шыльда на міністэрстве, дзе працаваў Іван Іваныч, змянілася і адно слова ў назве ягонай пасады.

Яшчэ да развалу Савецкага Саюза, адразу пасля выхаду Марыны з дэкрэтнага адпачынку, уладкаваў яе муж у гарвыканкам. Яна не хацела, супраціўлялася, казала, што яна архітэктар і не можа быць простым сакратаром пры самадурным чыноўніку. Угаварыў, пераканаў, прымусіў. А праз тры месяцы даведалася Марына, што зачынілася тое праектнае бюро, дзе яна з цікавасцю прарабіла тры гады, — зачынілася і ліквідавалася як бесперспектыўнае. Містычны страх перад Іванам Іванычам пасяліўся ў ёй з таго часу. Уяўлялася, што і не з чалавекам яна жыве, а з нейкай да Бога набліжанай, усёмагутнай і ва ўсім дасведчанай істотаю.

Яна спакваля стала аддаляцца ад мужа, боязь і трапятанне перад яго аўтарытэтам паступова перараслі ва ўстойлівую непрыязнасць. Злавалі Іванавы самаўпэўненыя меркаванні, якія ён выказваў усім і ўсюды безапеляцыйным, абрыдлым ёй тонам. Дома муж быў педант і зануда. Ніколі не павышаючы на Марыну голасу, ён прыдзіраўся да кожнай дробязі хатняй гаспадаркі і неадхільна настойваў на сваім: будзь тое мыццё падлогі ці варка супу. Ён бурчаў і пілаваў яе нервовую сістэму да таго часу, пакуль не было ўсё зроблена правільна, бездакорна, як трэба. Ён ведаў, якія прадукты карысныя для здароўя, а якія не, і цаніў у ядзе не смак, а колькасць калорый і вітамінаў. У вопратцы — не прыгажосць, а трываласць, немазлівасць і адпаведнасць прынятым нормам. Усё гэта ён навязваў і дачцэ і жонцы. Калі ж яго не слухаліся, папярэджваў, што можа адбыцца нешта нядобрае, і гэта нядобрае не прымушала сябе чакаць. Аднойчы ўзімку ён параіў Марыне не апранаць боты на высокіх абцасах, бо цяпер галалёд, можна пакаўзнуцца і пакалечыцца. Яны доўга спрачаліся ў калідоры, жонка не паслухалася і выйшла за парог на высокіх абцасах. Наўздагон ён гукнуў: “Зламаеш нагу, будзеш сама вінаватая!” У гэты дзень яна сапраўды пакаўзнулася, зламала ступню і два месяцы прамучылася на мыліцах. Чорная, нямая злосць на Івана затаілася ў Марынінай душы. Увесь праведзены на мыліцах час ёй здавалася, што муж, нягледзячы на вонкавую спагаду і чуласць, унутрана задаволены гэтым няшчасным выпадкам: маўляў, будзе табе, бесталковай, навука.

А колькі разоў ён бурчаў на дачку, каб тая не ела марожанага, ад якога можна падхапіць ангіну, або папракаў за прамочаныя ногі і недастаткова цёплую для сезона вопратку! І літаральна праз дзень у Вікі ўздымалася тэмпература, з’яўляліся соплі і кашаль. Нібы псоту наводзіў на яе бацька сваімі запужваннямі!

На пяты год сумеснага жыцця Марына ўздрыгвала ад аднаго Іванавага голасу, бо ён устойліва асацыіраваўся з павучаннямі, настаўленнямі, папрокамі ды ўгаворамі. Невыносны стаў і яго выгляд. Ад празмернага апетыту муж растаўсцеў і нагадваў самазадаволенага крамніка. У будныя дні ён з’яўляўся ў шэсць вечара і доўга, грунтоўна і з насалодаю вячэраў на кухні. Марына праглынала сваю ежу за колькі хвілін і затым з гадзіну мусіла назіраць, як наталяецца гэтая прорва каўбасамі, сырамі, чырвонай рыбай, як рухаюцца пры жаванні яго румяныя шчокі, як паблісквае ўспацелая лысіна. Ды каб толькі гэта! За ядой несупынна, занудліва і павучальна гучаў яго сухі, безжыццёвы голас. Пры канцы вячэры Марыне здавалася, што гэта не голас, а доўбня, што мерна і неадхільна б’е па яе патыліцы.

“Гіне жыццё! Ён мяне засушыць, замарынуе! Трэба штосьці рабіць”, — такія думкі ўсё часцей забрыдалі ў галаву Паспелавай.

Нават шлюбныя абавязкі гэты сухар выконваў бяздушна, нібы па правілах: у пэўны час, тры разы на тыдзень, не болей, не меней. Быццам не каханнем ён займаўся, а ажыццяўляў чарговы прыём ежы ці спраўляў натуральную патрэбу ў туалеце. На пятым годзе замужжа з гэтай прычыны ў Паспелавай развіўся стойкі неўроз: пры набліжэнні часу інтыму яе пачынала біць дрыготка, халадзела скура, абручом сціскаліся скроні.

Міжволі маляваўся ёй вобраз маладога, стройнага, гарачага палюбоўніка, што кахаў бы яе не па распісанні, а запаляючыся яе душэўнай прыгажосцю і вабнотамі цела.

“Гіне жыццё! Гіне жыццё!” — днём і ноччу стукала ў галаве Паспелавай гнятлівая фраза.

А яшчэ Марына баялася за дачку: каб не расла яна гэткім міні-Скубачом; і для тае трывогі былі падставы. Таму што неяк суха і прагматычна, па правілах намагаўся выхоўваць яе бацька. З чатырох гадоў усчаў мучыць Віку разнастайнымі настаўнікамі, што спрабавалі адшукаць у яе якія-небудзь мастацкія здольнасці. Дачку сілком саджалі за піяніна ці мальберт, якія тая неўзабаве ўзненавідзела. Нават для немузыкальнай Марыны было ясна, што ў дачкі начыста адсутнічае слых і ёсць вельмі пасрэдныя здольнасці да малявання. Але жулікаватыя настаўнікі, якім Іван Іваныч шчодра плаціў за ўрокі, запэўнівалі, што ў дзяўчынкі ёсць несумненныя мастацкія здольнасці і, калі рупліва і ўседліва з ёю займацца, то ў перспектыве, праз колькі гадоў, гэтыя здольнасці раскрыюцца і расцвітуць. Аднак і ў шэсць з паловай гадоў Віка гэтак жа негарманічна лупцавала па клавішах ды стварала на аркушах і палотнах убогія аляпаватыя фігуркі, як і ў чатыры. Прычым было відавочна, што дзяўчынцы гэта дужа не падабаецца, што яна адбывае агорклую павіннасць, а карціць ёй як найхутчэй выскачыць на двор да сябровак і гуляць у звычайныя лялькі ці рыцца ў пясочніцы.

Але ўпарты бацька не сунімаўся і, падбухтораны настаўнікамі, строга сачыў за выкананнем дамашніх заданняў, змушаў дачку гадзінамі карпець над нотнымі сшыткамі, піяніна, малюнкамі. За праяўленую на занятках нядбайнасць, за дрэнныя ацэнкі Іван Іваныч строга караў малалетнюю Віку. Не, ён ніколі не ўжываў фізічную сілу. Пакаранне заключалася ў тым, што бацька пазбаўляў дачку прагляду чарговай серыі мульцікаў, гульні з прыяцелькамі, пірожнага за абедам, — словам, усяго таго, што прыносіла ёй асалоду. Прычым не забываў ніводнай правіны і бязлітасна, незважаючы на плач і слёзы, спраўджваў прысуд.

Марына з трывогай заўважала, што ў Вікі ад празмерных заняткаў бляднее твар, зніжаецца апетыт і з’яўляецца ненармальная для гэтага ўзросту апатыя. Некалькі разоў яна спрабавала пераканаць Івана Іваныча пазбавіць дачку ад непатрэбных ёй малявання і музыкі. Але той заводзіў сваю заўсёдную буркатню, ад якой пухлі вушы і хацелася ўцякаць з дому.

“Уцякаць з дому!” — з’явіўшыся раз, гэтая думка трывала засела ў Марынінай галаве, цвяліла свядомасць і падсвядомасць і нарэшце перарасла ва ўпэўненасць, што іншага выйсця няма, як толькі забраць Віку і перасяліцца да сваіх бацькоў.

Так яна і зрабіла ў адзін памятны летні дзень. Дачцэ тады не споўнілася і сямі.

Напэўна, не варта апісваць тут падрабязнасці разводу і станаўленне Марыны Паспелавай як самастойнага, незалежнага чалавека. Скажам толькі, што праявіла яна пры гэтым і цвёрдасць, і мужнасць, і псіхалагічную ўстойлівасць. Дапамаглі і добрыя людзі. У прыватнасці, інстытуцкая прыяцелька, муж якой узначальваў адно выдавецтва, уладкавала яе туды на пасаду дызайнера. Марына асвоіла кампутарныя праграмы, і кнігі, аформленыя ёй, карысталіся попытам і хутка разыходзіліся. За пяць гадоў выдавецтва зрабіла прарыў на кніжным рынку, называлася ўжо выдавецкім домам, а Марына з шараговага дызайнера вырасла да галоўнага.

Гэта, бадай, усё, што меліся мы пакуль расказаць пра жанчыну, якая рушыла поруч з Леанідам Нілычам Пугачом па яловай алеі марозным студзеньскім ранкам. Была нядзеля і мастак з сяброўкай прыехалі сюды проста адпачыць ад гарадской мітусні, пабыць на прыродзе. Машына стаяла ў дачным гаражы Леаніда Нілыча, у доміку палілася буржуйка, а яны вырашылі пакуль прайсціся, пагаварыць, падзівіцца на зімовыя краявіды.

