Паплавы

Алесь АСІПЕНКА

ПАПЛАВЫ

Аповесць

Адзін крок да шчасця

У пачатку ліпеня, калі на падзвінскія лугі выпаўзаюць стракатухі-касілкі, мядовы водар кветак трымаецца ў паветры ледзь не да самага світання. I толькі тады, як на сенажаці выпадзе буйнай расой туман, прыемная духмянасць траў прыпадабляецца да моцнай настойкі чабаровага чаю. А раніцай, калі гарачае сонца высушыць абшары, густыя травы зноў набудуць сваю тонкую пахучасць. Так і трымаецца яна аж да тае пары, пакуль пабялелая збажына не пераб’е яе своеасаблівым водарам спелага жыта.

Хораша ліпеньскімі днямі ў падзвінскіх вёсках! Прывольныя лугі вабяць сваім раздоллем, прыгажосцю, цудоўнай стракатасцю колераў і размаітасцю пахаў; празрыстыя воды Дзвіны і яе прытокаў — сваёй ласкавай свежасцю; сасновыя бары — мяккай, як шоўк, травой і смалістым здаровым паветрам.

Хораша на Падзвінні!

I

Вера ўцякала ад сябе, ад той вымушанай хлусні, якая да пары да часу захоўвала яе тайну. Тайны магло і не быць. Тады не было б гэтых віншаванняў, спагадлівых слоў і недаўменных пацісканняў плячыма. На яе раптоўны ад’езд, магчыма, ніхто не звярнуў бы ўвагі. Але тайна была. Таму даводзілася прытварацца; нясцерпны сорам апякаў Верыны шчокі. Добра яшчэ, што людзі не вельмі здагадлівыя і сарамлівую чырвань прымаюць за міжвольнае хваляванне перад невядомым заўтрашнім днём.

— Ну што ж, не маю права далей затрымліваць,— дырэктар працягнуў Веры руку. Яна паціснула яе, зноў пачырванела.— Можа, машына спатрэбіцца, калі ласка, званіце.

Вера падзякавала.

— Упраўлюся сама. Пакуль што нічога з сабой не бяру.

— Як жа вы дабярэцеся? Вася на «Пабедзе» давязе вас за гадзіну.

— Лепей аўтобусам. Ды я добра і не ведаю, калі паеду.

— Адным словам, у любы час званіце.

Вера падумала: «Каб ты ўсё ведаў, не быў бы такім добрым».

— Не забывайце нас,— прадаўжаў дырэктар.— Лідзія Паўлаўна і я будзем заўсёды рады вас бачыць.

— Дзякую за вашу гасціннасць,— у тон яму адказала Вера.

Яны зноў паціснулі рукі. Вера выбегла ў калідор. Гладкі паркет блішчэў і, здавалася, дыбіўся хвалямі — такі быў узор. Вера прыпынілася.

Вось на гэтым месцы яна аднаго разу паслізнулася і ўпала. Адзін нязначны выпадак, і так крута змянілася жыццё. А калі б яна тады не ўпала? Напэўна, не вышла б замуж. Не сустрэлася б з Рамірам. I цяпер не трэба было б ехаць з горада, да якога прывыкла.

На вуліцы стаяў цёплы вечар. Сонца вісела над помнікам, што вялізнай птахай узносіўся ў неба. Над батанічным садам плылі купкі белых аблокаў. У мелкай рэчцы з крутымі берагамі плюхаліся голыя хлапчукі, далей, за плацінай, на люстраной гладзі азярца сноўдалі лодкі. Над рэчкай плыла мелодыя нейкай вельмі знаёмай песні. 3 горада даносіўся прыглушаны далечынёй гул.

Ля першага тэлефоннага аўтамата Вера спынілася. Азірнуўшыся, спрытна апусціла манетку, набрала нумар. Здалёку даляцеў густы мужчынскі голас:

— Гэта — Вера?

— Ты заняты?

— Прыдзі праз гадзінку.

— Мне на пару слоў.

— У пачатку было слова, чуеш, Вера, слова, а не справа.

— Ты ўсё жартуеш...

— Слёзы — прадвеснікі весялосці, жарты — прадвеснікі любві. Я вельмі заняты, Вера. Чакаю цябе праз гадзіну.

Вера павесіла трубку. Дамоў ісці не хацелася. Як і дзе змарнаваць шэсцьдзесят доўгіх мінут? Лёгкім, павольным крокам яна дайшла да садзіка над ракой. Унізе, асветленая вячэрнім сонцам, плыла маторка. 3-пад кармы вінтом вырывалася пеністая вада. Злева ля берага стаяў белы параход. Маленькі чалавечак у паласатай майцы соваўся па палубе, відаць, націраў яе. Крыху ніжэй па рацэ будаваўся мост. Там, як мураўі, варушыліся людзі. Вера прысела на лаўку, абаперлася далонню аб спінку і адразу адчула пад пальцамі дзве выразаныя нажом літары «К» і «В». Двое шчаслівых пакінулі аб сабе памяць. Нешчаслівыя памяці не пакідаюць — ім не да таго. Аднаго разу роздум над гэтымі літарамі і прывёў Веру да той сустрэчы з Рамірам, якая крута павярнула жыццё.

«Што Рамір скажа сёння?»

Вера спрабавала ўявіць гэта, прыцішыла дыханне, быццам хацела пачуць яго словы. Іх не было. Вера яскрава бачыла толькі яго вочы, цёмныя і халодныя.

«Што ён скажа сёння? А што, калі скажа так, як хочацца мне?..»

На гарадской вежы гадзіннік бомкнуў восем разоў. Гадзіна адзіноты прабегла зусім незаўважна, як у сне. Вера пайшла да Раміра. Па добра знаёмай крутой лесвіцы з абабітымі прыступкамі яна ўзабралася на гарышча. Дзверы былі прыадчынены. У вузкую шчыліну з пакоя выбівалася жаўтаватая стужка святла. Было ціха. Толькі недзе ўнізе крычала жанчына:

— Валерка, вось я табе, нягоднік, падражнюся!

Вера адчыніла дзверы, рашуча ўвайшла ў доўгі з пакатай столлю пакой.

— Вера?! Сядай. Зараз, толькі адну дэтальку закончу.

— Я вельмі многа думала, Рамір...

— Май жа цярпенне,— ён паказаў вачыма на натуршчыцу. Вера змоўкла: яна толькі цяпер убачыла, што ў пакоі ёсць трэцяя жывая істота. Яна стаіць тварам да сцяны, на якой павешаны кавалак брудна-аранжавай тканіны. Стаіць нерухома, як статуя. Яе стройная постаць напамінае Веры тую беламармуровую багіню, што выстаўлена ў гарадскім музеі: далікатная шыя, пакатыя, асляпляльныя белыя плечы, тонкая талія, шырокія крутыя бёдры, стройныя ногі з неглыбокімі ямачкамі пад каленямі. На патыліцы ў багіні — цяжкі жмут перавітых кос. 3-пад яго, ля вуха, гулліва выбіваецца непакорны чорны завіток. 3-пад левай рукі, ледзь прыўзнятай, відны пругкія дзявочыя грудзі.

Вялізная лямпа зверху залівае дзяўчыну яркім святлом. Таму цела дзяўчыны выдае фіялетавым. Вера пераводзіць позірк на карціну, якую малюе Рамір. На кавалку палатна распласталіся ніцма чорныя, агідныя постаці. Хто яны? Людзі? Бадай што не, хоць і ёсць у іх нешта людское. Яны ўтварылі чорны круг. У ім — фіялетавая постаць дзяўчыны, кволая і далікатная, як лісток Фідуса.

