Штодзённае жыццё і эксперыменты. — Вада для экіпажа плыта. — Батат і гарбуз раскрываюць таямніцу. — Какосавыя арэхі і крабы. — Юханес. — Мы плывём па юшцы з рыбы. — Планктон. — Фасфарэсцэнцыя, якую можна есці. — Знаёмства з кітамі. — Мурашкі і марскія качачкі. — Плывучыя любімцы. — Залатыя макрэлі становяцца нашымі спадарожнікамі. — Лоўля акул. — «Кон-Цікі» ператвараецца ў марское страшыдла. — Акулы пакідаюць нам лоцманаў і прыліпал. — Лятучыя кальмары. — Невядомыя наведвальнікі. — Вадалазны кош. — З тунцамі і банітамі ў іх стыхіі. — Неіснуючы рыф. — Таямніца кіля разгадана. — Палова дарогі.
Міналі тыдні. Мы не бачылі ніякіх адзнак карабля. Не сустракалася ў вадзе і прадметаў, якія б сведчылі аб тым, што на свеце існуюць іншыя людзі. Увесь акіян належаў нам; небасхіл быў адкрыты перад намі з усіх бакоў, і ад самога купала неба дыхала сапраўдным спакоем і прыволлем.
Паветра, насычанае свежай соллю, здавалася, звінела, і ўся сінь без адзінай плямкі, што акружала нас, абмывала і ачышчала і цела і душу. Усе складаныя праблемы цывілізаваных людзей здаваліся нам на плыце штучнымі і прывіднымі, не больш як выдумкамі разбэшчанага чалавечага розуму. Рэальнымі былі толькі стыхіі. А стыхіі, відаць, не звярталі ўвагі на маленькі плыт. Ці, хутчэй за ўсё, яны лічылі яго чымсьці натуральным, чымсьці такім, што не парушала гармоніі акіяна і прыстасоўвалася да плыняў і хваль, як птушка або рыба. Цяпер стыхіі былі не страшным ворагам, што з пенай кідаўся на нас, а надзейным сябрам, які цвёрда і ўпэўнена дапамагаў нам рухацца наперад. Вецер і хвалі штурхалі і падганялі, а акіянская плынь пад намі несла нас наперад, да нашай мэты.
Калі б у які-небудзь звычайны дзень, з тых, што мы правялі сярод акіяна, нам сустрэўся карабель, з яго борта было б відаць, што мы спакойна пагойдваемся ўгору і ўніз на доўгай хвалі з дробнымі беленькімі грабеньчыкамі наверсе, яна павольна коціцца ўсё далей і далей, а пасат надзімае наш аранжавы парус і выгінае яго ў бок Палінезіі.
З карабля ўбачылі б на карме плыта загарэлага барадатага голага чалавека, які цягне за пераблытаныя вяроўкі, шалёна змагаючыся з доўгім рулявым вяслом, або — калі надвор’е добрае — проста сядзіць на скрыні, дрэмлючы на гарачым сонцы, і злёгку прытрымлівае пальцамі ног рулявое вясло.
Калі Бенгта не было ля руля, то яго можна было знайсці ў дзвярах каюты, дзе ён, лежачы на жываце, чытаў адну са сваіх сямідзесяці трох кніг па сацыялогіі. Апрача таго, Бенгт выконваў абавязкі аканома і павінен быў штодзённа складаць меню. Германа ў любы час дня можна было бачыць літаральна ўсюды — на верхавіне мачты з метэаралагічнымі прыладамі, пад плытом у вадалазных акулярах за аглядам кіля або ў прывязанай да плыта гумавай лодцы, занятага паветранымі шарамі і нейкім дзіўным вымяральным апаратам. Ён быў у нас начальнікам тэхнічнай часткі і нёс адказнасць за метэаралагічныя і гідраграфічныя назіранні.
Кнут і Тарстэйн заўсёды штосьці рабілі са сваімі напаўсухімі батарэямі, паяльнікамі і схемамі. Для таго каб іх маленькая радыёстанцыя працавала сярод пырскаў і сырасці, на вышыні 30 сантыметраў над паверхняй вады, патрабаваўся ўвесь вопыт, набыты імі ў час вайны. Кожную ноч яны па чарзе пасылалі ў эфір звесткі аб надвор’і. Іх прымалі выпадковыя радыёаматары і перадавалі затым Метэаралагічнаму інстытуту ў Вашынгтон і ў іншыя адрасы. Эрык звычайна сядзеў на палубе, папраўляў парусы і сплятаў канцы вяровак; часам ён выразаў што-небудзь з дрэва або маляваў на паперы барадатых людзей і незвычайных рыбін. Штодзённа, роўна ў поўдзень, ён браў секстант і залазіў на скрыню, каб глянуць на сонца і вызначыць, колькі мы праплылі за мінулыя суткі. У мяне таксама хапала работы: я вёў суднавы журнал, пісаў справаздачы, збіраў планктон, лавіў рыбу, рабіў кіназдымкі. У кожнага быў свой занятак, свая работа, за якую ён адказваў, і ніхто не ўмешваўся ў справы другіх. Усе менш прыемныя работы, як вахта ля руля і прыгатаванне ежы, выконваліся па чарзе. Кожнаму даводзілася праводзіць ля рулявога вясла па дзве гадзіны днём і па дзве гадзіны ноччу. А абавязкі кока кожны з нас выконваў па раскладу дзённых дзяжурстваў. На плыце было не так многа законаў і правілаў: стоячы ўночы на вахце, неабходна абавязкова абвязвацца вяроўкай, выратавальная вяроўка павінна знаходзіцца на пэўным месцы, у каюце няможна есці, а «прыбіральняй» з’яўляецца толькі самы далёкі канец кармавога бервяна. Калі трэба было прыняць важнае рашэнне, мы на манер індзейцаў склікалі ваенны савет і, перш чым што-небудзь пастанавіць, усе разам абмяркоўвалі пытанне.
Звычайна дзень на борце «Кон-Цікі» пачынаўся з таго, што той, хго стаяў апошнім на начной вахце, раскатурхваў кока, і заспаны кухар, вылезшы на мокрую ад расы палубу, залітую ранішнім сонцам, перш за ўсё пачынаў збіраць лятучых рыб. Замест таго каб есці рыбу сырой, як гэта было заведзена ў палінезійцаў і перуанцаў, мы смажылі яе на невялікім прымусе, што стаяў унутры скрыні, моцна прывязанай да палубы перад дзвярыма каюты. Гэтая скрыня была нашай кухняй. Сюды не залятаў вецер — паўднёва-ўсходні пасат, ад якога цяжка было схавацца дзе-небудзь у іншым месцы на плыце. Толькі ў тых выпадках, калі вецер і хвалі занадта энергічна забаўляліся з полымем прымуса, драўляная скрыня загаралася; аднойчы, калі кок заснуў, усю скрыню ахапіла полымем, якое перакінулася на сцяну бамбукавай каюты. Але як толькі дым пранік у каюту, агонь быў зараз жа патушаны: на «Кон-Цікі» хадзіць па ваду было недалёка.
Ад паху смажанай рыбы рэдка калі прачыналіся тыя, што спалі ў каюце, і таму кок, згатаваўшы снеданне, пачынаў торкаць іх відэльцам або запяваў сігнал пабудкі, ды так фальшыва, што тут ужо ніхто не мог доўга вытрымаць. Калі паблізу ад плыта не было відаць плаўнікоў акул, то дзень пачынаўся з кароткага купання ў Ціхім акіяне, пасля чаго снедалі на адкрытым паветры на краі плыта.
Харч быў добры. Мы праводзілі два эксперыменты: адзін меў дачыненне да інтэнданцкага кіраўніцтва XX стагоддзя, другі — да Кон-Цікі і V стагоддзя. Першы дослед быў пастаўлены на Тарстэйне і Бенгце. Яны харчаваліся спецыяльнымі рацыёнамі ў маленькіх тонкіх пакетах, што захоўваліся ў каробках, якія мы пазапіхвалі паміж бярвеннямі і бамбукавай палубай. Дарэчы, Тарстэйн і Бенгт ніколі асабліва не ганяліся за рыбай і іншай марской ежай. Праз кожныя некалькі тыдняў мы развязвалі вяроўкі, якімі бамбукавая па“ луба была прымацавана да бярвенняў плыта, і даставалі новыя запасы. Іх мы потым моцна прывязвалі перад каютай. Шчыльны слой асфальту, што з усіх бакоў пакрываў кардонныя каробкі, вельмі добра ахоўваў іх, між тым як герметычна закрытыя бляшанкі, якія ляжалі побач без упакоўкі, былі папсаваны марской вадой, што ўвесь час плюскацела вакол нашага прадуктовага склада.
У Кон-Цікі, калі ён упершыню падарожнічаў па акіяне, не было ні асфальту, ні герметычна закрытых бляшанак; тым не менш ён не адчуваў сур’ёзных цяжкасцей з прадуктамі харчавання. I тады мараплаўцы харчаваліся тым, што маглі ўзяць з сабою з сушы, і тым, што яны маглі здабыць для сябе ў дарозе. Зусім магчыма, што Кон-Цікі, адплываючы ад берагоў Перу пасля разгрому ля возера Ціцікака, ставіў перад сабой адну з дзвюх наступных мэт. Мажліва, што ён — жывое ўвасабленне сонца сярод свайго народа, які абогатвараў сонца, — асмеліўся паплыць проста ў акіян, каб рухацца па шляху самога сонца, спадзеючыся знайсці новую, больш мірную краіну. Другая мажлівасць заключалася для яго ў тым, каб накіраваць свае плыты ўздоўж узбярэжжа Паўднёвай Амерыкі, высадзіцца дзе-небудзь далей на поўнач і заснаваць там новае царства, да якога не маглі б дабрацца ворагі. Адплыўшы ад заселеных варожымі плямёнамі небяспечных скалістых берагоў, ён, таксама як і мы, апынуўся ў палоне ў паўднёва-ўсходняга пасату і плыні Гумбольдта і па волі гэтых стыхій вымушаны быў апісаць дакладна гэтакі ж вялікі паўкруг проста на захад.
Якія б ні былі планы ў гэтых сонцапаклоннікаў, пакідаючы сваю радзіму, яны, вядома, мелі з сабою запас прадуктаў на час падарожжа. Сушанае мяса і рыба, салодкая бульба з’яўляліся галоўнай часткай іх першабытнага харчу. Калі ў тыя часы людзі выбіраліся ў падарожжа на плытах уздоўж пустэльнага берага Перу, яны бралі з сабой вялікі запас вады. Замест глінянай пасуды яны часцей за ўсё карысталіся вялізнымі бутлямі з гарбузоў, якія не баяліся штуршкоў і ўдараў. Яшчэ больш зручнымі для карыстання на плыце былі тоўстыя ствалы гіганцкага бамбуку; у іх прасвідроўвалі ўсе перагародкі і налівалі ў сярэдзіну ствала ваду праз маленькую дзірку, якую закаркоўвалі якой-небудзь затычкай або залеплівалі смалой ці камеддзю. Трыццаць — сорак тоўстых бамбукавых ствалоў можна было прывязаць уздоўж плыта пад бамбукавай палубай, і там яны ляжалі ў цяньку і ўвесь час абмываліся халаднаватай (26°С у экватарыяльнай плыні) марской вадой. Такі запас вады быў у два разы большы, чым нам спатрэбілася за час падарожжа, а яго можна было і павялічыць, проста прывязаўшы яшчэ некалькі дзесяткаў бамбукаў пад плытом, дзе яцы нічога не важылі б і не займалі б месца.
