Падарожжа на «Кон-Цікі»

РАЗДЗЕЛ ВОСЬМЫ СЯРОД ПАЛІНЕЗІЙЦАЎ

Наш астравок быў бязлюдны. Хутка мы ўжо ведалі кожную купу пальмаў і кожны ўчастак берага, бо ўвесь востраў меў у папярочніку каля 200 метраў. Самы высокі пункт знаходзіўся менш чым на два метры над узроўнем лагуны.

Над нашымі галовамі на верхавінах пальмаў віселі вялікія гронкі зялёных какосавых арэхаў, тоўстая шкарлупа якіх ахоўвала халоднае малако ўнутры пладоў ад трапічнага сонца; значыць, на працягу першых тыдняў мы не будзем адчуваць смагі. Былі таксама спелыя какосавыя арэхі, мноства ракаў-адшэльнікаў, а ў лагуне — рыба ўсялякіх гатункаў; мы ні ў чым не будзем адчуваць патрэбы. На паўночным беразе вострава мы знайшлі рэшткі старога нефарбаванага драўлянага крыжа, напалову засыпанага каралавым пяском. Адсюль, калі глядзець у паўночным напрамку ўздоўж рыфа, можна было распазнаць разбіты каркас судна, які мы першы раз убачылі з больш блізкай адлегласці, калі нас несла паўз яго. Яшчэ далей на поўнач у сіняватай смузе відаць былі верхавіны пальмаў другога маленькага вострава. Значна бліжэй было да густа зарослага дрэвамі вострава, што знаходзіўся на поўдні. Ні на адным з гэтых астравоў мы не заўважалі адзнак жыцця, але пакуль што ў нас былі іншыя клопаты.

Рабінзон Хесельберг у вялізным саламяным капелюшы падышоў накульгваючы; ён прынёс цэлую кучу ракаў-адшэльнікаў, якія распаўзаліся ва ўсе бакі. Кнут расклаў агонь з ламачча, і неўзабаве мы елі ракаў, а на салодкае пілі какава з какооавым малаком.

— Як добра на беразе, праўда, хлопцы? — з захапленнем усклікнуў Кнут, які ўжо аднойчы адчуў гэта ў час падарожжа.

Кажучы так, ён спатыкнуўся і выліў амаль палову чайніка з гарачай вадой на голыя ногі Бенгта. Мы ўсе не вельмі цвёрда стаялі на н,агах у гэты першы дзень знаходжання на беразе пасля 101 дня, праведзенага на плыце; часам сярод пальмавых ствалоў нас вадзіла ў бакі, бо мы адстаўлялі нагу, каб сустрэць хвалю, якая не прыходзіла.

Калі Бенгт падаў нам перад ядой нашы відэльцы і талеркі, Эрык шырока ўхмыльнуўся. Я ўспомніў, што пасля апошняга абеду на плыце я як звычайна, перагнуўся цераз борт і вымыў пасуду, між тым як Эрык, зірнуўшы на рыф, сказаў: «Сёння, бадай што, я не буду турбаваць сябе гэтым». Калі ён убачыў сваю пасуду ў кухоннай скрыні, яна была такая ж чыстая, як мая.

Пасля абеду мы ўволю з асалодай паваляліся на зямлі, а потым пачалі збіраць намоклую радыёстанцыю; гэта трэба было зрабіць як мага хутчэй, каб Тарстэйн і Кнут здолелі распачаць размову ў эфіры р,аней, чым чалавек з Раратонгі перадасць паведамленне аб нашым сумным канцы.

Большая частка нашага радыёабсталявання была перанесена ўжо на бераг; сярод рэчаў, зваленых на рыфе, Бенгт знайшоў скрыню і ўхапіўся за яе. У той жа момант ён высока падскочыў ад удару электрычнага току; можна было не сумнявацца: тое, што знаходзіцца ўнутры скрыні, мае дачыненне да радыётэхнікі. Пакуль нашы радысты расшрубоўвалі, злучалі і збіралі апаратуру, астатнія ўзяліся за арганізацыю лагера.

Непадалёку ад таго месца, дзе нас выкінула на рыф, мы знайшлі цяжкі ад вады парус і прывалаклі яго на бераг. Мы нацягнулі парус паміж дзвюма тоўстымі пальмамі на маленькім лужку, з якога адкрываўся прыгожы від на лагуну; два другія рагі паруса мы замацавалі на бамбукавых жэрдках, што прыплылі да берага з месца крушэння. Густая агарожа з кустоў, усыпаных кветкамі, падпірала парус, так што ў нас быў дах і тры сцяны; перад нашымі вачыма рассцілалася зіхатлівая лагуна, а паветра вакол нас было напоена водарам кветак.

Прыемна было апынуцца тут. Мы задаволена ўсміхаліся самі сабе і цешыліся спакоем; кожны зрабіў сабе з пальмавых лісцяў пасцель, папярэдне прыбраўшы абломкі галін каралаў, якія зусім недарэчы тырчалі з пяску. Да надыходу ночы мы падрыхтавалі вельмі зручнае месца для сну, а ў сябе над галавой мы бачылі барадаты твар добрага старога Кон-Цікі. Ён больш не выпінаў свае грудзі пад напорам усходняга ветру. Цяпер ён нерухома ляжаў на спіне і пазіраў на зоркі, што мігцелі над Палінезіяй.

На кустах вакол н.ас віселі мокрыя флагі і спальныя мяшкі, а намоклае адзенне ляжала і сохла на пяску. Яшчэ адзін дзень на гэтым сонечным востраве, і ўсё як след высахне. Нават радысты былі вымушаны спыніць сваю работу і чакаць заўтрашняга дня, калі сонца высушыць іх апаратуру. Мы знялі з кустоў спальныя мяшкі і залезлі ў іх, пры гэтым кожны выхваляўся, што ў яго самы сухі мяшок. Пераможцам прызналі Бенгта: калі ён павярнуўся, яго мяшок не захлюпаў. Якая раскоша — мець магчымасць спакойна заонуць!

Прачнуўшыся на світанні, мы ўбачылі, што парус над намі правіс і напоўнены чыстай празрыстай дажджавою вадой. Бенгт паклапаціўся аб гэтым неспадзяваным падарунку неба, а потым, не спяшаючыся, спусціўся да лагуны і выкінуў на бераг некалькі смешных з выгляду рыбін, якіх ён завабіў у каналы, што пракапаў у пяску.

Ноччу ў Германа разбалелася шыя і спіна ў тых месцах, якія ён пашкодзіў сабе перад адплыццём з Лімы, а ў Эрыка быў прыступ даўно забытага ім прастрэлу. У астатнім наша прагулка цераз рыф абышлася надзвычай шчасліва: мы ўсе мелі нязначныя раны і драпіны, толькі Бенгт, якога мачта, падаючы, ударыла па лбе, атрымаў лёгкае зрушэнне. Самы пацешны выгляд меў я: рукі і ногі былі пакрыты сіне-чорнымі сінякамі — так моцна я сціскаў імі вяроўку.

Ніводзін з нас, зрэшты, не адчуваў сябе так кепска, каб выгляд зіхатлівай празрыстай лагуны не спакусіў яго хуценька пакупацца перад снеданнем. Лагуна была вялізная. Удалечыні яна была сіняя і ад пасату пакрывалася рабізной; і яна была такая шырокая, што мы ледзь маглі распазнаць рад ахутаных блакітнай смугой, зарослых пальмамі астравоў, якія акружалі атол з працілеглага боку. Але тут, на падветраным баку астравоў, пасат мірна шапацеў у пёрыстым лісці пальмаў, што злёгку пагойдваліся, а лагуна ляжала ўнізе, нібы нерухомае люстра, і адбівала ў сабе ўсю іх прыгажосць. Горка-салёная вада была чыстая і празрыстая; ярка афарбаваныя каралы, якія ляжалі на глыбіні амаль трох метраў, здавалася, былі так блізка ля паверхні, што мы, купаючыся, баяліся парэзаць аб іх ногі. У вадзе кішэлі цудоўныя разнавіднасці рыб самай разнастайнай афарбоўкі. Перад намі адкрываўся дзівосны свет, поўны забаў. Вада была ў меру халаднаватая, каб асвяжаць, а паветра сухое і нагрэта сонцам да прыемнай цеплыні. Але сёння трэба было хутчэй вылазіць на бераг: Раратонга перадасць трывожныя паведамленні, калі да канца дня не атрымае з плыт.а ніякіх вестак.

Шпулькі і іншыя дэталі радыёперадатчыка былі раскладзены на зусім сухіх каралавых плітах і сохлі на трапічным сонцы. Тарстэйн і Кнут паступова злучалі і зашрубоўвалі іх. Мінула ўся раніца, і становішча рабілася ўсё больш і больш напружаным. Мы закінулі ўсе іншыя справы і акружылі нашых радыстаў, спадзеючыся хоць чым-небудзь дапамагчы ім. Мы павінны быць у эфіры да дзесяці гадзін вечара. К таму часу скончыцца трыццацішасцігадзінны тэрмін, і радыёаматар з Раратонгі пачне выклікаць самалёты і выратавальныя экспедыцыі.

Настаў поўдзень, потым вечар, і сонца зайшло. Хапіла б толькі вытрымкі ў чалавека на Раратонзе! Сем гадзін, восем, дзевяць. Напружанне дасягнула сваёй гранічнай мяжы. Ніводнай адзнакі жыцця ў перадатчыку, але прыёмнік NC-173 пачаў ажываць ля самага нізу шкалы, дзе слаба гучала нейкая музыка. Але на аматарскім дыяпазоне нічога не было чуваць. Паступова, аднак, гукі пачалі прабівацца — мабыць, усё залежала ад сырой абмоткі, якая прасыхала з аднаго канца. Перадатчык быў усё яшчэ мёртвы — усюды кароткія замыканні і іскры.

Заставалася менш гадзіны. Нічога не будзе! Перадатчык выйшаў са строю, і мы парашылі зноў выпрабаваць маленькі падпольны перадатчык, якім карысталіся ў час вайны. Некалькі спроб мы ўжо рабілі на працягу дня, але без усякага выніку. Можа, ён цяпер крыху падсох? Усе батарэі былі зусім сапсаваны, і, каб атрымаць ток, нам давялося круціць маленькую ручную дынамку. Гэта была нялёгкая работа, і мы, чатыры прафаны ў радыётэхніцы, увесь дзень сядзелі і круцілі гэтую д’яблаву штуку.

Трыццаць шэсць гадзін павінны былі хутка скончыцца. Я памятаю, як хтосьці шаптаў: «сем мінут», «пяць мінут», і потым больш ніхто не глядзеў на гадзіннік. Перадатчык па-ранейшаму быў нямы, але прыёмнік нешта м,армытаў ужо блізка да патрэбнай нам хвалі. Раптам ён затрашчаў на хвалі аматара з Раратонгі, і мы вырашылі, што ён вядзе размову з радыёстанцыяй на Таіці. Неўзабаве мы злавілі наступны абрывак радыёграмы, якую перадавалі з Раратонгі:

«...ніводнага самалёта на гэты бок астравоў Самаа. Я зусім упэўнены...»