Чырвоны фон кідаецца ў вочы; здаецца, крывавае полымя вось-вось ахопіць дзяўчыну. «Чаму яна фіялетавая? — думае Вера, зусім вабыўшыся на свае назіранні.— «Фиолетовые тени на эмалевой стене»...— чамусьці прыпамінаецца ёй радок з верша,— А як жа далей? — думае яна.— Зусім не так. «Фиолетовые руки на эмалевой стене; тонкозвучно чертят звуки в сладкозвучной тишине». Не, таксама не тое. Чые ж гэта вершы?..»

Вера зноў пераводзіць позірк на натуршчыцу. Белая з фіялетавым водсветам постаць пачынае расці, запаўняць пакой. «Багіня з музея... Які ў яе твар?..» Натуршчыца ледзь прыкметна пераступае нагамі. Вера бачыць на пятцы вялікі сінявата-ліловы мазоль. «Маленькая зграбная ступня і мазоль... Якая ж яна багіня!..»

— Я кажу — ніякага падабенства.— Вера ўздрыгнула ад нечаканых слоў Раміра.— Існуе фатаграфія — яна зафіксуе кожны прышчык. Жывапіс прышчыкамі не цікавіцца. Яму патрэбна душа, стройнасць думак, гармонія фарбаў. Фарбы і лініі — мае мроі. Каскад колераў — мае думкі. Злаві свае думкі і паспрабуй запісаць іх: атрымаецца сумбур. Але ў галаве чалавека думкі заўсёды лагічныя. Вядома, калі чалавек не страціў яшчэ розуму. Паталогія — галіна медыцыны, а не мастацтва.

Вера слухала і глядзела, як малюе Рамір. У яго руках вельмі доўгі пэндзаль, якім ён набірае фарбу і смелымі мазкамі кладзе на палатно.

Раптам пэндзаль апісвае вакол постаці дзяўчыны вогненна-чырвоную стужку: здаецца, языкі полымя ліжуць прыгожае цела. Вера ледзь не ўскрыкнула.

— На сёння хопіць, — Рамір кінуў пэндзаль.

Натуршчыца апранула халат, пайшла за шырмачку. Рамір то адыходзіў у самы кут, то набліжаўся да карціны ўсутык, хмыкаў.

— Я прышла развітацца.

— Паедзеш усё ж?

— Так.

— Смешна...

— Чаму?

— Вось гэты тып павінен прыўзняць сваю агідную морду на багіню кахання. Так-так,— Рамір размаўляў з сабою, і Вера, пакрыўджаная, змоўкла. 3-за шырмачкі вышла натуршчыца. На ёй было крэмавае ў дробныя лісточкі плацце, на высокім абцасе туфлі, у руках сумачка.

— Добры вечар,— прывіталася яна з Верай.

Вера злавіла ў яе позірку нейкую цікаўнасць.

— Гэта я?..— запыталася натуршчыца ў Раміра, паказаўшы рукой на фіялетавую постаць.

— Мара мая. Матэрыяльнае — ёсць неад’емная частка маіх жаданняў; ідэальнае — маіх парываў.

— Летась Генадзь Аляксандравіч — ведаеце яго?— пісаў карціну «На допыце». Я там партызанкай намалявана. Вельмі падобна... А тут ніхто нават не здагадаецца, што гэта я.

— Няхай лепш адчуюць... Заўтра прыходзьце на гадзіну раней.

— Усяго добрага. — Дзяўчына развіталася. Рамір патушыў вялікія сафіты. Гарэла толькі адно бра на сцяне, У пакоі адразу пазмрачнела.

— Дорага, разумееш, каштуе,— растлумачыў ён, парадкуючы рэчы. Вера прадаўжала сядзець у мяккім крэсле з высокімі падлакотнікамі. У яе грудзях закіпала злосць на Раміраву абыякавасць. Хацела стрымаць сябе, але не магла.

— Ты не здагадваешся, што робіш мне балюча?— запыталася Вера.

— Мы вельмі многа думаем над сваімі ўчынкамі.

— А ты хацеў бы над імі не думаць?.. Вось як!

— Пачакай, не рухайся. Вось так. Здорава!.. — Рамір сарваўся з месца, падбег да Веры.— Пасядзі вось так. Не, гэта выдатна!..

Ен павярнуў яе галаву на бок, спяшаючыся, пачаў расшпільваць кофтачку.

— Ты ашалеў?— ухапіла Вера яго за рукі.

— Кінь гэтае мяшчанства. Не з’ем жа я цябе... Вось так, і хопіць. Толькі адно плячо. Не варушыся.

Ён адбегся да планшэта, ухваціў растушку, шырока ўзмахнуў рукой; Вера ведала, што ён зрабіў першы штрых. Яна моўчкі наглядала за ім. Рамір працаваў натхнёна; яго доўгія валасы раз’ехаліся, звіслі наперад, на вочы. Тонкія вусны моцна сціснуты. Калі ён пазіраў на яе, Вера бачыла чорныя бліскучыя вочы, вострую бараду і нейкі худы, скуласты твар. Такім яна любіла Раміра... ён, відаць, забыўся, каго малюе. У Веры прападала злосць.

— Але ж ты мне ў мінулы раз нічога не параіў.

— Я цябе прасіў пасядзець.— Рамір кінуў растушку ў скрынку.— У мяне ёсць правіла: нікому і нічога не раіць.

— Але ж мы...— Вера заікнулася, не ведаючы, што сказаць далей.

— Я даўно хацеў сказаць табе, што чалавек вельмі часта ўскладняе сваё жыццё.

— Ты хочаш, каб я пакінула цябе ў спакоі?

— Ну, вось зноў... Я кахаю цябе. Хіба гэтага мала? Я кахаю цябе таму, што ты не падобная на другіх. А ты ўсяляк хочаш быць такой, як і ўсе. Зразумей, Вера, гэта смерць для мяне.

— Але я паеду.

— Значыць, так лепш, калі ты вырашыла ехаць.

— Калі б я спадзявалася...

— Я разумею. Ты можаш спадзявацца на маё каханне — не больш.

— Гэта так неакрэслена. Я хачу быць упэўненай.

— Ты больш верыш загсаўскай пячатцы, як мне.

— Гэта ўсё словы. Я люблю цябе моцна, але гэтак жа моцна магу і ненавідзець.

— Ты палохаеш? Дарэмна. Чаму ты едзеш?

— Ды ў нас было ўсяго адно месца, мой аднакурснік меў большае права. Потым, уяві маё становішча. Я — Алексіч. Ніхто ж не ведае, што жонка кандыдата навук Алексіча, не яго жонка. Толькі кожны сказаў бы, што мяне рэкамендуюць па яго просьбе. А раптам усё высветлілася б. Гэта надта жахліва.

— Я і кажу, значыць, так лепш.

Калі яны вышлі з майстэрні, вячэрнія прыцемкі ўжо апусціліся на горад. Ля кінатэатра стаяла вялікая чарга — ішла новая карціна. Агні рэклам асвятлялі людзей чырвоным святлом. Чулася бесклапотная гамонка, смех.

— Я буду сумаваць без цябе, Вера.

— Не трэба разлучацца...

— А ты будзеш сумаваць? Чалавеку хораша, калі ён пакутуе. Далібог. Да цябе можна зайсці, Вера?

— Не.