Пасля таго як мінула два месяцы, мы заўважылі, што прэсная вада зрабілася затхлай і непрыемнай на смак. Але за гэты час заўсёды можна было праплыць тую частку акіяна, дзе выпадае мала дажджоў, і даўно апынуцца ў мясцінах, у якіх запас вады папаўняўся б моцнымі ліўнямі. Мы штодзень выдавалі па літру з чвэрцю вады на чалавека, і далёка не заўсёды гэтая порцыя разыходзілася.
Калі нават нашы папярэднікі выбіраліся ў дарогу, не маючы ў запасе дастатковай колькасці прадуктаў харчавання, яны ўсё ж не адчувалі вялікіх нястач, пакуль рухаліся па акіяну разам з багатай на рыбу плынню. За ўвесь час нашага падарожжа не было таго дня, каб мы не бачылі вакол плыта рыб і не маглі іх злавіць без асаблівай цяжкасці. Амаль кожны дзень хоць некалькі лятучых рыб самі з’яўляліся да нас на плыт. Здаралася нават, што вялікія баніты, вельмі смачныя, траплялі на плыт з хвалямі, якія набягалі на карму, і трапяталіся на палубе, калі вада збягала праз шчыліны між бярвеннямі, нібы праз сіта. Памерці ад голаду было немагчыма.
Старажытныя індзейцы добра ведалі, як можна праганяць смагу, калі няма прэснай вады. Іх спосабам часта карысталіся ахвяры караблекрушэнняў у час апошняй сусветнай вайны, высмоктваючы вільгаць з сырой рыбы. Можна таксама выціскаць сок, загарнуўшы кавалак рыбы ў якую-небудзь анучку, а калі рыбіна вялікая, то прасцей за ўсё выразаць у яе тулаве некалькі ямачак і пачакаць, пакуль яны хутка напоўняцца вадкасцю, якую выдзяляюць лімфатычныя залозы рыбы. На смак гэты напітак не дужа прыемны — калі ў вас ёсць што-небудзь лепшае, — але солі ў ім так мала, што смага праганяецца.
Нам значна менш хацелася піць, калі мы рэгулярна купаліся, а потым мокрыя ляжалі ў засені каюты. Калі ж вакол нас велічна патрулявала акула, не даючы нам магчымасці пакупацца па-сапраўднаму ў акіяне, то дастаткова было проста легчы на карме на бярвенні і моцна трымацца за вяроўкі пальцамі рук і ног. I тады мы прымалі ванны ў празрыстай вадзе Ціхага акіяна, якая перакочвалася цераз нас праз кожныя некалькі секунд.
Калі чалавек пакутуе ў спёку ад смагі, ён звычайна думае, што яго арганізм патрабуе вадкасці, і гэта часта можа прывесці да празмернага выдаткавання запасу вады без ніякай карысці. У сапраўды спякотныя дні ў тропіках можна выпіць столькі цеплаватай вады, што яна пачне падступаць вам да горла, а смага ўсё ж не прападзе. У такіх выпадках арганізм патрабуе не вадкасці, а, як гэта ні дзіўна, солі. У спецыяльныя рацыёны, якія мы мелі з сабой, ўваходзілі таблеткі солі для рэгулярнага прыёму іх у вельмі спякотныя дні, паколькі разам з потам арганізм выдзяляе соль. Нам было асабліва горача, калі вецер зусім сціхаў, а сонца пякло бязлітасна. Мы спрабавалі ўліваць у сябе столькі вады, што яна пачынала хлюпаць у нас у жываце, а нашы глоткі прагна патрабавалі яшчэ і яшчэ. У такія дні мы дабаўлялі да нашага рацыёну прэснай вады ад 20 да 40 працэнтаў горка-салёнай марской вады і, на вялікае здзіўленне, пераконваліся, што гэтая саланаватая вада праганяе смагу. Мы доўга адчувалі ў роце смак марской вады, але ніколі нам не рабілася ад яе моташна; і тым самым мы адначасова павялічвалі свой рацыён вады.
Аднойчы раніцай, калі мы сядзелі за снеданнем, хваля выпадкова плюхнула ў кашу і зусім бясплатна навучыла нас, што аўсянкай у значнай ступені можна перабіць непрыемны смак марской вады.
Старыя палінезійцы захавалі ў памяці цікавыя паданні, паводле якіх іхнія старажытныя продкі, плывучы цераз акіян, мелі з сабой лісце нейкай расліны, якую яны жавалі, каб праганяць смагу. Другая ўласцівасць гэтай расліны заключалася ў тым, што, паклаўшы кавалачак яе ў рот, можна было піць, не адчуваючы агіды, чыстую марскую ваду. На астравах Паўднёвага мора такіх раслін няма; яны, відаць, раслі на радзіме іх продкаў. Палінезійскія гісторыкі настойліва сцвярджалі, што гэта праўдзівыя факты; сучасныя вучоныя зацікавіліся імі і прыйшлі да вываду, што адзінай вядомай раслінай, якая мае такія ўласцівасці, з’яўляецца кока, а расце яна толькі ў Перу. А як даказалі археалагічныя раскопкі, у дагістарычным Перу гэтая самая расліна кока, якая мае ў сабе какаін, заўсёды ўжывалася і інкамі і іх знікшымі папярэднікамі. Выбіраючыся ў цяжкае падарожжа па гарах або ў плаванне па акіяну, яны бралі з сабой пачкі гэтага лісця і шмат дзён запар жавалі яго, каб не адчуваць смагі і стомленасці. Гэта дазваляла ім на працягу пэўнага часу нават без шкоды для сябе піць марскую ваду.
На «Кон-Цікі» нам не давялося пакаштаваць лісцяў кока; у нас на пярэдняй частцы палубы былі вялікія плеценыя кашы, поўныя іншых раслін, якія паклалі глыбокі адбітак на ўсё жыццё астравоў Паўднёвага мора. Моцна прывязаныя кашы стаялі пад аховай сцяны каюты, і, па меры таго як ішоў час, з іх усё вышэй і вышэй падымаліся жоўтыя парасткі і зялёнае лісце. Гэта нагадвала маленькі трапічны сад на драўляным плыце. Калі першыя еўрапейцы з’явіліся на астравах Ціхага акіяна, яны ўбачылі вялікія плантацыі салодкай бульбы на востраве Пасхі, на Гавайскіх астравах і ў Новай Зеландыі; той жа самы батат вырошчвалі таксама на іншых астравах, але толькі ў межах Палінезіі. У тых краінах, што знаходзіліся далей на захад, яго зусім не ведалі. Салодкая бульба з’яўлялася адной з самых важных раслін, якія вырошчвалі на гэтых далёкіх астравах, дзе людзі без яе вымушаны былі б харчавацца галоўным чынам рыбай. З гэтай раслінай звязана шмат палінезійскіх легенд. Паводле падання, яе прывёз не хто іншы, як сам Цікі, калі разам з жонкай Пані з’явіўся з першапачатковай радзімы іх продкаў, дзе салодкая бульба была важным прадуктам харчавання. Новазеландскія легенды расказваюць, што салодкую бульбу прывезлі з-за акіяна на суднах, якія былі не чаўнамі, а «бярвеннямі, звязанымі між сабой вяроўкамі».
Добра вядома, што Амерыка, калі не лічыць Палінезіі, — адзінае месца на зямлі, дзе салодкая бульба расла да таго, як там з’явіліся еўрапейцы.
А салодкая бульба Ipomaea batatas, што прывёз Цікі на астравы, гэта тая самая бульба, якую са старажытных часоў вырошчвалі ў Перу індзейцы.
Сушаная салодкая бульба была самым галоўным прадуктам харчавання ў час падарожжаў і ў індзейцаў старажытнага Перу і ў палінезійцаў. На астравах Паўднёвага мора бататы растуць толькі пры старанным доглядзе, і паколькі яны баяцца марской вады, спроба растлумачыць іх шырокае распаўсюджанне на гэтых ізаляваных астравах тым, што іх магло прынесці з Перу, гэта значыць больш чым за 4 тысячы марскіх міль, акіянскай плынню, зусім беспадстаўная. Гэтая спроба абвергнуць такі важны довад тым больш марная, што, як устаноўлена філолагамі, на ўсіх раскіданых на вялікай прасторы астравах Паўднёвага мора салодкую бульбу называюць «кумара», а пад гэтай самай назвай «кумара» салодкая бульба была вядома ў старажытных індзейцаў у Перу. Назва паплыла ўслед за бататам цераз акіян.
Другой вельмі важнай раслінай, якую вырошчваюць у Палінезіі і якую мы везлі з сабой на «Кон-Цікі», быў гарбуз у форме бутэлькі — Lagenaria vulgaris. Не менш важнае значэнне, чым сам плод, мела абалонка гарбуза — палінезійцы высушвалі яе над агнём і карысталіся потым як пасудзінай для вады. Гэтая тыпічная агародная расліна, якая зноў-такі не магла сама пераплыць акіян і распаўсюдзіцца ў дзікім выглядзе на астравах, была вядома і старажытным палінезійцам і першым жыхарам Перу. Такія гарбузы ў форме бутэлек, ператвораныя ў пасудзіну для вады, мы знаходзім у закінутых дагістарычных магілах на берагах Перу; імі карысталіся там рыбакі за шмат стагоддзяў да таго, як на астравах Ціхага акіяна з’явіліся першыя людзі. Палінезійская назва гэтага гарбуза, «кімі», сустракаецца і сярод індзейцаў Цэнтральнай Амерыкі, адкуль бярэ свой пачатак культура Перу.
У дадатак да рознай паўднёвай садавіны, што была з’едзена намі за некалькі тыдняў, перш чым яна паспела згніць, мы мелі з сабой трэцюю расліну, якая, гэтак жа як і салодкая бульба, адыграла найбольшую ролю ў гісторыі Ціхага акіяна. У нас было дзвесце какосавых арэхаў, якія давалі работу нашым зубам і забяспечвалі нас асвяжальным напіткам. Некаторыя арэхі неўзабаве пачалі прарастаць, і роўна праз дзесяць тыдняў пасля таго, як мы адплылі ад берагоў Перу, у нас з’явіўся паўтузін малюсенькіх пальмаў вышынёй 30 сантыметраў, парасткі якіх ужо распусціліся, утварыўшы тоўстыя зялёныя лісцікі. Какосавая пальма яшчэ ў дакалумбаўскую эпоху расла і на Панамскім перашыйку і ў Паўднёвай Амерыцы. Аўтар гістарычных хронік Аўеда[30] піша, што какосавыя пальмы раслі ў вялікай колькасці на ціхаакіянскім узбярэжжы Перу, калі там з’явіліся іспанцы. К таму часу какосавыя пальмы даўно ўжо зелянелі на ўсіх астравах Ціхага акіяна. Батанікі пакуль што не маюць пэўных звестак адносна таго, якім шляхам яны распаўсюджваліся па Ціхім акіяне. Але адно зараз ужо ўстаноўлена. Нават какосавы арэх з яго славутай шкарлупінай не можа перабрацца цераз акіян без дапамогі чалавека. Арэхі, якія ляжалі ў нас на палубе ў кашах, заставаліся прыгоднымі для ўжывання і не трацілі здольнасці прарастаць на працягу ўсяго нашага падарожжа ў Палінезію. Але прыкладна столькі ж арэхаў мы палажылі сярод каробак з прадуктамі пад палубай, дзе вакол іх увесь час плюскацелі хвалі. Гэтыя арэхі ўсе да аднаго былі папсаваны марской вадой. А як вядома, ніводзін арэх не можа плыць па акія-не хутчэй, чым бальзавы плыт, які падганяецца ветрам. Пачыналася з таго, што вочкі арэха ўбіралі ў сябе ваду і рабіліся мяккімі, а потым праз іх марская вада пранікала ўсярэдзіну. Апрача гэтага, цэлая армія зборшчыкаў смецця сачыла па ўсім акіяне за тым, каб ніводзін плывучы прыдатны да ежы прадмет не мог перабрацца з адной часткі свету ў другую.