15

— Чуеш, Марыся, — гаварыў Леанід Нілыч, — як мяне сын аддзячыў за дабрыню. Заяўляе нядаўна, што яшчэ зрабіў мне вялікую ласку, калі на асобную кватэру з’ехаў. А што я тое жытло аплачваю, то гэта, па яго словах, я ад яго адкупляюся. Во як завярнуў нашчадак!

Паспелава ішла, апусціўшы голаў, і слухала.

— Для мяне тая кватэра — капейкі, — абураўся мастак, — справа ж не ў грошах. Я яму дзесяць такіх кватэр здыму, каб ён толькі чалавекам зрабіўся, каб не гаварыў роднаму бацьку такія крыўдныя словы… Гэх, ды што там казаць! Не складваюцца ў нас з сынам адносіны.

— Ды нармальныя ў вас адносіны, — зірнула на яго Марына, — звычайны канфлікт пакаленняў.

— Не канфлікт пакаленняў, а непаразуменне паміж нармальным чалавекам і інфантылам, паміж працавітым мастаком (прабач за няскромнасць) і гультаяватым, з няўстойлівай псіхікай акцёрчыкам. Ух, як ненавіджу я гэтае скамарошае племя! — Нілыч са злосці ўзняў нагой фантан снегу.

— За што так сурова? — усміхнулася гэтай успышцы яго спадарожніца.

— А таму, што гэта не людзі, а паразіты. Не ўсе, вядома, але большая з іх частка — дакладна. Яны ж і гадзіны не пражывуць, каб які фортэль не выкінуць. Паразітуюць на нашых эмоцыях, жываглоты. Дарэчы, па сынку маім з пяці гадоў было відаць, што стане артыстам. Так і наравіў заўсёды схлусіць, разыграць, абжуліць. Прычым натуральна ілгаў, не чырванеючы. А ў школу пайшоў — зусім праўды ад яго не дазнаешся. У чацвёртым класе ў яго двайны дзённік быў, дакладней — два дзённікі: адзін для настаўнікаў, другі для мяне. І галоўнае ж, так удала, шэльма, подпісы падрабляў, што я, мастак, не заўважыў. Толькі праз тры месяцы, на бацькоўскім сходзе, адкрылася, што мой сын — двоечнік і хуліган, а не ўзорны вучань, як вынікала з фальшывага дзённіка. — Леанід Нілыч ціха рассмяяўся.

— Напэўна ж, сам вінаваты, — таксама рассмяялася Паспелава, — навучыў яго маляваць на сваю галаву, вось ён і рашыў прымяніць, так бы мовіць, сваё ўмельства на практыцы.

— Ох, Марынка, — уздыхнуў мастак, — ды каб ён меў да малявання ахвоту, я б толькі ўсцешаны быў. Колькі намаганняў да таго мной прыкладалася. З пяці гадоў з ім біўся. І здольнасці ж былі ў чалавека! Усё марна. Не было ў Сяргея асноўнага — уседлівасці і зацікаўленасці. Сядзіць, малюе, пакуль я над ім стаю, а ледзь адышоўся — шусь і пабег па кватэры. Або выводзіць алоўкам гожую форму, аж любата глядзець, і раптам, чортведама ад чаго, як заверне нейкую крывую недарэчную лінію. У мяне аж валасы ўздыбяцца. “Што ж ты творыш! — крычу. — Хіба так можна!” Апусціць ён вочы, памаўчыць, паслухае мае ўшчуванні — нібы ўсё зразумеў. А не далей як заўтра тое ж самае выкіне. Гэх… Як цяпер разумею, гэтае заганнае зерне артыста ў ім ад нараджэння сядзела. І нічога тут не паробіш.

— Ды за што ж ты артыстаў не любіш? Што яны табе такога зрабілі?

Нілыч зморшчыўся. Не мог жа ён сказаць Марыне пра тую актрысачку, што дваццаць пяць гадоў назад закруціла яму галаву, ачмурыла, змусіўшы духоўна і цялесна здрадзіць яго любімай жонцы, яго Ірыне, светлую памяць якой мастак шануе беззапаветна. Не мог.

— А таму што нібы не людзі гэта, а фантомы нейкія, — адказаў Леанід Пугач пасля невялікай замінкі. — Ніколі не ведаеш, чаго ад іх чакаць. Ніколі не знаеш, з чалавекам ты размаўляеш у дадзеную хвіліну ці з чарговым яго персанажам. Няма ў іх стрыжня, за які б можна было ўхапіцца ды сказаць: вось гэта добры чалавек, а вось гэта нягоднік. Расплывістыя яны нейкія, як мядузы.

— Не ведала я, Нілыч, — гарэзна зірнула на яго Паспелава, — што ты такі артыстаненавіснік. Гэта нешта для мяне новенькае…

— Не новенькае, а старэнькае… — прабурчаў мастак у бараду. — Проста ў кожнага чалавека павінна быць нейкая аснова, нейкі светапогляд і маральныя прынцыпы, якімі ён кіруецца. Будзь тое нават дрэнная, няправільная, злачынная аснова! Тады выбіраеш: сябраваць з гэтым чалавекам ці не; кахаць яго ці не; мець дзелавыя стасункі ці трымацца ад яго падалей. Вось мы з табой ужо пяты год і, калі не ўсё, то многае адно пра аднаго ведаем. Ці не так?

— Так, так, Нілыч. Не гарачыся.

— Ды не гарачуся я. — Пугач засунуў рукі ў кішэні кажуха. — А проста хачу быць у чалавеку ўпэўнены. І калі шпацырую з табой, то ведаю, што ты не адмочыш нейкага штукарства, не скажаш недарэчнасці, не абразіш мяне па пусцяковіне. І ўжо адно гэта для мяне радасна. Не тое з артыстамі! Бо яны чамусь лічаць, што крыўляцца ды скамарошнічаць — гэта самая вартая справа.

— Ты так гаворыш, нібы ўсё жыццё толькі з артыстамі й дычыняўся. Ёсць жа розныя людзі. І розныя акцёры — таксама. Добрыя, дрэнныя, удачлівыя, апальныя, шчаслівыя і гаротныя… Завошта агулам на ўсіх нападаць?

— А таму, мілая, што гэта самы небяспечны народ. Ніхто так, як акцёр, не здольны завалодаць нашымі душамі. Асабліва цяпер, у век татальнага наступу тэлевізара на чалавека. І калі дадзена яму такая здольнасць, то і адказнасць на яго ўскладаецца агромністая. Адна справа, калі пануюць над мільёнамі людскіх псіхік барадатыя мысляры, а другая — калі нейкія архараўцы, малакасосы, недаробленыя акцёрчыкі, карыстаючыся магчымасцямі сродкаў масавай інфармацыі, прапагандуюць у народ антымараль.

— Што такое антымараль, і дзе яе крытэрыі?

— Крытэрыі ўсе ў Бібліі, даражэнькая. А паколькі яе мала хто чытае, то і крытэрыяў дабра і зла ў народа нямашака. Таму і замбіруецца ён усялякімі злаподлымі серыяламі, дзе ўсё круціцца вакол таго, хто з кім пераспаў і хто ад каго зацяжараў.

— А гэта немалаважна, — усміхнулася Паспелава.

— Табе ўсё жарцікі! А я сур’ёзна хачу гаварыць. — Нілыч дастаў рукі з кішэняў і стаў імі размахваць. — І сцвярджаю, што амаральны, разбэшчаны артыст значна небяспечнейшы для грамады, чымся нават таленавіты падлюга пісьменнік. Каб таго прачытаць, трэба прынамсі кніжку купіць ды патраціць на яе колькі гадзін запар. Кнігі не так замбіруюць, як тэлевізар і кінафільмы, бо на экране ўсё разжавана — адно развальвайся ў крэсле і атрымоўвай асалоду ад голых ног, ад гвалту, ад бесперастанных боек і страляніны.

— Нешта ты разышоўся, Лёня. Прыехаў адпачыць і сам сябе заводзіш. — Марына любоўна страсянула з яго шапкі снег, што пастаянна церусіўся на іх з ялін.

Раптам мастак знерухомеў і здзіўлена ўтаропіўся наперад.

— Глядзі, — крануўся ён Марынінага пляча і ўзмахнуў рукой перад сабою.

Спадарожніца падняла вочы і ўбачыла наперадзе, метрах у ста пяцідзесяці, лыжніка ў пунсовым спартыўным касцюме, што аддаляўся ад іх. Але ішоў ён неяк дзіўнавата: раз-пораз мяняў лыжню, пераскакваючы з уезджанай, што пралягала па цэнтры алеі, на старую разбітую, якая тулілася бліжэй да правых прысадаў і па якой зараз крочылі Леанід Нілыч з Марынаю. На галаве ў лыжніка была белая шапачка з пунсовым кутасікам, што гарэзна матляўся на бягу.

— Табе ён нікога не нагадвае? — спытаўся Пугач.

— Хто яго ведае… — задумалася Паспелава. — Можа, і нагадвае… Пэўна ж нехта з пасёлка.

— А табе не здаецца, што гэта сын мой, Сяргей? — зірнуў на яе Леанід Нілыч так, нібы сам не верыў у сказанае.

— Ды што за глупства! З якой радасці яму тут быць… — Марына пільней прыгледзелася да лыжніка, што, гэтак жа мяняючы лыжні, усё больш аддаляўся ад іх. — У яго што, ёсць такі спартыўны касцюм?

— Няма, здаецца… — Мастак знячэўлена глядзеў наперад. — І на лыжах я яго ўжо гадоў пяць не бачыў… І тым не менш — гэта мой сын. Лухта нейкая… Сярге-ей, гэй, Сяро-ога!!! — зыкнуў мастак і паскорыў крок, быццам намагаўся дагнаць імклівага лыжніка.

А той зусім не зрэагаваў на гэты крык а, узнімаючы снежны пыл, гнаў і гнаў наперад.

— У цябе ўжо трызненні пачынаюцца, Нілыч. — Марына трывожна зірнула на сябра. — Ды адкуль яму тут быць?