— А можа ты да мяне, нарэшце, зойдзеш? Папярэджваю толькі...

— Не турбуйся. Я не зайду.

Яны прышлі на бераг ракі. У вадзе адбіваліся, драбіліся агні ліхтароў. Там, дзе будаваўся мост, здавалася, гарыць на вадзе цэлае вогнішча. Вера глядзела на раку і думала: «Чаму я люблю гэтага чалавека? Чаму ён мае нада мною такую ўладу?» Хацелася плакаць, прытуліўшыся да яго. А ён стаяў побач зусім чужы.

— Вось глядзі, нават тут каскад колераў... Сама прырода сцвярджае маю правату.

— Зноў гэты каскад!.. Мне холадна.

Ён абняў яе, моцна пацалаваў у вусны.

Вера адчула, што зноў можа дараваць гэтаму чалавеку ўсё.

II

Сакратар райкома камсамола, пышнавалосая, ружовашчокая дзяўчына з цёмна-карымі жывымі вачыма і кароткім носам, паклала тэлефонную трубку, доўга спадылба глядзела на Веру. Затым узяла дакументы, стала чытаць.

Вера глядзела ў акно. За ім цвіла акацыя. Водар ад яе пранікаў у пакой, перабіваў волкі пах пабелкі. На вуліцы за невысокім плотам чацвёра хлапчукоў білі нагамі «мяч» — пустую бляшанку. Пяты — варатар — стаяў воддаль ад іх, махаў рукамі і ўвесь час крычаў:

— Дзімка, Дзім, пас, пас давай! Эх ты! Мазіла, — і хлопаў па каленях рукамі.

Далей за дарогай зелянелі агароды. Жанчыны ў белых хустках палолі грады. За агародамі неяк адразу пачынаўся супрацьлеглы, абрывісты бераг Дзвіны.

— А я вас за артыстку палічыла,— яшчэ раз зірнуўшы на манікюр, сказала сакратар.— Аж вы заатэхнік... Вас як сюды, паслалі?

— Не разумею...

— Па агульнаму размеркаванню, ці як? Мы, я ведаю, толькі нядаўна заяўку далі, а размеркаванне было яшчэ зімой.

— Я павінна была на кафедры застацца. Потым заяву падала.

— Гэта добра. Раён у нас перспектыўны. Не думайце, што глухамань. Прамысловасць ёсць: завод па вырабу колаў — адзіны ў вобласці. Нядаўна ў Завольшы мінеральную ваду знайшлі. Кажуць, лепшую за «Есентукі».

Вера ўсміхнулася.

— Я — вясковая. Не ўцяку.

Нехта пазваніў па тэлефоне. Пакуль сакратар размаўляла, Вера спрабавала адгадаць, што яна за чалавек.

— Шкада,— пасля размовы пачала сакратар,— што Сяльчонак, наш сакратар райкома, у калгас паехаў. Разумны чалавек, я вам скажу. Ну, ды яшчэ пазнаёміцеся. Пра абстаноўку вам Маленчанка, мабыць, расказваў. Не? Калгас сярэдні, нават ніжэй сярэдняга. Партыйнай арганізацыі няма. Камсамольская — чалавек дваццаць. Старшыня — Даміра, партызан. Некалі грымеў тут, а цяпер крылы апусціў. Нядаўна даярку набіў. Удзельным князьком адчувае сябе. Здымаць хацелі, але Сяльчонак заступіўся. Паможаце камсамольскую работу там наладзіць. Лекцыю прачытайце, добра было б, каб дыспут арганізавалі, наладзьце спаборніцтва даярак. Добра? Ну, сказана — зроблена.

— Многа вы мне даручэнняў надавалі.

— I яшчэ прыбавім,— усміхнулася Ліпанава.— Дарэчы, пра галоўнае ледзь не забылася. Есць рашэнне ЦК, вось прачытайце — вас датычыць. Аб пасылцы камсамольцаў на фермы.

Вера прабегла вачыма пастанову, запыталася:

— Гэта таксама я павінна пасылаць?

— Там Ева Пляскач сакратаром працуе. Трымайце з ёй сувязь. Пагаварыце з моладдзю, склічце сход. Хутка і я ў вас буду. Ясна? Ну, сказана — зроблена.

«Прыслалі ж мамчыну дачушку на маю галаву,— думала Ліпанава.— Сядзіць, пальчыкі растапырыўшы, і вейкамі лыпае. У якой яна вёсцы нарадзілася такая?»

— Дзе ў вас сталовая?— запыталася Вера.

— Я яшчэ таксама не абедала. Хадзем разам,— прапанавала Ліпанава.

Ішлі спорным крокам. Ліпанава зноў расказвала пра свой гарадок.

— Сумнавата крыху. Мне іншы раз хочацца, каб у нас знайшлі нафту, жалеза ці вугаль. Інакшым стала б жыццё. А то ўсё адно і тое ж: сяўба, уборка, хлебанарыхтоўкі, вывазка ўгнаенняў,— і, заўважыўшы Верын позірк, спяшаючыся, папярэдзіла.— Усур’ёз, канешне, не прымай. Дзе скажуць, там і працаваць будзеш, там і добра.

Ліпанава правяла Веру ў маленькі на тры сталы пакойчык. У кутку сядзела трое мужчын. Адзін з іх шыракалобы, вастраскулы, развёў рукамі, залемантаваў:

— Ах ты, вой-вой, як нядобра атрымалася... Ад камсамола нідзе не схаваешся. Вось жа, таварыш Ліпанава, дальбог, па сто грамаў толькі.

— На стале па сто грамаў, а вунь пад сталом па паўлітра на брата.

— Э-э-э, тое нам не прыпісвай!.. Але, калі злавіла, адмаўляцца не будзем.

Ліпанава прачытала меню і, адклаўшы карту ўбок, сказала:

— Гэта вось заатэхнік, да вас у калгас накіравана.

— Цудоўна, цудоўна... Што ж вы раней не гаварылі?.. — падхапіўся шыракалобы.— Я ўжо гараваў: зіма не за гарамі, а заатэхніка няма. Дык жа давайце пазнаёмімся...

Чалавек падышоў уразвалку. Быў ён мажны, нават нейкі квадратны. Працягнуў шырокую мазолістую рукў, сказаў:

— Даміра, Тарас Тарасавіч, — і адразу ж спытаў: — Калі да нас?

— Хачу сёння...

— А вы не спяшайцеся. Чаго вам... Пагуляйце ў гарадку, у гасцініцы пажывіце. А то ў нас не вельмі вялікая раскоша.

Вера была здзіўлена: чакаў чалавек заатэхніка і раптам — пагуляйце. Адказала настойліва, нават са злосцю:

— Сёння паеду, абавязкова сёння.

— То тады можаце са мной. Толькі, прабачце, легкавых машын не трымаем. «ГАЗ» — усяго «ГАЗ».

— Добра і на «ГАЗе».

Даміра адышоўся, сеў, засмучоны, задумаўся Чакаў мужчыну, здаровага, гарластага, а тут дзяўчыну прыслалі...

Праз якую гадзіну Вера схала ў Закружжа, стоячы ў кузаве грузавіка побач з Дамірам. У твар біла гарачае, сухое паветра, за машынай клубіўся дробны, перацёрты пыл. Доўга маўчалі.

— Што? Думаеце, піў чаму?..— загаварыў раптам Даміра.

— Нічога не думаю.

— А Ліпанава падумала. От жа дзеўка, заўтра Сяльчонак ужо будзе ведаць.