Іншы раз у ціхія дні сярод сіняга акіяна далёка ад усякіх берагоў мы бачылі побач з нашым плытом белае пяро птушкі. Адзінокія буравеснікі і іншыя марскія птушкі, якія могуць спаць на вадзе, сустракаліся нам за тысячы міль ад самай блізкай зямлі. Калі, падплыўшы да маленькага пяра, мы пачыналі яго ўважліва разглядаць, мы бачылі на ім двух — трох пасажыраў, якія з усімі выгодамі плылі туды, куды гнаў іх вецер. Як толькі «Кон-Цікі», нібы нейкі Галіаф, апярэджваў іх, пасажыры, убачыўшы новае судна, што рухалася шпарчэй і было значна большым, пакідалі свае месцы і як мага хутчэй перабіраліся па вадзе на плыт, а пяро плыло далей ужо ў адзіноце. Неўзабаве «Кон-Цікі» кішэў безбілетнымі пасажырамі. Гэта былі маленькія марскія крабы. Велічынёй з пазногаць пальца, а часам і куды большыя, яны з’яўляліся вельмі смачным ласункам для веліканаў на плыце, калі нам удавалася злавіць іх. Маленькія крабы выконвалі ролю паліцэйскіх на паверхні акіяна; яны доўга не думалі, калі бачылі што-небудзь спажыўнае. Варта было коку не заўважыць лятучую рыбу, што ляжала між бярвеннямі, як назаўтра на ёй ужо сядзелі восем або дзесяць маленькіх крабаў і частаваліся, жвава працуючы клюшнямі. Пры набліжэнні каго-небудзь з нас яны часцей за ўсё палохаліся, хутка ўцякалі і хаваліся, але на карме ў маленькай дзірцы ля калоды для рулявога вясла пасяліўся адзін краб — мы назвалі яго Юханесам, — які быў зусім свойскім. Разам з папугаем, нашым агульным любімцам, краб Юханес таксама быў членам нашай кампаніі на плыце. Калі вахтавы, седзячы ў сонечны дзень за рулём спінай да каюты, не бачыў побач з сабой Юханеса, ён адчуваў сябе вельмі адзінокім сярод бязмежнага прастору сіняга акіяна. У той час як іншыя маленькія крабы спалохана ўцякалі і хаваліся, як прусакі на звычайным караблі, Юханес смела сядзеў перад сваімі дзвярыма і, вылупіўшы вочы, чакаў змены вахты. Кожны з нас, выходзячы на вахту, прыносіў крошкі галет або кавалачак рыбы для Юханеса, і дастаткова было нагнуцца над яго нарою, як ён адразу ж з’яўляўся на парозе і працягваў лапкі. Ён клюшнямі збіраў крошкі з нашых пальцаў, бег назад у нюрку і, седзячы ўнізе ля выхаду, перажоўваў яду, нібы школьнік, які напхаў сабе поўны рот.
Крабы, быццам мухі, абляпілі намоклыя какосавыя арэхі, якія лопаліся ад браджэння ўнутры, або жывіліся выкінутым хвалямі на плыт планктонам. А планктон, гэтыя найдрабнейшыя марскія арганізмы, з’яўляўся някепскай ежай нават для нас, веліканаў, калі мы навучыліся здабываць яго па столькі зараз, каб хапіла на ніштаваты глыток.
Гэтыя амаль нябачныя планктонныя арганізмы, што ў незлічонай колькасці плаваюць па акіянах па волі плыняў, з’яўляюцца, бясспрэчна, вельмі пажыўнай ежай. Калі некаторыя рыбы і марскія птушкі самі не ядуць планктону, то ў такім выпадку яны жывуць за кошт іншых рыб або марскіх жывёл, якія, незалежна ад сваіх памераў, часам вельмі вялікіх, харчуюцца ім. Планктон — гэта агульная назва для тысячы відаў бачных і нябачных воку дробных арганізмаў, якія плаваюць у акіяне ля самай паверхні. Некаторыя з іх з’яўляюцца раслінамі (фітапланктон), а астатнія — рыбінымі ікрынкамі, што плаваюць незалежна адна ад адной, або малюсенькімі жывёламі (заапланктон). Жывёльны планктон харчуецца раслінным планктонам, а раслінны планктон жыве за кошт аміячных, азоцістакіслых і азотнакіслых злучэнняў, якія ўтвараюцца пры распадзе мёртвага жывёльнага планктону. Служачы ежай адзін для аднаго, гэтыя два віды планктонных арганізмаў з’яўляюцца ў той жа час харчам для ўсіх, хто рухаецца ў вадзе і над вадой. Праўда, планктонныя арганізмы вельмі малюсенькія па велічыні, але затое па колькасці іх вельмі многа. У шклянцы багатай на планктон вады іх налічваецца тысячы. Не адзін раз людзі паміралі ў моры ад голаду, таму што ім не трапляліся рыбы такой велічыні, каб іх можна было біць восцямі, лавіць сеткай або на кручок. У такіх вьнпадках часта здаралася, што людзі плылі літаральна ў моцна разбаўленай юшцы з сырой рыбы. Калі б да кручкоў і сетак, што былі ў іх, яны мелі прыладу для працэджвання юшкі, сярод якой плылі, яны маглі б атрымаць пажыўную гушчу — планктон. Калі-небудзь у будучым людзі пачнуць, напэўна, думаць аб тым, каб збіраць планктон у моры ў вялікіх маштабах, як калісьці, даўным-даўно, ім прыйшла ў галаву думка збіраць зярняты на зямлі. Ад аднаго зярняці карысці няма, але ў вялікай колькасці яны даюць хлеб.
Адзін вучоны-гідрабіёлаг падзяліўся з намі гэтай ідэяй і прыслаў нам рыбалоўную сетку, якая адпавядала тым стварэнням, што мы збіраліюя лавіць. «Сетка» гэтая была сплецена з шаўковых нітак і мела прыкладна пяцьсот ячэек на квадратны сантыметр. Яна была сшыта ў форме лейкі, шырокі канец якой быў замацаваны вакол жалезнага кальца дыяметрам 45 міліметраў. Сетка плыла на вяроўцы за плытом. Як і пры іншых відах рыбнай лоўлі, уловы бывалі розныя ў залежнасці ад часу і месца. Уловы змяншаліся па меры таго, як вада ў акіяне, далей на захад, рабілася цяплейшай; самыя лепшыя вынікі ў нас бывалі ўночы, паколькі шмат якія віды планктонных арганізмаў пры сонечным святле, відаць, апускаюцца глыбей у ваду.
Калі б у нас не было іншых спосабаў бавіць час на плыце, мы маглі б цэлымі днямі ляжаць, уткнуўшыся носам у планктонную сетку. Не таму, што ад яе ішоў прыемны пах, — наадварот, ён быў досыць-такі непрыемны. I не таму таксама, што гэта было апетытнае відовішча, бо юшка мела, праўду кажучы, агідны выгляд. А таму, што, раскладваючы ўлоў на палубе і разглядаючы няўзброеным вокам кожную з гэтых найдрабнейшых істот паасобку, мы маглі любавацца бясконцай разнастайнасцю фантастычных форм і колераў.
Часцей за ўсё гэта былі падобныя на малюсенькіх гарнелей ракападобныя (капеподы) або асобныя ікрынкі рыб, але трапляліся таксама лічынкі рыб і малюскі, пацешныя мініяцюрныя крабы ўсіх колераў, мядузы і мноства разнастайных дробных стварэнняў, якія, можна было падумаць, з’явіліся з «Фантазіі» Уолта Дзіснея. Адны з іх нагадвалі лятучыя махрыстыя здані, выразаныя з цэлафану, другія былі падобны на малюсенькіх чырванадзюбых птушачак з цвёрдай ракавінай замест пер’яў. У свеце планктону шчодрая на выдумку прырода, здавалася, не ведала межаў; убачыўшы гэтае відовішча, любы мастак-сюррэаліст[31] прызнаў бы сябе пераможаным.
Калі халодная плынь Гумбольдта крыху на поўдзень ад экватара павярнула на захад, мы маглі праз кожныя некалькі гадзін даставаць з сеткі па аднаму — два кілаграмы планктоннай кашкі. Планктон, які збіраўся ў сетцы, нагадваў торт сваімі каляровымі слаямі — бурымі, чырвонымі, шэрымі і зялёнымі — у залежнасці ад таго, па якіх планктонных палях мы праплывалі. Уночы, калі вада вакол нас фасфарэсцыравала, нам здавалася, што мы перабіраем у мяшку зіхатлівыя каштоўныя каменні. Але варта было нам узяць іх у рукі, і скарбы піратаў ператвараліся ў мільёны найдрабнейшых зіхатлівых гарнелей і святлівых рыбіных лічынак, якія ззялі ў цемры, нібы куча распаленых вугольчыкаў. А калі мы перакідвалі іх у вядро, спрасаваная мешаніна расплывалася, нібы цудоўная каша са светлячкоў. Наш начны ўлоў, такі прыгожы здалёк, зблізку меў агідны выгляд. Але хоць ад яго вельмі непрыемна пахла, на смак ён быў параўнальна нішто, калі ў вас хапала мужнасці ўзяць у рот лыжку гэтага фосфару. Калі ўлоў складаўся з карлікавых гарнелей, ён па смаку нагадваў амара, краба або паштэт з крэветак. А калі ў асноўным гэта былі ікрынкі глыбакаводных рыб, дык іх смак нагадваў чорную ікру, іншы раз вустрыц. Непрыгодны для яды раслінны планктон часцей за ўсё складаўся з такіх дробных часцінак, што яны разам з вадой праходзілі праз ячэйкі сеткі, або яны былі такія буйныя, што мы маглі лавіць іх пальцамі. «Шкодным дамешкам» у гэтай страве былі падобныя на шкляныя шарыкі студзяністыя кішэчнаполасцевыя, якія сустракаліся адзінкамі, і медузы велічынёю з сантыметр. Яны былі горкія, і іх прыходзілася выкідваць. Усё астатняе можна было есці або ў натуральным выглядзе, або зварыўшы ў прэснай вадзе нібы кашу ці суп. Густы бываюць розныя. Двое з нас лічылі, што планктон вельмі смачны, двое лічылі, што ён нішто сабе, а для дваіх аднаго яго выгляду было больш чым дастаткова, каб адбіць ахвоту да яды. Па пажыўнасці планктон не ўступае буйным малюскам; прыпраўлены і як след прыгатаваны, ён, бясспрэчна, можа быць першакласнай стравай для ўсіх аматараў марскога харчу.
Тое, што гэтыя маленькія арганізмы маюць у сабе дастаткова калорый, даказана блакітнымі кітамі, якія з’яўляюцца самымі вялікімі ў свеце жывёламі, а харчуюцца планктонам. Наш спосаб лоўлі з дапамогай маленькай сеткі, якую мы часта даставалі з вады пажаванай галоднымі рыбамі, здаваўся нам страшэнна прымітыўным, асабліва пасля таго, як аднаго разу, седзячы на палубе, мы ўбачылі кіта, які, праплываючы непадалёку ад нас, выкідваў каскады вады, проста працэджваючы планктон праз свае цэлулоідныя вусы. А аднойчы ўся наша сетка прапала ў акіяне.
— Чаму б вам, планктонаедам, не рабіць так, як ён? — пагардліва спыталі Тарстэйн і Бенгт у астатніх, паказваючы на кіта, які пускаў фантаны. — Набірайце проста ў рот і выдзімайце ваду праз вусы!