— Можа, сапраўды з глузду з’язджаю… — Леанід Пугач запусціў руку ў бараду і задумаўся.

— Гэта ўсё ад перанапругі. Працуеш замнога… — Марына ўзяла яго пад локаць.

— Слухай, але нас жа ніхто не абганяў? Ці мы не заўважылі за размовай?

— Здаецца, не абганяў.

— Дык як ён тады з’явіўся перад намі, не разумею. — Леанід Нілыч абярнуўся назад, абярнулася і Паспелава.

Доўгая прамая алея звужалася ў перспектыве, і пачатак яе скрываўся за навіслымі яловымі лапамі. Ззаду не было ні душы.

Калі яны зноў павярнуліся наперад, таямнічы лыжнік знік, хаця да лесу, куды ўпіралася алея, было яшчэ метраў трыста.

— Нейкая д’ябальшчына, — прашаптаў мастак і ў раздражненні збіў з найбліжэйшай яловай галіны снежную хмару.

— Ды што ты нервуешся па пусцяковінах! — супакойвала яго Марына. — Ну выскачыў нейкі лыжнік з бакавой сцяжынкі, а потым на бакавую ж сцяжынку завярнуў…

— А ты бачыла, як шчыльна пасаджаны тут дрэвы? Праз іх не праціснешся…

— Слухай, Нілыч, ты, відаць, дэтэктываў начытаўся. — Марына паспрабавала перавесці размову ў жартаўлівае рэчышча; хоць саму яе таксама здзівіла нечаканае з’яўленне і затым знікненне пунсовага лыжніка.

— Ладна, халера з ім. — Леанід Нілыч узяў сябе ў рукі. — Дык на чым мы спыніліся?

— Калі?

— Ну, пра што гаварылі, пакуль лыжніка не ўбачылі?

— А… Ды артыстаў ты чамусь бэсціў за амаральнасць…

— Ну з гэтым досыць: не вартыя яны таго, каб з-за іх спрачацца. Я вось што хацеў сказаць. Неяк быў у мяне кепскі настрой (сынок чарговы раз нахаміў па тэлефоне) і, каб адцягнуць увагу, уключыў я тэлевізар. Ішоў там хакей, а я да яго з дзяцінства нераўнадушны. Але нават хакей, мо ўпершыню за жыццё, мяне не развесяліў, а наўсперач, уразіў сваёй бязглуздасцю. Гляджу: бегаюць нейкія мужыкі, немаведама чаго апранутыя ў даспехі, каскі ды яшчэ і на каньках; штурхаюць адно аднаго, стукаюць клюшкамі па лёдзе, ганяюцца за чорнай кропкаю; прытым робяць гэта сур’ёзна, захоплена, страсна; і натоўп, што на трыбунах, раве-надрываецца. А я гляджу і думаю: навошта, для чаго ўсё гэта? І страшна зрабілася мне, Марына! Ад таго страшна, што адкрылася бессэнсоўнасць не хакея толькі, а ўсяго, наскрозь усяго жыцця — з яго здабываннем і спажываннем ежы, з яго гульнямі і палітыкай, з яго пачуццямі, паэзіяй, мастацтвам. І падступіў адчай… Потым, калі прайшла мая часовая дэпрэсія, я, канешне, уразумеў, што гэта з-за майго прыгнечанага стану было, што не хакей, не жыццё бязглуздыя, а толькі мой мозг няправільна іх успрымаў. Але камень, нейкі гнятлівы камень залёг у маім сэрцы з таго часу. І не дае спакою мне думка, што рэчаіснасць — гэта зман, падладжаны пад нашу свядомасць… Разумееш?

— Туманна, — прызналася Паспелава.

— Ну як бы табе сказаць, Марыся… — Мастак наморшчыў лоб і пагладзіў рукой бараду. — Гэта, у прынцыпе, адвечнае быційнае пытанне: навошта. Без яго і чалавек — не чалавек. Увесь прагрэс на ім грунтуецца, на гэтым “навошта”. І прыходзіць яно да нас, стукаецца ў нашы сэрцы неаднойчы. Але мы яго або не чуем, або не хочам, баімся яго пачуць. Таму што жыць, існаваць як біялагічны арганізм, значна прасцей, калі такое пытанне цябе не мучыць. Аднак назваўся чалавекам — адказвай. Я, можа, сябе і памятаю акурат з таго часу, калі пачаў задумвацца пра сэнс светабудовы… Але ніколі, ніколі так востра не паўставала перада мной гэтае “навошта”, як ва ўзгаданым выпадку, калі праглядаў хакей.

— Ну цяпер зразумела, куды ты хіліш, Леанід Нілыч, — усміхнулася Марына. — Я такое пытанне сабе тысячу разоў задавала, але не з мэтай падвергнуць сумневу значнасць сусвету, а з прычыны сваёй нямогласці перад яго таямніцамі, з багавейным трапятаннем, калі хочаш. А калі ўсё ж узнікае збродлівая думка пра бязглуздасць светабудовы, то яе трэба гнаць у тры шыі. Яна ад нячысціка.

— Гэта так… — Нілыч задумліва глядзеў перад сабой. — Але рэч у тым, што чалавек гатовы абазваць бессэнсоўным усё навокал, апроч самога сябе. Ва ўсім расчаруецца: у каханні і сяброўстве, у дзяржаўнай і прыроднай велічы; усё гатовы праклясці і знішчыць, — толькі пашкадуе ён сваё “я”. Бо гэта для яго — цэнтр сусвету, праз яго ён той сусвет бачыць, праз яго дазнаецца пра рэчы і душы. Сваё “я” — гэта святое для чалавека. Без “я” няма для яго нічога. І тут парадокс: абвяргаючы значнасць жыцця, чалавек непазбежна ўтыркаецца ў сябе, у сваё найдаражэйшае “я”, аспрэчыць значнасць якога ён аніяк не насмеліцца. Разумееш?

— Ты хочаш сказаць, што, не аспрэчыўшы сваё “я”, чалавек не можа канчаткова расчаравацца ў рэчаіснасці?

— Прыкладна так. У гэтым парадоксе палягае і сэнс існавання. Гэта ахоўны механізм светабудовы. Таму што кожны беззапаветна любіць сябе, а паколькі ён ёсць цаглінкай светабудовы, то ёй нічога не пагражае, і адвечнае пытанне “навошта” ў рэшце рэшт прыводзіць нас не да адчаю, а спараджае творчую энергію. Кожны ж з нас крыху бог, або маленькі бог, прынамсі так пра сябе думае. А Бог ёсць усёабдымная, бясконцая, несупынная творчасць.

— Хвацка сказана, — жартаўліва зірнула на мастака Марына. — Яшчэ так пашпацыруем колькі разоў, і філасофскі трактат атрымаецца.

— А вось цяпер жарты ўбок, Марына, — апалым голасам прамовіў Леанід Нілыч і паказаў рукой на лыжню: ад яе аддзяляўся новы лыжны след, збочваў у сумёты і скрываўся пад навіслым яловым веццем. — Акурат тут ён павярнуў.

— Ну і Бог з ім. — Паспелава ўбачыла, як хваравіта збляднеў твар яе спадарожніка. — Што ты на ім зацыкліўся!

— А табе не здаецца дзіўным, што чалавек кідае ўезджаны шлях, збочвае на цалік і прэцца на калючыя елкі? — утаропіўся на яе мастак. — Давай сходзім паглядзім.

— Яшчэ чаго! Каб набраць поўныя чаравікі снегу?

— Ну тады пачакай. — Леанід Нілыч рашуча ступіў на свежы лыжны след і адразу ўгруз па калені.

— Во ненармальны! Як дзіцё, дый годзе… Нілыч!

Але мастак ужо прабраўся скрозь гурбы да строю елак.

— Дзіўна, — крычаў ён Марыне, — тут у адным месцы снег на метр не даходзіць да голля, і след акурат у гэтую арку пранырвае. — Нілыч нагнуўся, запыхкаў і папёрся пад елкі.

Паспелава разгублена назірала за яго дзеяннямі.

Леанід Пугач вярнуўся толькі хвілін праз дзесяць, Марына ўжо ўсур’ёз хвалявалася і колькі разоў яму безвынікова гукала. Прычым вылез не з таго месца, дзе знік, а метрах у дзесяці наперадзе. Быў ён расчырванелы, задыханы і раздражнёны; на ўскалмачанай барадзе ляжаў снежны пыл, штаны і кажух былі белыя.

— Нічога не разумею, — развёў ён рукамі, падыходзячы да Марыны. — Метраў пяцьдзесят правалокся па следзе… там куп’ё адно, шчыльны падлесак, у некаторых месцах гурбы па грудзі, а след па іх — хоць бы хны… Нейкая д’ябальшчына.

— Як дзіцё, далібог, Нілыч, — дакорліва глядзела на яго Паспелава.

— Ат, ладна… — з прыкрасцю матнуў галавой мастак і пачаў абабіваць з вопраткі снежны бісер; Марына яму памагала.

Неўзабаве яны зноў рушылі наперад. Лес віднеўся ў канцы алеі.

