Падарожжа на «Кон-Цікі»

1

Пераклад зроблены з выдання «Маладой гвардыі» 1957 года, якое ў сваю чаргу перакладалася з 21-га англійскага выдання 1954 года. Пасляслоўе аўтара ўзята з 10-га англійскага выдання 1951 года. Нарвежскія, іспанскія і англійскія імёны даюцца ў форме, найбольш блізкай да вымаўлення гэтых моваў; толькі ва ўласных імёнах у некалькіх выпадках пакінута транскрыпцыя, якая стала ў нас ужо традыцыйнай: так, пішацца Тор, Кнут і Герман — замест больш блізкіх да нарвежскага вымаўлення Тур, Кнют, Херман.

Геаграфічныя назвы дадзены ў транскрыпцыі Вялікага атласа свету, які быў выдадзены Галоўным кіраўніцтвам геадэзіі і картаграфіі ў 1954 годзе. З нязвыклых для нас геаграфічных назваў захоўваецца «Паўднёвае мора» — так на англійскай мове называюць паўднёвую частку Ціхага акіяна, — паколькі гэтую назву часта ўжывае аўтар.

2

Паўднёвая Амерыка, як мяркуюць, злучалася з Аўстраліяй і Паўднёва-Усходняй Азіяй сушай, якая існавала ў паўднёвай частцы Ціхага акіяна вельмі даўно, у канцы палеазою, гэта значыць каля 200 мільёнаў год назад. Некаторыя геолагі лічаць, што ў паўднёва-ўсходняй частцы Ціхага акіяна магла існаваць суша і пазней, але ўсё ж задоўга да з’яўлення чалавека.

3

Якаб Роггевеен — галандскі мараплаўца (1669—1733), які зрабіў некалькі падарожжаў у паўднёвую частку Ціхага акіяна. У час аднаго з іх ім быў адкрыты востраў Пасхі, які атрымаў такую назву таму, што дзень яго адкрыцця супаў з днём царкоўнага свята. Ёсць звесткі, што раней, у 1687 годзе, гэты востраў адкрыў англійскі пірат Дэвіс.

4

Мурманскі канвой — у час Вялікай Айчыннай вайны так называлі караваны суднаў, якія праз паўночную частку Атлантычнага акіяна пад аховай ваенных караблёў прывозілі грузы з ЗША ў Мурманск. Ля берагоў Кольскага паўвострава ў ахове гэтых караванаў ад нападу немцаў прымала ўдзел савецкая авіяцыя.

5

Фінмаркен — паўночная правінцыя Нарвегіі на граніцы з СССР.

6

Купалле — 23 чэрвеня, дзень летняга сонцастаяння.

7

Бальза (ісп.) — у Паўднёвай Амерыцы так называюць плыты рознай формы, зробленыя з дрэва, бамбуку, трысця. Бальзавае дрэва — дрэва з лёгкай драўнінай, ахрома (Ochroma Iagopus), радзей сейба (Ceiba), з якіх звычайна робяць плыты і доўбленыя чаўны. Высушаная драўніна ахромы лягчэйшая, чым корак, але вельмі трывалая; яе выкарыстоўваюць пры будаўніцтве самалётаў, а таксама ў якасці ізаляцыйнага матэрыялу.

8

Грынвіч Віледж — вёска на востраве Манхатэн, якая пазней увайшла ў склад Манхатэнскага раёна Нью-Йорка.

9

Осінінг — гарадок паблізу ад Нью-Йорка. Другая яго назва, Сінг-Сінг, больш вядома, бо такую ж назву мае і турма, што знаходзіцца ў гэтым горадзе, у якой трымалі і трымаюць зараз многіх вядомых палітычных зняволеных.

10

Фрэйхен, Петэр — датчанін, славуты палярны даследчык. Нарадзіўся ў 1886 годзе, атрымаў медыцынскую адукацыю, з 1905 па 1924 год удзельнічаў у радзе вельмі цяжкіх экспедыцый у Грэнландыю. У час апошняй экспедыцыі 1921 — 24 гадоў адмарозіў сабе нагу, якую давялося ампутаваць. Правёў шмат год у Грэнландыі; першай яго жонкай была грэнландская эскімоска. Ім напісана некалькі цікавых кніг пра Грэнландыю і эскімосаў (ёсць пераклады на рускую мову).