Мне даводзілася бачыць кітоў здалёк з параходаў, і я разглядаў іх чучалы ў музеі, але ніколі ў мяне не ўзнікала адчування, што гэтая гіганцкая туша з’яўляецца такой жа сапраўднай цеплакроўнай жывёлай, як, напрыклад, конь або слон. Вядома, як біёлаг, я прызнаваў, што кіт сапраўднае млекакормячае. Але сам па сабе ён уяўляўся мне з усіх пунктаў погляду вялікай халоднай рыбай. Цяпер жа, калі вялізныя кіты імчаліся да нашага плыта і плылі побач з ім, наша ўражанне было зусім іншым. Аднойчы мы, як звычайна, сядзелі за абедам ля самага краю плыта, так блізка ад вады, што, для таго каб спаласнуць кубкі, нам дастаткова было нахіліцца назад; раптам усе мы ўздрыгнулі ад нечаканасці, калі ззаду ў нас хтосьці цяжка засоп, нібы конь, плывучы па вадзе, і на паверхні з’явіўся вялікі кіт. Ён глядзеў на нас і быў так блізка, што мы бачылі яго дыхала, якое блішчала, нібы наглянцаваны бот. Было так дзіўна чуць сапраўднае дыханне сярод акіяна, дзе ўсе жывыя істоты не маюць лёгкіх і, бясшумна звіваючыся, варушаць сваімі шчэлепамі, што мы сапраўды адчувалі цёплае сяброўскае пачуццё да нашага старажытнага далёкага родзіча — кіта, які, гэтак жа як і мы, забраўся так далёка ў акіян. Замест халоднай, жабападобнай кітовай акулы, у якой не хапала розуму нават на тое, каб высунуць нос і пады́хаць свежым паветрам, на гэты раз нас наведаў хтосьці, хто нагадваў адкормленага вясёлага бегемота з заалагічнага саду, і зрабіў некалькі ўдыхаў і выдыхаў (мне гэта спадабалася больш чым што), перш чым апусціцца пад ваду і знікнуць.
Кіты наведвалі нас шмат разоў. Часцей за ўсё гэта былімаленькія марскія свінні і зубатыя кіты; яны вялікімі чародамі гулялі вакол нас на паверхні вады; але час-ад-часу сустракаліся і вялікія кашалоты або іншыя гіганцкія кіты, якія плавалі па адным або чародамі па некалькі штук. Іншы раз яны праплывалі, быццам караблі, на небасхіле, сюд-туд выкідваючы ў паветра фантаны вады, але часам яны накіроўваліся проста на нас. Першы раз, калі вялікі кіт змяніў курс і яўна знарок рушыў проста да плыта, мы падрыхтаваліся да небяспечнай сутычкі. Па меры таго як кіт набліжаўся, кожны раз, калі ён высоўваў галаву з вады, мы ўсё больш выразна чулі, як цяжка і рэдка пыхкае ён дыхаючы. Здавалася, што ў вадзе насілу рухаецца вялізная, таўстаскурая, нязграбная сухапутная жывёліна, гэтак жа не падобная на рыбу, як кажан не падобны на птушку. Кіт падплыў да левага борта, дзе мы ўсе сабраліся ля самага краю плыта; адзін з нас сядзеў на самым версе мачты і крычаў, што бачыць яшчэ сем ці восем кітоў, якія плывуць да нас.
Вялікі бліскучы чорны лоб першага кіта паказаўся не больш чым за два метры ад нас, але раптам ён апусціўся ў ваду, і потым мы ўбачылі, што вялізная сінявата-чорная спіна павольна слізганула пад плыт якраз пад нашымі нагамі. Нейкі час кіт ляжаў там, цёмны і нерухомы, а мы, затаіўшы дух, глядзелі ўніз на гіганцкую выгнутую спіну млекакормячага, куды большага ў даўжыню за ўвесь наш плыт. Потым яно павольна апусцілася ў глыбіню сіняватай вады і знікла з вачэй. Тым часам вакол плыта сабралася ўся чарада, але кіты не звярталі на нас увагі. Напэўна, людзі самі нападалі першымі на тых кітоў, якія рабілі шкоду сваёй велізарнай сілай і тапілі ўдарамі хваста кітабойныя баркасы. Усю раніцу мы бачылі вакол сябе кітоў, якія шумна саплі, у самых неспадзяваных месцах, але ні разу яны не штурханулі ні плыт, ні рулявое вясло. Яны былі цалкам задаволены тым, што спакойна гулялі ў асветленых сонцам хвалях. Але прыблізна а палове дня ўся чарада, быццам па сігналу, нырнула і знікла назаўсёды.
Не толькі кітоў даводзілася нам бачыць у сябе пад плытом. Падняўшы цыноўкі з чароту, на якіх мы спалі, мы маглі праз шчыліны між бярвенняў глядзець проста ўніз у празрыстую сінюю ваду. Паляжаўшы так пэўны час, можна было заўважыць грудны або хваставы плаўнік, які пагойдваўся ў вадзе, а час-ад-часу і ўсю рыбіну. Калі б шчыліны былі на некалькі сантыметраў шырэйшымі, мы маглі б з усімі выгодамі ляжаць у пасцелі з вудаю і лавіць рыбу пад сваімі матрацамі.
Самымі неадступнымі спадарожнікамі плыта былі залатыя макрэлі і лоцманы. Пачынаючы з таго моманту, калі першыя залатыя макрэлі далучыліся да нас у плыні Гумбольдта за бухтай Кальяо, не было таго дня за ўвесь час падарожжа, каб мы не бачылі буйных экземпляраў, якія звіваліся вакол нас. Што прыцягвала іх да плыта, мы не ведалі; магчыма, іх таямніча вабіла тое, што можна плаваць у цяньку, маючы над сабою дах, які няспынна рухаецца; а мо’, іх вабіла ежа, якую яны знаходзілі ў нашым агародзе з водарасцей і ракавінак, што махрамі звісалі з усіх бярвейняў і рулявога вясла. Абрастанне пачалося з тонкага роўнага слою зеляніны, але потым зялёныя нарасці водарасцей сталі павялічвацца з надзвычайнай хуткасцю, так што «Кон-Цікі», карабкаючыся па хвалях, меў выгляд нейкага барадатага марскога бога. А сярод зялёных водарасцей быў любімы прытулак малюсенькіх малявак і нашых безбілетных пасажыраў — крабаў. Адзін час плыт запаланілі мурашкі. У некаторых бярвеннях былі дробныя чорныя мурашкі, і калі мы апынуліся ў моры і драўніна пачала ўбіраць у сябе вільгаць, мурашкі выпаўзлі і перабраліся ў спальныя мяшкі. Яны былі ўсюды і так кусалі і мучылі нас, што мы пачалі пабойвацца, каб яны не выжылі нас з плыта. Але паступова, калі ў акіяне нас пачало ўсё часцей заліваць хвалямі, мурашкі зразумелі, што такія ўмовы не для іх, і толькі некалькі паасобных насякомых вытрымалі падарожжа цераз акіян. Лепей за ўсіх, таксама як і крабы, адчувалі сябе на плыце марскія качачкі[32] даўжынёю 25—40 міліметраў. Яны пладзіліся сотнямі, асабліва на падветраным баку плыта, і як толькі мы адсылалі дарослых рачкоў у кацёл на суп, маладыя лічынкі ўкараняліся і ішлі ў рост. Рачкі гэтыя мелі свежы і прыемны смак; для салаты мы бралі водарасці — іх таксама можна было есці, але яны былі не такія смачныя. Фактычна мы ні разу не бачылі, каб залатыя макрэлі жывіліся ў агародзе, але яны раз-по-раз паварочваліся сваім бліскучым брухам угору і падплывалі пад бярвенні.
Залатая макрэль — трапічная рыба з бліскучай афарбоўкай — звычайна бывае ў даўжыню ад 100 да 135 сантыметраў і мае вельмі сплюснутае тулава з надта высокай галавой і шыяй. Аднойчы мы выцягнулі на плыт рыбіну даўжынёй 143 сантыметры; яе галава мела ў вышыню 37 сантыметраў. Расфарбоўка ў залатой макрэлі надзвычай прыгожая. У вадзе яна пераліваецца сінімі і зялёнымі колерамі, нібы мясная муха, і зіхаціць залаціста-жоўтымі плаўнікамі. Але калі мы выцягвалі іх з вады, часам назіралася дзіўная з’ява. Паміраючы, рыба паступова змяняла афарбоўку: спачатку станавілася серабрыста-шэрай з чорнымі плямамі, а потым уся серабрыста-белай. Гэта працягвалася чатыры — пяць мінут, пасля чаго зноў павольна аднаўлялася ранейшая афарбоўка. Нават у вадзе залатая макрэль іншы раз змяняе, як хамелеон, свой колер; часта мы заўважалі «новую разнавіднасць» бліскучых рыб меднага колеру, якія, як выяўлялася пры больш блізкім знаёмстве, былі нашымі старымі спадарожнікамі — залатымі макрэлямі.
Высокі лоб рабіў залатую макрэль падобнай на бульдога са сплюснутымі бакамі; і калі драпежнік, нібы тарпеда, кідаўся ў пагоню за чарадой лятучых рыб, ён сваім ілбом рассякаў паверхню вады. Калі залатая макрэль была ў добрым настроі, яна паварочвалася на бок, шпарка імчалася наперад, падскаквала высока ў паветра і, нібы блін, плазам шлёпалася назад; такія скачкі паўтараліся праз аднолькавыя прамежкі часу і кожны раз суправаджаліся слупам пырскаў. Ледзь толькі яна паспявала плюхнуцца ў ваду, як з’яўлялася ў паветры зноў і зноў. Але калі яна была ў кепскім настроі, напрыклад, калі мы выцягвалі яе на плыт, тады яна кусалася. Тарстэйн некалькі дзён накульгваў і хадзіў з анучкай, абвязанай вакол вялікага пальца на назе, бо трапіў ім у рот залатой макрэлі, якая не прапусціла зручнага выпадку запусціць зубы крыху мацней, чым звычайна. Вярнуўшыся на радзіму, нам даводзілася чуць, што залатыя макрэлі іншы раз нападаюць на людзей у час купання і з’ядаюць іх. Гэта было кепскім кампліментам для нас, калі ўлічыць, што мы кожны дзень купаліся сярод залатых макрэлей, не выклікаючы ў іх асаблівай цікавасці. I ўсё-такі яны былі небяспечныя драпежнікі, бо мы знаходзілі ў іх страўніках і кальмараў і цэлых лятучых рыб.
Лятучыя рыбы былі любімай ежай залатых макрэлей. Варта было чаму-небудзь плюхнуць на паверхні вады, і яны стрымгалоў кідаліся туды, спадзеючыся, што гэта лятучая рыба. Часта ў дрымотны ранішні час, калі мы ,жмурачыся, вылазілі з каюты і яшчэ сонныя акуналі зубную шчотку ў акіян, мы адразу прачыналіся, падскакваючы ад нечаканасці, убачыўшы пятнаццацікілаграмавую рыбіну, якая маланкай вылятала з-пад плыта і расчаравана тыцкалася носам у зубную шчотку. Бывала, што мы спакойна снедалі, седзячы на краі плыта, а ў гэты час залатая макрэль выскаквала з вады і так шлёпалася на бок, што марская вада залівала нашы спіны і трапляла ў ежу.
Аднойчы, калі мы сядзелі за абедам, з Тарстэйнам здарыўся выпадак, які бывае толькі ў самых неверагодных апавяданнях паляўнічых. Ён раптам паклаў відэлец і апусціў руку ў акіян; перш чым мы зразумелі, што здарылася, вада забурліла, і вялікая залатая макрэль, звіваючыся, апынулася сярод нас.