Спачатку ішлі моўчкі, затым Леанід Нілыч загаварыў:

— Дык вось, Марына, я не сказаў галоўнага. А іменна, што пасля таго выпадку з хакеем, калі адкрылася мне бессэнсоўнасць жыцця, упёрся я ў сваю бясцэнную асобу і, як заўсёды бывае, пачаў яе ўсяляк апраўдваць. Маўляў, усё лухта, акрамя майго любімага занятку — малявання. Бо мастак, разважаў я, спасцігае таямніцы прыроды і дзеліцца гэтым з людзьмі, ён ідзе наперадзе чалавецтва… Словам, панёс і панёс я падобную несусвеціцу. І тут нібы па галаве мяне шчоўкнулі: я толькі адкрываю ўжо існыя таямніцы, якіх, магчыма, незлічоная колькасць. А хто іх стварыў?! Хто стварыў гэтае неба, гэты цудоўны лес, — ён паказаў на сасновы бор, да якога заставалася метраў сто пяцьдзесят, — гэты снег, які чамусьці халодны?.. Не кажучы ўжо пра тое, што мы з табой, Марына, складанейшыя за самыя сучасныя кампутары і механізмы, прычым непараўнальна складанейшыя! Стоп, сказаў тады я сабе! Ты што, гэтага не ведаў? Ведаў, адказваю, але за ачмурэннем ад навуковага прагрэсу, ад захаплення сваёй творчасцю, ад эгаізму самаўзвелічэння забыўся я, небарака, што сам створаны з праху, што ў любую секунду магу зноў у той прах перайсці. І я, гэты хадзячы прах і разам з тым найскладанейшая істота сусвету, насмельваюся падвяргаць сумневу асэнсаванасць быцця! Хіба можа зраўняцца мая вартая жалю мазня на палотнах з гэтымі ялінамі, што вырастаюць з маленькіх зярнятаў, або з небам і сонцам, дзякуючы якім я жыву? Як ніколі праяснілася тады мне мая нікчэмнасць, Марына, і не толькі мая, а ўсёй плоймы вучоных, філосафаў, паэтаў і раманістаў, што ўяўляюць сябе выкшталцонымі творцамі, уладарамі над прыродай і чалавечымі душамі. Мы ж, слепакі, толькі карыстаемся маленькай долькай прыродных сілаў, а думаем, што з’яўляемся вялікімі творцамі! А колькі ад нас скрыта, колькі мы не спазналі і, можа, ніколі не спазнаем з прычыны нашага непамернага гонару…

— Але пачакай, Нілыч, — уступіла ў размову Паспелава. — Творчасць, наколькі я разумею, гэта заўсёды захапленне перад Усявышнім. Калі яна нармальная творчасць… Большасць карцін Рафаэля, Мікеланджэла — на евангельскія сюжэты. Творчасць Дастаеўскага…

— Э-э-э, — балесна зморшчыўся Пугач. — А колькі бязбожнікаў было паміж Мікеланджэла і Дастаеўскім! Колькі пастаўлена пахабных драм і камедый, колькі напісана раманаў і паэм, дзе апяваюцца адно міжпалавыя стасункі, а чалавек падаецца гэткім пыхлівым героем, расчараваным у жыцці эгаістам, якому нудна жыць без вайны, кахання, гульні ў карты. Пракляты байранізм! Ледзьве не на паўтысячы гадоў творцы на Бога забыліся. Успомнілі пры канцы дзевятнаццатага стагоддзя, у Расеі, ды позна — камунізм наваліўся, усё спляжыў. Толькі цяпер нейкія пробліскі пабожнасці паяўляюцца. І тое — асцярожненькія такія, кволыя. Бо нямодна зараз інтэлігентнаму чалавеку ў Бога верыць, прынамсі выказваць гэта ў сваёй творчасці. Рэлігія абмяжоўвае свабоду самавыяўлення, крычаць гэтыя вашывыя інтэлігенты. Самавыявіцца ім дай ды падай! Бачылі мы такіх самавыразнікаў… — сярдзіта бурчаў мастак. — Толькі яны пра адно забываюцца, што сусвету на іх самавыяўленне начхаць, ён і без іх пражыве. А не пражыве ён без хрысціянскай маралі, без якой гэтыя супертворцы патрапяць у чарговы ГУЛаг і там жыўцом пазгніваюць…

— Дарэмна ты так распаляешся, Лёня. — Яны не заўважылі, як дайшлі да канца алеі, павярнулі і рухаліся назад. — Калі ўявіць, што Космас мае разумны пачатак, то чалавецтва ёсць увасабленнем гэтага розуму ў плоці. Я дык мяркую, што чалавек творчы надзвычай каштоўны хаця б таму, што ён з’яўляецца носьбітам ведаў пра веліч светабудовы і перадае свой досвед нашчадкам… Птушкі ж і дрэвы далей за сябе не глядзяць, а Космасу важна, каб хтосьці разумна яго ацэньваў. Ці не так?

— Прыгожая казка, — скептычна хмыкнуў мастак. — Але рэальнасць паказвае тое, што празмерны розум, калі ён не грунтуецца на рэлігійнай маралі, як правіла спараджае празмерныя беды — як для носьбіта таго розуму, гэтак і для людзей, што з ім дачыняюцца… Творцы, а артысты найперш, уявілі сабе, што ім усё дазволена, раз яны такія адораныя. Заўваж: адораныя! Нехта ж іх адарыў! Але яны нават гэтага не заўважаюць і галосяць са сваіх сцэн, карцін і кніжак: я вялікі, любуйцеся мной і цаніце! я геній, я першапраходнік, я вас павяду!.. Як абрыдла мне гэтыя шматстайныя “я” слухаць… Цяпер ужо лічыцца за благі тон публічна сказаць, што я захапляюся творчасцю Талстога ці Салжаніцына — засмяюць, гідліва скрывяцца твае крытыкі. Цяпер модна ўсхваляць Маркеса, Борхеса, якія, па адной прыродзе сваёй, не могуць быць блізкія беларусу ці рускаму. Бо гэта людзі іншай культуры, іншага менталітэту, іншых задач, калі хочаш. Як незразумелы славяніну бразільскі карнавал, гэтак незразумелая яму і творчасць паўднёвых пісьменнікаў. І гэта нармальна. Трэба спярша сябе спазнаваць навучыцца, сябе палюбіць, тады мо і другія народы палюбіш…

Нілыч замоўк і сярдзіта мясіў нагамі снег.

— Іншы раз, — зноў загаварыў ён раздражнёным голасам, — проста свярбіць выцягнуць нейкага фанабэрлівага прамоўцу з трыбуны за шыварат ды колькі разоў цюкнуць галавой аб сцяну, каб выбіць з яго самалюбнае ачмурэнне, каб прымусіць цвяроза сябе ацаніць. А то развялося настаўнікаў чалавецтва! Разумнікі… чортава вымя. — Хмура памаўчаўшы, ён дадаў: — Сапраўдная творчасць, ды наогул стваральная дзейнасць, Марына, не могуць пачынацца іначай, як з усведамлення ўласнай мізэрнасці, з пакаяння. І яшчэ важна, надзвычай важна ведаць наступнае: мастацкая творчасць ніколькі не вышэйшая за любую іншую ў прыродзе. Цякуць вясной раўчукі, змываюць снег, наталяюць глебу, арэ селянін зямлю, рубіць цясляр хату — усё гэта патрэбная, неабходная, жыццёва важная творчасць!

…Перад дачным пасёлкам Леанід Нілыч як бы выдыхся, замаўчаў, і па вуліцы яны ішлі ў казачнай марознай бязмоўнасці. Было гадзін дзесяць раніцы. Засмужанае сонца палівала мяккай барвай аснежаныя і ад таго нязграбныя домікі, вялізныя сумёты ўздоўж агароджаў, чэзла бліскала на ўзорыстых шыбах і заінелых дрэвах. Пасёлак, такі жывы ўлетку, цяпер амаль не падаваў прыкмет жыцця, толькі над трыма комінамі віўся слабы дымок.

Калі праміналі адзін з дамоў, мастак спыніўся, агледзеў двор і сумна сказаў:

— Дзіўная ўсё-ткі штука — жыццё… Вось ужо другі раз прыязджаю сюды, бачу, што гэты дом пустуе, і мне ніякавата… Тут жа стары скульптар зімой і летам жыве. Дзівак, сышоў з сям’і, самотнічае. Я з ім амаль незнаёмы: прывітаемся кіўкамі, і ўсё. Адно ведаю — Генам яго завуць…

— Я памятаю яго. Такі хударлявы, з сівой барадой… Яшчэ заўжды ў целагрэйцы заношанай ходзіць.

— Во-во. Калі ні прыедзеш — у мароз, завею, хлюпоту, — ведаеш, што Генка тут, і цяплей робіцца на душы… не адзін ты, значыць, пасярод лесу. А зараз пусты яго двор, нячышчаны, і непакоюся я за яго, як за блізкага чалавека. Як жа ўсё звязана на зямлі…

Яны яшчэ крыху пастаялі перад безжыццёвай хацінай скульптара, памеркавалі ды рушылі да свайго доміка, да якога цяпер было зусім недалёка.

16

Панядзелак выдаўся для Аркадзя Рыгоравіча Бабаеўскага днём турботным. Праўда, ранішняя рэпетыцыя прайшла без асаблівых збояў. Былі невялічкія хібы ў ігры некаторых акцёраў, але іх можна прызнаць неістотнымі.

Аркадзь Рыгоравіч зайшоў у свой кабінет з думкамі пра вячэрні спектакль. Гэтая пастаноўка была яго козырам, ішла яна толькі чатыры разы і заўсёды з вялікім поспехам. Хваліў і міністр культуры, які быў на прэм’еры. Адно азмрочвала сённяшні добры настрой: на пятнічнай рэпетыцыі гэтага спектакля адбыўся непрыемны эксцэс, і віноўнікам яго з’явіўся ўсё той жа Сяргей Пугач.

Ізноў заеўся з ім Аркадзь Рыгоравіч, не стрываў. Здалося галоўнаму рэжысёру, што адцягвае Пугач увагу патэнцыйных гледачоў сваёй малазначнай роляй і што робіць гэта наўмысна. Неяк тушавалася ў адным эпізодзе Таня Зарэмба: хоць стаяла на пярэднім плане і гаварыла пераважна яна, але падалося Бабаеўскаму, што не вельмі пераканаўча, не так, як ён задумаў, гэта рабіла. А віной таму — ненавісны Пугач, які занадта кідка дзейнічаў на заднім плане.

