Марыянеткі і лялькаводы

Адзінота яе не пужала, таму што была спадарожніцай Мачульскай, па меншай меры, палову жыцця. Жанчына да яе звыкла. Страшна падумаць, удоўствуе яна шэсьдзесят гадоў, з лета сорак першага, калі вайна разлучыла іх з мужам — маладым афіцэрам, лейтэнантам Максімам Ягоравічам Тарасенкам.

Калі ў Гродна, дзе яны жылі да вайны, уварваліся нямецкія войскі, Максім знаходзіўся ў часці, на баявым дзяжурстве. Так, яны не бачыліся з першага ж дня вайны. І ніколі больш не бачыліся… Хаця потым, за ліханосныя гады нямецкай акупацыі, пакрысе даведалася Яніна, што некаторыя савецкія часці здолелі адступіць, не былі дарэшты разбіты.

Усю вайну Мачульская цешыла сябе надзеяй, што ўратаваўся яе Максім, што ваюе і б’е ворага, што толькі не можа перакінуць ёй вестку праз лінію фронту. Так лягчэй было выжываць…

Аднак закончылася Вялікая Айчынная, нармальна запрацавалі пошта і адрасны стол, а пра мужаў лёс па-ранейшаму было ані гуку. Не аб’яўляўся ён, не шукаў лістамі і запытамі сваю Яніну і, што самае страшнае, не напісаў і ў Львоў, да свайго бацькі і сястры, якія ацалелі ў вайну і жылі на старым месцы…

Прайшло яшчэ пяць гадоў, і стала ясна, што Максіма няма ў жывых. Стала ясна розуму, а не сэрцу. Сэрца па-ранейшаму было з ім, каханым маладым афіцэрам, з якім пажыла Яніна ўсяго год да вайны. Затое як пажыла! Кахалі яны адно аднаго бязмерна, нейкай рамантычнай, адданай, ненармальнай любоўю. Так не кахаюць цяпер.

І таму вырашыла Яніна чакаць. Чакаць свайго любага. Чакаць калі не для жывога чалавека, то хаця б дзеля яго светлай памяці. Пакуль не прыйдзе дакументальнага пацвярджэння Максімавай гібелі.

Пацвярджэнне не прыходзіла. І жыла Мачульская адна, заміраючы ад кожнага нечаканага званка ў дзверы, ад кожнага пісьма з незнаёмым адрасам, ад новага голасу па тэлефоне.

Міналіся гады. Яніна пераехала ў Мінск, пасялілася на кватэры ў незамужняй цёткі, паступіла на завод. Бацькі ж яе, адны за адным, памерлі яшчэ ў сорак чацвёртым у Гродне. Цётка Ксеня засталася, па сутнасці, адзінай яе раднёй. Пасля скону цёткі, у 1961 годзе, кватэра перайшла да Яніны, а разам з ёй — і непазбежная адзінота. У сорак два гады не выпадала знайсці сабе спадарожніка па жыцці, ды Яніна і не хацела — прывыкла да ўдавінай долі, сцярпелася. Старалася гнаць ад сябе думкі пра самотную хворую старасць, занурвалася ў работу. Дарэчы, яна скончыла завочна інстытут, стала інжынерам.

Але старасць прыйшла. Прыйшла, незважаючы на тое, што ажно дзесяць гадоў прарабіла пасля пенсіі Яніна Пятроўна. Як ні цанілі яе, як ні не хацелі адпускаць, а сама адчула, што ўсё — вычарпала свае магчымасці, не паспявае за часам. І сышла.

Да сямідзесяці чатырох яна трымалася малайцом: мацавалася, не губляла аптымізму, перазвоньвалася і сустракалася з былымі саслужыўцамі, сяброўкамі, хлебасольна прымала гасцей. Але паступова звужалася гэтае кола. Па той простай прычыне звужалася, што сталі паміраць равеснікі, а з імі — сплывалі ў нябыт кавалкі Янінінага жыцця. Цяпер толькі ў памяці можна было іх уваскрашаць — балюча, надрыўна і трапятліва.

Асабліва ашаламіла Пятроўну, калі перастала адказваць на лісты гарадзенская сяброўка юнацтва — Тамара Хоміч. Яны цэлых паўвека не бачыліся: хутка пасля вайны выйшла сяброўка замуж і з’ехала ў далёкі Іркуцк, там яны і аселі; працавалі, нарадзілі траіх дзяцей, мелі семярых унукаў і двух праўнукаў. Пра ўсё гэта, у падрабязнасцях, ведала Яніна, бо не менш як два разы на месяц ліставалася з Тамарай. А тут — ураз абарвалася перапіска, і навалілася гнятлівая думка: няма больш Тамары, не жыве яна цяпер сярод нас… не жыве. Страшна стала тады Яніне. Не ад таго страшна, што хутка самой паміраць, смерці яна не баялася, бо выхоўвалася ў сям’і строгіх каталікоў, — страшна было пачуць словы бязлітаснай праўды ад яе мужа, сыноў ці дачок. Не змагла Яніна набраць нумар іркуцкага тэлефона сяброўкі…

І стала недамагаць, прыхворваць Мачульская з таго часу. Не тое каб пэўнымі хваробамі, а проста слабела, кволілася, губляла цікавасць да рэчаіснасці. Бывала, прымецца з імпэтам прыбірацца ў кватэры, а праз дзесяць хвілін замрэ з анучкай недзе перад акном і бяздумна глядзіць на вуліцу. А то кашаварыць на кухні, залетуценіцца, і перакіпіць, перасмажыцца ў яе ежа.

Раней штогод убірала Яніна Пятроўна Навагоднюю ёлку, па-дзіцячаму радавалася яе прыгажосці, хоць заўсёды на адзіноце сустракала Новы год. А пасля страты сяброўкі юнацтва ўпершыню не захацелася ёй важдацца з шарамі ды гірляндамі. Проста падабрала каля крамы пару пабэрсаных яловых галінак, прынесла дамоў, паставіла ў вазу на тэлевізар і абсыпала іх бісерам. А некалькі шароў пачапіла на кніжную секцыю. Дык вось тыя шары ажно да наступнага Новага года віселі… І віселі яны адны, у апусцелай цёмнай кватэры, таму што патрапіла гаспадыня ў бальніцу.

На пачатку студзеня разбіў Яніну Пятроўну паралюш. Надарыўся ён на досвітку, у пасцелі. Адняўся язык, занямела цела — і ні крыкнуць, ні дапаўзці да тэлефона яна не магла. Толькі малітвы чытала нерухомая бабулька. Не жыцця прасіла, а лёгкае смертухны. Пачуў Яніну Бог, аднак вызначыў жыць і пакутаваць. Апоўдні пазваніла ў дзверы суседка па нейкай патрэбе, насцярожылася, што адказу нямашака. Вярнулася праз некаторы час, яшчэ пазваніла-пастукала. А праз гадзіну ўжо ламалі дзверы сантэхнік з міліцыянтам… Яшчэ б трошкі, казалі потым у клініцы, — ляжаць бы Яніне Пятроўне не на бальнічным ложку.