Потым ўсё зноў сціхла. Напружанне зрабілася нясцерпным. Што яны там задумалі? Няўжо яны адразу пасылаюць самалёт і выратавальныя экспедыцыі? Цяпер, безумоўна, паведамленні аб нас ляцяць па эфіру ва ўсе бакі.

Абодва радысты ліхаманкава працавалі, не ведаючы ні хвіліны спачынку. З іх твараў пот струменіў гэтак жа, як і з твару таго, хто круціў ручку дынамкі. Электрычныя ваганні паступова пачалі з’яўляцца ў контуры антэны перадатчыка, і Тарстэйн у экстазе паказваў на стрэлку, якая павольна падымалася па шкале, калі ён націскаў ключ Морзэ. Справа ішла на лад!

Мы, як шалёныя, круцілі ручку, а Тарстэйн выклікаў Раратонгу. Ніхто, не чуў нас. Яшчэ раз. Цяпер зноў прачнуўся прыёмнік, але Раратонга нас не чула. Мы выклікалі Гала і Фрэнка ў Лос-Анжаласе і марское вучылішча ў Ліме, але ніхто не чуў нас.

Тады Тарстэйн паслаў сігнал «CQ»: інакш кажучы, ён выклікаў усе станцыі на свеце, якія маглі пачуць нас на нашай аматарскай кароткай хвалі.

Гэта дало некаторы вынік. Цяпер чыйсьці слабы голас з эфіру пачаў ціха выклікаць нас. Мы паўтарылі сігнал і сказалі, што чуем яго. Тады ціхі голас з эфіру прамовіў:

— Мяне завуць Поль, я жыву ў Каларада; як вас завуць і дзе вы жывяце?

Гэта быў нейкі радыёаматар. Мы, не спыняючыся, круцілі ручку, а Тарстэйн схапіў ключ і адказаў:

— Гэта «Кон-Цікі»; нас выкінула на бязлюдны востраў у Ціхім акіяне.

Поль зусім не паверыў гэтаму паведамленню. Ён думаў, што нейкі кароткахвалявік з суседняга квартала разыгрывае яго, і больш не з’яўляўся ў эфіры. У роспачы мы рвалі на сабе валасы. Вось мы сядзім тут, пад пальмамі, зорнай ноччу на бязлюдным востраве, і ніхто не верыць нашым словам.

Тарстэйн не здаваўся; ён зноў узяўся за ключ і безупынна перадаваў: «Усё ў парадку, усё ў парадку, усё ў парадку». Мы што б там ні было павінны прыпыніць падрыхтоўку ўсіх гэтых выратавальных экспедыцый у розных канцах Ціхага акіяна.

Раптам мы пачулі ў прыёмніку, як хтосьці даволі ціха спытаў:

— Калі ўсё ў парадку, дык чаго хвалявацца?

Потым эфір зноў змоўк. I гэта было ўсё.

Ахопленыя роспаччу, мы гатовы былі падскочыць да верхавін пальмаў і атрэсці з іх усе какосавыя арэхі, і цяжка сказаць, што мы зрабілі б, калі б раптам нас не пачулі адначасова і Раратонга і наш стары добры Гал. Гал гаварыў, што ён плакаў ад радасці, калі зноў пачуў пазыўныя LI2B. Уся шуміха адразу спынілася; мы зноў былі адны, і ніхто нас не турбаваў на нашым востраве Паўднёвага мора. Зусім знясіленыя, мы палеглі спаць на нашы пасцелі з пальмавых лісцяў.

Назаўтра мы нікуды не спяшаліся і цешыліся жыццём, ні аб чым не думаючы. Адны купаліся, другія рыбачылі або бадзяліся па рыфу, шукаючы цікавых марскіх жывёлін; самыя энергічныя прыводзілі да ладу лагер і ўпрыгожвалі ўсё навокал яго. На беразе, адкуль відаць быў «Кон-Цікі», на ўзлеску, дзе пачынаўся пальмавы гай, мы выкапалі яму, выслалі яе лісцем і пасадзілі прарослы какосавы арэх, што прывезлі з Перу. Побач, якраз насупраць таго месца, дзе «Кон-Цікі» наляцеў на рыф, мы пабудавалі піраміду з каралавых глыбаў.

За ноч прыбой прасунуў «Кон-Цікі» яшчэ бліжэй да лагуны, і цяпер, акружаны ўсяго некалькімі лужынамі, ён ляжаў амаль увесь над вадой, сярод вялізных каралавых глыбаў далёка ад знадворнага краю рыфа.

Прагрэўшыся як след у гарачым пяску, Эрык і Герман адчувалі сябе куды лепш і захацелі прайсціся ўздоўж рыфа на поўдзень; яны спадзяваліся, што ім удасца перабрацца на вялікі востраў, які знаходзіўся ў тым баку. Я папярэдзіў, каб яны асцерагаліся акул, а яшчэ больш вугроў[39], і яны засунулі на ўсякі выпадак за пояс доўгія нажы-мачэце. Каралавыя рыфы з’яўляюцца месцам прытулку для страшных вугроў з доўгімі ядавітымі зубамі, якімі яны лёгка могуць адарваць чалавеку нагу. Пры нападзе яны рухаюцца, звіваючыся з хуткасцю маланкі, і выклікаюць панічны жах у мясцовых жыхароў, якія не баяцца плаваць побач з акулай.

Эрык і Герман прайшлі ўброд даволі далёка па рыфу на поўдзень, але месцам трапляліся больш глыбокія рэчышчы, па якіх вада ішла ў гэтым напрамку, і тады ім даводзілася скакаць у ваду і плыць. Яны шчасліва дабраліся да вялікага вострава і ўброд перайшлі на бераг. Доўгі і вузкі, пакрыты пальмавым лесам востраў цягнуўся далей на поўдзень; яго сонечныя пляжы былі ахаваны ад ветру рыфам. Эрык і Герман ішлі і ішлі ўздоўж вострава, пакуль не дасягнулі яго. паўднёвага берага. Пакрыты белаю пенаю рыф цягнуўся адсюль далей на поўдзень, да іншых астравоў. Тут нашы даследчыкі знайшлі разбіты каркас вялікага карабля; у яго было чатыры мачты, і ён ляжаў на беразе, падзелены на дзве часткі. Гэта быў стары іспанскі паруснік, нагружаны рэйкамі, і ржавыя рэйкі былі параскіданы ўздоўж рыфа. Эрык і Герман вярнуліся па другім баку вострава, але ніводнага следу на пяску ім так і не ўдалося знайсці.

Вяртаючыся назад цераз рыф, яны сюд-туд успуджвалі нейкіх дзіўных рыб і спрабавалі злавіць некаторых з іх; раптам на іх напала не менш васьмі вялізных вугроў.

Эрык і Герман убачылі ў празрыстай вадзе, як тыя набліжаліся, і выскачылі на вялікую каралавую глыбу; вугры пачалі звівацца вакол яе. Слізкія пачвары таўшчынёй з галёнку дарослага мужчыны былі ўсыпаны зялёнымі і чорнымі плямамі і нагадвалі атрутных змей; на маленькай галаве блішчалі злосныя змяіныя вочы, а зубы, вострыя, як шыла, мелі ў даўжыню два — тры сантыметры. Калі маленькія вёрткія галоўкі, звіваючыся, наблізіліся да сяброў, Эрык і Герман узмахнулі нажамі; галава аднаго вугра была адсечана, другі быў паранены. Кроў у вадзе прыцягнула цэлую чараду маладых блакітных акул, якія накінуліся на мёртвага і параненага вугроў, а Эрыку і Герману ўдалося пераскочыць на другую глыбу каралаў і ўцячы.

У гэты ж дзень я ішоў уброд да нашага вострава, як раптам хтосьці маланкавым рухам учапіўся з абодвух бакоў у маю шчыкалатку і моцна павіс на ёй. Гэта быў васьміног. Ён быў невялікі, але цяжка перадаць тое пачуццё агіды, якое я адчуваў, калі халодныя шчупальцы абвілі маю нагу і на мяне глядзелі лютыя маленькія вочы, што тырчалі на барвова-чырвоным слізістым мяшку — целе васьмінога. Я з усяе сілы дрыгнуў нагой, і васьміног, які не меў у даўжыню і метра, рушыў за ёю, але шчупальцаў не разняў. Відаць яго вабіла павязка на маёй назе. Я рыўкамі рухаўся да берага з агідным стварэннем на назе. Толькі пасля таго, як я дабраўся да краю сухога пяску, васьміног адпусціў мяне і пачаў павольна адступаць па мелкаводдзю; яго шчупальцы былі выцягнуты да берага, і ён не зводзіў з яго вачэй, нібы гатовы да новага нападу, калі я таго пажадаю. I толькі пасля таго, як я шпурнуў у васьмінога некалькі вялізных кавалкаў карала, ён паспешліва знік.

Разнастайныя прыгоды сярод рыфаў надавалі толькі пікантнасць нашаму шчасліваму жыццю на астраўку. Але мы не збіраліся векаваць тут, і пара было падумаць, як вярнуцца ў звычайны свет. За тыдзень «Кон-Цікі» прабіў сабе дарогу да сярэдзіны каралавага бар’ера, дзе цяпер і ляжаў, моцна засеўшы на аголеных рыфах. Вялізныя бярвенні, стараючыся пракласці сабе дарогу да лагуны, параспіхалі і абламалі даволі вялікія глыбы каралаў, але цяпер драўляны плыт засеў нерухома, і колькі мы яго ні цягнулі і ні штурхалі, усё было бескарысна. Калі б нам толькі ўдалося спусціць разбіты плыт у лагуну, мы маглі б, ва ўсякім разе, зрасціць мачту і аснасніць яго ў дастатковай ступені для таго, каб, рухаючыся з ветрам, пераплыць спакойную лагуну і паглядзець, што ёсць на другім баку яе. Калі на якім-небудзь з астравоў жылі людзі, дык хутчэй за ўсё на тым, што знаходзіўся далёка на небасхіле на захад, дзе атол выгінаецца ў падветраны бок.

Міналі дні.

I вось аднойчы раніцай хтосьці з нашых хлопцаў прыбег стрымгалоў і сказаў, што бачыў белы парус на лагуне. З самага высокага месца на ўзлеску мы змаглі разгледзець малюсенькую белую плямку, якая выразна вылучалася на фоне апалава-сіняй лагуны. Не магло быць ніякіх сумненняў, што гэта парусная лодка, якая толькі што адплыла ад працілеглага берага. Мы бачылі, як яна павярнула на другі галс. Неўзабаве паказаўся яшчэ адзін парус.

На працягу ўсёй раніцы яны паступова набліжаліся і павялічваліся ў памерах. Яны плылі проста да нас. Мы паднялі на верхавіну пальмы французскі флаг і размахвалі нашым нарвежскім флагам, які мы прывязалі да доўгай палкі. Адзін парус знаходзіўся ўжо так блізка, што мы маглі распазнаць пад ім палінезійскую пірогу з балансірам. Аснастка яе была больш сучаснага тыпу. Дзве карычневыя фігуры стаялі ў пірозе і глядзелі на нас. Мы замахалі рукамі. Яны памахалі ў адказ і падплылі проста да берага па мелкаводдзю.