З гарачкі, толкам не разабраўшыся, Бабаеўскі выскачыў на сцэну з крыкам “Не так! Ну не так жа!”, стаў махаць рукамі, бязладна тлумачыць, збіўся і ў рэшце рэшт проста аблаяў Сяргея Пугача, прыгразіў зняць з ролі за самавольства. І тут, што самае прыкрае, падляцела да яго гэтая ганарліўка Дробаш, уступілася за Пугача і нагаварыла Аркадзю Рыгоравічу многа дзёрзкіх і крыўдных слоў. А ён, нечакана для сябе, адчуў, што не толькі не можа яе абарваць, паставіць на месца, але і ўсур’ёз запярэчыць баіцца. Бо пакрыёма апасаецца, што пакіне Людка Дробаш яго тэатр, а на ёй усе паспяховыя пастаноўкі сезона трымаюцца. Гэта трэба прызнаць. Даўно падазрае Бабаеўскі, што Дробаш адно зачэпку шукае, каб з ім развітацца і перайсці на больш выгаднае, грашавітае месца.

Змаўчаў тады Рыгоравіч, утаймаваў свой нораў. Але крыўда і неспатоленая злосць на Людку тачылі яго ў выхадныя дні, і рашыў дырэктар, паколькі не можа цяпер нічога парабіць з Людкай, адыграцца на Сяргеі. А іменна прыдзірліва сачыць у панядзелак за памянёным эпізодам спектакля і, калі зноў згледзіць якое самавольства з Пугачовага боку, даць яму прачуханца на ўсю поўніцу, афіцыйным загадам зняць з ролі.

Бабаеўскі якраз разважаў над пятнічным выпадкам, калі ў яго кабінет прыцёгся народны артыст Алесь Дамаронак і, як аказалася, не па справе, а з мэтай пажаліцца на свае сямейныя нягоды. Па-старэчы плаксівым, занудлівым голасам ён цалюткую гадзіну скардзіўся, што замучыла яго шалапутная дачка са сваім гуляшчым, запойным палюбоўнікам, што няма яму, Дамаронку, жыцця і хоць з дому ад гэтых людажэраў збягай… Дваццаціпяцігадовая дачка яго, аказваецца, бяспамятна закахаўшыся ў нейкага прыгажуна, уадначас кінула мужа, з якім няблага пражыла пяць гадоў у яго кватэры, і прывяла новага сябрука да састарэлых бацькоў. Што паробіш, давялося сяліць іх у адным з трох пакояў і, як неўзабаве выяснілася, карміць ды ўсяляк абслугоўваць. Бо наваяўлены палюбоўнік — тыповы альфонс, што жывіцца каханнем палкіх і бязмозгіх паненак, а такой і была дачка Алеся Яўхімавіча Дамаронка. Прыгажун не зарабляў ні капейкі, а тым не менш хадзіў па іх кватэры гогалем, спаў да паўдня, жор ад пуза ды яшчэ ўхітраўся вечарамі дзесьці прападаць і з’яўляцца п’яным. Ад чаго ў іхняй кватэры праз дзень адбываліся душараздзіральныя скандалы, якія наладжвала свайму сужыцелю раўнівая сяброўка — дачка Алеся Яўхімавіча…

Усё гэта, раз-пораз смаркаючыся ў нячыстую насоўку, надрыўна расказваў Бабаеўскаму няшчасны бацька. Аркадзь Рыгоравіч хмура падтакваў, гаварыў няскладныя спачувальныя словы і з яўным нецярпеннем пазіраў на наручны гадзіннік; пры гэтым дэманстратыўна паднімаў кісць да ўзроўню твару і адводзіў рукаво пінжака. Нарэшце дырэктар змогся цярпець слязлівыя нараканні старога і, папрасіўшы прабачэння, сказаў, што яму трэба схадзіць да дэкаратараў. З кабінета яны выйшлі разам. Да дэкаратараў Бабаеўскі не хадзіў, а счакаў за рагом калідора, пакуль дакучлівы Дамаронак збочыць на лесвіцу, подбегам вярнуўся назад і запёрся на ключ.

Аднак не паспеў Бабаеўскі сабрацца з думкамі, як знізу патэлефанавалі і далажылі, што яго прыёму дамагаецца Генадзь Халапук — драматург, які з незапомных часоў супрацоўнічае з іх тэатрам. Прыйшлося прапусціць, прыняць, выслухаць.

Сямідзесяцігадовы Генадзь Пятровіч прыйшоў даведацца, ці чытаў галоўны рэжысёр яго п’есу, пачуць канчатковы вердыкт. Калісьці, гадоў дваццаць таму, п’есы Генадзя Пятровіча з поспехам ішлі на сцэнах рэспублікі. Халапук быў тады дужа папулярны. Але з цягам часу, як пабляк і зблажэў колісь высокі прыгажун Генадзь Пятровіч, гэтак жа пабляклі і паступова страцілі мастацкія вартасці яго творы. Усё цяжэй станавілася прабіваць іх на сцэну Халапуку, усё больш супраціўляліся і крывіліся рэжысёры, часцей прасілі дарабіць ці наогул перайначыць некаторыя эпізоды. Дапамагала слыннае імя драматурга. Але і яно не выратоўвала гаротнага Генадзя Пятровіча апошнія пяць гадоў, цягам якіх ён здолеў прапіхнуць у сталіцы толькі адну п’есу; дый тая пратрымалася на афішах нядоўга. Халапук, які прызвычаіўся жыць раскошна і прывучыў да таго дзве свае сям’і са шматлікімі дзецьмі і ўнукамі, балюча перажываў гэты факт. З зайздросным юначым імпэтам ён працягваў асаджваць тэатры сталіцы ў спадзеве быць зразуметым, пастаўленым і зноў праслаўленым, як ён прывык. Ён унушаў сабе, што гэта часовыя няўдачы, што ён перажыве творчы крызіс і тады… Нібы забываўся Генадзь Пятровіч, што не трыццаць, не сорак і нават не пяцьдзесят яму гадоў, а ўсе семдзесят, і што гэта не творчы крызіс зусім, а неадхільная, балесная і бурклівая старасць. Ён безнадзейна адстаў ад сучаснасці, жыў застарэлымі хімерамі і догмамі і не толькі не хацеў, а папросту не мог успрымаць цяперашняе феерычнае жыццё такім, як яно ёсць. А публіка, што прагнула новага і незвычайнага, у сваю чаргу не магла ўспрымаць яго п’есы, нават калі б яны былі паспяхова пастаўлены. Але п’есы, можа на карысць састарэламу драматургу, ніхто не ставіў, тым самым міжволі захоўваючы яму добрае імя. Чаго ніяк не хацеў зразумець Генадзь Пятровіч, які з надыходам творчага старэння не страціў ахвоты пісаць і, што самае прыкрае, прапаноўваць свае творы ў тэатры.

Вось і зараз ён ставіў у няёмкае становішча Бабаеўскага сваім прыходам, змушаў таго крывадушнічаць і падбіраць гладзенькія, супакойлівыя, някрыўдныя фразы, каб пераканаць упартага драматурга прапанаваць сваю п’есу ў іншы тэатр. Хаця ведаў Аркадзь Рыгоравч, што калі і возьмуць гэты твор для пастаноўкі, то ніяк не ў сталіцы, а ў нейкім замшэлым правінцыйным тэатрыку. Ганарары ж там такія, што Халапуку не тое што на шматлікіх сыноў, дачок і ўнукаў, — сабе на кефір не хопіць.

Яшчэ два тыдні таму, калі Генадзь Пятровіч урачыста і адначасова з ліслівым выразам твару ўручыў Бабаеўскаму рукапіс, той, мякка кажучы, не ўзрадаваўся. Калі ж прачытаў першыя пяць старонак, то ўжо быў адназначна ўпэўнены, што п’еса не пойдзе ні пад якім выглядам. Але зважаючы на слыннае імя драматурга, ён мусіў прагледзець п’есу дарэшты, хоць у кожным абзацы так і карцела закрычаць станіслаўскае “Не веру!” і адрынуць рукапіс прэч.

Гэта быў зацёрты, збіты, заезджаны сюжэт сямідзесятых гадоў, гэта была ненатуральная, прыгладжаная і прылагоджаная, мёртвая мова. Коратка: у добрапрыстойнай сям’і расце сын-аболтус, які насміхаецца з бацькоўскай старамоднасці, адстойвае свабоду мыслення, паводзінаў і кахання; у выніку ён знюхваецца з дрэннай кампаніяй, прызвычайваецца да алкаголю і брудных дзевак і трапляе ў турму за рабунак; кульмінацыяй аўтар лічыць сцэну ў судзе, дзе бацька бярэ слова, чытае мараль свайму сыну і ледзьве не адракаецца ад яго; канец. Бацька ў прамове нагэтулькі не па-хрысціянску злосны і непрыхільны, настолькі не адпавядае свайму ж, выведзенаму папярэдне, характару, што збянтэжыў бы нават цяперашнюю, звыклую да любых паваротаў, публіку і дакладна б праваліў п’есу… каб яна і была пастаўлена. Але ставіць яе Аркадзь Рыгоравіч не збіраўся і не менш як гадзіну пераконваў Халапука паспрабаваць яе аднесці… і называў шэраг сталічных рэжысёраў, якім, ён упэўнены, п’еса спадабаецца. На пытанне засмучанага і пакрыўджанага Генадзя Пятровіча, чаму не бярэцца за пастаноўку сам Бабаеўскі, Рыгоравіч глядзеў убок і пачынаў расплывістыя разважанні пра загрузку матэрыялам, пра дзікунскія густы сучаснай публікі ды пра кепскі продаж білетаў.