Хоць дыягназ быў несуцяшальны і пераваліла хворай за семдзесят пяць, аднак пачала яна папраўляцца. Марудна, але аджывалі левая рука і нага, цалкам вярнуўся голас. Сем месяцаў пралежала ў розных месцах старая. Толькі суседка Ларыса — вонкава грубы, але надзвычай сардэчны чалавек — наведвалася. Яна ж і кошку Люсю ў сябе прытуліла. Шкада, не дачакалася састарэлая кошка гаспадыні, праз паўгода памерла. А яшчэ Ларыса адвадзіла нейкіх дзялкоў ад бабульчынай кватэры: зачалі былі шастаць па іх пад’ездзе і выпытваць пра Мачульскую быстравокія ўвішныя дзядзькі, яўна хацелі адцяпаць жылплошчу махінацыямі. Добра пужанула іх Ларыса міліцыяй — ледзь далі драла.

Так што ў сярэдзіне лета вярнулася акрыялая Яніна Пятроўна ў сваю двухпакаёўку. Адчыніла акно… Бэзавы хмызняк калыхаўся ад подыхаў цёплага ветру, дзірван пярэсціў летнімі кветкамі, па нябеснай сінечы паважна шпацыравалі бела-ружовыя аблачынкі. У грудзі лілося жыццё.

Але разам з тым разумела Мачульская, што цяпер прыйдзецца глядзець на гэтую раскошу пераважна праз аконныя шыбы. Не спусціцца ёй ужо са свайго трэцяга паверха па крутых сходах. І тым больш — не падняцца.

Летам яна пакутавала ад спёкі і духаты. Канец верасня і кастрычнік, пакуль не ўключаць ацяплення, мерзла, прастуджвалася, хварэла. Кароткімі зімовымі днямі старая ўладкоўвалася ў крэсле перад акном, захутвала ногі шалем і падоўгу назірала, як гарэзуе дзятва на лыжах, санках, ваюе ў хакей, снежкі, будуе крэпасці. Снежныя зімы былі для Пятроўны любімай парою. Тады яна цэлымі днямі не ўключала тэлевізара, не слухала радыё, не чытала газет і кніг, а проста любавалася дзецьмі, радавалася іх непасрэднасці і жыццялюбству.

Восень і лета, наадварот, былі для Яніны Пятроўны сумнымі порамі. Таму што ў восеньскую непагадзь дзеці гулялі менш і не так захапляльна, як узімку, — пераважна бухалі мячамі па сценах ці ганяліся адно за адным з цацачнымі аўтаматамі і пісталетамі… Пятроўна не выносіла вайны, нават несапраўднай.

Летам, асабліва ў ліпені і жніўні, двор пусцеў, цішэў, зарастаў травою — дзеці раз’язджаліся па лецішчах, і толькі птушкі несупынна шчабяталі пад вокнамі. Гэтыя памысныя трэлі зрэдчас перарываліся зыкамі якой-небудзь маладой п’янай кампаніі; падчас маладзёны бушавалі да ранку, выклікаючы ў Яніны Пятроўны бяссонне. Назаўтра балела галава і нядужалася.

У кватэры было мала кніг. Да пенсіі не прызвычаілася Яніна чытаць — усё работа, грамадская нагрузка, дачыненні з жывымі людзьмі, якія нашмат цікавейшыя за кніжных герояў.

Аднак апынуўшыся ў вакууме адзіноты, яшчэ да хваробы, прагна схапілася Пятроўна за нешматлікія томікі на паліцах, перачытала ўсё за некалькі месяцаў. Купляць новыя кнігі не дазваляла пенсія, запісацца ж у бібліятэку яна пасаромелася: зайшла і забаялася, што будуць з яе кпіць маладыя адукаваныя бібліятэкаркі; так і выйшла ні з чым.

Выпісала газету. Але надарылася гарбачоўская перабудова, і газеты з добрапрыстойнымі назвамі, як тое: “Комсомольская”, “Советский труд”, “Факты і аргументы” — рэзка памянялі сваё змесціва і неслі ў масы ўжо не ідэалы камунізму, а рэаліі новага часу: падрабязныя расповеды пра сексуальнае жыццё знакамітых людзей, пра якасць прэзерватываў, пракладак і памперсаў, пра бясконцыя шлюбы і разводы эстрадных зорак, пра тое, як пахуднець, прыбраць лішні тлушч ці, наадварот, павялічыць аб’ём грудзей і зрабіць іх пругкімі.

Яніна Пятроўна чытала і не разумела, што здарылася з чалавецтвам. Рэчы, пра якія раней было не толькі недапушчальна, а і сорамна расказваць нават законнаму мужу, цяпер сталі выстаўляцца напаказ мільёнам людзей. Каб тыя радаваліся, напрыклад, што нейкая знакамітая багатая асоба купіла сабе мужа, маладзейшага за яе на пятнаццаць гадоў, ці абзавялася чарговай сядзібай у экзатычнай краіне.

Тэлевізар дык проста пужаў бедную бабульку. Канешне ж, — не сам тэлевізар, не гэты дапатопны чорна-белы “Гарызонт” з барабанным пераключальнікам, а тое, што ў ім жыло і віхурыла. Усе да адной праграмы запоўніліся крымінальнымі зводкамі, дзе паказвалася, як лютуе “братва” ў дзяльбе савецкай маёмасці; крыклівымі сенсацыйнымі навінамі; фільмамі, дзе з асалодай секлі людзей на кавалкі, дзе пралівалася мора крыві, дзе галоўныя героі шалёна кахалі адно аднаго (каханне яны разумелі як бессаромны, цынічны секс). На змену глыбокім савецкім фільмам прыйшлі лацінаамерыканскія серыялы, што ўражвалі колькасцю пазашлюбных сувязяў і любоўных трохкутнікаў; акцёры там ігралі, нібы ў заняпалым правінцыйным тэатры, — манерна, з напышлівым фальшам.

Толькі зрэдзь часу ўдавалася Яніне Пятроўне знайсці ў праграме любімыя фільмы 50—70-х гадоў, дзе ўслаўляліся дружба, рамантычнае каханне і самаахвярнасць, дзе на чалавека глядзелі не як на матэрыял, не на груду касцей, а як на духоўную існасць. Але нават гэтыя карціны нельга было спакойна глядзець, паколькі праз кожныя дзесяць хвілін яны беспардонна перарываліся рэкламай трусоў, пракладак, тампонаў, шампуняў і зубных шчотак. Пры гэтым пародзістыя дзеўкі круцілі задамі, трэслі грудзьмі і валасамі, а мужыкі-атлеты дэманстравалі свае біцэпсы і здаровыя беласнежныя зубы.

За пяць хвілін такой рэкламы Мачульская забывалася, на якім кадры спыніўся фільм, і затым не адразу ўлучалася ў яго канву. Бо мозг пасля перанесенага інсульту працаваў замаруджана. Але ледзь толькі яна засяроджвалася на любімых героях, як чарговы рэкламны блок урываўся ў яе свядомасць прарэзлівымі, дэманічнымі выгукамі.