— Іа ора на, — прывіталі мы іх на палінезійскай мове.

— Іа ора на! — хорам крыкнулі яны ў адказ, і адзін выскачыў з пірогі і пацягнуў яе за сабой, ідучы ў вадзе па пясчаным дне проста да нас.

Абодва госці былі ў еўрапейскім адзенні, але іх прыгожыя, стройныя целы былі карычневыя. Ногі ў іх былі голыя, а на галаве, ад сонца, яны насілі самаробныя саламяныя капелюшы. Палінезійцы дабраліся да берага і крыху няўпэўнена пачалі набліжацца да нас; але калі мы ўсе па чарзе, усміхаючыся, паціснулі ім рукі, яны заззялі шырокімі ўсмешкамі, паказваючы два рады асляпляльна белых зубоў; гэтыя ўсмешкі гаварылі больш, чым словы.

Наша прывітанне на палінезійскай мове здзівіла і падбадзёрыла нашых гасцей і ўвяло іх у зман гэтак жа, як мы былі падмануты самі, калі іх аднапляменнік з Ангатау крычаў нам па-англійску «добры вечар». Яны пачалі штосьці шпарка і горача расказваць нам па-палінезійску, і прайшло нямала часу, перш чым яны зразумелі, што іх красамоўства зусім не дасягае мэты. Тады яны змоўклі і толькі па-сяброўску ўсміхаліся, паказваючы на другую пірогу, якая падплывала ўсё бліжэй.

У ёй было тры чалавекі, і калі яны ўброд дабраліся да берага і прывіталіся з намі, дык выявілася, што адзін з іх крыху гаворыць па-французску. Мы даведаліся, што на адным з астравоў на тым баку лагуны знаходзіцца палінезійская вёска і што жыхары яе аднойчы ўночы бачылі наша вогнішча. У рыфе Рароіа ёсць усяго адзін праход, які вядзе да астравоў, што акружаюць лагуну; і паколькі гэты праход размешчаны ля самай вёскі, дык кожнага, хто наблізіцца да астравоў, якія ляжаць за рыфам, жыхары вёскі павінны былі б абавязкова заўважыць. Таму старыя ў вёсцы парашылі, што агонь, які яны бачылі на рыфе на ўсходзе, не мог быць справай рук чалавека, а з’яўляўся чымсьці ненатуральным. Гэта адбіла ў жыхароў вострава ўсякую ахвоту пераплыць лагуну і самім паглядзець, што здарылася. Але потым да іх вострава прыбіла па лагуне зламаную скрынку, і на ёй былі нарысаваны нейкія знакі. Два палінезійцы, якія жылі пэўны час на Таіці і ведалі азбуку, разабралі надпіс і прачыталі слова «Цікі», што было напісана вялікімі чорнымі літарамі на дошцы. Цяпер больш не заставалася ніякіх сумненняў, што на рыфе з’явіліся духі, бо Цікі, — яны ўсе ведалі гэта, — быў даўным-даўно памёршы роданачальнік іх уласнага народа. Але праз некаторы час па лагуне прыплылі бляшанкі з сухарамі, цыгарэтамі, какосавыя арэхі і каробка са старым чаравікам; тады яны ўсе зразумелі: на ўсходнім баку рыфа адбылося караблекрушэнне, і правадыр паслаў дзве пірогі на пошукі людзей, што засталіся жывымі і чыё вогнішча на востраве яны бачылі.

Па просьбе сваіх таварышаў астраўлянін, які ўмеў гаварыць па-французску, спытаў, чаму на дошцы, што прыплыла па лагуне, было напісана «Цікі». Мы растлумачылі, што «Кон-Цікі» было напісана на ўсіх рэчах нашага рыштунку і што гэта назва судна, на якім мы прыплылі.

Нашы новыя сябры гучнымі воклічамі выказвалі сваё здзіўленне, калі пачулі, што ніхто не загінуў у час караблекрушэння і што пляскаты разбіты касцяк, які ляжыць на рыфе, і ёсць сапраўды тое судна, на якім мы прыплылі. Яны хацелі адразу ж пасадзіць нас усіх у пірогі і завезці ў вёску. Мы падзякавалі і адмовіліся, бо хацелі застацца да таго часу, пакуль не здымем «Кон-Цікі» з рыфа. Яны з жахам глядзелі на нязграбную пабудову, што засела на рыфе; вядома, нам няма чаго і марыць аб тым, што ўдасца зноў спусціць на ваду гэты папсаваны шкілет! Урэшце пасланец рашуча сказаў, што мы павінны плыць з імі; правадыр строга загадаў ім без нас не вяртацца.

Тады мы вырашылі, што адзін з нас паедзе з астраўлянамі як пасол для перагавораў з правадыром, а потым вернецца і раскажа нам усё пра той востраў. Мы не кінем плыт на рыфе і не можам пакінуць усе рэчы на нашым маленькім востраве. Бенгт сабраўся з астраўлянамі. Абедзве пірогі сцягнулі з пясчанага берага, і неўзабаве яны, плывучы са спадарожным ветрам, зніклі на захадзе.

Назаўтра на небасхіле паказалася мноства белых парусоў. Здавалася, што цяпер астраўляне прыплылі па нас на ўсіх суднах, якія ў іх былі.

Уся флатылія павярнула ў наш бок, і калі яна наблізілася, мы ўбачылі на пярэдняй пірозе сярод карычневых фігур нашага Бенгта, які махаў капелюшом. Ён крыкнуў нам, што з ім знаходзіцца сам правадыр, і мы пачціва выстраіліся на беразе, каб сустрэць гасцей, якія ўброд падыходзілі да вострава.

Бенгт вельмі ўрачыста адрэкамендаваў нас правадыру.

— Правадыра завуць, — сказаў Бенгт, — Тэпіураіарыі Тэрыіфаатау, але ён зразумее, като мы маем на ўвазе, калі будзем называць яго Тэка.

Мы і пачалі называць яго Тэка.

Правадыр Тэка быў высокі статны палінезіец з вачыма, якія сведчылі аб вялікім розуме. Ён быў знатны чалавек, патомак старадаўняга каралеўскага роду на Таіці і з’яўляўся правадыром абодвух астравоў: і Рароіа і Такуме. Ён вучыўся ў школе на Таіці, ведаў французскую мову і ўмеў чытаць і пісаць. Ён сказаў мне, што сталіца Нарвегіі называецца Хрысціянія[40], і спытаў, ці ведаю я Бінга Кросбі[41]. Ён паведаміў нам таксама, што на працягу апошніх дзесяці год усяго тры чужаземныя судны заходзілі на Рароіа, але іхнюю вёску некалькі разоў у год наведваюць шхуны мясцовых гандляроў копрай з Таіці, якія прывозяць тавары і забіраюць ядры какосавых арэхаў, Яны ўжо некалькі тыдняў чакаюць такую шхуну, так што яна можа з’явіцца ў любы час.

Справаздача Бенгта, коратка кажучы, зводзілася да наступнага: на Рароіа не было ні школы, ні радыё, ні белых людзей; але 127 палінезійцаў, якія жылі ў вёсцы, зрабілі ўсё, што маглі, каб размясціць нас з усімі выгодамі, і падрыхтавалі ўрачыстую сустрэчу.

Перш за ўсё правадыр пажадаў агледзець судна, на якім нам удалося жывымі дабрацца да рыфа. У суправаджэнні астраўлян мы рушылі ўброд да «Кон-Цікі». Калі мы наблізіліся, палінезійцы раптам спыніліся і, шумна гамонячы ўсе разам, пачалі абменьвацца заўвагамі. Цяпер можна было добра бачыць бярвенні «Кон-Цікі», і адзін з жыхароў вострава ўсклікнуў:

— Гэта не лодка, гэта пае-пае!

— Пае-пае! — паўтарылі ўсе яго таварышы хорам.

Узнімаючы пырскі, яны кінуліся бягом па рыфу і ўскарабкаліся на «Кон-Цікі». Яны лазілі ўсюды, узбуджаныя, як дзеці, абмацвалі бярвенні, бамбукавыя пляцёнкі і вяроўкі. Правадыр быў у такім жа прыўзнятым настроі, як і іншыя; ён вярнуўся да нас і некалькі разоў «паўтарыў:

— «Цікі» не лодка, гэта пае-пае. — У яго голасе чулася здзіўленне і цікавасць.

Пае-пае на палінезійскай мове азначае «плыт» і «памост», а на востраве Пасхі гэтае ж слова ўжываецца для абазначэння мясцовых лодак. Правадыр расказаў нам, што цяпер гэткіх пае-пае больш не існуе, але самыя старыя людзі ў вёсцы расказваюць старажытныя паданні пра пае-пае. Усе палінезійцы наперабой захапляліся вялізнымі бальзавымі бярвеннямі, але ад вяровак яны з пагардай адварочваліся. Такія вяроўкі пад уздзеяннем салёнай вады і сонца не пратрымаюцца і некалькі месяцаў. I астраўляне з гонарам паказвалі нам снасці на сваіх пірогах; яны самі сплялі іх з валокнаў какосавага арэха, і такія вяроўкі добра служаць па пяць год.

Калі мы вярнуліся назад на наш маленькі востраў, мы са згоды ўсіх назвалі яго «Фенуа Кон-Цікі», або «Востраў Кон-Цікі». Гэтую назву мы ўсе маглі выгаварыць, але палінезійцам вельмі цяжка давалася вымаўленне нашых кароткіх паўночных імёнаў. Яны прыйшлі ў захапленне, калі я сказаў ім, што яны могуць называць мяне Тэраі Мацеата, бо вялікі правадыр Таіці даў мне гэтае імя, «усынавіўшы» мяне ў час майго першага падарожжа ў тэтыя краі.

Астраўляне прыцягнулі з пірогаў свойскіх птушак, яйкі і плады хлебнага дрэва, другія з дапамогай трохзубых восцяў забілі ў лагуне некалькі вялікіх рыбін, і вакол лагернага вогнішча пачаўся баль. Мы павінны былі расказаць пра ўсе нашы прыгоды на пае-пае ў акіяне, і расказ пра кітовую акулу нам давялося паўтараць зноў і зноў. I кожны раз, калі расказ даходзіў да таго, як Эрык усадзіў гарпун у чэрап акулы, слухачы радасна ўскліквалі. Палінезійцы з першага позірку пазнавалі ўсіх рыб, замалёўкі якіх рабіў Эрык, і тут жа гаварылі нам, як гэтыя рыбы называюцца на іх мове. Але яны ніколі не бачылі ні кітовай акулы, ні змяінай макрэлі і нічога не чулі пра іх.