Аказваецца, Тарстэйн схапіў канец лёскі, якая павольна праплывала паўз нас і на другім канцы якой вісела на кручку зусім ашаломленая залатая макрэль, тая самая макрэль, што парвала лёску Эрыка, калі ён рыбачыў некалькі дзён таму назад.
Не было таго дня, каб шэсць — сем залатых макрэлей не суправаджалі нас, кружачы вакол плыта і пад ім. У іншы дзень, праўда, іх магло быць толькі дзве або тры, але затое назаўтра іх з’яўлялася штук трыццаць або сорак. Звычайна, калі мы хацелі мець на абед свежую рыбу, дастаткова было папярэдзіць аб гэтым кока за дваццаць мінут загадзя. Тады ён прывязваў кавалак шпагату да кароткай бамбукавай палкі і чапляў на кручок палову лятучай рыбы. I ў той жа момант, рэжучы галавой паверхню вады ў пагоні за кручком, з’яўлялася залатая макрэль; а за ёю па пятах імчаліся яшчэ дзве ці тры. Гэта была цікавая рыбная лоўля. Мяса толькі што злоўленай залатой макрэлі было тугое і смачнае; яно нагадвала адначасова траску і сёмгу і не псавалася дні два, а большага нам і не трэба было, бо рыбы ў акіяне хапала.
Знаёмства з лоцманамі адбывалася ў нас інакш. Акулы прыводзілі іх і пасля сваёй смерці пакідалі нам для ўсынаўлення. Ужо неўзабаве пасля нашага адплыцця плыт наведала першая акула. А потым яны сталі амаль штодзённымі гасцямі. Часам акула проста падплывала, каб паглядзець на плыт, і, апісаўшы вакол нас адзін ці два кругі, плыла далей на пошукі здабычы. Але часцей акулы прыстройваліся за кармой, якраз ззаду рулявога вясла; там яны ляжалі зусім бясшумна, пазіраючы то на адзін, то на другі борт, і толькі зрэдку ледзь прыкметна варушылі хвастом, каб не адстаць ад плыта, які спакойна рухаўся наперад. Шэра-блакітнае тулава акулы, асветленае праменнямі сонца, калі яна знаходзілася ля самай паверхні вады, здавалася бураватым; яно ўзнімалася і апускалася разам з хвалямі, так што спінны плаўнік увесь час пагрозліва тырчаў з вады. Калі мора было бурным, хвалі іншы раз падымалі акулу куды вышэй плыта, тады яна велічна плыла да нас у суправаджэнні мітуслівай світы маленькіх лоцманаў, якія трымаліся ўвесь час перад яе пашчай, і мы бачылі яе ўсю цалкам, нібы ў шкляной скрыні. На працягу некалькіх секунд нам здавалася, што і акула і яе паласатыя спадарожнікі вось-вось апынуцца на самом плыце, але потым плыт грацыёзна нахіляўся ў падветраны бок, карабкаўся на грэбень хвалі і спускаўся з другога боку яе.
Спачатку мы ставіліся да акул з вялікай павагай; прычынай таму былі іх рэпутацыя і пагрозлівы выгляд. У гэтым завостраным тулаве, якое было не што іншае, як вялізны клубок стальных мускулаў, таілася шалёная сіла, а шырокая пляскатая галава з маленькімі зялёнымі кашэчымі вачыма і шырачэзнай пашчай, у якой мог змясціцца футбольны мяч, сведчыла аб бязлітаснай прагнасці. Калі чалавек ля руля крычаў «акула ўздоўж правага борта» або «акула ўздоўж левага борта», мы выскаквалі на палубу, хапалі ручныя гарпуны і восці і станавіліся ў рад уздоўж краю плыта. Звычайна акула бясшумна плавала вакол нас, ледзь не прыціскаючыся спінным плаўніком да бярвенняў. Наша павага да акулы яшчэ больш вырасла, калі мы ўбачылі, што восці гнуліся, як спагецці[33], адскакваючы ад падобнай на наждачную паперу брані на спіне акулы, а наканечнікі ручных гарпуноў ламаліся ў час гарачай сутычкі. Калі нам і ўдавалася прабіць скуру акулы і дабрацца да яе мускулаў і храсткоў, гэта прыводзіла толькі да хвалюючай барацьбы; вада вакол нас кіпела, але ўсё канчалася тым, што акула вырывалася і ўцякала, а на паверхні вады заставалася маленькая маслістая пляма, якая паступова расплывалася.
Каб не страціць наш апошні гарпун, мы звязалі ў пучок некалькі самых вялікіх рыбалоўных кручкоў і засунулі іх у тулава залатой макрэлі. Потым мы спусцілі прынаду за борт, прычым прадбачліва замянілі лёску стальным шматжыльным тросікам, які мы прымацавалі да канца нашай выратавальнай вяроўкі. Акула падплыла павольна і рашуча; высунуўшы галаву над вадой, яна разявіла сваю падобную на серп пашчу, рвануўшы, схапіла цалкам залатую макрэль і праглынула яе. Тут яна і папалася. Распачаўся бой, у час якога акула ўспеніла ўсю ваду вакол плыта, але мы моцна ўчапіліся за вяроўку і падцягнулі вялізнага драпежніка, які супраціўляўся з усяе сілы, да самых бярвенняў кармы; там акула ляжала ўжо спакойна, нібы чакаючы, што будзе далей, і толькі шырока разяўляла пашчу, быццам хочучы запалохаць нас радамі сваіх вострых, як піла, зубоў. Хваля, што набегла ў гэты момант, ускаціла акулу на край слізкіх ад водарасцей бярвенняў; накінуўшы вяровачную пятлю на хваставы плаўнік страшыдла, мы хуценька адбегліся на пачцівую адлегласць і пачалі чакаць, пакуль закончыцца ваенны танец.
У храстку першай акулы мы знайшлі наканечнік нашага ўласнага гарпуна і спачатку думалі, што гэтым тлумачыцца яе параўнальна слабае супраціўленне. Але пазней мы такім жа чынам лавілі адну акулу за другой, і кожны раз без асаблівай цяжкасці. Як бы ні тузалася і ні ўпіралася акула, як бы ні прыходзілася нам напружвацца, каб падцягнуць яе ў вадзе, яна рабілася зусім бездапаможнай і пасіўнай і ніколі не магла поўнасцю паказаць сваю страшэнную сілу, калі толькі нам удавалася туга нацягваць лёску, не паддаючыся ні на сантыметр у гэтай барацьбе — «хто каго перацягне». Акулы, якіх мы выцягвалі на плыт, звычайна мелі ў даўжыню ад двух да трох метраў, і сярод іх трапляліся і блакітныя і бурыя. У апошніх скура, што абцягвала мускулы, была вельмі цвёрдай; для таго каб праткнуць яе вострым нажом, мы павінны былі біць з усяе сілы, і нават тады нож часта адскакваў. На жываце скура была такая ж непрабіваемая, як і на спіне, і адзіным слабым месцам з’яўляліся шчэлепныя шчыліны ля галавы, па пяць штук з кожпага боку.
Выцягнуўшы акулу з вады, мы амаль заўсёды бачылі на яе тулаве чорных слізкіх прыліпалаў. З дапамогай авальнага прысоска на цемені пляскатай галавы яны прылепліваліся так моцна, што нам не ўдавалася адарваць іх, хоць мы з усяе сілы цягнулі за хвост. Але прыліпалы самі маглі адчапіцца і, як згледзець вокам, перабрацца на другое месца. Калі ім надакучвала вісець, моцна прысмактаўшыся да акулы, а іх стары гаспадар не збіраўся вярнуцца ў акіян, яны саскаквалі з яго і знікалі між шчылін плыта, каб плыць на пошукі другога гаспадара. А калі прыліпала не знаходзіў акулы, ён часова прысмоктваўся да скуры якой-небудзь іншай рыбы.
Прыліпалы бывалі розныя — і з палец і сантыметраў трыццаць у даўжыню. Мы спрабавалі паўтарыць стары хітры прыём палінезійцаў, якім яны часам карыстаюцца, калі ім удаецца злавіць жывога прыліпалу. Яны прывязваюць вяровачку да яго хваста і пускаюць у ваду. Прыліпала стараецца прысмактацца да першай трапіўшай на вочы рыбы і чапляецца за яе так моцна, што шчаслівы рыбак можа выцягнуць разам з прыліпалам і рыбу, на якой той трымаецца. Нам не шанцавала. Кожны раз, як толькі мы выпускалі прыліпалу з прывязанай да яго хваста вяровачкай, ён як мага хутчэй кідаўся да плыта і моцна прысмоктваўся да аднаго з бярвенняў, думаючы, што яму трапілася надзвычай добрая вялікая акула. I там ён вісеў, як бы мы ні тузалі за вяроўку. З цягам часу ў нас з’явілася досыць многа такіх невялічкіх прыліпалаў; яны, пагойдваючыся, упарта віселі сярод ракавінак на бярвеннях плыта і падарожнічалі з намі па Ціхім акіяне.
Але прыліпалы былі дурныя і непрыгожыя і ніколі не станавіліся нашымі любімцамі, як іх вясёлыя таварышы — лоцманы. Лоцманы — маленькія цыгарападобныя, паласатыя, нібы зебры, рыбы, якія шпарка плывуць чародкамі перад мордай акулы. Яны атрымалі такую назву таму, што, як калісьці шмат хто думаў, яны служылі лоцманамі для свайго падслепаватага сябра, паказваючы яму дарогу ў моры. На справе ж, яны проста рухаюцца разам з акулай і калі дзейнічаюць незалежна ад яе, дык толькі ў тых выпадках, калі на вочы ім трапляе якая-небудзь ежа. Лоцман суправаджае свайго гаспадара і ўладара да апошняй хвіліны. Але паколькі ён не здольны прычапіцца да скуры гіганта, як гэта робяць прыліпалы, ён доўга не можа апамятацца ад здзіўлення, калі яго стары гаспадар раптам знікае ў паветры і не вяртаецца назад. Тады лоцманы пачынаюць разгублена мітусіцца ўзад і ўперад у пошуках гаспадара і заўсёды вяртаюцца і круцяцца ля кармы плыта, дзе знікла акула. Час ідзе, але акула не вяртаецца, і яны вымушаны шукаць сабе новага гаспадара і ўладара. А пад бокам, бліжэй за ўсіх — сам «Кон-Цікі».
Калі мы лажыліся на край плыта і звешвалі галовы ў празрыстую ваду, ніжняя частка плыта здавалася нам брухам нейкага марскога страшыдла; рулявое вясло нагадвала хвост, а кілі тырчалі нібы тупыя плаўнікі. I паміж імі адзін ля аднаго плавалі ўсе ўсыноўленыя намі лоцманы, якія не звярталі ніякай увагі на галовы людзей, што пускалі бурбалкі; хіба толькі адна — дзве рыбкі імкліва кідаліся ўбок і тыцкаліся нам у нос, каб пасля гэтага зноў спакойна вільнуць назад і заняць сваё месца ў радах нястомных плыўцоў.
Нашы лоцманы патрулявалі двума атрадамі: большая частка плавала паміж кілямі, астатнія прыгожым, падобным на веер строем рухаліся перад самым носам плыта. Час-ад-часу яны імкліва кідаліся ўбок, каб схапіць якую-небудзь прыгодную для яды драбязу, што праплывала міма; а пасля нашых абедаў, калі мы мылі за бортам пасуду, можна было падумаць, што разам з аб’едкамі мы высыпалі ў ваду цэлую скрынку цыгар — паласатых лоцманаў. Яны не прапускалі, папярэдне не пазнаёміўшыся, ніводнага кусочка, і калі ён быў не расліннага паходжання, то лоцманы адразу ж глыталі яго. Гэтыя пацешныя рыбкі туліліся пад нашым; крыльцам з такой дзіцячай даверлівасцю, што мы, нібы тыя акулы, адчувалі да іх нейкую бацькоўскую спагаду. Лоцманы зрабіліся марскімі любімцамі «Кон-Цікі», і было ўстаноўлена «табу», якое забараняла крыўдзіць іх.