Але і выправадзіўшы Халапука, не займеў дырэктар тэатра “Кіцеж” спакою. Літаральна праз дзесяць хвілін раздаўся тэлефонны званок ад Барыса Дымшыца, прадзюсэра серыяла, у якім мерылася здымацца Таня Зарэмба. Звесткі ад Дымшыца былі сумныя: адзін вераломны спонсар у апошні момант адмовіўся ад свайго саўдзелу ў здымках, і яны адсоўваюцца з канца студзеня на няпэўны тэрмін. Прычым аб’явіў пра гэты зрыў Барыс нейкім несур’ёзным, гуллівым тонам, што асабліва ўсердзіла Бабаеўскага. Ён ведаў, што Зарэмба пячонкі яму за гэта ад’есць.

Аркадзь Рыгоравіч доўга думаў, як мякчэй паведаміць Таньцы непрыемную навіну, аднак не дакеміў нічога лепшага, як заявіцца ў яе грымёрку перад спектаклем. Развар’яваная зрывам здымак палюбоўніца нагаварыла яму процьму несправядлівых і абразлівых слоў. Выгнала вон.

Засмучаны Бабаеўскі наважыў быў выйсці ў прылеглы сквер, супакоіцца на свежым паветры. Дырэктар нават выбраўся на ганак, як па мабільніку яго дастаў адміністратар Валадзько, як заўсёды — па неадкладнай справе. Прыйшлося шыбаваць назад у свой кабінет ды з паўгадзіны ваяваць з адміністратарам па тэлефоне; трымаючы перад вачыма дакументы, даказваць яму сваю праўду.

Аркадзь Рыгоравіч гэтак расхваляваўся за спрэчкай з уедлівым Валадзьком, што мусіў затым выпіць паўчаркі лячэбнага каньяку і дзесяць хвілін праседзець у крэсле, падлічваючы пульс. Удары сэрца былі нядобрыя, збівістыя.

А яшчэ нагадаў пра сябе голад: за справамі ён так і не паабедаў, як прывык, у рэстаране насупраць. Давялося спусціцца ў буфет, каб чагосьці перакусіць. І нахабства! — там нават яго любімага кефіру не аказалася. Задаволіўся рэдзенькім малаком з булачкамі. Бо кава, што мелася ў продажы, магла выклікаць сэрцабіццё і раздражненне, а на спектаклі трэба быць спакойным.

Дырэктар умяў у пустым буфеце штук пяць булачак з дзвюма шклянкамі малака і падняўся наверх. Тут жа, нібы чакаючы свайго гаспадара, затрашчаў тэлефон. За прарэзлівым, вярэдлівым званком Аркадзь Рыгоравіч западозрыў новую нервовую размову і таму не падняў трубку. Але нехта з упартасцю яго дамагаўся і званіў не перастаючы. Бабаеўскі чарговы раз памянуў нядобрым словам сакратарку Ніну, што была на бальнічным і тым самым змушала яго самога адказваць на шматлікія званкі, чартыхнуўся і выскачыў з кабінета. Да спектакля яшчэ было далекавата і ён рашыў, каб усё ж супакоіцца, выйсці ў сквер і пахадзіць па набярэжнай. Дакучлівы мабільнік пакінуў у вахцёра.

Але ў скверы Бабаеўскі напаткаў знаёмага крытыка, які ўзахлёб, назойліва стаў распавядаць пра новую пастаноўку ў суседнім драмтэатры, на якой ён учора быў. Крытык занадта хваліў галоўнага рэжысёра спектакля, не ведаючы, што Аркадзь Рыгоравіч яго недалюблівае і крыху, зусім трошкі, раўнуе да яго славы і паспяховасці.

Адным словам, прагулка не ўзняла Бабаеўскаму настрою.

Аднак у свой кабінет Аркадзь Рыгоравіч вярнуўся расчырванелы ад студзеньскага марозіку, з нармалізаваным дыханнем і пульсам. Ён сеў і ўзнавіў у памяці вузлавыя моманты будучага спектакля, унутрана адзначыў сілу і выкшталцонасць некаторых сцэн; уявіў апладысменты гледачоў, убачыў нават сябе ў пачэснай ложы — самавітага, у бездакорным касцюме і гальштуку, у атачэнні высокапастаўленых гасцей… Зрэшты, сур’ёзных гасцей сёння не прадбачылася. Але гэта да лепшага — можна расслабіцца і атрымаць эстэтычную асалоду ад самога дзейства, пільна прасачыць за ігрой акцёраў і на заўтрашняй рэпетыцыі ўнесці сякія-такія папраўкі. Гэта, трэба прызнаць, неабходная рэч. Бо спектакль малады, як след не абкатаны і некаторыя шурпатасці, безумоўна, будуць час ад часу выяўляцца. Важна іх заўважыць самому і неадкладна выправіць, пакуль не раскрычаліся ў газетах тэатральныя крытыкі. Бабаеўскі ведаў, што некаторыя нядобразычліўцы проста палююць за яго пастаноўкамі, вышукваюць слабыя месцы. Трэба быць уважлівым.

Да спектакля заставалася з паўгадзіны. Па сваёй даўняй завядзёнцы, у гэты час Рыгоравіч ужо не заходзіў за кулісы — за парадкам сачылі памочнікі і дакладвалі яму па тэлефоне. Вось нядаўна патэлефанавалі, супакоілі, сказалі, што ўсё на мазі. Добра. Сам жа ён не будзе дарма нервавацца, а з’явіцца ў ложы толькі пасля другога званка.

17

Без пяці хвілін сем Аркадзь Рыгоравіч апошні раз падышоў да люстэрка, паправіў гальштук, зняў парушынку з пляча, праверыў, ці няма парэзаў на твары пасля галення, і накіраваўся да выхадных дзвярэй. Ён крутануў барабан унутранага замка і таргануў дзверы за ручку. Але дзверы не паддаваліся. Азадачаны гэтым, Бабаеўскі апусціў правую руку, якую быў падняў да пераключальніка святла, і ўсю ўвагу засяродзіў на дзвярным замку. “Заеў, пракляты! — варухнулася ў галаве прыкрая думка. — Слесара павесіць мала…” Рыгоравіч узяўся за барабан, каб яшчэ яго пракруціць, але хутка выяснілася, што справа тут не ў верхнім замку. Дзверы не пускала нешта іншае. І гэтым іншым быў ніжні замок, які дырэктар, на сваю бяду, загадаў нядаўна ўрэзаць. Бабаеўскі прысеў і ясна разгледзеў у шчыліне між дзярным шчытом і вушаком стальны язычок. Што за чартаўшчына! Аркадзь Рыгоравіч не запіраў гэты замок.

Брыдка, па-люмпенску вылаяўшыся, дырэктар дастаў з кішэні штаноў звязку ключоў, хутка знайшоў патрэбны і ткнуў яго ў шчыліну. Тут ён адчуў, як пахаладзелі шчокі, а ў нагах з’явілася здрадніцкая кволасць: ключ не пралазіў! Праўдзівей, пралазіў, але толькі на адну чвэрць. Яму нешта замінала.

Бабаеўскі дрыготкай рукой запаліў сярнічку і паднёс да шчыліны. Яна не прасвечвалася наскрозь. А гэта выдавала на тое, што з супрацьлеглага боку ў шчыліну ўстаўлены яшчэ адзін ключ. Праклён! Рыгоравіч уміг абнядужаў і апусціўся на кукішкі. І тут, нібы здзекуючыся з яго, у дынаміку над галавой раздалася пералівістая трэль апошняга званка. Спектакль пачынаўся. Гэтая гарэзная трэль вывела дырэктара з імгненнай разгубленасці. Ён ускочыў і шалёна замалаціў кулакамі ў дзверы. Але яны, па загадзе самога ж Бабаеўскага, былі абабіты з абодвух бакоў таўшчэзным слоем дэрмаціну. Гукі ўдараў амаль не пранікалі ў калідор. Скеміўшы гэта, вязень усчаў грукаць рукамі, а затым нагамі па вушаку. Аднак вынікам было толькі тое, што ён рассадзіў да крыві два пальцы. Ніхто не адгукаўся на яго покліч.

Нямы, бяссільны адчай авалодаў Аркадзем Рыгоравічам. Ён зароў, як паранены леў, і мітусліва забегаў па пакоі. Падскочыў да аднаго, да другога акна, затым шарахнуўся да рабочага стала і, нарэшце, яго азарыла выратавальная думка: тэлефон! Тэлефон… Як жа ён, стары ёлуп, адразу не здагадаўся! Зараз Рыгорыч пазвоніць вахцёрам, а тады… Тады ўжо ён разбярэцца, хто засунуў ключ з таго боку. Ён навядзе ў гэтым прытоне парадак…

О, Божа! Тэлефон, гэтае апошняе яго спадзяванне, маўчаў. Бабаеўскі раз’юшана бразгаў гашэткай, намагаючыся выціснуць з апарата гудкі, але трубка не ажывала. Дык вось хрэн вам: мабільнік! Ён ухмыльнуўся і паказаў дулю ў бок дзвярэй. І адразу ж, як апошні акорд гэтай драмы, успомніў няшчасны дырэктар, што няма пры ім і мабільніка, гэтай танюткай нітачкі, што звязала б яго са знешнім светам. Бо ўласнаручна, ратуючыся ад дакучлівых званкоў, аддаў яго вахцёру. Гэта была неймаверная, дзікая насмешка лёсу. Але ў нерэальным спадзеве на цуд Бабаеўскі яшчэ хвілін пяць ляпаў па ўсіх кішэнях касцюма, затым абшукаў кабінет. Марна.

Знясілены і ашаломлены, дацёгся дырэктар да акна. Неба было цёмнае, бяззоркавае. З трэцяга паверха адкрываўся прывабны вячэрні краявід: віднеліся асветленыя ліхтарамі дарожкі сквера, пустэльныя лавачкі; аснежаныя зграбныя яліны маляўніча зіхацелі ў штучным святле. Правей выцягнулася набярэжная з заваленым гурбамі парапетам, з лесвіцай, што вяла да самай вады. Дакладней, не да вады, а да лёду, які тоўстым слоем ужо другі месяц пакрываў раку. Там-сям прагульваліся асобныя людзі, пары.