— Баіцёся?

— Не маленькі, проста непрыемна. Слова даваў. У мінулую пятніцу на бюро выклікалі. Думаў вызваляць ад работы. Дзякую, што Сяльчонак і Канькоў абаранілі. Ды каб што дрэннае зрабіў, дык жа не. Ёсць у нас даярка Матрона Башукевіч, жонка начальніка пошты. Вось неяк злавіў я яе, калі яна ў малако ваду падлівала. Толькі, значыць, хацеў людзей гукнуць, а яна піхнула бітон, малако і разлілося. Не сцерпеў я, ды яе штурхануў ціхенька ў грудзі. Ну, яна і павалілася, плячо абадрала. Плячо ў яе на другі дзень зажыло, а мяне з тыдзень муштравалі следчыя, ды на бюро яшчэ ў дадатак вымову вынеслі... Вось кажуць, што я п’ю. А калі разабрацца, дык жа абставіны прымушаюць. Да касавіцы, самі ведаеце, які тыдзень застаўся, а касілкі стаяць, частак няма. Дзе ты іх возьмеш?.. А гэты кулак — пятроўскі старшыня — летась усе запчасткі сабе загроб. «Што ты іх з мясам есці будзеш?» — пытаюся. А ён смяецца: «Пад мяса і гарэлка пойдзе». Намякае, гад гэтакі. Памуляўся я, аднак жа не дзе дзенешся!.. Вось і частаваў яго.

Вера маўчала, прыглядаючыся да навакольных мясцін. Дарога бегла па грэбеню ўзвышша, якое далей на поўнач абрывалася, пераходзіла ў парэзаную пагоркамі і рэчкамі нізіну. Можа кіламетраў на дзесяць з машыны былі відаць вёскі, прысады, пералескі і нават невялікае азярцо.

— Вось якраз паперкі вязу, вазьміце,— Даміра падаў Веры скрутак сіняватых бланкаў.— Кармавы баланс, справаздача. Трэба адаслаць. Зойдзеце да Лёнькі Зайчыка, рахункавода, ён вам паможа запоўніць.

— Я і сама магу.

— Ну-ну... Балансы, рамансы, фінансы... Глупства. Я табе што хочаш напішу, а карысць дзе? Паперкі гэтыя вось тут сядзяць,— Даміра пастукаў у грудзі кулаком.— Ваяваў я, напрыклад, дык ці трэба каму былі тыя паперкі?.. Улажыў гада — адным менш на зямлі стала. А то ўсё па палічках раскладзі, падлічы і далажы.

— А вы кім на вайне былі?

— Я, дарагая, партызан, народны мсцівец. У гэтым і заключаецца ўвесь адказ. Ну, а калі канкрэтней, дык спачатку радавы, падрыўнік, потым камандзір узвода разведкі.

— А цяпер, мусіць, больш за полк народу? — пажартавала Вера.

— Дывізія...

Даміра раптам крутнуўся, ледзь не вываліўшыся з машыны.

— Асцярожна...

— Нічога, я жывучы,— і ён зарагатаў.

III

Над лесам, у празрыстай сіняве неба, вісеў каршун. Потым неяк адразу сігануў уніз, знік у гушчары, на імгненне ўзляцеў над востраверхімі ялінамі, трымаючы ў кіпцюрах нешта невялікае, і зноў прапаў з вачэй.

Вера доўга, пакуль не заныла шыя, углядалася ў тое месца, дзе, на яе думку, мог паявіцца каршун, потым кінула свой дарэмны занятак. Да вечара заставалася не так ужо і многа, а яшчэ трэба было абследаваць прырэчны луг і вялізную пустошу Балонне. Прыпамінаючы лекцыі, што слухала ў інстытуце, Вера спрабавала падлічыць, колькі сёлета калгас накосіць сена. Увесь невялікі сшытак яна спісала лічбамі.

Луг быў няроўны. На ніжэйшых месцах, бліжэй да рэчкі, трава даставала крыху не да пояса. Кусцілася чаротніца, над ёй узнімаліся абсыпаныя пылком свечы лісахвосту, ніжэй цягнулася да сонца далікатная мятліца, дзе-ні-дзе прабівалася шчучка ці вастрыца, і ўсё гэта перапляталася знізу жаўтакветкавай рутвіцай, чырвонай канюшынай. Далей ад ракі, на пагорках, трава была рэдкай і нізкай. Нават метлюжок, аўсяніца, вастрыца не дасягалі тут сваіх звычайных памераў. Месцамі пракідалася канюшына з ружаватымі паўсухімі пампонамі кветак, нізка па зямлі слаўся мышыны гарошак, зрэдку вытыркаўся белымі кошычкамі кветак крываўнік, то тут, то там жаўцеў казялец, і сярод гэтай мешаніны траў ганарліва пагойдваліся на тонкіх ножках густа-блакітныя бутоны званочкаў, на сухіх, жорсткіх сцяблах цвілі малінавым цветам кветкі букавіцы, бялелі рамонкі. На вышэйшых месцах расліннасць была яшчэ бяднейшая. Цэлыя лапіны на лузе адваявалі сабе братаўка ці званец, чарнагалоў. Сярод іх дзе-ні-дзе расла духмяная дзятліна.

Паспрабуй улічы гэтую разнастайнасць траў, перавядзі іх у кармавыя адзінкі, як таго патрабавалі бланкі справаздач. Вера прайшлася ля рэчкі, павярнула на сухадол, некалі падсеяны цімафееўкай. У траве звінелі конікі, невысока над полем спяваў позні жаўрук, пад нагамі з трэскам лопаліся стручкі духмянага гарошку. У жыце за дарогай нібы драў анучу драч — дзір-дзір. Яму адгукнулася перапёлка — шыць-палоць, шыць-палоць. Недзе зусім побач. Пачуўшы Верыны крокі, змоўкла. Дзяўчына спынілася. Неўзабаве «шыць-палоць» пачулася крыху далей і справа. Вера асцярожна, на дыбачках пайшла на птушыны голас. Ёй хацелася абавязкова ўбачыць перапёлку. Але птушка, крыкнуўшы разы са два, зноў змоўкла, а потым яе голас пачуўся ўжо злева. Тады Вера, не стрымліваючы сябе, пабегла туды, дзе зноў прытаілася перапёлка. Але яе і там ужо не было. Дзяўчына, не верачы сваім вачам, нават памацала навокал траву. Перапёлка азвалася далёка наперадзе. Вера зноў пабегла на яе голас, і калі ўжо зусім страціла ўсялякую надзею ўбачыць таямнічую птушку, перапёлка выпырхнула раптам з-пад ног. Куляючыся і няўмела хлопаючы крыламі, яна крыху праляцела і звалілася ў траву. Затым прапала і доўга не падавала голасу. Нарэшце, яе пераможнае «шыць-палоць» пачулася на тым самым месцы, адкуль яна пачала ўцякаць ад Веры.

«Гэта ж яна мяне ад гнязда адводзіла,— усміхнулася дзяўчына,— Абхітрыла, лядашчая...»

Вера прысела на ўзмежку, каб адпачыць і сёе-тое падрахаваць. Ад занятку яе адарваў раптоўны глухі стрэл.

Па поплаве дыбаў доўгі чалавек з ружжом. ён нагнуўся, нешта падняў з зямлі. «Перапёлку! Вось злодзей!»— абурылася дзяўчына.