Калі настаў вечар, мы, на вялікую радасць усіх гасцей, уключылі радыё. Больш за ўсё ім спадабалася царкоўная музыка, але потым — мы самі былі вельмі здзіўлены гэтым — нашы радысты злавілі сапраўдную палінезійскую танцавальную музыку, якую перадавалі з Амерыкі. Тады самыя вясёлыя з астраўлян пачалі пагойдваць сагнутымі над галавой рукамі, і неўзабаве ўсе нашы госці ўсхапіліся на ногі і кінуліся ў скокі ў такт музыцы. З надыходам ночы ўсе ляглі спаць на беразе вакол вогнішча. Для астраўлян гэта была такая ж прыгода, як і для нас.

Калі мы прачнуліся назаўтра раніцай, палінезійцы ўжо ўсталі і смажылі свежаналоўленую рыбу; шэсць толькі што «распячатаных» какосавых арэхаў былі падрыхтаваны, каб мы маглі прагнаць смагу пасля сну.

У гэты дзень грукат ля рыфа быў больш гучны, чым звычайна; вецер узмацніўся, і буруны высока ўзляталі ў паветра там, за каркасам нашага судна.

— Сёння «Цікі» прыйдзе ў лагуну, — сказаў правадыр, паказваючы на разбіты плыт. — Прыліў будзе высокі.

Было каля адзінаццатай гадзіны, калі вада, праходзячы міма нас, стала пранікаць у лагуну. Лагуна пачала напаўняцца, нібы вялізны басейн, і ўзровень вады вакол усяго вострава падымаўся. Потым з акіяна лінулі цэлыя патокі. Вада ішла валамі, якія ўзнімаліся ўсё вышэй, і закрыла большую частку рыфа. Патокі вады імчаліся абапал вострава. Яны адрывалі вялізныя глыбы каралаў і наносілі вялікія пясчаныя водмелі, якія затым знікалі, нібы здзьмутая ветрам мука, а ў другім месцы з’яўляліся новыя водмелі. Асобныя бамбукавыя жэрдкі з разбітага плыта праплылі паўз нас, і «Кон-Цікі» пачаў варушыцца. Усё, што ляжала ля берага, прыйшлося перацягнуць углыб вострава, каб уратаваць ад прыліву. Неўзабаве з-пад вады відаць былі толькі самыя высокія выступы рыфа, і ўсе берагі вакол нашага вострава зніклі, а акіян падступаў усё бліжэй да лужкоў плоскага, як блін, вострава. Рабілася страшнавата. Здавалася, увесь акіян наступае на нас. «Кон-Цікі» павярнуўся на 180° і рушыў з месца, але хутка зноў засеў сярод другіх каралавых глыбаў.

Палінезійцы кінуліся ў ваду і, то плывучы, то ідучы ўброд сярод віроў, рухаючыся ад адной водмелі да другой, дабраліся да плыта. Кнут і Эрык суправаджалі іх. На плыце ляжалі падрыхтаваныя вяроўкі, і калі ён падняўся над апошнімі каралавымі глыбамі і сышоў з рыфа, астраўляне скочылі за борт і паспрабавалі ўтрымаць яго. Яны не ведалі «Кон-Цікі» і яго нястрымнага імкнення рухацца на захад. Плыт цягнуў іх за сабой зусім бездапаможных, і неўзабаве ён ужо з ніштаватай хуткасцю рухаўся цераз рыф і далей па лагуне. Дасягнуўшы больш ціхай вады, «Кон-Цікі», здавалася, крыху разгубіўся і пачаў азірацца, нібы ацэньваючы становішча, у якім ён апынуўся, і свае далейшыя магчымасці. Перш чым ён паспеў рушыць далей і знайсці выхад з лагуны, астраўлянам удалося абкруціць канец вяроўкі вакол пальмы на беразе. I вось «Кон-Цікі» застаўся ў лагуне на моцнай прывязі. Судна, якога не маглі спыніць ніякія перашкоды, праклала сабе дарогу цераз барыкаду і ўвайшло ва ўнутраную латуну вострава Рароіа.

Пад ваяўнічыя клікі з бадзёрым прыпевам «ке-ке-це-хуру-хуру» мы ўсе разам падцягнулі «Кон-Цікі» да берага вострава, які насіў яго імя. Прыліў дасягнуў вышыні, якая была на 120 сантыметраў большай, чым звычайны ўзровень вады. Мы думалі, што ўвесь востраў будзе затоплены.

Вецер падганяў хвалі, і яны ўзнімаліся па ўсёй лагуне, таму ў вузкія пірогі, якія залівала вада, мы змаглі змясціць толькі нязначную частку нашага рыштунку. Палінезійцам трэба было як мага хутчэй вяртацца ў вёску; Бенгт і Герман паплылі з імі, каб паспрабаваць дапамагчы маленькаму хлопчыку, які паміраў у адной з хацін у вёсцы. У хлопчыка быў гнойны нарыў на галаве, а мы мелі пеніцылін.

Наступны дзень мы правялі на востраве Кон-Цікі ўчатырох. Усходні вецер дзьмуў цяпер з такой сілай, што палінезійцы не маглі дабрацца да нас цераз лагуну, якая ўся была ўсеяна вострымі каралавымі рыфамі і мелямі. Вада за ноч крыху спала, але цяпер хвалі зноў раз’юшана набягалі доўгімі валамі, якія, нібы ўступы, імчаліся адзін за адным.

На другі дзень вецер пацішэў. Мы мелі магчымасць нырнуць пад плыт і пераканацца, што ўсе дзевяць бярвенняў былі цэлыя; вострыя выступы рыфаў толькі саскрэблі некалькі сантыметраў з іх ніжняга боку. Вяроўкі схаваліся так глыбока ў пазы, што ўсяго чатыры з іх былі перарэзаны караламі. Мы пачалі наводзіць парадак на плыце.

Пасля таго як мы прыбралі з палубы ўвесь хлам, расцягнулі, нібы гармонік, каюту, зрасцілі і паставілі мачту, наша гордае судна набыло больш прыстойны выгляд.

Удзень на небасхіле зноў паказаліся парусы: астраўляне прыехалі па нас і па астатні груз. Герман і Бенгт былі з імі; яны расказалі нам, што ў вёсцы рыхтуюцца да вялікага свята. Калі мы прыплывем на той востраў, дык не павінны выходзіць з пірог, пакуль сам правадыр не дасць на гэта дазволу.

Пры даволі моцным спадарожным ветры мы пераплылі лагуну, якая мела тут у шырыню шэсць міль. Мы са шчырым смуткам пазіралі на знаёмыя пальмы вострава Кон-Цікі, верхавіны якіх, пагойдваючыся, пасылалі нам апошняе прывітанне; але неўзабаве асобных дрэў ужо нельга было разгледзець, а потым і ўвесь востраў ператварыўся ў вузкую палоску зямлі, падобную на ўсе іншыя астраўкі, што раскінуліся ўздоўж усходняга рыфа. А наперадзе ўсё яскравей вырысоўваліся больш вялікія астравы. На адным з іх мы ўбачылі мол і дым, які ўзнімаўся над хацінамі сярод пальмаў.

Вёска, здавалася, зусім вымерла: не відаць было ні душы. Што там задумалі? На беразе за молам з каралавых глыбаў стаялі дзве адзінокія фігуры: адна — высокая і сухарлявая, другая — вялізная і тоўстая, як бочка. Калі мы падышлі, мы пачціва прывіталіся з абедзвюма. Гэта былі правадыр Тэка і яго намеснік Тупухое. Нам усім з першага позірку спадабалася шырокая сардэчная ўсмешка Тупухое. Тэка быў вельмі разумны чалавек і добры дыпламат, а Тупухое быў сапраўднае дзіця прыроды — на рэдкасць шчыры, поўны гумару і першабытнага здаровага розуму. Магутным складам і велічнымі рысамі твару ён дакладна адпавядаў вобразу палінезійскага правадыра, таму вобразу, які быў створаны нашым уяўленнем. I сапраўды, Тупухое раней быў паўнаўладным правадыром вострава, але паступова Тэка заняў першае месца, бо ён ўмеў гаварыць па-французску, лічыць і пісаць, і таму гаспадары шхунаў, што прыходзілі з Таіці па копру, больш не аблічвалі жыхароў вёскі.

Тэка растлумачыў нам, што мы павінны ўсе разам накіравацца ў вёску к дому для сходаў, і калі ўсе сышлі на бераг, урачыстая працэсія рушыла туды;

Герман ішоў наперадзе з флагам, які развяваўся на дрэўку гарпуна, а за ім — я паміж двума правадырамі.

У вёсцы ўсё сведчыла аб гандлі копрай з Таіці; дошкі і гафрыраванае жалеза былі прывезены на шхунах. Некаторыя хаціны былі пабудаваны ў дзівосным старадаўнім стылі з сукоў і пераплеценых пальмавых лісцяў, іншыя былі збіты цвікамі з дошак і нагадвалі маленькія трапічныя бунгала. Вялікі дашчаны дом, што стаяў убаку сярод пальмаў, з’яўляўся домам для сходаў; там павінны былі пасяліцца мы, шэсць еўрапейцаў. Праз маленькія заднія дзверы мы з флагам увайшлі ў дом і адразу выйшлі з яго на шырокія прыступкі перад фасадам. Перад намі на плошчы стаялі ўсе здольныя рухацца жыхары вёскі, уключаючы жанчын і дзяцей усіх узростаў. Усе мелі надзвычай сур’ёзны выгляд; нават нашы вясёлыя сябры па востраву Кон-Цікі стаялі ў радах разам з іншымі і рабілі выгляд, што не пазнаюць нас.

Калі мы выйшлі на прыступкі, усе на плошчы адначасова адкрылі раты і заспявалі... «Марсельезу»! Тэка, які ведаў словы, запяваў, і справа ішла даволі гладка, нягледзячы на тое, што некалькі бабуль моцна фальшывілі на высокіх нотах. Жыхары вёскі здорава папрацавалі над развучваннем «Марсельезы». Французскі і нарвежскі флагі былі ўзняты перад тэрасай, і на гэтым закончыўся афіцыйны прыём нас правадыром Тэкам; ён павольна адышоўся ўбок, і цяпер тоўсты Тупухое выйшаў наперад і ўзяўся кіраваць цырымоніяй.

Тупухое хутка падаў знак, па якім усе з запалам заспявалі новую песню. На гэты раз справа ішла лепш, паколькі мелодыя была іх уласная, ды і словы былі на іх роднай мове, а спяваць свае танцавальныя песні яны ўмеюць. Мелодыя пры ўсёй сваёй мілай прастаце гучала так чароўна, што ў нас прабеглі мурашкі па спіне, нібы само Паўднёвае мора з ракатаннем насоўвалася на нас. Некалькі чалавек запявалі, а праз пэўныя інтэрвалы далучаўся ўвесь хор; мелодыя змянялася, але словы ўвесь час заставаліся адны і тыя ж:

«Добры дзень, Тэраі Мацеата і твае людзі, што прыплылі па акіяне на пае-пае да нас на Рароіа; так, добры дзень, заставайцеся даўжэй сярод нас, і няхай у нас будуць адны і тыя ж успаміны, каб мы заўсёды маглі быць разам — нават тады, калі вы паедзеце ў далёкую краіну. Добры дзень».