Сярод нашай світы былі, вядома, лоцманы, якія яшчэ не выйшлі з дзіцячага ўзросту, бо яны мелі ў даўжыню трошкі больш, чым два сантыметры, у той час як большасць была даўжынёй сантыметраў пятнаццаць. Калі кітовая акула, пасля таго як Эрык усадзіў ёй у чэрап гарпун, кінулася з хуткасцю маланкі прэч, некаторыя з лоцманаў, што суправаджалі яе, перайшлі на бок пераможца; яны былі ў даўжыню па шэсцьдзесят сантыметраў. Неўзабаве пасля шэрагу перамот за «Кон-Цікі» плыло следам 40—50 лоцманаў, і многім з іх так спадабалася спакойнае плаванне і штодзённыя аб’едкі, што яны суправаджалі нас на працягу тысяч міль.
Але часам лоцманы здраджвалі нам. Аднойчы ў час вахты ля руля я звярнуў увагу на тое, што на поўдзень ад нас вада раптам забурліла, і ўбачыў вялізную чараду залатых макрэлей, якія, нібы бліскучыя тарпеды, імчаліся ў наш бок. Звычайна яны набліжаліся, мірна гуляючы, то падскакваючы, то шлёпаючыся назад у ваду пляскатымі бакамі; на гэты раз яны імчаліся з шалёнай хуткасцю больш па паветры, чым па вадзе. Сіні зыб быў узбіты ў белую пену сутаргавымі рухамі ўцекачоў, што ляцелі без усякага парадку; а за імі, быццам быстраходны кацер, зігзагамі імчалася нечая чорная спіна. Залатыя макрэлі вялізнымі скачкамі наблізіліся да самага плыта; тут яны нырнулі і ўсёй чарадой, у якой было траха не сто штук, цесна збіўшыся, кінуліся на ўсход, так што ўсё мора ў нас за кармой зазіхацела яркімі фарбамі. Бліскучая спіна таго, хто гнаўся за імі, напалову паказалася над вадой, апісаўшы прыгожую крывую, нырнула пад плыт і памчалася, як тарпеда, за чарадой залатых макрэлей. Гэта была надзвычай здаравенная блакітная акула, даўжынёй, бадай што, каля шасці метраў. Калі яна знікла, мы не далічыліся часткі нашых лоцманаў. Яны знайшлі больш прывабнага марскога героя і вырашылі далучыцца да яго.
На думку спецыялістаў, з усіх марскіх жывёл больш за ўсё нам трэба было асцерагацца кальмараў, паколькі яны маглі забрацца на плыт. У Нацыянальным геаграфічным таварыстве ў Вашынгтоне нам паказалі справаздачы і драматычныя здымкі, зробленыя пры ўспышках магнію; гэтыя здымкі сведчылі, што адзін з раёнаў плыні Гумбольдта вельмі часта наведваюць велізарныя кальмары, якія ўночы выплываюць на паверхню акіяна. Яны такія пражэрлівыя, што калі адзін з іх, схапіўшы кавалак мяса, трапляе на кручок, дык адразу ж з’яўляецца другі і пачынае жэрці свайго родзіча, які апынуўся ў палоне. У іх такія шчупальцы, што імі яны распраўляюцца з вялікай акулай і пакідаюць страшэнныя шрамы на целе кітоў; а паміж шчупальцамі ў іх схавана не слабейшая, чым у арла, дзюба. Нам напаміналі, што кальмары часта ляжаць на вадзе, свецячы ў цемры вачыма, і што, калі нават яны палянуюцца ўскараскацца на сам плыт, то сваімі доўгімі шчупальцамі змогуць пранікнуць ва ўсе куткі нашага судна. Нас зусім не цешыла перспектыва адчуць, як халодныя шчупальцы сціскаюць нам ноччу шыю і выцягваюць са спальных мяшкоў; таму на выпадак, калі б мы раптам прачнуліся ад дотыку шчупальцаў, мы ўзялі з сабой цяжкія нажымачэце, па аднаму на кожнага. Думка аб кальмарах больш за ўсё трывожыла нас перад адплыццём, асабліва пасля таго, як акіянографы ў Перу загаварылі з намі на гэтую самую тэму і прадэманстравалі карту, на якой самы небяспечны ўчастак быў абазначаны якраз у плыні Гумбольдта.
Доўгі час мы не прыкмячалі ніякіх адзнак гэтых малюскаў ні на плыце, ні ў акіяне. Але вось аднойчы раніцай мы атрымалі першае папярэджанне, што яны знаходзяцца ў гэтых водах. Калі ўзышло сонца, мы ўбачылі на плыце маленькае дзіцяня кальмара; яно было велічынёю з ката. Уночы яно без усякай дапамогі збоку ўзлезла на палубу і цяпер ляжала мёртвае, абвіўшы шчупальцамі бамбукавую жэрдку перад дзвярыма каюты. Густая чарнільна-чорная вадкасць расцяклася па бамбукавай палубе і ўтварыла лужынку вакол кальмара. Мы спісалі некалькі старонак у суднавым журнале гэтым чарнілам, якое нагадвала чорную туш, а потым выкінулі труп дзіцяняці за борт на радасць залатым макрэлям.
Мы палічылі, што гэтае нязначнае здарэнне прадказвае з’яўленне больш буйных начных наведвальнікаў. Калі дзіцяня магло забрацца на плыт, дык тым больш здольны на гэта яго галодны бацька. Нашы продкі адчувалі, напэўна, тое ж, што і мы, калі яны плавалі на сваіх караблях у эпоху вікінгаў і думалі аб духу мора.
Але наступная падзея зусім збіла нас з панталыку. Неяк раніцай мы знайшлі на вільчаку нашага даху з пальмавага лісця маладога кальмара, які меў яшчэ меншыя памеры. Мы ніяк не маглі гэта вытлумачыць. Залезці туды сам ён не мог, бо чарнільныя плямы былі відаць толькі вакол яго, пасярэдзіне даху. Яго не магла ўпусціць туды марская птушка, бо на ім не было ніякіх пашкоджанняў або слядоў ад дзюбы. Мы вырашылі, што яго закінула на дах хваляй, хоць ні адзін з тых, хто стаяў на вахце, не мог успомніць, каб уночы была такая хваля, якая б залівала плыт. Мінала адна ноч за другой, і мы рэгулярна знаходзілі на плыце новых маладых кальмараў, самы маленькі сярод якіх быў велічынёю з сярэдні палец.
Неўзабаве мы прывыклі да таго, што кожную раніцу на палубе сярод лятучых рыб ляжалі адзін — два маленькія кальмары, нават калі ўночы мора было зусім спакойнае. Гэтыя маладыя кальмары належалі да той самай чортавай разнавіднасці, пра якую нам расказвалі; яны мелі восем доўгіх шчупальцаў, усеяных круглымі прысоскамі, і два яшчэ даўжэйшыя, з падобнымі на калючкі кручкамі на канцы. Але вялікія кальмары ні разу не з’яўляліся на плыце. У цёмныя ночы мы бачылі, як павольна праплывалі ля самай паверхні вады, ззяючы фосфарным святлом, чыесьці вочы; і толькі ўсяго адзін раз акіян вакол нас закіпеў і забурліў, калі штосьці падобнае на вялікае кола ўсплыло наверх і перавярнулася ў паветры, а некаторыя з нашых залатых макрэлей, ажно выскакваючы ад жаху з вады, кінуліся наўцёкі. Але чаму вялікія кальмары ніколі не з’яўляліся на плыце, у той час як маленькія былі пастаяннымі начнымі наведвальнікамі, доўга заставалася для нас таямніцай; рашэнне гэтай загадкі мы знайшлі толькі праз два месяцы — два месяцы, за якія мы назапасілі багаты вопыт; у той час мы знаходзіліся ўжо па-за межамі злашчаснага раёна кальмараў.
Маладыя кальмары па-ранейшаму з’яўляліся на плыт. Аднойчы сонечнай раніцай мы ўсе ўбачылі чараду нейкіх бліскучых стварэнняў, што выскаквалі з вады і ляцелі па паветры, нагадваючы вялікія кроплі дажджу, між тым як мора кіпела ад залатых макрэлей, якія гналіся за імі. Спачатку мы думалі, што гэта чарада лятучых рыб, бо ў нас на плыце пабывала ўжо тры разнавіднасці іх. Але калі яны наблізіліся і некаторыя пачалі пералятаць над плытом на вышыні прыкладна паўтара метра, адно з гэтых стварэнняў стукнулася аб грудзі Бенгта і шлёпнулася на палубу. Гэта быў маленькі кальмар. Нашаму здзіўленню не было канца. Калі мы змясцілі яго ў брызентавае вядро, ён усё адпіхваўся і падскакваў угору, але ў маленькім вядры не мог як след разагнацца і толькі напалову выскакваў з вады. Усім вядома, што кальмар звычайна плавае па прынцыпу ракетнага самалёта. Ён з вялікай сілай прапускае ваду праз закрытую трубку, што праходзіць збоку ў яго тулаве, і такім чынам можа даволі хутка, штуршкамі, рухацца назад; падкурчыўшы ўсе свае шчупальцы і склаўшы іх, нібы кісць рукі, на галаве, ён набывае абцякаемую, як у рыбы, форму. З бакоў ён мае дзве круглыя тоўстыя складкі скуры, якія звычайна служаць для кіравання і для таго, каб зручней было плаваць у вадзе. Але вось мы выявілі, што безабаронныя маладыя кальмары, якія з’яўляюцца любімай пажывай для многіх буйных рыб, могуць уцякаць ад сваіх ворагаў, узнімаючыся ў паветра, нібы лятучыя рыбы. Яны ажыццявілі на практыцы прынцып ракетнага самалёта задоўга да таго, як чалавечы геній натрапіў на гэтую ідэю. Яны напампоўваюць і выпускаюць з сябе марскую ваду да таго часу, пакуль не набываюць вялізнай хуткасці, а потым, распрастаўшы складкі скуры, нібы крылы, яны адрываюцца пад вуглом ад паверхні вады. Як і лятучыя рыбы, маладыя кальмары імчацца планіруючым палётам над хвалямі, пакуль дазваляе ўзяты імі разгон. Пасля гэтага выпадку мы пачалі звяртаць на іх увагу і часта бачылі, як яны па адным, па два або па тры праляталі 45—55 метраў. Той факт, што кальмар можа планіраваць, быў навіной для ўсіх заолагаў, з якімі нам давялося сустрэцца, пасля таго як мы вярнуліся з экспедыцыі.
Бываючы ў гасцях у мясцовых жыхароў на ціхаакіянскіх астравах, я часта еў кальмараў. На смак яны нагадваюць сумесь амара і гумы. Але на «Кон-Цікі» кальмары займалі апошняе месца ў нашым меню. Калі яны бясплатна траплялі нам у рукі, мы мянялі іх на што-небудзь іншае. Абмен адбываўся наступным чынам: мы начэплівалі кальмара на кручок і закідвалі яго ў акіян, а потым выцягвалі назад разам з вялікай рыбінай, што ўчапілася ў яго. Маладыя кальмары падабаліся нават тунцам і банітам, а гэтыя рыбы займалі ў нашым меню ганаровае месца.
Мы не адчувалі недахопу ў новых знаёмствах, калі нас павольна несла па акіяну. У маім дзённіку ёсць шмат запісаў, падобных на гэтыя:
«11/5. Сёння, калі мы вячэралі на краі плыта, нейкая вялізная марская жывёліна двойчы з’яўлялася на паверхні побач з намі. Яна страшэнна плюхала, потым знікла. Мы не можам нават здагадацца, што гэта за жывёліна.