На міг узнікла думка ўзабрацца на падваконне, адкрыць фортку і гукнуць кагосьці на дапамогу. Але тут жа ўявілася, як недарэчна будзе выглядаць ён у праёме акна, як сарве голас, пакуль хоць нехта зверне на яго ўвагу, як збівіста будзе тлумачыць Аркадзь Рыгоравіч, што яму трэба. А калі раптам хто выкліча міліцыю, то назаўтра ён стане пасмешышчам для ўсяго горада, газеты запярэсцяць загалоўкамі тыпу: “Зняволены дырэктар”, “Змова ў тэатры “Кіцеж”, “Хто замкнуў Бабаеўскага?” і падобнымі. Ну не, дудкі! Не дачакаюцца. Не такі ён дурань, каб даваць пажыву зласліўцам. Бабаеўскі гатовы хоць ноч тут праседзець. Тым болей што, упэўнены, ужо ў антракце нехта сюды прыбяжыць — абавязкова ж заўважаць яго адсутнасць. І тут, дзіўна што толькі зараз, узгадалася, што ад ніжняга замка маюцца ўсяго тры экзэмпляры ключоў: адзін у яго, другі на шчыце ў вахцёра, трэці ў Танькі Зарэмбы. Значыць, гэта вахцёр, стары хрэн, вінаваты! “Звольню, заўтра ж звольню шалудзівую псіну!” — Аркадзь Рыгоравіч выцяў кулаком падваконне і войкнуў: ён збіў кісць яшчэ раней, аб вушак, калі клікаў падмогу.

Як сабака, залізваючы пабітае месца, ён вярнуўся да стала і зноў узяў трубку. Не, тэлефон безнадзейна маўчаў. Бабаеўскі карпатліва даследаваў шнур, які ішоў па плінтусе, вушаку і пранікаў у маленечкую адтуліну. Шнур анідзе не быў перарэзаны ці пашкоджаны.

За доўгія гады сядзення ў гэтым кабінеце тэлефон псаваўся толькі пару разоў. І трэба ж надарыцца такому подламу супадзенню: замок, тэлефон, пачатак спектакля… “Супадзенне? — трывожна і разам з тым злосна падумаў Бабаеўскі. — А ці супадзенне гэта?” Няўжо нехта насмеліўся з яго пасмяяцца, паздзекавацца? Калі так, то гэты нехта пашкадуе, што нарадзіўся на свет! Твар Бабаеўскага сказіла лютая грымаса.

Але зараз не час злоснічаць. Трэба кумекаць, як выбрацца. Аркадзь Рыгоравіч грузна апусціўся ў мяккае крэсла, стаў разважаць. Аднак у галаву, як на грэх, прыходзілі не выратавальныя думкі, а ўсялякая брыдота з прамінулага жыцця, пра што не задумваешся ў віры паўсядзёншчыны. Прыгадалася нядаўняе выступленне ў прэсе яго сына Пашкі, малодшанькага. Гэты сапляк, за якім Аркадзь Рыгоравіч пялёнкі ад дзярма вымываў, якога непамерна ўсё жыццё песціў, цяпер абражае бацьку ў інтэрв’ю. Гаворыць, напрыклад, што для дырэктара драмтэатра каханне маладой і прыгожай асобы важнейшае, чым шлюбны доўг перад жонкай, чым лёс сыноў; што ён, Пашка, маўляў, разумее гэтую акалічнасць і не мае прэтэнзій да бацькі, раз ужо той так закахаўся. Словам, увесь тон таго артыкула наскрозь саркастычны, з’едлівы, абразлівы для Аркадзя Рыгоравіча. Балюча ўдарыў яго нашчадак… Гадзянё! “Пачакай, — суцяшаў сябе Бабаеўскі, — дапячэ цябе рэчаіснасць, прыйдзеш ты да мяне”. Уяўленне жвава намалявала карціну Рэмбрандта пра блуднага сына, на месца якога Рыгоравіч з асалодай паставіў Пашку.

Але такі прыемны расклад сапсавала новая згадка: таблеткі, якімі Аркадзь Рыгоравіч выпраўляў патэнцыю, аказаліся нікчэмнымі, не дапамаглі. Тры дні таму ён выказаў сваю незадаволенасць доктару, у гневе накрычаў на таго, і яны рассталіся. З таго часу Бабаеўскі звярнуўся да новага прыватнага лекара. Той, даведаўшыся пра лякарствы, якія раней прымаў кліент, абурыўся сваім калегам і абазваў яго шарлатанам; ён тэрмінова выпісаў Рыгоравічу новыя таблеткі, якія неадменна памогуць. А яшчэ рэкамендаваў пажылы самавіты ўрач басейн, лёгкія прабежкі ці, на благі канец, шпацыр на свежым паветры. Свежае паветра! Ух, як патрэбнае зараз Бабаеўскаму свежае паветра, замест агорклага кабінета, дзе ён зняволены па прыхамаці лёсу.

Дырэктар ускочыў з крэсла і падбег да акна. Усё той жа вечаровы краявід, той жа сквер, ліхтары, набярэжная. Адно людзей паменшала на дарожках, ды апускаецца пакрысе на дол марозная імгла…

Новы, мацнейшы прыступ страху разабраў Аркадзя Рыгоравіча: што як не прыйдзе да яго ніхто? А гэта зусім верагодна, паколькі на трэці паверх, дзе толькі службовыя памяшканні, пасля спектакля заходзяць рэдка, па выпадковых справах. Праўда, па інструкцыі павінен абыходзіць паверхі вартаўнік, але дырэктар ведае, як выконваюцца інструкцыі ў іхнім тэатры. Праклён! Але ж павінна быць выйсце…

І тут, азораны новай ідэяй, Рыгоравіч падбег да пераключальніка і пагасіў святло. Затым запаліў зноў. Так, ён будзе сігналізаваць на вуліцу ўключэннем і выключэннем люстры. Мірглівыя вокны, толькі два на ўсім паверсе, абавязкова прыцягнуць увагу прахожых. Нехта захоча разабрацца, даложыць вахцёру, і тады ён выратаваны! Каб так… А калі міліцыя, калі разгалошванне ў прэсе? Гэх, халера з імі, не гібець жа тут усю ноч. Будзе яшчэ недарэчней, калі яго знойдуць тут заўтра раніцай.

Рыгоравіч рашуча засігналіў магутнай люстрай. Напачатку ён проста мерна гасіў і запальваў святло, хвілін пяць запар. Затым стаў мяняць перыядычнасць і міргаць хітрамудрымі камбінацыямі. Тут ён пашкадаваў, што калісьці ў гуртку юных тэхнікаў кепска вучыў азбуку Морзэ.

Прайшло хвілін дзесяць, але на падмогу ніхто не спяшаўся. Дырэктар некалькі разоў кідаў выключальнік і падбягаў да акна — паназіраць рэакцыю прахожых. Але рэдкія постаці безуважна крочылі па сваіх маршрутах, ніхто не спыніўся перад будынкам тэатра. “Сволачы! Абыякавае быдла!” — вылаяўся Бабаеўскі і прыняўся яшчэ шалёней націскаць пераключальнік. Аднак неўзабаве нешта бухнула, і пакой акунуўся ў цемрадзь. Гэта вылецелі засцерагальнікі электрычнасці. Няшчасны Рыгоравіч абамлеў і ледзьве не разрыдаўся ад безвыходнасці: электрашчыт быў выведзены на калідор; цяпер нават таршэр не ўключыш.

Да цемры ён звык хвілін праз дзесяць. Да таго ж ліхтарні сквера часткова асвятлялі яго кабінет. Але менавіта ў гэтым прывідным святле і згледзеў Аркадзь Рыгоравіч на сваім гадзінніку страшнае: прайшла першая дзея спектакля, прамінуў антракт, а галоўнага рэжысёра, выходзіць, не спахапіліся… Ногі зноў аслабелі, Бабаеўскі давалокся да крэсла і паваліўся ў яго. У нямым здранцвенні ён праседзеў немаведама колькі часу. У галаве ўтварылася пустата, якая не перамяжалася ні злосцю, ні жахам.

Але тое, што вывела яго з гэтай прастрацыі, было намнога страшнейшым за ўсё папярэдняе — за сапсаваныя замок і тэлефон, за бязмоўную цемру: рэзкая спазма скруціла ніз жывата шаноўнага спадара дырэктара. Ён пахаладзеў. Пахаладзеў не так ад болю, як ад прадчування магчымых наступстваў гэтай кішэчнай спазмы.

“Спакойна, галоўнае — быць спакойным, — малітоўна зашаптаў Бабаеўскі, баючыся паварухнуцца. — Гэта мне падалося, гэта проста ад нерваў… не трэба хвалявацца… то была звычайная нервовая сутарга… Усё будзе добра. Я тут ціхенька пасяджу, неўзабаве нехта прыйдзе, адкрые дзверы, а там… там, у дзесяці метрах, выратавальная службовая прыбіральня…”

Пры слове “прыбіральня” новая, куды мацнейшая за папярэднюю спазма працяла дырэктарава нутро. Аркадзь Рыгоравіч застагнаў і роспачна сціснуў мяккія падлакотнікі пальцамі. Не трэба шавяліцца, рух правакуе перыстальтыку кішак, думаў гаротны вязень. Трэба нерухома пасядзець, і ўсё пройдзе. І не думаць, не думаць пра боль у жываце, не даваць яму падставы ўзнавіцца. Няблага ўзгадаць нешта прыемнае, напрыклад… Але нішто прыемнае не лезла ў галаву, страх перад новым прыступам болю скаваў свядомасць Рыгорыча. Шаноўны дырэктар драмтэатра “Кіцеж” і кішачны боль, гэты закляты вораг чалавецтва, што падпільноўвае ўсіх — ад старых да малалеткаў, ад бамжоў да прэзідэнтаў супердзяржаў у розных недарэчных месцах, — як бы затаіліся, насцярожана чакаючы першага кроку праціўніка. Так прайшло пару хвілін. І боль вярнуўся, вярнуўся цэлай серыяй жахлівых, пакутлівых спазмаў, што прастрэльвалі жывот Бабаеўскага, нібы кулі. Сутаргі ішлі справа налева, зверху ўніз і пераходзілі ў здрадніцкае, такое знаёмае з немаўлячага ўзросту ныццё ў прамежнасці. Ныццё зрабілася няспынным, і здавалася, што сама прырода дужаецца з арганізмам беднага Аркадзя Рыгоравіча, як бы намагаецца разарваць напалам яго цела.