Чалавек ішоў наўпрост да Веры. Птушку ён трымаў за лапкі; крылы ў той бездапаможна звісалі ўніз. Вера чакала яго, злосна зыркаючы сінімі вачыма. Думала: вылаю, абавязкова вылаю.

— Добры дзень, — прывітаўся ён. — Вось не вытрымаў, закон парушыў.

Вера пазірала на незнаёмага з гневам.

— I вам не сорамна...

— Не кажыце. Сам не разумею, як атрымалася.

— У яе, можа, птушаняты засталіся.

— Напэўна! Але выладнеюць.

— Усе паляўнічыя такія...

Чалавек разгладзіў пышныя рыжыя вусы.

— Зноў жа кажу: не спадзяваўся, таварыш заатэхнік.

— Скуль вы ведаеце?

— Гаварылі надоечы пра вас. Ды і па знешнасці ўсё сходзіцца.

Голас у незнаёмага чалавека быў пявучы, мілагучны.

— Што-небудзь дрэннае гаварылі?

— Не, казалі, прыехала заатэхнік. Лёнька Зайчык распісваў вас,— чалавек раптам змяніў тэму размовы.— Падабаецца ў нас?

— Добра.

— Хараство, скажу вам, у нас. Толькі глухамань. Бягуць у горад таму. А з горада сюды шлюць. Перакруцілася ўсё. Не збіраецеся ўцякаць з нашых палестынаў?

— Не. Я ў вёсцы вырасла, люблю яе.

— То не вы, а маладосць ваша гаворыць. Сам такі быў. Заядлы актывіст. Кідалі, бывала, як трэску хвалі. А толк які? Скажам, па маіх здольнасцях — мог бы не горш за Сяльчонка ў крэсле сядзець. А вось ён сакратар райкома, а мне ўсяго пошту даверылі.

— Чаму ж гэтак несправядліва аднесліся да вас?

— Аднесліся... — зарагатаў ён.— Цяпер паперка патрэбна, цэтлік. ёсць ён у кішэні — калі ласка, садзіся ў крэсла, няма — на задворкі. На галаву зараз ніякай увагі. А ў мяне галава ёсць, а цэтліка няма. А ўсё чаму? Бо кідаўся, актыўнічаў, а другія па гарадах сядзелі, кніжкі чыталі. А як начыталіся — нас мятлой, прабачце, па таму месцу, адкуль ногі растуць.

— Можна было і вам вучыцца.

— Э-эх, дарагая дзяўчынка... Жыццё, бачу я, вы па кніжках ведаеце. А нашае пакаленне часу не мела за кніжку ўзяцца. Мы сацыялізм на руінах пачыналі будаваць. Скажам: за дваццаць гадоў я і трох месяцаў на адным месцы не папрацаваў. Прарыў дзе-небудзь — і не хто іншы, а я еду, ліквідую яго. А вы кажаце!.. Са старшынёй калгаса гаварылі? Ну і як? Спадабаўся! Жулік. Малако на ферме бярэ, парасятак таксама.

— Чаму ж калгаснікі маўчаць? — абурылася Вера.

— От жа наіўная дзяўчына! Ды старшыня наш, таварыш Даміра, каго хочаш са свету зжыве. А чаму? Бо ў раёне яму падтрымка. А чаму падтрымка? Бо рука руку мые.

Нейкая насцярожанасць паявілася ў Веры, але хутка прапала.

— Вось вам поплаў. Запушчаны. Ураджайнасць нізкая. А сена не хапае. Парадак гэта ці не? Вось жа і самі бачыце. Хадзіў у раён, даказваў, нават сварыўся. А які толк? Толькі ворагаў нажыў. Яны нічога не робяць, а Дземідзенка вінаваты.

Вера, пачуўшы прозвішча, здрыганулася: такім было яно і ў Верынага бацькі, якога дзяўчына ніколі не бачыла. Але чаму ён можа быць тут?.. Даходзілі чуткі, быццам ён жыве недзе на Палессі, працуе крамнікам у сельпо. Ці мала на свеце людзей з такім прозвішчам!.. На ўсякі выпадак запыталася:

— Прабачце, а як вас завуць?

— Анатоль Сцяпанавіч.

У Веры адлегла на сэрцы. Яе бацька меў другое імя: Антон Сафронавіч. Дземідзенка між тым прадаўжаў:

— Мая жонка Моця Башукевіч даяркай працуе. Не знаёмы яшчэ з ёю? Старанная жанчына. Перадавічка.... Ну, я развітваюся. Не хачу вас падводзіць. Я тут, як чума тая,— з кім прайду — таго і заражу. Убачаць, што размаўляў з вамі, і на вас пляма ляжа. Калі ж патрэба якая будзе, заходзьце афіцыйна, на месца маёй работы. Памагу і парадай і ўсім, чым здолею.

Дземідзенка падаў руку, вузкую, чыстую і нейкую вельмі мяккую, потым, не азіраючыся, паклыпаў у вёску, не па дарозе, а ўзмежкам, штоаддзяляў калгасныя сенажаці ад прысядзібных участкаў.

IV

3 таго часу, як пачаліся дзяржаўныя экзамены, у Веры не было часу адказвадь на пісьмы. За два месяцы іх назбіралася мнагавата. Вера як села ўвечары, дык пісала лісты ледзь не да самага світання. У каморцы за перагародкай даўно спалі: гаспадыня Аксіння Адамаўна і яе дачка Ева. Вера прайшлася па невялікім пакоі, хлопаючы збітымі тапкамі. У лямпе патрэскваў кнот. У шыбу ашалела білася аса. Прывязаны на двары сабака забразгаў ланцужком, і зноў стала ціха.

Вера адчыніла акно. 3 панадворку хлынула ў пакой прапахлае расой і зелянінай паветра. Аса на імгненне замерла, потым расправіла крылцы і паляцела ў перадсвітальную шэрань. У небе дагаралі апошнія зоркі, на ўсходзе бялеў акрайчык небасхілу. На ім выразна было відаць негустое воблачка. На захадзе далягляд атулялі наміткі туману, быццам там нехта зусім нядаўна кінуў паліць вогнішча. Перадранішнім сном спала вёска: высокія ў паўзмроку хаты, невыразна-шэрыя прысады, пыльная дарога — усё спала. I раптам недзе зусім побач нешта зашастала, захлопала і звонкае ку-ка-рэ-ку абудзіла цішыню. У пеўня быў на дзіва моцны і прыгожы голас — густы барытон. Вера ўспомніла, што з выгляду той певень несамавіты, з вышчыпаным хвастом і рассечаным напалам грэбенем. А вось глядзі — у курыным хоры служыць за запявалу!.. Певень змоўк, няйначай прыслухоўваўся, ці пачулі яго. I калі неўзабаве ва ўсіх канцах вёскі адгукнуліся другія пеўні, ён закрычаў яшчэ.

Пеўні разварушылі ўспаміны пра даўняе маленства. Яскрава ўявілася Веры іх старэнькая пахілая хатка, з маленькімі на пяць шыбак вокнамі, невялічкі хляўчук з саламянай страхой, на якой улетку буяла лебяда. Паміж хлеўчуком і хатай рос дуб з вялізным чорным дуплом. У тым дупле Вера любіла хавацца. Залезе, бывала, у яго і сядзіць моўчкі, прыхінуўшыся вухам да дрэва. Звычайна нячутнае шапаценне лістоты аддавалася ў дупле невыразнай, таямнічай музыкай. Чуліся ў ёй то глухія енкі і стогны, то ўрачысты перазвон вясельных званочкаў. I тады ў лад гэтым гукам мроіліся думкі або сумныя і хмурыя, або вясёлыя і радасныя. У той час здавалася Веры, што яна адна на свеце, як тая казачная царэўна за сямю замкамі. Стаіўшы дыханне, чакала яна добрага царэвіча, які зламае замкі і ўкрадзе яе. Але часцей за ўсё замест царэвіча з’яўлялася маці і, прасунуўшы руку ў дупло, спрабавала злавіць Веру за вуха.