Нам давялося папрасіць іх праспяваць гэтую песню яшчэ раз, і астраўляне, перастаючы саромецца, усё больш і больш ажыўляліся. Потым Тупухое папрасіў мяне расказаць у некалькіх словах народу, чаму мы прыплылі з-за акіяна на пае-пае; усе хочуць пачуць пра гэта. Я павінен гаварыць па-французску, а Тэка будзе па частках перакладаць.

Перада мною стаяў і чакаў маіх слоў натоўп неадукаваных, але вельмі разумных карычневых людзей. Я расказаў ім, што мне давялося раней пабыць сярод іх аднапляменнікаў тут, на астравах Паўднёвага мора, і што я чуў пра іх першага правадыра, Цікі, які прывёў іх продкаў на гэтыя астравы з нейкай таямнічай краіны, месцазнаходжанне якой зараз ніхто не ведае. Лле ў далёкай краіне, якая называецца Перу, гаварыў я, кіраваў калісьці магутны правадыр, і ён меў імя Цікі. Народ называў яго Кон-Цікі, або Сонца-Цікі, бо, паводле яго слоў, ён быў патомкам сонца. Урэшце Цікі і частка яго прыхільнікаў пакінулі сваю краіну на вялікіх пае-пае; таму мы ўшасцёх думалі, што гэта быў той самы Цікі, які прыйшоў на гэтыя астравы. Паколькі ніхто не паверыў бы, што на пае-пае можна пераплыць акіян, мы самі адплылі на пае-пае з Перу; і вось мы тут; значыць, пераплыць можна было. Пасля таго як Тэка пераклаў маю кароткую прамову, Тупухсе, моцна ўзбуджаны, у нейкім экстазе выскачыў наперад і стаў перад натоўпам. Нн гучна крычаў па-палінезійску, размахваў рукамі, паказваў на неба і на нас, і ў яго гарачай прамове ўвесь час паўтаралася слова Цікі. Ён гаварыў так шпарка, што цяжка было прасачыць за сэнсам, але ўсе палінезійцы на плошчы лавілі кожнае яго слова і былі яўна ўсхваляваны. Тэка, наадварот, меў вельмі збянтэжаны выгляд, калі яму прыйшлося перакладаць.

Тупухое гаварыў аб тым, што яго бацька, і дзед, і прадзеды расказвалі пра Цікі, і, паводле іх слоў, Цікі быў першым правадыром, які цяпер знаходзіцца на небе. Але потым прыйшлі белыя людзі і сказалі, што паданні іх продкаў хлусня. Цікі ніколі не існаваў. Ён зусім не на небе, бо там Іегова. Цікі быў язычаскім богам, і яны больш не павінны верыць у яго. А цяпер мы ўшасцёх прыплылі да іх па акіяне на пае-пае. Мы першыя белыя людзі, якія прызнаюць, што іх бацькі гаварылі праўду. Цікі сапраўды жыў, але цяпер ён памёр і знаходзіцца на небе.

Спалохаўшыся, што я магу звесці на нішто ўсю працу місіянераў, я паспяшаўся выйсці наперад і растлумачыў, што Цікі сапраўды жыў — гэта так, не можа быць ніякіх сумненняў, — і што ён даўно памёр. Але знаходзіцца ён цяпер на небе ці ў пекле, ведае адзін толькі Іегова, бо Іегова быў заўсёды на небе, а Цікі быў смертным чалавекам, вялікім правадыром, як Тэка і Тупухое, можа, нават яшчэ больш вялікім.

Мае словы развесялілі і задаволілі палінезійцаў; яны ківалі галавой, з ухвалой мармыталі штосьці, і гэта яскрава сведчыла, што маё тлумачэнне ім да спадобы. Цікі калісьці жыў, гэта было галоўнае. Калі ён цяпер знаходзіцца ў пекле, дык, больш чым каму, непрыемна ад гэтага яму самому; Тупухое выказаў нават думку, што ў такім выпадку, бадай, ёсць больш надзеі сустрэцца з ім зноў.

Тры старыя дзяды праціснуліся наперад і пажадалі паціснуць нам рукі. Можна было не сумнявацца, што гэта яны захоўвалі ў народзе ўспаміны аб Цікі. Правадыр сказаў нам, што адзін з дзядоў ведае безліч паданняў і гістарычных балад з часоў далёкіх продкаў. Я запытаўся ў старога, ці няма ў паданнях якіх-небудзь намёкаў на тое, з якога боку прыйшоў Цікі. Не, ніводзін з дзядоў не мог успомніць, каб яму даводзілася чуць пра гэта. Але, доўга і старанна падумаўшы, самы стары з трох сказаў, што Цікі суправаджаў блізкі родзіч, па імені Мауі, а ў баладзе пра Мауі гаварылася, што ён прыйшоў на астравы з Пура, а слова «пура» азначае тую частку неба, дзе ўсходзіць сонца. Калі Мауі прыйшоў з Пура, сказаў стары, то, вядома, і Цікі прыйшоў з таго ж месца, а мы ўшасцёх таксама прыплылі на пае-пае з Пура, гэта зусім відавочна.

Я расказаў старым, што на невялікім адзінокім востраве, які называецца Мангарэва і які размешчаны бліжэй да вострава Пасхі, жыхары ніколі не ведалі лодак і аж да нашых дзён заўсёды плавалі па акіяне на вялікіх пае-пае. Аб гэтым дзяды не чулі, але яны ведалі, што іх продкі таксама карысталіся вялікімі пае-пае, якія паступова выйшлі з ужытку і аб якіх цяпер ведаюць толькі па назве і па паданнях. У далёкія старажытныя часы, дадаў самы стары з дзядоў, яны называліся «ронга-ронга», але цяпер гэтага слова ў мове больш не існуе. Аднак назва «ронга-ронга» ўпамінаецца ў самых старадаўніх легендах.

Гэтая назва зацікавіла мяне, таму што Ронга — на некаторых астравах вымаўляюць Лона — было імя аднаго з найбольш славутых легендарных продкаў палінезійцаў. У расказах пра яго падкрэслівалася, што ён меў белую скуру і светлыя валасы. Калі капітан Кук упершыню наведаў Гавайскія астравы, жыхары сустрэлі яго з распасцёртымі абдымкамі, бо яны палічылі, што гэта іхні белы суродзіч Ронга, які адсутнічаў шмат пакаленняў, а цяпер вярнуўся з радзімы іх продкаў на гэтым вялікім парусным судне. А на востраве Пасхі словам «ронга-ронга» называлі загадкавыя іерогліфы, таямніца якіх была пахавана разам з апошнім «даўгавухім», які ўмеў пісаць!

Між тым як старыя хацелі пагаварыць пра Цікі і ронга-ронга, маладым не цярпелася паслухаць пра кітовую акулу і падарожжа па акіяне. Але пачастунак быў ужо гатовы, а Тэка стаміўся перакладаць з адной мовы на другую.

Цяпер усім жыхарам вёскі было дазволена падысці і паціснуць руку кожнаму з нас. Мужчыны мармыталі «іа-ора-на» і траха не вывіхвалі нам руку, дзяўчаты стараліся праціснуцца наперад і віталіся з намі какетліва і сарамліва, а старыя бабулі лепяталі і хіхікалі, паказваючы на нашы бароды і белую скуру. Усе твары ззялі сяброўскай прыхільнасцю, так што розныя лінгвістычныя непаразуменні не мелі ніякага значэння. Калі астраўляне гаварылі нам што-небудзь зусім незразумелае па-палінезійску, мы адказвалі ім тым жа па-нарвержску, і ўсе вельмі весяліліся. Першае палінезійскае слова, якое мы вывучылі, было «падабаецца»; калі да таго ж можна было паказаць на тое, што нам падабалася, і разлічваць адразу ж атрымаць яго, дык усё было вельмі проста. Калі ж пры слове «падабаецца» моршчыўся нос, то гэта азначала «не падабаецца», і на гэтай аснове мы маглі зусім добра гаварыць між сабой.

Як толькі мы перазнаёміліся з усімі 127 жыхарамі вёскі, быў пастаўлены доўгі стол для абодвух правадыроў і нас, шасцёх, і вясковыя дзяўчаты пачалі прыносіць самыя далікатныя і смачныя стравы. Пакуль адны расстаўлялі ўсё на стале, падышлі другія і павесілі вянкі з кветак нам на шыю, а крыху меншыя вянкі надзелі нам на галаву. Кветкі мелі цудоўны, тонкі пах, а іх халаднаваты дотык у спёку быў вельмі прыемны. Так пачалося свята ў гонар нас, якое працягвалася некалькі тыдняў, пакуль мы не пакінулі востраў. Вочы ў нас шырока расплюшчыліся і рот напоўніўся слінай, калі мы ўбачылі сталы, застаўленыя смажанымі малочнымі парасятамі, куранятамі, смажанымі качкамі, свежымі амарамі, палінезійскімі рыбнымі стравамі, пладамі хлебнага і дыннага дрэва, малаком какосавых арэхаў. I ў той час як мы накінуліся на яду, натоўп весяліў нас палінезійскімі песнямі, а маладыя дзяўчаты танцавалі вакол стала. Мае таварышы смяяліся і былі ў поўным захапленні; выгляд мы мелі самы недарэчны, калі сядзелі за сталом з бародамі, якія развяваліся пад павевамі ветру, і з вянкамі з кветак на галаве, аплятаючы за абедзве шчакі, нібы перад гэтым толькі што паміралі з голаду. Абодва правадыры, як і мы, не хавалі свайго задавальнення.

Пасля яды пачаліся палінезійскія танцы ў грандыёзным маштабе. Жыхары вёскі хацелі паказаць нам мясцовыя народныя танцы. Нас, шасцёх, Тэку і Тупухое пасадзілі на табурэткі ў першым радзе, потым з’явіліся два гітарысты, прыселі на кукішкі і забрынчалі на сваіх інструментах сапраўдныя мелодыі Паўднёвага мора. Праз кола гледачоў, якія таксама сядзелі на кукішках і спявалі, слізгаючы і выгінаючыся, у круг увайшлі, тандуючы, два ланцугі мужчын і жанчын з шаматлівымі спаднічкамі з пальмавага лісця вакол сцёгнаў. Жвавым і энергічным запявалам была на дзіва тоўстая вахінэ[42], у якой адну руку калісьці адкусіла акула. Спачатку танцоры трымаліся крыху тэатральна і напружана; але калі яны ўбачылі, што белыя людзі з пае-пае не адварочваюць нос ад народных танцаў іх прабацькоў, танец пачаў усё больш і больш ажыўляцца. У яго ўключыліся і некаторыя пажылыя; ва ўсіх было цудоўнае адчуванне рытму, і яны ведалі танцы, якіх звычайна ўжо, вядома, не танцуюць. А калі сонца апусцілася ў Ціхі акіян, танцы сярод пальмаў пачалі набываць яшчэ больш бурны характар, і воплескі гледачоў рабіліся ўсё больш дружнымі. Танцоры забылі, што на іх глядзяць шэсць чужаземцаў; цяпер мы, шэсць белых, былі людзьмі іх народа і цешыліся відовішчам разам з імі.