Цяжка было старой пасля хваробы перад тэлевізарам, але яшчэ цяжэй зрабілася, калі ён сапсаваўся. Выклікала майстра з атэлье. Той прыйшоў пеўнем, пакалупаўся хвіліны тры і заявіў, што не зможа нічым дапамагчы. Згарэлі лямпы, якія ўжо колькі год прамысловасцю не выпускаюцца. “А што ж рабіць?” — спыталася засмучаная Пятроўна. “Сухары сушыць! — здасціпнічаў малады прыгажун і, змякчыўшыся, параіў: — Выкіньце вы, паважаная, гэтую дамавіну на звалку. Трэцяе тысячагоддзе на носе: цяперака ўся апаратура на мікрасхемах”. Задаволены сабой, выйшаў. Не забыўшыся, праўда, узяць па тарыфе за выклік.

Спрабавала Яніна Пятроўна званіць па прыватных атэлье. Там пацвердзілі, што такія дэталі не выпускаюцца, аднак гэта не значыць, што іх немагчыма дастаць. Трэба пахадзіць па радыёрынку, пашукаць. І зычліва назвалі яго месцазнаходжанне — у гіблым раёне, на другім канцы горада.

Словам, пакінула старая спробы адрамантаваць свой “Гарызонт”, змірылася з лёсам. Толькі пыл тры гады з яго выцірала. Слухала ж радыё — таксама старадаўняе, прыштукаванае да кухоннай сцяны яшчэ ў шасцідзесятых гадах. Уключыўшы яго на поўную гучнасць, за рыпамі і трэскам усё ж можна было расчуць і голас дыктара, і мелодыю, і нават прагноз надвор’я паслухаць.

Запомнілася Мачульскай сустрэча Новага года, калі сядзела адна-адзінюткая на кухні, піла гарбату з куском пірага (што прынесла суседка) і некалькі гадзін запар слухала навагодні сімфанічны канцэрт у пярхлівым дынаміку. Нуднавата было. За апошнія гады ўсё ж прывыкла Пятроўна глядзець у гэты вечар па тэлевізары “Блакітны агеньчык” або фільм “Карнавальная ноч” Э.Разанава… Але ж перажыла яна і вайну, і разуруху і ведала, што адсутнасць тэлевізара — не самае страшнае выпрабаванне.

Па гаспадарцы дапамагалі работнікі з Аддзела сацабароны. Яны ж і прадукты прыносілі з крамы. Чула Яніна Пятроўна, што часцяком бываюць сярод іх сардэчныя, спагадлівыя людзі. Ды, відаць, не пашанцавала ёй на такіх. За сем гадоў чатыры жанчыны ў яе памяняліся, і ўсе — нейкія негаваркія, бяздушныя, грэблівыя. Зробяць сваю справу — і спяшаюцца знікнуць, не хочуць пагаварыць з самотнай бабулькай. Пэўна, баяліся, што скардзіцца пачне яна, нэндзаць. А каму чужы боль патрэбны? І правільна: маладому дрэву — цвісці, а драхламу — чэзнуць. Відавочна было, што працавалі тыя жанчыны ў Аддзеле сацабароны толькі па неабходнасці, з-за куска хлеба, і што пры першай жа магчымасці гатовыя адтуль уцякаць на скрут галавы. Каб не бачыць чужых пакутаў.

Тут Пятроўна крыху памылялася. Бо як урач не можа блізка перажываць хваробы сваіх кліентаў — інакш не зможа нармальна лячыць, — гэтак і сацработнікі не выконвалі б як след сваіх абавязкаў, каб празмерна спагадалі адзінокім старым калекам. Чэхаўскі доктар, які гатовы заразіцца дыфтэрыяй, ратуючы хворага, — усё ж выключэнне; да таго ж ён памёр…

19

Прайшло сем гадоў пасля інсульту. Жыццё Яніны Пятроўны Мачульскай як бы сціснулася ў кропку, а час спыніўся: дні былі падобныя на дні, ночы на ночы; знешнія падзеі бурлівага свету амаль не пранікалі ў яе кватэрку. Падчас находзіла на старую зацьменне, і не магла яна ўспомніць, які зараз дзень, месяц і год на двары. Тады глядзела яна ў акно і бачыла, напрыклад, як аблятае яблыневы квет. Значыць, сярэдзіна траўня… Або валіў снег, нагадваючы, што зіма ў разгары. Толькі які месяц? Снежань, студзень ці люты? Тады клыпала Пятроўна на кухню, садзілася пад старэнькае радыё, якое ніколі, дарэчы, не выключалася. І слухала, слухала, слухала, пакуль не назаве нехта з дыктараў год, месяц і дзень…

Адна засталася ўсцеха ў Яніны Мачульскай — разглядаць фотаальбом. З пажоўклых нягеглых картачак пазіралі на яе любыя твары мамы, таты, усміхаўся ў малайцаватыя вусы высокі лейтэнант — муж Максім. Былі тут і пазнейшыя фотаздымкі — пасляваенны Мінск у руінах; а вось Яніна перад Вечным агнём, на плошчы Перамогі; а гэта лагоднае мора пад скаламі — Ялта… у пеністых хвалях, па пояс, — Яніна з сяброўкамі; вось яна на банкеце ў гонар свайго пяцідзесяцігоддзя… Усё, з таго часу не фатаграфавалася больш Мачульская. Хацела застацца ў гісторыі маладой і прыгожай. Хаця… хто будзе тыя карткі калі разглядаць?

Паўгода таму, улетку, пазваніў Яніне Пятроўне незнаёмы малады голас, прадставіўся служыцелем Дома міласэрнасці прыхода, назву якога яна не запомніла, і прапанаваў сваю дапамогу. Здзівілася ціхмяная бабулька: адкуль ён пра яе даведаўся? Адказаў, што іх Дом збірае інфармацыю пра хворых адзінокіх людзей, каб падтрымоўваць іх, — гэта адна з ягоных задач. Голас быў настолькі ветлівы і прыемны, што Пятроўна, якая хоць і зняверылася ў такой дапамозе, не магла ўсумніцца ў шчырасці маладога чалавека.

Вечарам ён завітаў да яе. Назваўся проста Кастусём. “А як па бацьку?” — пацікавілася Мачульская. “Я сірата. Выхоўваўся ў дзетдоме. Так што называйце мяне проста Косцем”. — І абаяльна ўсміхнуўся. На выгляд яму было гадоў дваццаць сем. Сярэдняга росту, светлавалосы з добрымі блакітнымі вачыма.

Увесь вечар Кастусь захоплена распавядаў пра свой прыход, пра тое, з якімі цяжкасцямі яны будавалі Дом міласэрнасці, якая гэта небывалая па сваёй задуме ўстанова і як яна цяпер хораша дапаможа абнядоленым людзям. Хваліў айца Аляксандра, мудрага, высокадухоўнага і адначасова дзелавітага чалавека, які здолеў звярнуць увагу дзяржавы на свой аб’ект і дамагчыся нармальнага фінансавання будаўніцтва.