— Зноў ты, нягодніца, не назбірала свінням травы... — раззлавана крычала яна.

Вера вылазіла з дупла, жмурылася ад яркага сонца, а маці скардзілася самой сабе: «У каго яна ўдалася, такая летуценніца?»

Успаміны маюць вельмі лёгкія крылы. Далёка яны занеслі Веру. Таму і не пачула яна, як прачнулася гаспадыня. Угледзеўшы моцна нагарэлы кнот, яна паківала галавой, але запыталася без злосці:

— Ці вы і спаць яшчэ не клаліся?

Вера здрыганулася. Пытанне вярнула яе з вандроўкі па сцежках далёкага маленства.

— Зараз лягу, Аксіння Адамаўна.

Гаспадыня ўсміхнулася.

— Пазнавата ўжо. Мне вось трэба на працу збірацца.

Вера адчула сябе ніякавата: тут зусім недарэчы была прывычка позна класціся спаць, позна ўставаць. Нібы апраўдваючыся, яна сказала:

— Не спалася...

— На новым месцы заўсёды так.

Аксіння патушыла лямпу. Чорны дымок доўга віўся над шклом. Затым жанчына падняла засаўку. 3-пад печы спачатку выбегла нахохленая квактуха, а потым з піскам і ціліўканнем выкаціліся кураняты.

— Евы — дачкі маёй — вывадак. Неяк па вясне Ліпанава начавала ў нас, дык так ужо сарамяжыла Еўку, аж мне нялоўка было. А падумайце самі: хіба Еўка вінаватая, што ў калгасе дрэнная птушкаферма? У нас яшчэ многа да чаго рукі не дайшлі. Але ўжо раз такая ганьба нам вышла, дык я і кажу Еве: пасадзім мы, дачухна, квактуху. Не бог ведае, што там за выдаткі будуць, калі потым куранят якіх дзесяць у калгас аддамо. Адно, каб і яшчэ хто ў спулку з намі пайшоў. I што вы думаеце — хатах у трыццаці кураняты гадуюцца. А Даміра цяпер упёрся, не бярэ куранят. Мне, кажа, твае кураняты — лішні хамут на шыю. А гэта, ведаеце, у чым справа?.. Гады з чатыры назад загадалі нам выкупіць усіх куранят з інкубатара. Прывезлі іх, каб не схлусіць, тысяч дзесяць. Каб вы толькі глянулі, што тут было! Народу панайшло, кожны хоча падзівіцца на цуд: яшчэ ніхто за сваё жыццё столькі куранят не бачыў.

— Дзе ж яны цяпер?

— Слухай сюды, што далей было. Пачалі яны здыхаць, як мухі ад паганага грыба. Ведама, кволыя, ды і догляд не той. А памяркуйце самі, хіба ж іх дагледзіш? Тут вось восемнаццаць штук вывелася, дык ужо чацвёра загінулі. А то гэткая процьма!.. За восень ды за зіму безліч іх прапала. Можа засталося тысяч тры. Таксама многа. А тут уваліла ў куратнік чума. Цяпер можа сотні дзве ці тры гадуецца. Кормяць іх, а яек няма. Неўзабаве пасля таго, як сцёрліся кураняты, панаехала ў калгас следчых розных. Пайшла пагалоска, што прымусяць Даміру плаціць грошы за тыя кураняты. Адны, вядома, рады дасмерці, другія шкадуюць: свой жа чалавек. А тут другая чутка пайшла: пасадзяць Даміру ў турму. Самі памяркуйце, за што? Хіба ж адзін тут Даміра вінаваты? Два дні сход ішоў, а Даміру так пад суд і не аддалі — адстаялі. Толькі з тае пары наш старшыня на курэй глядзець не можа. Нават курыную ферму ў Пунькі адправіў — вярсты за тры ад вёскі. Толькі вы ўжо, калі ласка, падкажыце старшыні, каб забраў куранятак. Жаруць па многу, не набярэшся на іх.

— Добра, скажу. Абавязкова забяром. Каб Ева мне раней сказала...

— Авой-авой, знайшлі ад каго чакаць!.. Яна ж у мяне нічым не цікавіцца. 3 раніцы да позняй ночы ў клубе.

— Яна ж загадчык.

— А і што? Магла б і матцы памагчы. Прабачце, а ў вас ёсць радня? Бацька ці маці?

— Няма.

— Сірата. Відаць, у дзіцячым доме гадаваліся?

— У цёткі, на вёсцы.

Аксіння Адамаўна неяк падазрона паглядзела на Веру.

— Ну, пайду ўжо, загаварылася я з вамі. Кашара ў нас далекавата.

Вера падумала, што на кашары пабываць ёй трэба было ў першы дзень, ды вось не выпадала неяк.

— Закончу складаць справаздачу, абавязкова да вас зайду, — Вера не стрымалася, пазяхнула: няўмольна цягнула да сябе мяккая пасцель.

— Адну складзеце, другую запатрабуюць...

Падаткнуўшы падол доўгай спадніцы, Аксіння Адамаўна вышла з хаты. Вера пастаяла крыху, не адважваючыся легчы спаць. Потым сказала сама сабе: «на гадзінку, не болей» — і лягла.

Пасцель была халодная, але ўтульная, і Вера, як толькі лягла, дык нібы правалілася ў бездань. Шэры морак ахутаў яе, закалыхаў і панёс на сваіх мяккіх крылах. 3 яго вынік любімы твар Раміра, белы з тонкім носам і капрызна сціснутымі вуснамі. 3-за Раміравай постаці нехта падміргваў адным вокам — другога зусім не было відаць. Вера спачатку падумала, што другое схавана ў ценю Раміравай галавы. Але ж Рамір знік, і там, дзе павінна было быць другое вока, чарнела пустата. Здань з адным вокам прадаўжала агідна падміргваць, быццам старалася ўтрымаць ля сябе Веру. I раптам дзяўчыну кальнула прыкрая здагадка: гэта яе вока, з таго малюнка, які ў развітальны вечар намаляваў Рамір...

— Спіць яшчэ, — разбудзіў Веру чыйсьці вельмі знаёмы голас. — Шкада будзіць.

Яна расплюшчыла вочы і ледзь не аслепла ад сонца. Порсткія промні жвавымі зайчыкамі скакалі па столі, па сценах і падлозе. За акном шапацела разлапістая ліпа, нібы дакарала Веру за сон у такі позні час. На дыбачках зайшла Ева.

— Старшыня прышоў, — шэптам паведаміла яна, — да вас.

Вера хацела падняцца, але Даміра ўжо стаяў у пакоі. Быў ён на дзіва чыста паголены, аж сінявой адлівалі шчокі. Гладка прычэсаныя валасы яшчэ больш падкрэслівалі няўклюдную квадратнасць яго галавы.