Рэпертуар не меў канца: адна чароўная мімічная сцэна змяняла другую. Нарэшце натоўп юнакоў сеў на кукішкі, утварыўшы цеснае кола якраз перад намі, і па знаку Тупухое пачаў рытмічна адбіваць такт далонямі па зямлі — спачатку павольна, потым хутчэй і хутчэй; калі рытм стаў зусім бездакорным, нечакана ўключыўся барабаншчык і пачаў акампаніраваць ім, з шалёнай хуткасцю стукаючы дзвюма палкамі па сухім выдаўбленым цурбане; гук пры гэтым быў моцны і рэзкі. Пасля таго як рытм дасягнуў патрэбнага тэмпу, пачуўся спеў і ў кола імкліва ўскочыла дзяўчына з вянком з кветак вакол шыі і кветкамі за вухам. Басанож, сагнуўшы калені, яна рухалася ў такт музыцы, рытмічна пагойдваючы клубамі і закінуўшы рукі над галавой у сапраўдным палінезійскім стылі. Яна танцавала цудоўна, і неўзабаве ўсе гледачы адбівалі рытм, пляскаючы далонямі па зямлі. Яшчэ адна дзяўчына ўскочыла ў кола, а за ёю трэцяя. Яны рухаліся з дзівоснай гібкасцю, строга прытрымліваючыся рытму, і кружыліся ў танцы адна вакол другой, як грацыёзныя цені. Глухія ўдары рукамі па зямлі, спеў і вясёлы бой драўлянага барабана адначасова ўсё паскаралі і паскаралі свой тэмп, танец рабіўся ўсё больш і больш ашалелым, а гледачы аж вылі ад захаплення і адбівалі такт, стукаючы далонямі па зямлі.

Гэта было жыццё Паўднёвага мора, якім яго, гэтае жыццё, ведалі ў старыя часы. Зоркі мігцелі і пальмы пагойдваліся. Ноч была цёплая і доўгая, поўная водару кветак і спеву цыкад. Тупухое шырока ўсміхнуўся і пляснуў мяне па плячы.

— Маітаі? — спытаў ён.

— Так, маітаі, — адказаў я.

— Маітаі? — запытаўся ён ва ўсіх астатніх.

— Маітаі, — з энтузіязмам адказалі ўсе, і гэта было сапраўды так.

— Маітаі, — прамовіў Тупухое, ківаючы галавой і паказваючы на сябе; ён таксама быў вельмі задаволены.

Нават Тэка лічыў, што свята ўдалося вельмі добра; упершыню, сказаў ён, белыя людзі прысутнічаюць на іх танцах на Рароіа. Усё больш і больш хуткім рабіўся пошчак барабана, плясканне ў далоні, спевы і танцы. Але вось адна з дзяўчат перастала рухацца па кругу і, стоячы на месцы, пачала ўся выгінацца ў шалёным тэмпе, выцягнуўшы рукі ў бок Германа. Герман пасміхаўся ў бараду; ён не ведаў, што яму рабіць, як паставіцца да ўсяго гэтага.

— Падтрымайце нашу марку, — шапнуў я яму, — вы ж добры танцор.

I, на вялікую радасць натоўпу, Герман скочыў у кола і, сагнуўшыся ледзь не папалам, пачаў старанна вырабляць, выгінаючыся ўсім целам, складаныя па палінезійскага танца. Весялосць ахапіла ўсіх. Неўзабаве Бенгт і Тарстэйн кінуліся ў скокі; пот струменіў па іх тварах, калі яны працавалі з усяе сілы, стараючыся не адставаць ад акампанементу, рытм якога ўсё паскараўся і паскараўся; тэмп зрабіўся такім шалёным, што цяпер чуваць былі толькі гукі барабана, якія зліліся ў адзін працяглы гул, а тры сапраўдныя палінезійскія танцоркі ў такт музыцы дрыжалі, як асінавае лісце; нарэшце дзяўчаты апусціліся на зямлю, і бой барабана рэзка абарваўся.

Цяпер героямі вечара былі мы. Энтузіязм гледачоў не ведаў межаў.

Наступным нумарам праграмы быў танец птушак, адна з самых старажытных цырымоній на Рароіа. Мужчыны і жанчыны двума радамі, нібы чароды птушак, скакалі ў рытмічным танцы пад кіраўніцтвам галоўнага танцора. Галоўны танцор меў тытул правадыра птушак і вырабляў усім сваім целам пацешныя рухі, але ў агульным танцы не ўдзельнічаў. Калі танец птушак скончыўся, Тупухое растлумачыў, што ён быў выкананы ў гонар нашага плыта і што цяпер яго трэба паўтарыць, але галоўнага танцора павінен змяніць я. Паколькі мне здавалася, што асноўная задача галоўнага танцора заключалася ў тым, каб гарланіць дзікім голасам і кружыцца, віляючы задам і размахваючы рукамі над галавой, я насунуў глыбей на галаву свой вянок і выйшаў на сцэну. Выкручваючыся ў танцы, я бачыў, як рагатаў, ледзь не падаючы з табурэткі, стары Тупухое; музыка пачала слабець, бо спевакі і музыканты ўслед за Тупухое заходзіліся ад рогату.

Цяпер танцаваць хацелі ўсе, старыя і маладыя, і неўзабаве барабаншчык і музыканты, якія білі рукамі па зямлі, зноў апынуліся на сваіх месцах і зайгралі ўступ да агністага палінезійскага танца. Спачатку ў кола выбеглі дзяўчаты і пачалі скакаць, усё паскараючы і паскараючы рытм, яны запрашалі ўсіх нас па чарзе прыняць удзел у танцы, да якога паступова далучалася ўсё больш і больш мужчын і жанчын, якія тупалі нагамі і выгіналіся ўсё хутчэй і хутчэй.

Але Эрыка ніяк не ўдавалася разварушыць. Ад ветру і сырасці на плыце ў яго быў рэцыдыў прастрэлу, і ён, барадаты і нерухомы, сядзеў, як стары шкіпер, пыхкаючы люлькай. Яго не маглі зрушыць з месца дзяўчаты-танцоркі, што спрабавалі завабіць госця ў кола. На ім былі шырокія штаны з аўчын, якія ён надзяваў на сябе ўночы ў самы халодны час, калі наш «Кон-Цікі» рухаўся ў плыні Гумбольдта; седзячы пад пальмамі, голы па пояс, з вялікай барадой, у штанах з аўчын, ён, як дзве кроплі вады, быў падобны на Рабінзона Круза. Адна прыгожанькая дзяўчына за другой стараліся заваяваць яго прыхільнасць, але дарэмна. Ён, не кранаючыся з месца, сядзеў з вянком на кудлатай галаве і важна пыхкаў люлькаю.

Але вось дзябёлая цётка з магутнымі мускуламі выйшла ў кола, зрабіла некалькі больш-менш грацыёзных па, а потым, доўга не думаючы, рушыла да Эрыка. Ён з трывогай пазіраў на яе, але амазонка, чароўна ўсміхаючыся, рашуча схапіла яго за руку і сцягнула з табурэткі. Камічныя штаны Эрыка былі пашыты поўсцю ўсярэдзіну, і ззаду яны крыху распароліся, так што тырчаў белы касмыль воўны, які нагадваў заечы хвост. Эрык цягнуўся за сваёй дамай вельмі неахвотна і, накульгваючы, увайшоў у кола; у адной руцэ ён трымаў люльку, а другую прыціскаў да таго месца, дзе ў яго балела ад прастрэлу. Калі ён паспрабаваў зрабіць некалькі скачкоў, яму прыйшлося выпусціць з рук штаны, каб паправіць гатовы зваліцца вянок, а потым, са збітым набок вянком, ён вымушаны быў зноў схапіцца за свае штаны, якія пад уласным цяжарам пачалі спаўзаць з яго. У яго тоўстай дамы, што тупала ў танцы перад ім, быў не менш пацешны выгляд, і мы смяяліся так, што ажно слёзы капалі з нашых барод. Неўзабаве ўсе астатнія танцоры спыніліся, і выбухі рогату перакочваліся па пальмавым гаі, а танцор Эрык і жанчына-цяжкаатлет не пераставалі грацыёзна кружыцца. Нарэшце і яны былі вымушаны спыніцца, бо і спевакі і музыканты не маглі больш трываць і ледзь не качаліся па зямлі ад смеху.

Свята не спынялася да самага світання, і толькі раніцай нам было дазволена крыху адпачыць; але спачатку мы павінны былі зноў паціснуць рукі ўсім 127 жыхарам вострава. На працягу ўсяго нашага знаходжання на Рароіа мы кожную раніцу і кожны вечар паціскалі рукі ўсім жыхарам. Шэсць пасцеляў былі сабраны па ўсіх хацінах вёскі і пакладзены адна ля адной уздоўж сцяны дома для сходаў; на іх мы спалі, лёгшы ў рад, як сем маленькіх гномаў у казцы[43], і над нашымі галовамі віселі пахучыя вянкі.

Назаўтра шасцігадоваму хлопчыку, у якога быў нарыў на галаве, стала зусім кепска. Тэмпература ў яго ўзнялася да 41 градуса, і нарыў на самай макаўцы галавы зрабіўся велічынёю з кулак дарослага мужчыны і балюча пульсаваў.

Тэка расказаў, што ўжо шмат дзяцей загінула ад гэтай хваробы і што калі ніхто з нас не здолее прыдумаць якое-небудзь лячэнне, дык хлопчык не пражыве і некалькі дзён. У нас былі новыя прэпараты пеніцыліну ў форме таблетак, але мы не ведалі, якую дозу трэба даваць малому дзіцяці. Калі мы пачнем лячыць хлопчыка і ён памрэ, гэта, магчыма, будзе мець сур’ёзныя вынікі для ўсіх нас.

Кнут і Тарстэйн зноў распакавалі радыёстанцыю і нацягнулі антэну паміж самымі высокімі какосавымі пальмамі. Калі настаў вечар, мы зноў наладзілі сувязь з нашымі нябачнымі сябрамі, Галам і Фрэнкам, якія сядзелі ў сябе ў пакоі ў Лос-Анжаласе. Фрэнк злучыўся па тэлефоне з доктарам, і мы з дапамогай ключа Морзэ перадалі ўсе сімптомы хваробы хлопчыка і спіс лякарстваў, што былі ў нашай аптэчцы. Фрэнк перадаў нам адказ доктара, і ў гэты ж вечар мы пайшлі ў хаціну, дзе кідаўся ў гарачцы маленькі Хаумата, а палова вёскі плакала і галасіла над ім.