Распытваў і пра Яніну Пятроўну. З яўнай цікавасцю слухаў яе аповеды пра вайну, пра мужа, — пра ўсё тое, што было для яе набалелым і запаветным. Пайшоў Кастусь у той вечар позна. А назаўтра, гадзін у дзесяць, з’явіўся зноў і распачаў грунтоўнае прыбіранне кватэры. За тыдзень ён навёў узорны парадак, аднёс у пральню кучу бялізны, адрамантаваў тэлевізар, напоўніў халадзільнік такімі прадуктамі, пра існаванне якіх Мачульская толькі здагадвалася. “Не хвалюйцеся, гэта па гуманітарнай дапамозе, — адказваў на яе недаўменныя пытанні малады чалавек. — Наш дом замежныя пасылкі атрымоўвае”.

А галоўнае, Кастусь аказаўся ці не першым за апошнія гады, хто паставіўся да хворай Яніны Пятроўны з душою, хто з ёй жыва і зацікаўлена размаўляў, хто бачыў у ёй не інваліда, а чалавека. Прыходзіў ён два-тры разы на тыдзень, тэлефанаваў штодня, даведваўся пра настрой і здароўе. Хлопец як бы ўдыхнуў жыццё ў кватэру Мачульскай. Рэчы і прадметы абыходку, якія яна лічыла старызнай і хламам, цяпер ажылі і зноўку вабілі да сябе. Пятроўна сядала перад трумо і падоўгу разглядала бацькавы попельніцу і трубку, пасля вайны перавезеныя з Гродна, раскрывала старую мудрагелістую шчатулку, даставала адтуль танныя каралі і пярсцёнкі, чысціла іх шаўковай хусткай, любавалася бляскам, які набываюць пасля гэтага метал і каменьчыкі. У адной з каробачак адшукала старэнькі медальён з выцвілай фотакарткай і раптам страпянулася: пекная светлавалосая дзяўчына, што глядзела на Пятроўну скрозь шматгадовы пыл, была яе мама! Гадоў трыццаць як забылася Яніна на гэты медальёнчык, так ён і ляжаў сярод гузікаў, караляў і завушніц. Дрыготкімі рукамі паднесла бабулька яго да вуснаў, пацалавала, расплакалася і на некаторы час стала яна маленькай… маленькай дзяўчынкай Яніначкай, якая так любіла сядзець у матулі на каленях, туліцца да мяккіх грудзей, слухаць лагодны голас. І, як ніколі, адчула тады Пятроўна, што не паміраюць любімыя людзі, заўжды яны сярод нас: з кожнай драбнюткай рэчы, з люстэрак, з нябеснай сінізны і прымятай травінкі глядзяць на нас іхнія вочы…

— Яніна Пятроўна, — перарваў бабульчыны роздумы Кастусь; ён стаяў перад ёй са швабрай у руках. — Вы мяне проста крыўдзіце.

— Я? — здзівілася Мачульская.

— Я ж прасіў вас, не мыць у ваннай свае рэчы. Вам жа нельга згінацца пасля інсульту, каб кроў да галавы і прылівала. А вы…

— Ну, Косценька, — сумелася Пятроўна, — не хапала, каб вы маёй бялізнай займаліся. Да таго ж я ў ракавіне мыю, а над ёй згінацца не трэба…

— Яніна Пятроўна, — з сур’ёзным дакорам зірнуў на яе хлопец. — Я вас прашу, каб гэтага больш не было. Мне нават невыносна такія гаворкі слухаць.

— А вы думаеце, як я жыла ўсе сем год, пакуль з вамі не пазнаёмілася? Усё па кватэры сваімі рукамі рабіла. Мне толькі прадукты прыносілі ды пыласосілі раз на месяц. А я ж тады куды слабейшая была, чым цяпер.

— Што яны там рабілі, то Бог ім суддзя. А я адказваю за сябе і за вас. І таму настойліва прашу вас не выконваць цяжкую працу. — Кастусь укленчыў і шураваў швабрай пад канапай.

— Дык што ж мне, зусім засесці і чакаць скону? — пакрыўдзілася старая. — Нерухомасць у маім стане яшчэ страшнейшая…

— А ніхто вам і не кажа не рухацца. Але ж — разумна, у меру, адпаведна сваім магчымасцям. Вы ж падумайце, калі з вамі што здарыцца, як мне потым жыць на зямлі. — Ён падняўся і сур’ёзна паглядзеў на Пятроўну. — Напрыклад, пражыву я яшчэ паўвека, а ўсё буду думаць, што па маёй віне вы… Гэх! — узмахнуў ён рукой. — Нават і гаварыць пра гэта не хочацца.

— Дык мне ж усё адно паміраць. І хутка.

— Усім паміраць, мілая мая Пятроўна. А хутка — не хутка, пра тое Бог ведае. Пра тое маўчаць трэба. Як кажа наш айцец Аляксандр: дзякуй сённяшняму дню, а думай пра вечнае. Жыві, кажа ён, так, быццам зусім не памрэш, паколькі з Хрыстом у душы не паміраюць ніколі.

Крыху памаўчалі.

— Глядзі ты, як завея разбушавалася, — кіўнуўшы на акно, сказала гаспадыня.

Кастусь адставіў швабру і падышоў да падваконня. Упёрся лбом у шыбу.

Нібы жывая істота, шчыравала на двары завіруха. Раі сняжынак шарахаліся ў розныя бакі, накідваліся на яблыні, тэлефонную будку, шыбы. Людзі ішлі, тулячы галовы ў плечы, некаторыя паднімалі каўняры. Была толькі дванаццатая гадзіна дня, але з-за снегавых хмар сцямнела, як адвячоркам.

— Прыгожа ўсё гэта глядзіцца з-за шыбаў, — задумна прамовіў хлопец. — Але на двары не вельмі ўтульна: вецер, калючы снег… Калі я ішоў, не было яшчэ такога моцнага ветру.

— А па мне, дык хоць самы люты мароз — усё адно на вуліцы лепей. Я ўжо забылася нават, як снег рыпіць і чым зіма пахне. — Пятроўна з замілаваннем глядзела ў акно: скрозь снежную завесу ледзь праступаў абрыс суседняга дома.

— Каб я, Яніна Пятроўна, за вас не баяўся, даўно б на двор вывеў. Але гэта лепей па цёплым часе рабіць. Як павесіце на сябе зімовую вопратку — адразу ж на сэрца нагрузка. Спусціцца мы яшчэ спусцімся, а вось угору…

— Ды ладна, — усміхнулася Мачульская. — Гэта я проста да слова. Ведаеце, калі невылазна дома сядзіш, то звыкаешся неяк і падчас ловіш сябе на думцы, што ці то не хочаш, ці то пабойваешся адкрытай прасторы.

— Усё, Яніна Пятроўна, вырашылі, — ажывіўся хлопец, — як пацяплее, будзем на двор выбірацца: да птушак, да кветак, да ласкавага ветрыку…

Абое на хвіліну прымоўклі, і было чуваць, як стукаецца ў шыбу завея.