11

Каяк — эскімоская лодка, лёгкі каркас яе абцягнуты скурай марскога звера.

12

Іглу — эскімоская хаціна, якую складваюць з прамавугольных кавалкаў цвёрдага снегу.

13

Цяжкая вада — вокіс дзейтэрыя, гэта значыць цяжкага ізатопа вадароду; ёсць у невялікай колькасці ў звычайнай вадзе. Гэтак жа, як і графіт, скарыстоўваецца пры вырабе атамных бомбаў у атамным катле для замаруджвання рэакцыі. Р’юкан — горад у паўднёвай Нарвегіі, у правінцыі Тэлемарк, з насельніцтвам каля 8 тысяч; пасля вайны тут зноў пабудаваны завод для вырабу цяжкай вады.

14

Кумара (або кумера) — назва салодкай бульбы, або батата, у Паўднёвай Амерыцы і Палінезіі.

15

Ваенная акадэмія; атрымала сваю назву ад горада Уэст-Пойнт, у якім яна знаходзіцца.

16

Сукрэ — эквадорская манета.

17

«На ўсход ад сонца, на захад ад месяца» — словы з нарвежскай казкі.

18

Конга — відаць, мурашка з сямейства Poneridae; гэтыя насякомыя, таксама як і сямейства Myrmicidae, у адрозненне ад іншых мурашак маюць джала на канцы брушка. Мурашак Ponera clavata, якія жывуць у паўночнай частцы Паўднёвай Амерыкі, вельмі баяцца мясцовыя індзейцы, бо ўкус іх надзвычай балючы і выклікае моцнае захворванне.

19

Ігуаны — сямейства яшчарак, мае да 300 відаў. Звычайная ігуана жыве ў Цэнтральнай Амерыцы і Бразіліі, пераважна на дрэвах, добра плавае, жывіцца насякомымі і раслінамі. Храбра абараняецца. На ігуан палююць, бо яны маюць смачнае мяса; яйкі іх таксама прыгодны для яды.

20

Мачэце (ісп.) — вялікі цяжкі нож, якім звычайна карыстаюцца для зрэзвання цукровага трыснягу.

21

Ранжыны (або рамжыны) — папярочныя бярвенні, якія кладуцца ўпоперак плыта для яго змацавання. На рачных плытах у СССР ранжыны прымацоўваюцца да падоўжных бярвенняў з дапамогай кольцаў (хамутоў), сплеценых з сырых дубцоў (віцы).

22

Адну хвілінку! (ісп.).

23

Удзельнікаў экспедыцыі (ісп.).

24

Удзельнікаў экспедыцыі, нарвежцаў (ісп.).

25

Пісара Франсіска (каля 1471—1541) — іспанскі канквістадор, які заваяваў дзяржаву інкаў у Перу.

26

Аугусцін дэ Сараце (каля 1492—1560) — іспанскі гісторык, склаў апісанне заваяванняў іспанцамі Перу.

27

Баніты — рыбы з падатрада скумбрыевых.

28

Гарнелі — маленькія ракі з дзесяціногіх (Decapoda), падобныя на крэветак.

29

Уолт Дзісней — сучасны амерыканскі кінарэжысёр-мультыплікатар; вядомы яго фільмы «Тры парасяткі», «Бэмбі», «Беласнежка і сем гномаў» і інш.

30

Дэ Аўеда і Вальдэс (1478—1557) — іспанскі гісторык, аўтар хронік.

31

Сюррэалізм — надрэалізм. Адна з эстэтычных плыней у Францыі, тыповая для эпохі крызісу буржуазнай культуры. Сюррэалісты сцвярджаюць, што крыніцай надрэалістычнага мастацтва з’яўляецца не аб’ектыўная рэальная рэчаіснасць, а падсвядомы свет чалавека, сны, трызненне, розныя паталагічныя станы.

32

Марскія качачкі — вусаногія рачкі, якія вядуць жыццё, прымацаваўшыся да каменняў і плывучых прадметаў.