6/6. Герман бачыў тоўстую цёмную рыбіну з шырокім белым брухам, вузкім хвастом і калючкамі. Яна некалькі разоў выскаквала з вады з боку правага борта.
16/6. З левага борта відаць цікавая рыбіна. У даўжыню каля двух метраў, максімальная шырыня 30 сантыметраў, доўгая тонкая галава бурага колеру, вялікі спінны плаунік ля галавы і крыху меншы на сярэдзіне спіны, магутны, падобны на серп, хваставы плаўнік. Трымаецца ля паверхні, часам плавае, звіваючыся, як вугор. Калі Герман і я з ручным гарпуном паплылі ў гумавай лодцы, яна нырнула. Праз некаторы час паказалася зноў, але неўзабаве нырнула і знікла.
17/6. У поўдзень Эрык сядзеў на верхавіне мачты і заўважыў 30—40 доўгіх вузкіх рыб бурага колеру — гэтакіх жа, як учора. На гэты раз яны шпарка набліжаліся з левага боку і знікалі за кармой, прамільгнуўшы ў вадзе, нібы буры пляскаты цень.
18/6. Кнут заўважыў нейкае стварэнне, падобнае на змяю, вузкае, даўжынёю сантыметраў 60—90; яно было відаць у вадзе ля самай паверхні і то разгіналася, то згіналася, а потым нырнула, звіваючыся, быццам змяя».
Часам мы павольна праплывалі міма вялікай цёмнай масы, што нерухома ляжала ля самай паверхні, нагадваючы падводную скалу па плошчы велічынёй з добры пакой. Хутчэй за ўсё, гэта быў гіганцкі скат з вельмі кепскай рэпутацыяй, але ён ні разу не зварухнуўся, а мы ні разу не падплывалі так блізка, каб можна было добра разгледзець яго абрысы.
Паколькі ў вадзе вакол нас была такая разнастайная кампанія, час заўсёды праходзіў хутка. Горш было, калі нам самім даводзілася даваць нырца ў акіян і аглядаць вяроўкі з ніжняга боку плыта. Аднойчы адзін з кіляў выпаў і слізгануў пад плыт; там ён заблытаўся ў вяроўках, і мы не маглі яго дастаць. Лепш за ўсіх ныралі Герман і Кнут. Двойчы Герман падплываў пад плыт і, лежачы там сярод залатых макрэлей і лоцманаў, спрабаваў вызваліць дошку. Ён толькі што вынырнуў другі раз і прысеў на краі плыта, каб перавесці дух, як раптам за якія-небудзь тры метры ад яго мы заўважылі двухзпаловайметровую акулу, якая павольна падымалася з глыбіні, накіроўваючыся да кончыкаў пальцаў яго ног.Магчыма, мы былі ў адносінах да акулы несправядлівымі, але нам здалося, што яна мае не зусім добрыя намеры, і мы ўсадзілі ёй гарпун у чэрап. Акула палічыла сябе пакрыўджанай, і пачалася барацьба, ад якой узняліся фантаны пырскаў; у выніку акула знікла, пакінуўшы маслістую пляму на паверхні вады. А аблытаны вяроўкамі кіль так і застаўся ляжаць пад плытом.
Тады Эрык надумаўся змайстраваць вадалазны кош. Мы мелі пад рукамі мала матэрыялаў, але ў нас былі бамбук, вяроўкі і стары кош з лубу, у якім ляжалі какосавыя арэхі. З дапамогай бамбуку і сплеценых вяровак мы падоўжылі верх каша і цяпер маглі спускацца за борт у ім. Спакуслівыя ногі былі схаваны ў кашы, і хоць вяровачная сетка мела толькі псіхалагічнае ўздзеянне і на нас і на рыб, усё-такі, калі хто-небудзь імчаўся на нас з варожымі намерамі, мы маглі ў той жа момант скурчыцца на дне каша, а таварышы, якія заставаліся ца палубе, адразу выцягнулі б нас з вады.
Вадалазны кош з’явіўся не толькі карыснай рэччу, але з цягам часу стаў для нас цудоўным месцам для цікавых назіранняў. Ён даваў нам магчымасць вывучаць плывучы акварыум, што знаходзіўся пад намі.
Калі акіян спакойна каціў свае хвалі, мы па чарзе залазілі ў кош, і нас спускалі пад ваду, дзе мы заставаліся, пакуль хапала запасу паветра, набранага ў лёгкія. Унізе ў вадзе святло неяк дзіўна змянялася і прадметы не адкідвалі ценю. Варта было нашым вачам апынуцца пад вадой, і крыніца святла — у адрозненне ад нашага надводнага свету — нібы пераставала існаваць. Пераломленыя праменні даходзілі да нас не толькі зверху, але і знізу; сонца больш не ззяла, яно было ўсюды. Калі мы глядзелі ўгору, на дно плыта, дык нам здавалася, што яно ярка асветлена; дзевяць вялікіх бярвенняў і ўся сетка вяровачных мацаванняў разам з гірляндамі ярка-зялёных водарасцей, што, пагойдваючыся, звісалі з усіх бакоў плыта і з рулявога вясла, — усё было заліта таямнічым святлом. Лоцманы плавалі стройнымі радамі, падобныя на зебраў у рыбінай скуры, а вялікія залатыя макрэлі нястомна, насцярожана, шпарка апісвалі кругі, высочваючы здабычу. Тут і там святло падала на набрынялую чырвоную драўніну кіля, які вытыркаў уніз са шчыліны; на дошцы сядзела мірная калонія белых марскіх качачак; рытмічна варушачы махрастымі жоўтымі шчэлепамі, яны ўбіралі ў сябе кісларод і ежу. Калі хто-небудзь набліжаўся да іх, яны хуценька закрывалі палавінкі сваіх ракавін з чырвонай і жоўтай аблямоўкай і сядзелі за зачыненымі дзвярыма, пакуль не пераконваліся, што небяспека мінула. Тут унізе святло вызначалася дзівоснай выразнасцю і на нас, прывыклых на палубе да трапічнага сонца, уздзейнічала вельмі супакойваюча. Нават тады, калі мы глядзелі ўніз, у бяздонную глыбіню акіяна, дзе пануе вечная чорная ноч, гэтая ноч паўставала перад намі афарбаванай у прыемны блакітны колер, бо ад яе адлюстроўваліся сонечныя праменні. Мы былі вельмі здзіўлены, што, знаходзячыся ля самай паверхні, можам бачыць рыб, якія плаваюць далёка ўнізе, у глыбіні яснай чыстай сіні. Магчыма, гэта былі баніты, але сустракаліся і іншыя віды; яны плавалі на такой глыбіні, што мы не маглі іх пазнаць. Часам яны трымаліся вялізнымі чародамі, і мы часта задавалі сабе пытанне: уся акіянская плынь поўная рыбы, ці гэтыя чароды, што праплывалі ўнізе, у глыбіні, знарок сабраліся пад «Кон-Цікі», каб некалькі дзён пабыць у нашай кампаніі.
Больш за ўсё нам падабалася апускацца ў ваду, калі нас наведвалі вялікія тунцы з залатымі плаўнікамі. Іншы раз яны прыплывалі да плыта вялікімі чародамі, але часцей з’яўляліся па два або па тры і некалькі дзён запар апісвалі вакол нас спакойныя кругі, пакуль нам не ўдавалася падчапіць іх на кручок. З плыта яны здаваліся проста вялікімі нязграбнымі рыбінамі бураватага колеру, без якіх-небудзь там упрыгожанняў; але калі мы спускаліся да іх у іхнюю ўласную стыхію, яны раптам ні з таго ні з сяго змянялі і колер і форму. Змена гэтая была такая незразумелая, што мы некалькі разоў вымушаны былі падымацца на паверхню і зноў вызначаць напрамак, каб праверыць, ці тыя самыя гэта рыбы, на якіх мы глядзелі ў вадзе. Вялікія рыбіны не звярталі на нас ніякай увагі; яны па-ранейшаму спакойна рабілі свае велічныя манеўры і набывалі такую зграбную форму, якой мы не бачылі ні ў адной іншай рыбы, а іх афарбоўка рабілася бледна-ліловай, з металічным адценнем. Сваімі дасканалымі прапорцыямі і абцякаемай формай яны нагадвалі магутныя тарпеды, што зіхацяць серабром і сталлю, і ім дастаткова было ледзь-ледзь паварушыць адным або двума плаўнікамі, каб іх тулава вагой 70—80 кілаграмаў з невыказнай зграбнасцю пачынала слізгаць у вадзе.
Чым бліжэй знаёміліся мы з акіянам і яго жыхарамі, тым менш мы дзівіліся, і тым больш прывычным ён рабіўся для нас. I мы навучыліся паважаць старажытныя першабытныя народы, якія жылі ў цеснай сувязі з Ціхім акіянам і таму ведалі такія яго асаблівасці, аб якіх мы не маем уяўлення. Вядома, мы ўстанавілі цяпер, колькі солі знаходзіцца ў вадзе акіяна, і далі тунцам і залатым макрэлям лацінскія назвы. Старажытныя палінезійцы гэтага не зрабілі. I ўсё ж баюся, што першабытныя народы мелі аб акіяне больш правільнае ўяўленне, чым мы.
Тут, у акіяне, амаль не было вехаў, якія б паказвалі дарогу. Хвалі і рыбы, сонца і зоркі з’яўляліся і знікалі. Меркавалася, што ніякай сушы не існуе на ўсёй прасторы, роўнай 4 300 марскім мілям, якія аддзяляюць астравы Паўднёвага мора ад Перу. Таму мы вельмі здзівіліся, калі, набліжаючыся да 100° заходняй даўжыні, убачылі, што на карце Ціхага акіяна, проста перад намі па курсу, якім мы плылі, маленькім кружочкам абазначана падводная скала. Паколькі карта была выдадзена ў гэтым годзе, мы заглянулі ў «Лоцыю Паўднёвай Амерыкі». Мы прачыталі: «У 1906, а затым зноў у 1926 годзе былі заўважаны буруны прыкладна на адлегласці ў 600 міль на паўднёвы захад ад астравоў Галапагос, пад 6° 42' паўднёвай шырыні, 99° 43' заходняй даўжыні. У 1927 годзе параход прайшоў за адну мілю на захад ад гэтага пункта, але з яго не заўважылі ніякіх бурунаў; у 1934 годзе другі параход прайшоў за адну мілю на поўдзень ад гэтага месца і таксама не выявіў ніякіх слядоў бурунаў. Маторнае судна «Кауры» ў 1935 годзе, робячы прамеры, не дасягнула ў гэтым пункце дна на глыбіні 300 метраў».