— А ўсё ж няма для мяне нічога, вабнейшага за зіму, — прамовіла старая. — Гэта як іншы свет, чараўніцтва. Праўда, цяпер зімы зусім не такія, як колісь. У дзяцінстве, памятаю, на нашай вуліцы сумёты платы завальвалі… Што ты!

— І я вельмі люблю зіму, Пятроўна. Марозную, снежную… Асабліва, калі сонца па свежых гурбах гуляе. Тады — на лыжы і ў лес. І каб абавязкова адзін… А бывае, проста сяджу дома, як мы зараз, і на снегапад любуюся. Тады ўзгадваюцца любімыя вершы. Напрыклад, такі:

Снег идет, снег идет,

Снег идет, и все в смятенье:

Убеленный пешеход,

Удивленные растенья,

Перекрестка поворот.

— Нешта знаёмае, — задумалася Пятроўна і пытальна зірнула на Кастуся: — Гэта ж песня такая ёсць?

— Ёсць і песня. А верш гэты — Барыса Пастарнака, — адказаў суразмоўнік. — Няма паэта, які б танчэй і выразней зіму разумеў, чым ён. У яго нібы сама душа са снегу народжана. Паслухайце:

Небо сверху любуется лепкой

Мертвых, крепко придавленных век.

Все в снегу, двор и каждая щепка,

И на дереве каждый побег.

— Хіба гэта не цуд! Жыві ды не памірай пасля такіх вершаў, — з натхненнем працягваў хлопец. — Гэх, Яніна Пятроўна, а давайце зараз з вамі вып’ем за тое, — ён узяў са стала бутэльку, — каб адно любаваліся мы на зіму, а не мерзлі, каб грэліся мы на сонцы, а не пакутавалі ад спёкі, каб дажджы наталялі зямлю, а не выклікалі паводкі ды няўроды. І каб чалавек, у сваю чаргу, не брыдзіў сваёй хцівасцю навакольнае хараство, каб не труціў ён рэкі і азёры, каб бярог паветра і глебу ад розных адкідаў цывілізацыі…

— Ну, за гэта варта выпіць, — падтрымала старая.

Хлопец пайшоў на кухню і вярнуўся з двума фужэрамі і штопарам.

— Мне толькі трошачкі, — папярэдзіла Пятроўна.

— Само сабой, — кіўнуў Кастусь і наліў ёй чвэрць фужэра. — Вось так самы раз будзе… Гэта “Алігатэ” — бяскрыўднае белае віно. — Ён напоўніў свой келіх, падняў да ўзроўню грудзей. — За прыгажосць, Яніна Пятроўна, і за дабрыню чалавечую.

Асцярожна чокнуліся, выпілі.

— Паслухайце, Косця, — пасля невялікай паўзы спыталася бабулька. — Можна вам задаць адно далікатнае пытанне?

— Думаю, можна.

— Вось вам гадоў… дваццаць сем…

— Дваццаць восем, — удакладніў Кастусь.

— Тым болей, — працягвала Пятроўна. — Хлопец вы сімпатычны, добры… Але нежанаты. Калі не сакрэт, ёсць у вас каханая дзяўчына?

— Няма, — з чыстасардэчнай прастатой адказаў малады чалавек.

— Чаму? Не шукалі?

— Ведаеце, Яніна Пятроўна, я не адчуваю, што народжаны для сямейнага жыцця.

— Як так? — здзівілася старая.

— Як кажа наш айцец Аляксандр, кожны чалавек павінен прыслухоўвацца да свайго ўнутранага голасу і ў пэўны час вызначыць, для чаго ён жыве. Калі гэтага па розных прычынах не адбываецца, то Бог пасылае нам выпрабаванні, каб абразуміць і наставіць на правільны шлях. А калі чалавек глухі і ўпарта не хоча жыць сваім жыццём, можа надарыцца катастрофа… Я не ведаю яшчэ, Яніна Пятроўна, свайго заклікання, але прадчуваю, што шлях мой будзе нялёгкі і пакручасты. Можа, у рэшце рэшт прывядзе ён мяне ў манастыр… Ва ўсякім разе, наўрад ці калі-небудзь я ажанюся.

— Нейкія вы дзіўныя рэчы, Косця, гаворыце. Вось жа перад вамі прыклад чалавечага адзіноцтва сядзіць. Думаеце, я ад таго шчаслівая?

— Вам жыццё вайна паламала, Яніна Пятроўна. А шлях вы абралі правільны. Для вас ён — замужжа, дзеці… Што яны не нарадзіліся, не ваша віна. Затое вы захавалі вернасць памяці героя. Бог ведае пра вашу ахвяру і пра вас не забудзецца. — Ён крыху памаўчаў. — У мяне ж іншы выпадак. Я паважаю жанчын, мне, канешне ж, падабаюцца дзяўчаты, але пакахаць не магу, бо каханне — гэта страсць, а страсць для мяне — пагуба. Захварэўшы на каханне, я не змагу выканаць тое, дзеля чаго народжаны, хоць — як гэта ні смешна — яшчэ не ведаю, дзеля чаго. Палюбіўшы кагосьці выключна, нехрыстовай любоўю, я не змагу ставіцца з любасцю да ўсяго чалавецтва, бо тая адзіная, выключная перацягне на сябе маю існасць, зробіць прадузятым, патрабавальным, эгаістычным. Няма большых эгаістаў, чым закаханыя.

— Але ж… Як жа… — з недаўменнем пачала старая, ды не знайшла слоў.

— Даруйце, Яніна Пятроўна, — вінавата зірнуў на яе Кастусь, — што ўстурбаваў вашу душу… Даруйце.

Неўзабаве размова скіравала ў іншае рэчышча, Кастусь выпіў яшчэ віна, павесялеў, цытаваў зімовыя вершы Пушкіна, якіх ведаў неверагодную колькасць. Ажывілася і Яніна Пятроўна.

Пайшоў госць за поўдзень, калі крыху ўлеглася завіруха. Перад адыходам уключыў тэлевізар і настроіў яго на нейкую забаўляльную перадачу.

20

Перад дзесятым пад’ездам дома №24 па вуліцы Жаўлая, нягледзячы на марознае ветранае надвор’е, было шумна. Тут у разгар працоўнага дня сабралася кампанія лайдакоў-пераросткаў. Чалавек шэсць.

Гэтыя маладзёны былі бічом дома №24 ужо некалькі гадоў запар. Канешне, не менавіта тыя, што зараз дурыліся перад дзесятым пад’ездам, а ўвогуле гэтая кліка. Яе штогод папаўнялі падонкі мікрараёна — тыя, хто перарос школу, далей вучыцца не можа, а працаваць не жадае. Дзень і ўначы, узімку і летам задзірыстыя хлапчыны і разбэшчаныя дзеўкі скаланалі вокны ціхамірных жыхароў тупатам, дзікунскім рогатам, шумам тузаніны і тымі дапатопнымі воклічамі, з дапамогай якіх у старажытнасці збіраліся нашы прашчуры ў статак.