Герман і Кнут павінны былі ўзяцца за лячэнне, а астатнім хапала клопатаў з жыхарамі вёскі, якія стараліся трапіць у хаціну. Калі мы прыйшлі з вострым нажом і папрасілі згатаваць ваду, маці хлопчыка ледзь не самлела. Кнут і Герман пагалілі валасы на галаве хлопчыка і разрэзалі нарыў. Гной пырснуў траха не пад столь, і некалькі ўсхваляваных палінезійцаў уварваліся ў хаціну; іх прыйшлося выгнаць. Тут было не да жартаў. Пасля таго як рана была ачышчана і прадэзінфіцыравана, на галаву хлопчыка налажылі павязку, і мы пачалі лячэнне пеніцылінам. На працягу двух сутак малому давалі пеніцылін праз кожныя чатыры гадзіны; тэмпература трымалася вельмі высокая, і ўвесь час ішоў гной. I кожны вечар мы бралі кансультацыю ў доктара з Лос-Анжаласа. Потым тэмпература ў хлопчыка адразу знізілася, гной змяніўся плазмай, і пачаўся працэс загойвання; хлопчык усміхаўся і прасіў паказаць яму кніжкі з малюнкамі незвычайнага свету белых людзей, у якім існавалі аўтамабілі, каровы і дамы ў некалькі паверхаў.

Праз тыдзень Хаумата гуляў на беразе з іншымі дзецьмі; спачатку на галаве ў яго была вялікая павязка, а потым яму дазволілі яе зняць.

Цяпер, калі ўсё закончылася шчасліва, у вёсцы выявілася безліч хворых. У кожнага балелі зубы або быў сапсаваны жывот, і ва ўсіх, у старых і ў маладых, былі скулы ў самых розных месцах. Мы адсылалі хворых да доктара Кнута і доктара Германа, якія назначалі дыэты і шчодра раздавалі мазі і пілюлі, што былі ў нашай аптэчцы. Некаторыя вылечыліся, горш ад нашых лекаў нікому не было, і калі аптэчка апусцела, мы гатавалі кашку з какавы і аўсянай мукі, якая вельмі памагала істэрычным жанчынам.

Мы пражылі сярод нашых карычневых паклоннікаў некалькі дзён, і свята ў гонар нас, дасягнуўшы свайго апагея, вылілася ў новую цырымонію. Мы павінны былі стаць ганаровымі грамадзянамі Рароіа і атрымаць палінезійскія імёны. Сам я не павінен больш заставацца Тэары Мацеата: так маглі мяне называць на Таіці, але не тут, сярод іх.

Пасярод плошчы для нас паставілі шэсць табурэтак, і ўся вёска сабралася раней часу, каб заняць лепшыя месцы вакол пас. Тэка з важным выглядам сядзеў разам з усімі; ён быў сапраўдным правадыром, але толькі не ў тых выпадках, калі справа ішла аб старадаўніх мясцовых цырымоніях. Тады на першы план выступаў Тупухое.

Усе сядзелі і чакалі моўчкі, з вельмі сур’ёзным выглядам, між тым як вялізны тоўсты Тупухое ўрачыста і павольна набліжаўся з моцнай сукаватай дубінай у руцэ. Ён быў увесь прасякнуты ўрачыстасцю гэтага моманту, і ўсе не зводзілі з яго вачэй, калі ён, у глыбокім задуменні, падышоў і заняў сваё месца перад намі. Ён быў ад прыроды сапраўдным правадыром, цудоўным прамоўцам і акцёрам.

Ён павярнуўся да галоўных спевакоў, барабаншчыкаў і кіраўнікоў танцаў, узмахам сваёй сукаватай дубінкі паказаў на кожнага з іх па чарзе і ціхім стрыманым голасам аддаў ім кароткія загады. Потым ён павярнуўся зноў да нас і раптам шырока вытрашчыў свае вялікія вочы; вялізныя бялкі блішчалі на яго разумным мядзяна-карычневым твары гэтак жа ярка, як і зубы. Ён падняў сваю сукаватую дубінку, і з яго вуснаў пасыпаліся словы, як гарох з мяшка; ён гаварыў абрадныя формулы даўно мінулых часоў на старадаўнім, забытым дыялекце, які разумелі толькі старыя.

Потым ён паведаміў нам, карыстаючыся паслугамі Тэкі як перакладчыка, што імя першага караля, які атабарыўся на іх востраве, было Цікароа і што ён царстваваў над гэтым жа атолам з поўначы да поўдня, з усходу да захаду і ўгору да неба, якое распасціраецца над галовамі людзей. I пакуль хор выконваў старадаўнюю баладу пра караля Цікароа, Тупухое паклаў сваю вялікую руку мне на грудзі і, паварочваючы мяне да гледачоў, абвясціў, што дае мне імя Вароа Цікароа, гэта значыць Дух Цікароа.

Калі спевы заціхлі, настала чарга Германа і Бенгта.

Вялікая карычневая рука дакранулася па чарзе да іх грудзей, і яны атрымалі імёны Тупухое-Іцетахуа і Топакіна. Так звалі двух старажытных герояў, якія распачалі бой з марскім страшыдлам і забілі яго ля праходу ў рыфе Рароіа.

Барабаншчык некалькі разоў энергічна ўдарыў у барабан, і два здаравенныя мужчыны з павязкай вакол сцёгнаў і з доўгім кап’ём у кожнай руцэ выскачылі наперад. Высока падымаючы калені да самых грудзей, трымаючы коп’і вастрыём угору, паварочваючы галаву з боку ў бок, яны пачалі шпарка маршыраваць, адбіваючы нагамі такт. Калі зноў пачуўся грукат барабана, яны высока падскочылі і, строга захоўваючы рытм, пачалі паказваць легендарны бой па ўсіх правілах балетнага мастацтва. Уся інтэрмедыя была кароткая і імклівая і паказвала бой герояў з марскім страшыдлам. Потым пад спевы і з усімі цырымоніямі было дадзена імя Тарстэйну; яго назвалі

Мароаке — па імені старажытнага караля гэтай вёскі, а Эрык і Кнуг атрымалі імёны Тане-Матарау і Тэфаунуі ў гонар двух мараплаўцаў і марскіх герояў старажытнасці. Доўгая манатонная прамова, якой суправаджалася прысваенне ім імёнаў, гаварылася з надзвычайнай хуткасцю; няспынны паток слоў быў разлічаны адначасова на тое, каб зрабіць уражанне і пацешыць.

Цырымонія была закончана. Сярод палінезійцаў на Рароіа зноў з’явіліся белыя барадатыя правадыры. З натоўпу выйшлі наперад два ланцугі танцоўшчыкаў і танцоўшчыц у плеценых саламяных спаднічках, з каронамі з лубу на галаве. Танцуючы, яны наблізіліся да нас і пералажылі кароны са сваіх галоў на нашы; нам прыйшлося таксама надзець на сябе шлматлівыя саламяныя спаднічкі, і свята ішло далей сваім ходам.

Аднойчы ўночы ўвенчаныя кветкамі радысты звязаліся з радыёаматарам на Раратонзе, які перадаў нам паведамленне з Таіці. Гэта было сардэчнае прывітанне ад губернатара французскіх ціхаакіянскіх калоній.

Па распараджэнню з Парыжа ён паслаў урадавую шхуну «Тамара», якая павінна прывезці нас на Таіці, так што нам не трэба будзе чакаць коправай шхуны, часу прыходу якой ніхто не ведаў. Таіці быў цэнтрам французскіх калоній і адзіным востравам, які меў пастаянную сувязь з навакольным светам. Мы павінны дабрацца да Таіці і там сесці на параход, які робіць рэгулярныя рэйсы; ён і прывязе нас дадому, на радзіму.

На Рароіа па-ранейшаму святкавалі. Аднаго разу ўвечары з акіяна пачуліся нейкія дзіўныя завыванні; дазорныя спусціліся з верхавін пальмаў і паведамілі, што ля ўваходу ў лагуну знаходзіцца нейкае судна. Мы кінуліся бягом праз пальмавы лес да берага з падветранага боку вострава. Там мы пачалі ўглядацца ў акіян у напрамку, які быў працілеглы таму, адкуль мы прыплылі на «Кон-Цікі». З гэтага боку, закрытага ад ветру ўсім атолам і рыфам, буруны былі значна ніжэйшыя.

Якраз ля ўваходу ў лагуну з боку акіяна мы ўбачылі агні карабля. Неба было яснае і зорнае, і мы маглі распазнаць абрысы шырокай двухмачтавай шхуны. Гэта і ёсць судна губернатара, якое ён прыслаў па нас? Чаму яно не заходзіць у лагуну?

Астраўляне выяўлялі адзнакі ўсё нарастаючай трывогі. Цяпер і мы ўбачылі, што судна мела вялікі крэн і яму пагражала небяспека перакуліцца. Яно сядзела на мелі на нябачным падводным рыфе.

Тарстэйн схапіў ліхтар і прасігналіў:

— Quel bateau?[44]

— «Маоае», — перадалі нам у адказ.

«Маоае» была коправая шхуна, якая куреіравала паміж астравамі. Яна накіроўвалася на Рароіа па копру. Капітан і каманда шхуны былі палінезійцы, і яны ведалі аб рыфах на подступах да лагуны. Але ў цемры іх падвяла плынь. Гэта было яшчэ шчасце, што шхуна знаходзілася з падветранага боку вострава і што стаяла ціхае надвор’е, але плынь па-за межамі лагуны была ўсё ж падманлівая. Крэн «Маоае» павялічваўся і павялічваўся, і каманда спусціла шлюпку. Матросы прывязалі моцныя канаты адным канцом да верхавінаў мачт, а другія канцы канатаў прывезлі ў шлюпцы на бераг, дзе жыхары вострава абвязалі іх вакол ствалоў какосавых пальмаў, каб шхуна не перакулілася. Матросы з другімі канатамі спыніліся на шлюпцы за праходам у рыфе, спадзеючыся, што ім удасца зняць «Маоае» з мелі, калі пачнецца прыліў і ваду пагоніць з лагуны. Жыхары вёскі спусцілі на ваду ўсе свае пірогі і ўзяліся ратаваць груз копры. На борце шхуны было дзевяноста тон гэтага каштоўнага тавару. Мяшкі з копрай партыя за партыяй перавозіліся са шхуны на бераг.

Вада паднялася, але «Маоае» ўсё яшчэ сядзела на мелі, пагойдваючыся і стукаючыся аб каралавыя рыфы, пакуль не атрымала прабоіны. Калі развіднела, шхуна знаходзілася яшчэ ў горшым становішчы, чым раней. Каманда нічога не магла зрабіць; не варта было нават і спрабаваць сцягнуць з рыфа цяжкае судна, водазмяшчэннем 150 тон, пры дапамозе шлюпкі і пірог астраўлян. Калі шхуна будзе і далей ляжаць на тым самым месцы, стукаючыся аб рыф, яна разваліцца на кавалкі; а калі зменіцца надвор’е, яе аднясе да атола і ў прыбоі разаб’е на шчэпкі.

На «Маоае» радыё не было, але мы яго мелі. Аднак калі б мы нават і выклікалі выратавальнае судна з Таіці, то пакуль яно прыйшло б, ад «Маоае» ўсё роўна засталіся б адны абломкі. I ўсё ж другі раз у гэтым месяцы рыф Рароіа выпусціў сваю здабычу.