— Ды вы ляжыце, ляжыце, — супакоіў ён Веру, хоць той нічога іншага не заставалася рабіць. — Я моладзь люблю, а чаму — магу растлумачыць. Мне з дзесяці гадоў не шанцуе. Хто на маёй нявопытнасці не спрабаваў спекульнуць... Многія на загрывак садзіліся. I вось цяпер, калі ўбачу маладога чалавека, дык гатовы ўсё зрабіць, каб не спазнаў ён той горычы, якую ўведаў я.

Ева заціскала далонню рот, сутаргава падаўляючы ўсмешку. Вера здзіўлена паглядала на Даміру, ніяк не могучы зразумець, што прывяло старшыню да яе на кватэру. Заціснуўшы рот рукою, Ева выбегла з пакоя. Было чутно, як яна бразнула дзвярамі сянец.

— Ішоў міма, дай, думаю, зайду. У мяне клопаты аб чалавеку на першым месцы. Мяркую, што паладзім з вамі. Галоўнае, не думайце, што Даміра — чалавек благі. Я — партызан. Найпершая наша запаведзь была: выручай. Помню, трапіла Кацюша Громава да немцаў у лапы — сем чалавек на смерць ляглі, сам быў моцна паранены, а Кацюшу выручылі.

— Гэты шрам ад таго часу? — запыталася Вера, пазіраючы на лілаваты рубец, што пачынаўся над левым брывом і хаваўся за вухам у пасівелых дачасна валасах.

— Не, то раней было. Гэта мяне ў сорак першым расстрэльвалі. Данёс нейкі злодзей, што я пакінуты тут за партызана. Ноччу абкружылі хату, без суда, без асаблівага допыту — у Духаўскі роў.

Вера прыўзнялася на локці, прытрымліваючы рукой каўнерык сарочкі, запыталася:

— Як жа вы ўцалелі?

— Планета, мабыць, такая. Цюкнула куля аб чэрап, ды не насмерць. А мяне за мёртвага палічылі, ну, і скінулі ў траншэю. Ноччу ачухаўся я, выпаўз з ямы, неяк яшчэ да роднага ганка дабраўся.

— Страшна было?

Даміра памаўчаў.

— Смерці я ніколі не баяўся, а тады струхнуў. Стаю над траншэяй, а слёзы па шчоках цурком цякуць. I не сорамна мне ні на вось столькі. Толькі чую, нехта мяне за руку ўзяў. Павярнуў я галаву, а побач дзядок старэнькі стаіць. Шыпіць, як гусак: «Ты, — кажа, — кінь перад звяругамі слёзы ліць. Усё роўна літасці не дачакаешся».

— Дык вас не аднаго расстрэльвалі?

— Не, чалавек сто пяцьдзесят. На трох машынах прывезлі. Больш яўрэйскага насельніцтва. Дзеці, жанчыны. Нас чалавек дзесяць, мужчын, было, ды і тыя збітыя дашчэнту. Жанчыны і дзеці вельмі крычалі. Страшна, калі на тваіх вачах людзей забіваюць. Адлучаць чалавек дзесяць і страляюць ва ўпор. Самі п’яныя, рагочуць. А тут дзяўчынка адна ўчапілася за мяне, крычыць, перапалоханая: «Дзядзечка, схавай мяне, я баюся». А куды я яе схаваю? Тут, помню, падышоў салдат іхні. Бярэ дзяўчынку за каўнер і цягне. А на ёй сукеначка ў крапінку, як цяпер помню, новенькая. Дзяўчынка трымаецца за мяне і ўся калоціцца. Салдат раззлаваўся, як ірване... Так уся сукенка да нізу разарвалася. Ухваціў яе немец у ахапку і панёс. Вось тады я ірвануўся раптам, думаў, задушу гада... Але.. Помню толькі, як бліснуў агонь у ваччу. Пазней ужо, калі ачуняў, гэты малюнак з паўгода спакою мне не даваў. Яшчэ і цяпер часта яго ў сне бачу.

Даміра выцягнуў папяросу, разы са тры прагна зацягнуўся. Вера маўчала. На сцяне па-соннаму чэкалі ходзікі.

— Вось хто такі партызан Даміра, — абарваў старшыня напружаную цішыню. — Восем нямецкіх куль спрабавалі яго, дзве міны не здолелі забіць. А цяпер, мусіць, даканаюць мяне Пацей з Пацехіным.

Вера здзіўлена пазірала на Даміру — пераход у размове быў вельмі нечаканы.

— Першы — наш паштавік Дземідзенка. Другі — пракурор. Ну, і яшчэ некаторыя ім памагаюць. Дзякуй, хоць Сяльчонак яшчэ трохі падтрымлівае.

Вера ўспомніла пазаўчарашнюю размову з Дземідзенкам. «Рука руку мые», — сказаў ён тады. Падумала: «Старшыня не такі. Колькі ён, бедны, перажыў...» Хацелася зрабіць або хоць бы сказаць яму нешта харошае. Ды слоў не ставала, і Вера прадаўжала замілавана глядзець на яго. Потым, зусім недарэчы, сказала:

— Справаздачу я закончыла складаць

Даміра махнуў рукой. Нейкія свае думкі не давалі яму спакою. Вера пачынала адчуваць сябе нязручна: хоць бы ўстаць, але да плацця не магла дацягнуцца рукой. Прайшло шмат часу, пакуль Даміра зноў прыўзняў галаву. Устаў з крэсла, недарэчна пахістваючыся. Але пайшоў ён не да дзвярэй, а да Веры. Яе раптам апанаваў страх: пад коўдрай падабралася цела, тысячы мурашак забегалі па спіне.

— Вера Антонаўна, — у Даміры раптам ахрып голас, а жоўтыя вочы сарамліва глядзелі міма яе галавы, некуды ў кут. — Не падумайце, што я махляр які, п’яніца-прапойца. Чэснае слова партызана — аддам, але цяпер дазарэзу трэба пяцьсот рублёў.

У Веры адлегла на сэрцы, але, пачуўшы пра грошы, яна разгубілася і, увесь час паўтараючы: «Я зараз, зараз», заставалася ў пасцелі.

— Ды вы не турбуйцеся. Скажыце, дзе?

— На шафе сумачка.

Даміра дастаў сумачку, не раскрываючы, падаў Веры.

— Другі ў касу залез бы. А я не магу. Думаеце, сабе бяру? Сёння абяцала камісія прыехаць. Добрыя хлопцы — пачаставаць трэба будзе. А тут, як на тое ліха, — ні граша ў кішэні.

Дрыжачымі пальцамі Вера дастала пачак грошай. Ледзь адлічыла пяцьсот рублёў.

— Вось вам.

— Дзякую, — Даміра схапіў Верыну руку з грашыма, доўга-доўга трос яе. Кінуўшы трэсці, паклаў грошы ў кішэню. Раптам на Веру дыхнула вострым пахам гарэлкі. Тады яна ўспомніла, як смяялася Ева, і ёй зрабілася прыкра. Сказала рэзка і строга:

— Дайце апрануцца, расселіся тут...

Даміра збянтэжана заміргаў бялявымі вейкамі, вышаў. Вера ўскочыла, накінула на сябе плацце, на скорую руку прычасала валасы, касу заплятаць не стала. Калі яна вышла ў другі пакой, дык убачыла, што Даміра чакае яе. Веру ахапіла злосць. Грукнуўшы кранікам бляшанага мыцельніка, яна запыталася:

— Чаго вы стаіцё?

— Вера Антонаўна, яшчэ адна просьба.

— Што яшчэ?

— Нікому не кажыце, што я ў вас грошы пазычаў.

— Не скажу.

— Я ў вас ледзь не ўсе забраў. Калі спатрэбяцца, прыходзьце, аванс дамо.