Асабліва цярпеў ад тае моладзі дзесяты пад’езд памянёнага дома. Акурат тут збольшага таўкліся гэтыя дармаеды, бузілі, распівалі спіртное і зухавата лупасілі бутэлькі аб муры і прыступкі ганка. Відаць, іх прыцягвала суседства тэлефонных кабін, усталяваных каля пад’езда №10.

Неаднойчы прачыналіся ўночы добрапрыстойныя жыльцы ад жудлівага галашэння і мусілі слухаць, як нейкі Янка крые мацюкамі нейкага Хведзьку, а нейкая Наташка хіхікае да ўпаду. Насельнікі дома №24 баяліся вяртацца дамоў цемначы, бо даводзілася прамінаць гэтую нязводную, нахабна-ўхмылістую кампанію.

Управы на хуліганаў не было, паколькі ў найбліжэйшым міліцэйскім пункце ставіліся да іх з дабрадушнай паблажлівасцю. Маўляў, няхай лепш дурэюць навідавоку, чымся цішком рабуюць кватэры ці “шыраюцца наркатой” па блатхатах. І толькі зрэдку, пасля настойлівых званкоў-скаргаў, пасылалася з апорнага пункта брыгада міліцыянтаў, каб разагнаць свавольных малайцоў, а праўдзівей, проста адагнаць ад пад’езда. Як толькі міліцыянты сыходзілі, хеўра вярталася на сваё месца зборышча і з новым імпэтам прымалася цвяліць спакой добрых людзей.

Аднаго разу нехта, адчаяўшыся дамагчыся цішыні, набраў у вялізны поліэтыленавы пакет гарачай вады і скінуў яго з верхатуры на галовы нягоднікам. У адказ тыя ўзнялі небывалы лямант і, каб адпомсціць, уключылі штомоцы магнітафон.

У халоднае ці даждлівае надвор’е шпанюкі збіраліся непасрэдна ў пад’ездзе. Там яны абгаджвалі батарэі ацяплення пляўкамі, мачыліся і апраўляліся па-сур’ёзнаму на лесвічным пралёце, каля адтуліны смеццеправода. Іх раўлівая гамана, бывала, доўжылася цалюткую ноч, узмацнялася выдатнай акустыкай пад’езда, і нават жыльцам дзевятага паверха здавалася, што нехта бушуе за іх сцяною.

Раней сяк-так утаймоўваў расперазанцаў адзін пяцідзесяцігадовы дзядзька, жылец другога паверха. Ён спускаўся ўніз і нацкоўваў на іх сваю раз’юшаную аўчарку. Выганяў вон. Але ён быў чалавекам занятым і не мог цэлы дзень вартаваць пад’езд ад гэтай пошасці. Маладзёны ж мелі часу колькі заўгодна, і калі гэты рашучы дзядзька раптоўна памёр ад інфаркту, жыльцам стала зусім кепска. Пад’езд пакрысе ператварыўся ў клааку. У ліфт было немагчыма зайсці, не заціснуўшы нос пальцамі. На прыступках нязменна валялася бітае шкліва, горы акуркаў, прэзерватывы і іншыя адкіды жыццядзейнасці пераросткаў.

Лаўку перад пад’ездам яны дабілі дашчэнту, таму што сядзелі на ёй не так, як нармальныя людзі, а нагамі на сядзенні і задамі на спінцы. З сядзення яны пакрысе, проста дзеля забавы, павыдзіралі ўсе дошкі, і ад яго засталася адна бетонная аснова.

Бабулькі, каб пагаманіць на свежым паветры, вымушаны былі ісці да суседніх пад’ездаў, дзе яшчэ ацалелі лаўкі.

Вось і зараз дзве пажылыя кабеты стаялі і зводдалеку назіралі, як бушуюць ля іх пад’езда шэсць “сынкоў” — бамбізаў прыкладна семнаццацігадовага ўзросту. Твары састарэлых грамадзянак выяўлялі нездавальненне.

Нядаўна аціхла завіруха, што наваліла горы снегу, і гэта выклікала ў хлопцаў неўтаймоўнае жаданне дурэць, штурхацца, кідацца снежкамі, проста падаць і ўставаць. У такога кшталту людзей менавіта свежасць, навізна і белізна спараджаюць умоўны рэфлекс знішчэння. З гэтай прычыны яны не марудзячы спісваюць унутранасць новага ліфта брыдкімі словамі, калупаюць сцізорыкам пластыкавае пакрыццё школьных партаў, б’юць шыбы і вырываюць з коранем трубкі ў тэлефонных будках, шпурляюць на мецены тратуар абгорткі, плююць у аўтобусе, выдзіраюць старонкі з новых бібліятэчных кніжак. Зараз іх знішчальную энергію прыцягнуў свежы снег.

З гіканнем і драпежным ровам насіліся яны адзін за адным па пляцоўцы перад пад’ездам, заскаквалі на лаўку, станавіліся нагамі на спінку, звальваліся ад штуршкоў долу, збіваліся ў клубкі целаў і разляталіся ў розныя бакі. Гэткая дэманстрацыя спрыту і дужасці.

Прахожыя, якія мерыліся прайсці пад арку за пад’ездам №10, мусілі рабіць крук і крочыць да суседняй аркі — каб не быць збітымі з ног буйнай сябрынай.

Ад гэтых малойчыкаў, якія ў дзяцінстве гадзілі ў штаны і міма гаршкоў, якія ў малалецтве былі двоечнікамі, а з юнацтва і па сённяшні дзень яшчэ нічога стваральнага не рабілі, — ад гэтых лайдакоў і нікчэмнасцяў цярпелі сумленныя працавітыя людзі. Гэтыя людзі здабывалі ад зямлі ежу, шылі адзенне, выраблялі тэлевізары і магнітафоны, узводзілі будынкі для таго, каб памянёныя дзецюкі сытна харчаваліся, прыгожа апраналіся, пражывалі ў цёплых кватэрах і наталяліся шматстайнымі тэлевідовішчамі. А ў падзяку, за сваё сытае бестурботнае жыццё, дзецюкі гарланілі пад іх вокнамі, кідалі ў шыбы снежкі, абражалі і рабілі іх існаванне нязносным.

Вось з дзвярэй пад’езда паказалася адна бабулька з кульбай. Убачыла, што творыцца ўнізе, і замерла ў нерашучасці. Яна б спусцілася, ды ганак быў напалову замецены снегам, і можна было спатыкнуцца. З хлапчынаў жа, што іржалі і гойсалі перад ганкам, ніхто на яе не зважыў, ніхто не прапанаваў памагчы. Патапталася старая пад павеццю, пазябла і павярнула назад. Калі праходзіла ў пройму дзвярэй, у яе спіну патрапіла выпадковая снежка, кінутая адным з хуліганаў у таварыша.

Вось выйшлі дзве жанчыны з-пад аркі і таксама спыніліся, не ведаючы што рабіць, паколькі крыклівы клубок целаў перакрыў ім дарогу. Жанчыны ўсё ж рушылі праз бузацёраў. Тыя ў запале тузаніны некалькі разоў іх штурхнулі і абсыпалі снежным пылам.