У той жа дзень, прыблізна апоўдні, шхуна «Тамара» паказалася на небасхіле на захадзе. Яе паслалі, каб забраць нас з Рароіа, і ўсе, хто знаходзіўся на яе борце, былі вельмі здзіўлены, убачыўшы замест плыта дзве мачты вялікай шхуны, якая, нахіліўшыся набок і разгойдваючыся, бездапаможна сядзела на рыфе.

На борце «Тамары» быў французскі чыноўнік, які кіраваў астравамі Туамоту і Тубуаі, Фрэдэрык Ан; губернатар паслаў яго з Таіці сустрэць нас. На «Тамары» знаходзіліся таксама француз-кінааператар і француз-радыст, але капітан і каманда былі палінезійцы. Сам Ан, француз па паходжанню, нарадзіўся на Таіці і быў цудоўным мараком. Са згоды капітана-таіцяніна, які быў рады зняць з сябе адказнасць у гэтых небяспечных водах, ён узяўся камандаваць суднам. Пакуль «Тамара» спрытна лавіравала сярод шматлікіх падводных рыфаў і віроў, абедзве шхуны былі злучаны моцнымі канатамі, і Ан распачаў майстэрскія і рызыкоўныя манеўры, а прыбой між тым пагражаў выкінуць абодва судны на адзін і той жа каралавы рыф.

Калі прыліў дасягнуў найбольшай вышыні, «Маоае» сышла з рыфа, і «Тамара» адбуксіравала яе на глыбокае месца. Але цяпер праз прабоіну вада пачала заліваць «Маоае», і яе прыйшлося як мага хутчэй адвесці ў лагуну на мелкаводдзе. На працягу трох дзён напалову затопленая «Маоае» стаяла ля вёскі, і ўсе помпы працавалі круглыя суткі. Найлепшыя шукальнікі жэмчугу з нашых сяброў-астраўлян ныралі пад шхуну са свінцовымі лістамі і цвікамі і залаталі самыя вялікія прабоіны, так што «Маоае» з няспынна працуючымі помпамі магла ў суправаджэнні «Тамары» дабрацца да дока на Таіці,

Калі «Маоае» была гатова да адплыцця, Ан правёў «Тамару» між пакрытых караламі мелкаводдзяў у лагунах да вострава Кон-Цікі. Плыт узялі на буксір, а потым «Тамара» рушыла назад да выхаду з «Кон-Цікі» на буксіры; а «Маоае» плыла следам за ёю на такой блізкай адлегласці, каб можна было зняць каманду, калі ў акіяне вада ў труме пачне прыбываць з большай хуткасцю, чым яе паспявалі выліваць помпы.

Наша развітанне з Рароіа было больш чым сумным. Усе, хто мог хадзіць, былі на моле; яны ігралі і спявалі нашы любімыя мелодыі, калі шлюпка з судна адвозіла нас на «Тамару».

Вялізны Тупухое ўзвышаўся ў цэнтры, трымаючы за руку маленькага Хаумата. Хаумата плакаў, слёзы цяклі і па шчоках магутнага правадыра. Ва ўсіх, хто стаяў на моле, былі слёзы на вачах, але ўсе яны спявалі і ігралі яшчэ доўга-доўга пасля таго, як шум бурунаў, што набягалі на рыф, заглушыў для нас усе іншыя гукі.

Гэтыя чыстыя сэрцам людзі, што стаялі на моле і спявалі, трацілі шэсць сваіх сяброў, а мы, шэсць чалавек, што моўчкі стаялі на палубе «Тамары», пакуль мол не схаваўся за пальмамі, а пальмы не зніклі ў акіяне, мы тратілі 127 сяброў. У вушах у нас не пераставала звінець дзівосная экзатычная мелодыя:

«...няхай у нас будуць адны і тыя ж успаміны, каб мы заўсёды маглі быць разам — нават тады, калі вы паедзеце ў далёкую краіну. Добры дзень».

Праз чатыры дні перад намі паўстаў з акіяна востраў Таіці. Ён не быў падобны на нітку жамчужын з кронамі пальмаў. Дзікія зубчастыя сінія горы ўзнімаліся да неба, і верхавіны іх былі ахутаны воблакамі, якія нагадвалі вянкі.

З набліжэннем да вострава на сініх гарах паказаліся зялёныя схілы. Пышная расліннасць поўдня зялёнымі плямамі збягала па рыжа-чырвоных узгорках і скалах, якія змяняліся глыбокімі цяснінамі і далінамі, што спускаліся да мора. Калі бераг быў ужо зусім блізка, мы ўбачылі стройныя пальмы, якія шчыльна абступалі ўсе даліны і ўвесь бераг за залацістым пляжам. Востраў Таіці быў калісьці ўтвораны вулканамі. Цяпер яны патухлі, і каралавыя паліпы паступова збудавалі ахоўны рыф вакол вострава, каб акіян не мог разбурыць яго.

Раніцай мы прайшлі праліў паміж рыфамі і апынуліся ў бухце Папеэце. Перад намі ўзвышаліся напалову схаваныя лісцем гіганцкіх дрэў і верхавінамі пальмаў царкоўныя шпілі і чырвоныя дахі дамоў. Папеэце — сталіца Таіці, адзіны горад у французскіх уладаннях у Акеаніі. Гэта быў горад забаў, рэзідэнцыя ўрада і цэнтр усіх марскіх шляхоў ва ўсходняй частцы Ціхага акіяна.

Калі мы ўвайшлі ў бухту, жыхары Таіці стаялі на беразе шчыльнай яркай жывой сцяною і чакалі нас. Навіны распаўсюджваюцца на Таіці з хуткасцю ветру, і кожнаму хацелася паглядзець на пае-пае, які прыплыў з Амерыкі.

Для «Кон-Цікі» было адведзена ганаровае месца ля марскога бульвара; мэр Папеэце вітаў нас, а маленькая палінезійская дзяўчынка паднесла нам ад імя Палінезійскага таварыства вялізны букет таіцянскіх палявых кветак. Потым падышлі маладыя дзяўчаты і, вітаючы нас са шчаслівым прыездам на Таіці, жамчужчыну Паўднёвага мора, надзелі нам на шыю салодка пахнучыя вянкі з белых кветак.

Я шукаў у натоўпе знаёмы твар, твар майго прыёмнага бацькі на Таіці, правадыра Тэрыыероо, якому падначальваліся 17 мясцовых правадыроў вострава. Вядома, ён быў тут. Высокі і дзябёлы, жвавы і вясёлы, як калісьці, ён вынырнуў з натоўпу з крыкам «Тэраі Мацеата!» і ўсміхаўся мне ўсім сваім шырокім тварам. Ён моцна пастарэў, але меў усё той жа паважны выгляд прыроднага правадыра.

— Позна ты з’явіўся, — сказаў ён, усміхаючыся, — але ты з’явіўся з добрымі навінамі. Твой пае-пае сапраўды прынёс на Таіці сіняе неба (тэраі мацеата), бо мы цяпер ведаем, адкуль прыйшлі нашы бацькі.

Губернатар наладзіў прыём у сваім палацы, быў званы вечар у гарадской ратушы, запрашэнні сыпаліся на нас з усіх бакоў гасціннага вострава.

Як і калісьці, правадыр Тэрыыероо наладзіў вялікае свята ў сябе ў доме ў даліне Папена, які я так добра ведаў; і паколькі Таіці не Рароіа, то і тут не абышлося без новай цырымоніі, у час якой мае таварышы, якія раней не мелі таіцянскіх імён, атрымалі іх.

Гэта былі бесклапотныя дні; сонца ярка свяціла, у небе павольна плылі лёгкія воблакі. Мы купаліся ў лагуне, лазілі па гарах і танцавалі палінезійскія танцы на траве пад пальмамі. Міналі дні. Яны ператвараліся ў тыдні і было падобна на тое, што тыдні ператворацца ў месяцы, перш чым прыйдзе карабель, які адвязе нас дамоў да спраў, што чакалі нас.

Потым была атрымана радыёграма з Нарвегіі, у якой паведамлялася, што суднаўладальнік Ларс Крысценсен даў загад судну «Тор I» водазмяшчэннем 4 тысячы тон накіравацца з Самаа на Таіці, каб забраць удзельнікаў экспедыцыі і прывезці іх у Амерыку.

Аднойчы на досвітку вялікі нарвежскі параход увайшоў у бухту Папеэце і французскі ваенны кацер адбуксіраваў «Кон-Цікі» да борта яго вялізнага суайчынніка; той працягнуў доўгую стальную руку і падняў свайго маленькага сваяка на палубу. Гучныя завыванні сірэны разлягліся па зарослым пальмамі востраве. Карычневыя і белыя людзі тоўпіліся на набярэжнай Папеэце і бясконцым ланцугом падымаліся на борт карабля з развітальнымі падарункамі і вянкамі.

Мы стаялі ля поручняў і выцягвалі, як жырафы, шыі, каб вызваліць падбародак з вянкоў, якія адзін за адным надзявалі на нас.

— Калі вы хочаце вярнуцца на Таіці, — закрычаў правадыр Тэрыыероо, як толькі над востравам прагучаў апошні гудок, — вы павінны, пасля таго як параход рушыць з месца, кінуць вянок у лагуну!

Канцы былі аддадзены, зараўлі рухавікі, вінт забурліў у вадзе, якая зрабілася зялёнай, і мы павольна адплылі ад набярэжнай.

Чырвоныя дахі неўзабаве зніклі за пальмамі, пальмы расталі ў сіні гор, якія павольна, нібы цені, апускаліся за небасхілам у акіян.

Хвалі хадзілі па сінім акіяне. Цяпер да іх было далёка. Белыя пасатныя воблакі праплывалі па сінім небе. Мы ўжо не рухаліся ў адзін бок з імі. Цяпер мы не падпарадкаваліся прыродзе. Мы знаходзіліся на шляху да XX стагоддзя, да якога было так далёка.

Але мы, шэсць чалавек, што стаялі на палубе каля нашых дзевяці вялізных бальзавых бярвенняў, былі ўсе жывыя. А на лагуне ў Таіці шэсць белых вянкоў ляжалі на вадзе, і ласкавыя хвалі то падганялі іх да берага, то адносілі назад.

Паспяховыя вынікі экспедыцыі на «Кон-Цікі» не даказалі правільнасці маёй міграцыйнай тэорыі. Мы даказалі толькі, што паўднёваамерыканскі бальзавы плыт мае якасці, аб якіх сучасныя вучоныя дагэтуль не ведалі, і што ціхаакіянскія астравы размешчаны ў межах дасягальнасці для дагістарычных суднаў, якія адплывалі з Перу. Першабытныя народы былі здольны рабіць далёкія падарожжы па адкрытым акіяне. У пытанні аб акеанічных міграцыях адлегласць не з’яўляецца рашаючым фактарам, калі толькі напрамкі ветру і плыні ўвогуле супадаюць і застаюцца нязменнымі ўдзень і ўночы на працягу круглага года. Пасаты дзьмуць на захад, і экватарыяльныя плыні таксама ідуць на захад з прычыны таго, што круціцца Зямля, а на працягу ўсёй гісторыі чалавецтва Зямля круціцца ў адзін і той жа бок.