Цяпер дырэктар трымаўся за жывот аберуч. Ён спрабаваў гладзіць яго, масіраваць, але гэта адно спараджала новыя і новыя, нясцерпныя, невыносныя сваёй безвыходнасцю спазмы. Чамусьці падумалася, што падобныя мукі трываюць парадзіхі, але прырода заўсёды аказваецца дужэйшай за іх і прымушае хоць памерці, а доўг свой аддаць. Адвечны покліч прыроды, нястрымны позыў вонкі ўступіў у дужанне з целам Бабаеўскага, а ў гэтым баі чалавек прайграе неадменна.

Скарыстаўшы невялікую перадышку паміж двума прыступамі, Рыгоравіч устаў з крэсла, дашкандыбаў да канапы і асцярожна лёг на яе. Ён ведаў, што ў гарызантальным становішчы боль не такі пакутлівы, можна яго ўлагодзіць, як бы закансерваваць і дацярпець такім чынам да заканчэння спектакля… Спектакля! А калі ніхто, як і ў антракце, пра яго не згадае? Або падыдзе да дзвярэй і пройдзе міма, не даведаўшыся пра яго гора? Трэба падпаўзці да дзвярэй, прынікнуць да замочнай шчыліны і прыслухоўвацца! Ён зрабіў рух, каб устаць, але чарговая спазма дзеранула жывот і прыбіла дырэктара да канапы.

“Праклятая буфетчыца! — заскрыгатаў зубамі Аркадзь Рыгоравіч. — Тлустая свіння, гэта яна падсунула мне нясвежае малако… Яны там яго вадой разбаўляюць… Усіх звольню! Звольню да чортавай маці…” Боль быў ужо такім, што слёзы засцілі вочы, галава стала нібы чыгуннай, а ў мозгу засела адна неадчэпная думка: аблягчыцца, аблягчыцца любой цаною. Але як? У кабінеце стаіць адна сметніца для папер, празрыстая, з дроту, — яна яўна непрыдатная для такой мэты. Хаця, калі заслаць сценкі тоўстым слоем паперы… Што за нізкая, што за пошлая думка! І гэтак разважае ён, слынны рэжысёр, дырэктар найвядомейшага тэатра… Рыгоравіч з грэблівасцю адрынуў такі варыянт. Аднак сакрушальны боль, ад якога не пацямнела, а пачырванела ўваччу, зноў вярнуў яго да неабходнасці дзейнічаць. Затуманены позірк Бабаеўскага спыніўся на вялізным фікусе, а праўдзівей, на гаршку, у якім стаяла гэтая расліна. Рыгоравіч прагна ўтаропіўся на яго… Так, ён вытрасе фікус з гаршка разам з зямлёю… Але гэта ў апошні, крайні момант, а пакуль цярпець, цярпець, як бы там ні было.

Прайшло яшчэ колькі хвілін, спазмы ў жываце не то паменшалі, не то Бабаеўскі да іх прывык. Але да іх далучыліся тахікардыя, боль за грудзінай і ўдушша; шалёна стукала ў скронях. Няшчаснага раптам напалохала думка, што яго зараз разаб’е паралюш, ці надарыцца інфаркт — і ён знепрытомнее, страціць кантроль над сабой і абгадзіцца па самыя вушы. Гожую ж карціну тады пабачаць людзі: паралізаваны дырэктар тэатра на канапе ў лужыне дзярма. Тады ўжо лепей адразу памерці… Памерці?! Ну не, ён не збіраецца паміраць, ён ненавідзіць смерць, гэтую старую каргу, гэты нябыт, чарнату, бязмоўнасць… У яго ёсць любімая работа, каханая жанчына, нашчадкі, — дудкі, смерць ніяк не ўваходзіць у ягоныя планы!

Пераадольваючы боль, які, здавалася, апанаваў усё цела, дырэктар з крэхтам падняўся з канапы і грузна пацёгся да дзвярэй. Па дарозе ён скінуў на падлогу пінжак, апусціў падцяжкі — каб пры пільнай патрэбе лацвей было сцягнуць штаны… Перад дзвярыма Рыгоравіч укленчыў і прыпаў вухам да замочнай шчыліны. Цішыня, безнадзейная, як сама смерць, пранікала ў яго мозг, паралізоўвала волю. Ён ужо не рабіў спроб падысці да тэлефона: раптам той выправіўся, — ён не думаў, ці паспее дапяць да гаршка з фікусам, калі няможна будзе цярпець. Ён проста стаяў на каленях і пакутна стагнаў… Затым апусціўся і, як сабака, лёг на падлогу.

Невядома, колькі хвілін прамінула, а толькі падалося Аркадзю Рыгоравічу, што нехта крочыць па калідоры. Ён хацеў закрычаць, але так аслабеў ад болю, што з яго рота вырваўся толькі несамавіты, амаль бязгучны хрып. Ён хацеў калаціць па вушаку кулакамі, аднак рукі не паднімаліся… І тут нешта заскрыпела, заварушылася над галавой: нехта звонку намагаўся адчыніць дзверы. Непаўторная радасць збавення вярнула Бабаеўскаму апошнія сілы, ён падняўся, наваліўся на вушак і адчайна ўсклікнуў: “Гэта я! Я тут, адкрывайце!”

Нарэшце дзверы саўгануліся на яго, дырэктар адхіліўся і ў бляклым дзяжурным асвятленні калідора ўбачыў жаночую постаць. То была Танька Зарэмба. Яна, здзіўлена лыпаючы вачыма, глядзела на Аркадзя Рыгоравіча. Ён хацеў нешта сказаць, але боль з небывалай сілай працяў ніз яго жывата — той боль, які ўжо не стрываеш…

Бабаеўскі кінуўся ў праём, адштурхнуў агарошаную Зарэмбу і ў адной кашулі, з падцяжкамі, што матляліся на тоўстым задзе, памчаўся па калідоры ў бок прыбіральні. Балазе, апроч Танькі, нікога паблізу не аказалася.

18

З прычыны слабага слыху Яніна Пятроўна не расчула, як адчыняліся ўваходныя дзверы. Разабрала яна ўжо крокі па калідоры: у пакой увайшоў Кастусь, малады чалавек дваццаці сямі гадоў, прыходу якога састарэлая гаспадыня даўно чакала.

— Добры дзень, паважаная Яніна Пятроўна. — Госць імкліва падышоў да бабулькі, галантна ўзяў ейную руку і, нахіліўшыся, пацалаваў. — Ну, надвор’е, я вам скажу, сёння акурат пушкінскае. Не “мороз и солнце, день чудесный”, а “вьюга мглою небо кроет” — дакладна.

— Холадна? — Гаспадыня сядзела на канапе і пазірала на маладога чалавека знізу ўверх.

— Не холадна, Яніна Пятроўна, — звонкім, жыццярадасным голасам прамовіў Кастусь. — Самы лёгкі марозік. Затое які снег, які снег!

— І я вось сяджу ды ў акно дзіўлюся. Такога снегападу яшчэ не было гэтай зімою…

— Так, не было… Гэта вам. — Госць хапатліва дастаў са скураной сумкі, што трымаў у руках, кіпу газет і працягнуў бабульцы. — І гэта таксама вам. — Ён выняў празрысты пакет з мандарынамі.

— Ой, Косця, я ж вас прасіла не бянтэжыць мяне падарункамі, — з дакорлівай удзячнасцю паглядзела на хлопца Яніна Пятроўна. — Зусім вам не трэба на мяне траціцца…

— А я, можа, не на вас, а на сябе трачуся. — З гэтымі словамі хлопец вывудзіў з дна сумкі бутэльку сухога віна і паставіў на часопісны столік. — У мяне сёння добры настрой, вось і хачу яго з вамі адзначыць.

— Ой… — старая разгублена пазірала на прынесеныя пачастункі. — Ну, ва ўсякім разе ўсцешна за ваш добры настрой.

— Вось так, Яніна Пятроўна, — Кастусь выпрастаўся і дабрадушна глядзеў на гаспадыню, — сёння гуляем. Але перш папрацуй, а тады і танцуй. Я там на кухню прадукты перанёс. Пайду што-небудзь згатую, прыбяруся…

— Думаю, прыбірацца сёння не варта. Я па меры сіл падмяла, пыл выцерла.

— Ну, паглядзім, Яніна Пятроўна, паглядзім… — Малады чалавек паклаў сумку на крэсла і весела рушыўся ў бок кухні; у калідорчыку ён прыпыніўся і гукнуў: — Можа, вам тэлевізар уключыць, каб не нудзіліся?

— Не, Косценька, я павяжу пакуль.

Пятроўна, між іншым, другі тыдзень вязала свайму памочніку шкарпэткі. Але ён пра тое не ведаў.

— Ну я мігам. — Праз хвіліну хлопец ужо гаспадарыў на кухні: бразгаў каструлямі, ляпаў дзвярыма халадзільніка, уключаў і выключаў вадаправодны кран.

Старая ж дастала з нішы паміж канапай і падваконнем вязанне і занурылася ў яго.

Яніне Пятроўне Мачульскай ішоў восемдзесят другі год. Яна была чалавекам хворым і адзінокім, але пражыла сумленнае, праведнае жыццё і таму магла смела глядзець у твар ужо недалёкай смерці.