— Ну, маладыя людзі, — паспрабавала абурыцца адна, — вы б трохі цішэй весяліліся…

На што таўстун у кажусе, па клічцы Фядул, павярнуў да іх свой разгарачаны тлусты твар, ухмыльнуўся, паказваючы шэраг здаровых зубоў, і тупа зарагатаў ва ўсё горла.

З аднолькавым поспехам жанчына магла рабіць заўвагу арангутангу.

Праўда, малпы толькі няўцямна крычаць, а з ратоў гэтых зухаў усё ж выляталі як асобныя словы, так і словазлучэнні. Як тое:

— Сука, Фядул… Хадзі сюды, тлустае мяса!

— Хрэн табе, Макарон… Паліжы ў мяне задніцу! Хе-хе.

— Гэй, трымай Сыча, Джэксан! Падножку яму, свалаціне…

— Падла, Фядул! Га-га-га.

— Кол табе ў рот, Лупаты. Кароткія ў цябе завароткі.

(Чытач павінен разумець, што выказваліся хлапчыны з дапамогай значна каларытнейшых слоў, але рамкі мастацкага твора абмяжоўваюць тую палітру.)

Тут шосты, нехта Металіст, які адлучаўся ў краму, прыцягнуў валізу з півам. Бузацёры тут жа кінуліся да яго і, піхаючыся, сталі хапаць бутэлькі. Кожнаму выйшла па дзве, акрамя Лупатага, адна пляшка якога ў штурханіне ўпала і цюкнулася аб бетонную аснову лаўкі.

Лупаты доўга мацюкаў Фядула, па віне якога ён застаўся з адной порцыяй піва, і патрабаваў, каб той з ім падзяліўся. На што таўстун пасылаў Лупатага далёка-далёка і спрытна выліваў змесціва пляшкі ў свой бяздонны трыбух.

Піва яшчэ больш завяло маладзёнаў, і яны зачалі баяць пахабныя анекдоты і выбухова рагатаць. Затым Сыч, хлопец з тварам бывалага алкаголіка, павёў падрабязны аповед пра свае любоўныя подзвігі. Расказваў такое, у што, зважаючы на яго васпаватае шызае аблічча і нязграбную постаць, паверыць было няможна.

Фядул загарэўся гэтай тэматыкай і стаў распавядаць, як ён надоечы дамогся былой настаўніцы гісторыі. Прычым зрабіў гэта на лесвічнай пляцоўцы, па-каўбойску, і маладая настаўніца, па словах Фядула, была ім вельмі задаволена.

— Хлусіш ты, таўстамясы, — выказаў сумненне даўгалыгі Макарон. — Цябе, мядзведзя, бабы не любяць. Вось я, дык…

— Каго не любяць, мяне? — ускінуўся на яго Фядул. — Ды я за тыдзень па тры штукі мяняю, мне толькі свіснуць — бабы ўвобмірг збягаюцца…

Усе яхідна зарагаталі з яго слоў.

Фядул са злосцю агледзеў хаўруснікаў і знячэўку кінуўся на Макарона. Той уюном вывернуўся ад яго, а Джэксан, што стаяў паблізу, даў таўстуну падсечку, і ён ляснуўся на ўтаптаную пляцоўку. Макарон скамячыў снежку і заляпіў Фядулу ў твар.

Таварышы здзекліва заржалі.

— Сукі, сукі вы паганыя! — ледзь не плакаў Фядул; ён устаў і абабіваў снег з кажуха. Раптам ён выпаліў: — Давайце аб заклад, што любую бабу ўраз закадру. Тады пабачыце…

— Ха-ха, гы-гы-гы, хе-хе-хе, — на ўсе лады глуміліся супольнікі.

— Што, неданоскі, слабо вам?! Сас…лі? — перайшоў у наступ пакрыўджаны Фядул. (Дачыненні з супрацьлеглым полам былі яго ахілесавай пятой — жанчыны сапраўды абдзялялі таўстуна пяшчотай.)

— Хто сас…ў? — куражыўся Макарон. — Давай, закадры! А мы паглядзім. Ух-хе-хе…

— Падла ты! — Фядул зачарпнуў прыгаршчу снегу і сыпануў у таварыша. — Давай на тры пляшкі гарэлкі, што першая ж маладуха са мной пойдзе!

— Усе чулі?! — ажывіўся Макарон. — Давай па руках, хлопцы?

Яны сышліся і разбілі заклад пры сведках.

— Не падкачай, таўстапуз! — не пераставаў пацвельваць з’едлівы Сыч.

— Давай ты, погань драная, — павярнуўся да яго Фядул, — сам мне дзяўчыну і ўкажы!

— Так ужо і любую? — расплыўся ў пахабнай ухмылцы Сыч.

— Слабо?

Сыч крыху сумеўся і агледзеўся па баках: наводдаль стаялі дзве бабулькі, якія пры ўсім жаданні не маглі стаць аб’ектамі любоўных дамаганняў Фядула; вось нейкі мужык прайшоў у тэлефонную будку… Тут драпежны пагляд Сыча натрапіў на дзяўчыну, што жвава крочыла па замеценым тратуарчыку ў бок тэлефонных кабін. Яна была метрах у пятнаццаці ад хаўруснікаў.

— Вось тая, — як хан на наложніцу, указаў на дзяўчыну Сыч.

Фядул абмацаў блудлівым позіркам яе постаць і ацэначна кінуў:

— Падыдзе.

Ён счакаў, пакуль ахвяра параўняецца з пад’ездам, а тады борзда рушыў у бок тэлефоннай будкі.

— Гэй, прыгажуня, счакай трошкі, — з гуллівай развязнасцю аклікнуў таўстун дзяўчыну.

Тая зіхатнула на яго вялікімі прыгожымі вачыма, у якіх з’явілася трывога. Яна не спыніла хаду і не адказала на яго вокрык.

— Ну ты, малая! — рыкнуў угневаны яе абыякавасцю Фядул. — Спыніся на пару слоў. — Ён паскорыўся і нагнаў дзяўчыну.

Яна была даволі высокага росту, і нават пад дублёнкай вырысоўваліся яе добрыя, правільныя целаформы. На галаве была вязаная шапачка, з пад якой выбіваліся доўгія цёмна-русыя валасы і спадалі на плечы. Шыя была какетліва абвязана белым шалікам.

— Гэта вы мне? — непрыхільна паглядзела на таўстуна прыгажуня.

— Табе, ластаўка. — Сальная ўсмешка перакрывіла яго і без таго ўродлівы твар.

— Што табе трэба? — таксама перайшла на “ты” дзяўчына.

— Каб ты мяне палюбіла. — Ён няскладна падміргнуў. — Хадзем павяселімся.

— А не замнога будзе? — з непрыхаванай нянавісцю сыкнула дзяўчына.

— А ты паспрабуй, — казырыўся Фядул, — я гарачы…

— Ты не на мой густ.