Паводле карт, плаванне ў гэтым раёне ўсё яшчэ лічылася справай рызыкоўнай, але паколькі нашаму плыту пры занадта блізкім набліжэнні да мелі пагражала меншая небяспека, чым судну з глыбокай асадкай, мы вырашылі накіравацца проста да месца, адзначанага на карце, і паглядзець, што там знаходзіцца. Падводная скала была адзначана крышку на поўнач ад таго пункта, да якога мы, відаць, трымалі курс; таму мы павярнулі руль управа і падцягнулі чатырохкутны парус так, што нос плыта быў нацэлены прыкладна на поўнач, а хвалі і вецер мы сустракалі з правага борта. Цяпер у нашы спальныя мяшкі трапляла ціхаакіянскай вады трохі больш, чым звычайна; ды і вецер у гэты час значна ўзмацніўся. Але мы з радасцю пераканаліся, што «Кон-Цікі» можна зусім упэўнена кіраваць, ідучы нават пад вельмі вялікім вуглом у бок ветру, калі толькі мы не гублялі яго. У такім выпадку парус пачынаў паласкацца, і мы вымушаны былі выконваць цыркавыя нумары, каб прымусіць плыт зноў слухацца руля. На працягу двух дзён і начэй мы вялі плыт на паўночна-паўночны захад. Хвалі ўзнімаліся высока, і калі пасат зрабіўся няўстойлівым і дзьмуў то з паўднёвага ўсходу, то з усходу, яны ішлі ўжо няспыннымі радамі; але мы плылі і плылі, узнімаючыся і апускаючыся разам з валамі, што падалі на нас. На верхавіне мачты ўвесь час хто-небудзь дзяжурыў, і калі плыт падымаўся на грэбень, гарызонт перад намі значна пашыраўся. Грабяні хваль узнімаліся амаль на два метры вышэй даху нашай бамбуковай каюты; а калі дзве магутныя хвалі навальваліся на нас адначасова, то, сутыкнуўшыся, яны ўзляталі яшчэ вышэй і ператвараліся ў шыпячы вадзяны смерч, які мог наляцець на нас з любога боку. Калі настала ноч, мы забарыкадавалі ўваход у каюту скрынямі з прадуктамі; але акіян раз-по-раз парушаў наш спакой. Не паспелі мы заснуць, як затрашчала бамбукавая сцяна; тысячы струменяў вады фантанамі паліліся на нас праз бамбукавую пляцёнку, а ўспенены паток лінуў на скрыні з прадуктамі, а потым — усярэдзіну каюты.
— Паклічце па тэлефоне водаправодчыка, — пачуў я нечы сонны голас, калі мы скурчыліся, каб даць вадзе магчымасць сцячы праз падлогу. Водаправодчык не прыйшоў, і ў гэтую ноч мы, лежачы ў пасцелі, прынялі не адну ванну. У час вахты Германа на плыт выпадкова завітала вялікая залатая макрэль.
Назаўтра хвалі крыху супакоіліся, бо пасат вырашыў, што цяпер ён нейкі час будзе дзьмуць з усходу. Мы змянялі адзін аднаго на верхавіне мачты, бо можна было чакаць, што пад вечар мы дасягнем таго пункта, да якога плылі. У гэты дзень мора здавалася нам больш ажыўленым, чым заўсёды. Магчыма, гэта тлумачылася тым, што раней мы не прыглядаліся так пільна.
Пасля поўдня мы ўбачылі вялікую меч-рыбу, якая набліжалася да плыта, плывучы ля самай паверхні. Два спічастыя плаўнікі, што тырчалі з вады, знаходзіліся адзін ад аднаго амаль за два метры, а меч, здавалася, быў гэтакі ж доўгі, як і тулава. Меч-рыба апісала крывую побач з рулявым і знікла за грабянямі хваль. Калі мы сядзелі за абедам, які быў даволі-такі добра прыпраўлены салёнай вадой, хваля с шыпеннем узняла да самых нашых твараў вялікую марскую чарапаху са шчытом, галавой і нагамі, якія звісалі з чатырох бакоў. Калі на змену гэтай хвалі прыйшлі дзве другія, чарапаха знікла гэтак жа раптоўна, як і з’явілася. I на гэты раз мы зноў заўважылі, як, пабліскваючы сваім зеленавата-белым брухам, мітусіліся ў вадзе пад ахаваным бранёй паўзуном залатыя макрэлі. Гэты раён акіяна быў выключна багаты на малюсенькія лятучыя рыбы даўжынёй па два — тры сантыметры, якія плылі побач з намі вялікімі чародамі і часта траплялі на плыт. Мы бачылі таксама адзінокіх чаек-паморнікаў, нас пастаянна наведвалі фрэгаты, якія ляталі ўзад і ўперад над плытом, нагадваючы сваім раздвоеным хвастом гіганцкіх ластавак. З’яўленне фрэгатаў звычайна лічыцца адзнакай гаго, што блізка зямля, і аптымістычны настрой на плыце ўзмацняўся.
«Магчыма, тут сапраўды ёсць падводная скала або пясчаная водмель», — думалі некаторыя з нас. А самыя вялікія аптымісты гаварылі:
— А што, калі мы знойдзем астравок з зялёнай травою? Хто ведае, да нас жа тут бывала так мала людзей. Тады б мы адкрылі новую зямлю — востраў Кон-Цікі!
Пасля абеду Эрык усё часцей і часцей залазіў на скрыню, якая і скруцілі ў трубку ходу і павінен быў з’яўлялася нашай кухняй, і, прыжмурыўшыся, глядзеў у секстант. У 6 гадзін 20 мінут пасля поўдня ён паведаміў наша месцазнаходжанне: 6° 42' паўднёвай шырыні і 99° 42' заходняй даўжыні. Мы былі на адлегласці адной мілі на ўсход ад адзначанай на карце скалы. Мы апусцілі бамбукавую рэю на палубе парус. Вецер дзьмуў з успавольна данесці нас да месца. Калі сонца хутка апусцілася ў акіян, на змену яму ва ўсім сваім харастве з’явіўся месяц і асвяціў паверхню акіяна, які ад гарызонта да гарызонта пераліваўся чэрню і серабром. Бачнасць з верхавіны мачты была добрая. Усюды каціліся, сутыкаючыся між сабой, доўгія валы хваль, але пастаянных бурунаў, якія сведчылі б аб наяўнасці падводнай скалы або водмелі, не было. Ніхто з нас не заходзіў у каюту; усе, пільна ўглядаючыся, стаялі на палубе, а два — тры чалавекі назіралі з мачты. Калі мы павольна плылі ў цэнтры адзначанага на карце раёна, мы ўвесь час рабілі прамеры. Да канца сплеценага з 54 нітак шаўковага шнура даўжынёй больш за 800 метраў мы прывязвалі ўсе свінцовыя грузілы, якія толькі ў нас былі; калі ўлічыць нават, што з прычыны дрэйфу плыта шнур апускаўся не зусім вертыкальна, усё-такі груз вісеў на глыбіні не менш 600 метраў. А дна не была ні на ўсход ад адзначанага месца, ні ў цэнтры, ні на захад ад яго. Акінуўшы позіркам у апошні раз паверхню акіяна і канчаткова пераканаўшыся, што маем поўнае права лічыць гэты раён абследаваным і што тут няма ніякіх водмелей, мы паставілі парус і павярнулі руль у нармальнае становішча, так што вецер і хвалі зноў апынуліся ззаду кармы злева. I наш плыт зноў рушыў наперад сваім звычайным спакойным ходам. Як і раней, хвалі ўскочваліся на карму і знікалі між бярвеннямі. Цяпер мы маглі спаць і есці, не хварэючы душой, хоць акіян вакол нас разгуляўся па-сапраўднаму і шалеў некалькі дзён, а пасат дзьмуў то з усходу, то з паўднёвага ўсходу.
У час гэтага маленькага падарожжа да неіснуючага рыфа мы пачалі разумець, якую ролю адыгрываюць выстаўныя кілі; а калі пазней Герман і Кнут, нырнуўшы ўдвух пад плыт, вызвалілі пяты кіль, мы даведаліся аб гэтых цікавых дошках яшчэ больш — даведаліся тое, чаго ніхто не разумеў з таго часу, як самі індзейцы перасталі займацца гэтым забытым спортам. Тое, што дошка выконвала ролю кіля і давала плыту магчымасць рухацца пад вуглом да ветру, было нам зразумела. Але калі мы чыталі ў старажытных іспанскіх гісторыкаў, што індзейцы да пэўнай ступені «кіруюць» сваімі бальзавымі плытамі ў акіяне з дапамогай «своеасаблівых выстаўных кіляў, якія яны прасоўваюць у шчыліны паміж бярвеннямі», гэта здавалася зусім незразумелым і нам і ўсім астатнім, хто займаўся гэтым пытаннем. Выстаўны ж кіль проста заганяўся ў вузкую шчыліну і быў нерухомы; ён не мог паварочвацца ў бакі і служыць замест руля.
Таямніца была разгадана пры наступных абставінах. Дзьмуў роўны вецер, і акіян зноў супакоіўся, так што на працягу некалькіх дзён нам не трэба было нават дакранацца да прывязанага рулявога вясла, для таго каб трымаць «Кон-Цікі» ў патрэбным напрамку. Мы засунулі вылаўлены кіль у шчыліну на карме, і ў той жа момант «Кон-Цікі» змяніў курс на некалькі градусаў з захаду на паўночны захад, а потым зноў паплыў спакойна і роўна па новаму курсу. Калі мы выцягнулі кіль назад, плыт павярнуў на ранейшы курс. А варта было нам выцягнуць дошку толькі напалавіну, як і плыт таксама паварочваў на стары курс толькі напалавіну. Проста падымаючы і апускаючы кіль, мы маглі змяняць курс і трымацца яго, не дакранаючыся да рулявога вясла. У гэтым і заключалася дасціпная выдумка інкаў. Яны распрацавалі нескладаную сістэму рычагоў, у якой, паколькі вецер ціснуў на парус, мачта з’яўлялася нерухомым пунктам. Плячыма рычага былі часткі плыта спераду ад мачты і ззаду ад яе. Калі агульная паверхня кіляў спераду была большая, нос плыта лёгка паварочваўся ў бок ветру, а калі паверхня кіляў ззаду была большая, у бок ветру паварочвалася карма. Уплыў бліжэйшых да мачты кіляў — у адпаведнасці з законам аб суадносінах паміж даўжынёй пляча і сілай — быў самым слабым. Калі вецер дзьмуў з кармы, выстаўныя кілі пераставалі дзейнічаць; тады, для таго каб плыт ішоў роўна, неабходна было ўвесь час працаваць рулявым вяслом. У такім выпадку плыт ішоў проста туды, куды гнаў яго вецер; апрача таго, выяўлялася, што плыт крыху даўжэўшы, чым гэта трэба, для таго каб лёгка слізгаць па хвалях. А паколькі дзверы каюты і месца, дзе мы абедалі, знаходзіліся з правага боку, мы заўсёды стараліся, каб хвалі набягалі на плыт ззаду пад вуглом злева.
Вядома, у далейшым рулявы мог стаяць ля кіля, падымаючы і апускаючы яго ў шчыліны, замест таго каб цягнуць то ў адзін, то ў другі бок вяроўкі рулявога вясла; але мы ўжо так прывыклі да вясла, што лічылі за лепшае кіраваць ім, устанавіўшы з дапамогай кіляў толькі агульны курс.
Наступная знамянальная веха на нашым шляху была такая ж нябачная, як і водмель, што існавала толькі на карце.
Гэта адбылося на сорак пяты дзень нашага падарожжа па акіяну; мы прайшлі ад 78° заходняй даўжыні да 108° і знаходзіліся роўна на паўдарозе да бліжэйшых астравоў наперадзе. Між намі і Паўднёвай Амерыкай на ўсходзе было больш за 2 тысячы міль, і такая ж адлегласць аддзяляла нас ад Палінезіі на захадзе. Самай блізкай сушай былі астравы Галапагос на ўсход-паўночны ўсход і востраў Пасхі на поўдзень, але і да іх больш чым на 500 міль распасціраўся бязмежны акіян. Мы не бачылі, ды і не маглі ўбачыць ніводнага карабля, бо па гэтай частцы Ціхага акіяна не пралягалі звычайныя параходныя шляхі.
Але, шчыра кажучы, мы не адчувалі гэтых вялізных адлегласцей; гарызонт непрыкметна рухаўся разам з намі, і наш плывучы свет заставаўся ўвесь час нязменным — абмежаваны небасхілам круг, што ўзнімаўся да неба, плыт у цэнтры круга і ўсё тыя ж зоркі, якія ноч пры ночы павольна рухаліся над намі.