33

Спагецці — італьянскія вельмі тонкія макароны без прасвету ўнутры.

34

Тэндэр — маленькая металічная рамка са шрубай для нацягвання тросаў або дроту.

35

Нутаддзен — горад у паўднёвай Нарвегіі ў правінцыі Тэлемарк з насельніцтвам каля 6 500 чалавек.

36

Тры высокія хвалі, якія апісвае Хейердал, — гэта, відаць, «тсунамі» — вялізныя хвалі, што ўзнікаюць пры моратрасеннях — тэктанічных рухах марскога дна, ачаг якіх знаходзіцца пад дном мора або на ўзбярэжнай частцы сушы. Хвалі гэтыя праходзяць цераз акіян з сярэдняй хуткасцю 200 метраў у секунду. Напрыклад, хваля японскага землетрасення 1854 года дасягнула Сан-Францыска праз 12¹/₂ гадзін; у 1868 годзе хваля землетрасення ў Перу праз 12¹/₂ гадзін дасягнула Гавайскіх астравоў, праз 19 гадзін — Новай Зеландыі, а праз 24 гадзіны — Японіі. Пры праходзе праз больш мелкаводныя ўчасткі акіяна хуткасць руху хвалі запавольваецца да 140 метраў у секунду пры глыбіні 2 тысячы метраў і да 16—20 метраў у секунду пры глыбіні 25—50 метраў. Дайшоўшы да берага, хваля дасягае вялікай вышыні, часам больш за 20 метраў, і, заліваючы ўзбярэжжа і падаючы, робіць страшэнныя разбурэнні і можа з’явіцца прычынай гібелі дзесяткаў тысяч людзей. Хвалі, якія дагналі «Кон-Цікі», мяркуючы па іх напрамку, ішлі ад берагоў Паўднёвай Амерыкі.

37

Вызначэнне месцазнаходжання карабля ў моры робіцца спачатку па «лічэнню» — для гэтага неабходна ведаць хуткасць ходу, якая бярэцца з паказанняў лага, і напрамак руху карабля, які вызначаецца компасам. На «Кон-Цікі» лага не было, і хуткасць ходу вызначалася па адставанню трэсак, як гэта апісана ў тэксце. Але і пры поўным уліку хуткасці і напрамку рэзультат атрымліваецца не зусім правільны, бо паказанні лага крыху недакладныя, і немагчыма таксама дакладна ўлічыць знос карабля ветрам і плынямі. Таму неабходна як мага часцей вызначаць месцазнаходжанне судна па сонцу або зорках пры дапамозе секстанта. Для гэтага трэба ведаць таксама вельмі дакладна і час, які цяпер правяраюць, прымаючы спецыяльныя сігналы часу вялікіх радыёстанцый; раней час вызначалі па дакладных гадзінніках — хранометрах.

38

Некаторыя астравы Палінезіі, аб якіх упамінае Хейердал, былі адкрыты ўпершыню рускімі мараплаўцамі (I. Ф. Крузенштэрнам, Ю. Ф. Лісянскім, В. М. Галаўніным, О. Е. Кацэбу і інш.) і атрымалі рускія назвы. Так, востраў Ангагау быў названы іменем Аракчэева, востраў Такуме — Валконскага, востраў Рароіа — Барклая дэ Толі, востраў Фангахіна атрымаў назву «востраў Прадпрыйманне» — па назве карабля экспедыцыі О. Е. Кацэбу.

39

Марскія вугры — рыбы з атрада вугрападобных; дасягаюць у даўжыню 2—3 метры і важаць да 65 кілаграмаў. Пражэрлівыя драпежнікі. Вядуцца ў трапічных і ўмераных водах Індыйскага, Атлантычнага і Ціхага акіянаў.

40

Хрысціянія — ранейшая назва сталіцы Нарвегіі Осла.

41

Бінг Кросбі — Гары Л. Кросбі — сучасны амерыканскі кінаартыст.

42

Вахінэ — па-палінезійску «жанчына».

43

Сем гномаў — з казкі братоў Грым «Беласнежка і сем гномаў».

44

Якое судна? (франц.).