— Чаму, мілка? — зноў недарэчна падміргнуў дамагальнік.

— А зад у цябе тоўсты. Не люблю.

Хаўруснікі, што стаялі непадалёк і пільна прыслухоўваліся, так і пакаціліся з рогату.

— Во як адпрасавала! Саступай, Фядул! Абас…лі цябе, небараку. Ха-ха! Гы-гы-гы…

І тут таўстун, разлютаваны гэтымі насмешкамі, схапіў дзяўчыну за шалік і рвануў на сябе.

— Пойдзеш са мной, курва! Я тваю задніцу ў мачалку пашкуматаю.

Дзяўчына заляпіла яму поўху.

Тады Фядул, не выпускаючы шалік, учапіўся другой рукой за яе каўнер і рыўком прыгнуў долу. Дзяўчына адчайна супраціўлялася, але іх вагавыя катэгорыі былі несупараўнальныя.

У гэты міг зухаваты Фядул адчуў, як нехта стальнымі халоднымі пальцамі сцяў яго вуха, выкруціў… Ад страшнага болю агрэсар адпусціў ахвяру і паспрабаваў выпрастацца, але не змог і толькі заўважыў: за вуха яго трымаў хлопец гадоў дваццаці пяці.

Хлопец знаходзіўся ў адкрытай тэлефоннай кабіне, калі ўбачыў напад таўстуна на дзяўчыну, і з’явіўся для гвалтаўніка нечаканасцю.

— Слухай мяне, пузаты, — суровым голасам сказаў хлопец, усё прыгінаючы Фядула за вуха долу адной рукою; у другой ён трымаў скураную сумку, — бяжы да сваіх гаўрыкаў, і каб праз дзесяць секунд я вас не назіраў. Ясна?

Таўстун маўчаў, бяздзейнічалі і яго паплечнікі, збянтэжаныя такім паваротам.

— Ладна, ідзі! — хлопец велікадушна выпусціў Фядулава вуха. — Ідзі, я сказаў.

Таўстун нарэшце выпрастаўся; ён моршчыўся і цёр зашчэмленае вуха. І тут ён убачыў, што праціўнік на паўгалавы за яго ніжэйшы, а ў плячах — далёка не Геракл. Грэбліва і пераможна пазірала на Фядула гвалтаваная ім дзяўчына, з нямой насмешкай, як падалося, глядзелі на яго хаўруснікі. Стала нясцерпна сорамна за сябе, і Фядул, ахоплены імгненным парывам, ірвануўся на свайго крыўдзіцеля і ўзмахнуў вялізным кулаком, цаляючы ў галаву…

І тут усе астатнія ўбачылі, як хлопец ударыў яго на апярэджанне — у шыю, маланкавым тычком рукі. Удар быў нанесены фалангамі пальцаў, пад кадык. Таўстун усхліпнуў, схапіўся за горла і марудна асеў на зямлю. Праціўнік піхнуў яго нагой, і трыбухаты заваліўся дагары: з барвяна-чорным тварам, з вылупленымі вачыма…

— Ды што ж гэта! Нашых б’юць, братаны! — прарэзаў цішыню вокліч Сыча.

Гэта абудзіла астатніх, і яны рынуліся на падмогу спляжанаму таварышу.

Дзяўчына зажмурыла вочы ад страху, а яе выратавальнік выступіў наперад і, калі першыя двое — Макарон з Джэксанам — наблізіліся да яго, выхапіў са скураной сумкі нейкую змеепадобную прыладу, узмахнуў ёй у паветры і выцяў нападнікаў па каленях. Ускрыкнуўшы ад рэзкага болю, абодва паваліліся як падсечаныя. Макарон паспрабаваў падняцца, але тут жа войкнуў і лёг, бо хлопец хвастануў яго сваёй зброяй (гэта былі нунчакі) па тыльным каленным згібе.

— Ляжаць, сапляк! — Ён паставіў на Макаронаву спіну чаравік і новым узмахам зброі, для постраху, збіў з яго шапку. — Ляжаць, а то зубы павыбіваю.

Макарон распластаўся па доле, ганебна ўткнуўшы твар у снег.

Джэксан жа праявіў больш розуму і, як атрымаў першы ўдар па каленях, то ўпаў і не варушыўся.

На астатніх хаўруснікаў нунчакі падзейнічалі застрашлівым, гіпнатычным чынам. Яны так і замерлі ў трох метрах ад хлопца, які раз-пораз вырабляў сваёй зброяй мудрагелістыя кругі і, спыняючы, заціскаў пад пахай.

У Сыча была ў руцэ пустая бутэлька, якую ён быў схапіў для нападу, але зараз не ведаў, адкінуць яе ці трымаць далей.

— Яшчэ ёсць пытанні? — пераможна звярнуўся да бузацёраў хлопец. — Чаго замаркоціліся? — І весела кінуў: — Вось ты, у чырвонай шапцы, хадзі сюды. — Ён указаў складзенымі нунчакамі на Сыча.

— Я-я? — заікастым голасам прамямліў той.

— Ты-ты, блазнюк, — пацвердзіў хлопец. — Падыдзі да мяне.

Сыч, пазіраючы як трус на ўдава, нерашуча патупаў да хлопца. У руцэ ён па-ранейшаму недарэчна трымаў пустую бутэльку.

— Слухай, байструк, уважліва. Я сёння добры, і таму вам пашанцавала. Але зрабіце так, каб я вас ніколі не бачыў у гэтым двары. А я тут хаджу штодня. Зразумеў?

— Зразумеў, — пакорліва адказаў колісь адважны Сыч.

— Дык дзейнічай.

Сыч павярнуўся і хацеў ісці.

— Стой! — аклікнуў яго хлопец. — А пра героя свайго забыліся? — Ён паказаў нунчакамі на Фядула, які хоць крыху і акрыяў, але бязмоўна сядзеў на снезе і трымаўся за горла; Макарон з Джэксанам ужо дапаўзлі на карачках да лаўкі.

Сыч нехаця падышоў да Фядула, сагнуўся і штосьці шэптам спытаў.

— Ідзі ты ў балота! — злосна гыркнуў на яго таўстун.

Хлопец з нунчакамі тым часам павярнуўся да дзяўчыны, пра якую ўсе на некаторы час забыліся.

— Ты тутэйшая? — спытаўся ён памякчэлым голасам.

— Не, я ад сяброўкі ішла… Я з цэнтра.

— То давай давяду да прыпынку, — прапанаваў хлопец.

Дзяўчына згадзілася, узяла яго пад руку, і яны горда рушыліся з поля бітвы.

Праціўнікі з баязлівай нянавісцю глядзелі ім услед.

Бабулькі, кабеты і паасобныя дзеці, што сталіся мімавольнымі сведкамі вышэйапісанай сцэны, атрымалі небывалую асалоду.

— Правучылі нарэшце падонкаў… Знайшлася і на Мамая сякера… Цяпер будуць знаць… Трэ было яшчэ ўсыпаць мардатаму… Я б іх зусім пастраляла… — шалахцелі над снежнымі гурбамі радасныя галасы.