— Думаю, што вы грошы хутка аддасцё.

Даміра зноў ухапіў яе ўжо мокрую руку, моцна паціснуў.

У Веры было агідна на душы. Грошай яна не шкадавала, ліха з імі,— шкада, што так лоўка правялі яе. Нагаварыў кучу страхаў, выклікаў жаласць і абабраў. Вера дастала з сумачкі рэшту: засталося семдзесят шэсць рублёў. Трэба абавязкова з’ездзіць у горад, прадаць што-небудзь: інакш не пражыць.

Дзверы сенцаў моцна грукнулі — на парозе стаяла высокая дзяўчына з сумкай — паштальён Ніна Шумейка.

— Вам пісьмо, — буркнула яна. Веры здалося, што Ніна на яе злуецца, адводзіць карыя вочы ўбок. — Распішыцеся.

То быў вялізны пакет, месцах у пяці заштэмпеляваны, з мноствам рознакаляровых марак. Вера распісалася. Ніна сунула кніжку ў кішэню, няласкава зірнула на Веру і, не развітаўшыся, вышла.

«Чаго яна?» — падумала Вера і адарвала край канверта. У ім ляжаў той малюнак, што накідаў тым развітальным вечарам Рамір. Відаць, перад тым, як паслаць яго, Рамір зрабіў некалькі рэзкіх штрыхоў — спрабаваў закончыць яе партрэт. Але партрэта не атрымалася. На кавалку ватмана некалькі чорных густых штрыхоў даволі характэрна перадавалі яе акруглы авал твару з маленькім вухам, гладка зачэсаныя валасы з завіточкамі ля віскоў.

Вера зазірнула ў канверт, але там больш нічога не было. Чаму Рамір нічога не напісаў? Засоўваючы малюнак у канверт, Вера ўгледзела на ім некалькі слоў, напісаных не па-наску: «Аrs longa, vita brevis est».

Чужыя незразумелыя словы кальнулі вельмі балюча. Потым ёй прышло ў галаву, што Рамір знарок напісаў па-латыні, спецыяльна для яе. Ён жа ведаў, што яна вучыла латынь. А яна, апрача слова «vitа», нічога не магла разабраць.

Увайшла Ева, радасная, усхваляваная. Угледзеўшы ў руках Веры малюнак, падбегла, успляснула рукамі.

— Вы! Як добра! Хто гэта маляваў?

— Адзін мой добры прыяцель.

— Ой, як добра!.. Толькі чаму вы з адным вокам тут?

Вера паспешліва схавала партрэт.

— Не паспеў дамаляваць, а па памяці, відаць, не схацеў канчаць.

— Ён прыгожы?

— Не ведаю. Мабыць так.

— Прыгожы. Вы таксама прыгожыя вельмі.

Вера чамусьці засаромелася, пачырванела.

— I я пісьмо атрымала. Вось глядзіце, як піша,— Ева падала невялікі лісток, спісаны буйным, размашыстым почыркам.

Чужы ліст чытаць было не вельмі прыемна, і Вера толькі прабегла яго вачьша. Уразіла яе адна фраза. «Дайшлі чуткі, што ты там падкручваеш, дык глядзі, Еўка, што разыдземся ў розныя бакі».

— Ён што, муж твой? — здзівілася Вера.

— Хто, Макар? Не, гэта Матроны Башукевіч сын, — і таксама пачырванела. — А вам што напісалі? Мусіць, гарадскія вельмі складна пішуць.

— А мне нічога не напісалі, — усміхнулася Вера, і каб Ева не падумала, што яна не хоча паказаць ёй ліст, падала канверт. — Ён выдумшчык вялікі. Вось толькі і ўсяго, што напісаў.

Ева, расчараваная, чмыхнула носам. А Вера падумала, што Рамір яе вельмі любіць і што яна яго таксама.

У пакой зайшла Ліпанава, сказала:

— Вось яны дзе, абедзве адразу.

V

Камсамольскім работнікам Тамара Ліпанава стала выпадкова: забалаціравалі на канферэнцыі адразу двух сакратароў. Бралася дзяўчына за руль з боязню, неахвотна, нават не ўтрымала слязу, калі адразу ж пасля пленума паклікаў яе да сябе сакратар райкома Сяльчонак.

— Э-э-э, зусім раскісла дзяўчына. Ты чаго? — запытаўся ён, сядаючы побач.

— Боязна і школы шкада.

— А ты не бойся. Не багі гаршкі лепяць. Ды і я тут побач — дапамагу. Хіба не спадзяешся?

Тамара ўсміхнулася.

— Чаму...

— Тады добра. А школы, кажаш, шкада?

Ліпанава кіўнула галавой.

— Прычына важкая, а толькі цяпер я яшчэ больш упэўнены, што выбар мы зрабілі правільны. Колькі ў цябе вучняў было?

— У тым класе, што я кіравала, трыццаць чатыры, а наогул многа.

— Трыста?

— Не, меней.

— А тут у цябе каля тысячы душ адных камсамольцаў. I ўсе яны ад цябе чакаюць і парады, і слова разумнага. Сілы ў цябе свежыя, маладыя — не шкадуй іх. Яны, як той чырвонец неразменны — плаціш, а ён усё цэлы. Вас у інстытуце вучылі ў людскіх душах разбірацца?

— Псіхалогію вывучалі.

— Па кніжцы, вядома?

— Так...

— А тут яе без кніг давядзецца вывучаць...

Тамара памаўчала, потым дадала:

— А вы мяне ў наступным годзе ў школу адпусціце?

Сяльчонак, закінуўшы галаву, так што каўнер моцна ўрэзаўся яму ў шыю, зарагатаў:

— Зразумелі мы з табой адзін другога... — і раптам абарваўшы смех, нахмурыў кароткія рыжаватыя бровы. — Толькі вось што, таварыш Ліпанава, запомні адно: ты член партыі, сёння цябе паставілі працаваць туды, дзе сталь гартуецца, і мы не можам дазволіць табе сваім нежаданнем псаваць гэтую сталь.

— Я буду старацца.

— Добра, веру. Ну, а захочаш у школу, потым пашлем. Прыдзі толькі — скажы.

Так Тамара Ліпанава стала ў вялізную шарэнгу неспакойных людзей. Вірлівая маладосць і чыстае сумленне не давалі ёй заседжвацца на адным месцы. Адчуванне сваёй слабінкі, — Тамара разумела, што камсамольскую работу яна ведае яшчэ куды горш за тэхнічнага сакратара Валю Старыковіч,— выратавала яе ад зазнайства. А прывітая інстытутам патрэбнасць аддаваць веды прымушала выступаць, падказваць, вучыць. У сцюжу і спёку, у імжысты восеньскі дождж і студзеньскую завіруху прабіралася Тамара ў далёкія лясныя вёскі, рабіла даклады. Чытала лекцыі, спрачалася, даказвала, слухала прыпраўленыя салёнымі слязамі крыўды дзяўчат на няверных хлопцаў, гуляла на вяселлях і вельмі часта раней за родную маці паспявала прысці на радзіны. Не ўсё абыходзілася гладка. Часам здаралася так, што самі апускаліся рукі. Добра, што распачлівыя думкі найчасцей за ўсё прыходзілі ноччу і сон адганяў іх. Раніцай набягалі клопаты, дзесяткі недаробленых і сотні новых спраў. Ім не было канца, гэтым вялікім і маленькім справам. Не хапала дня і ночы, нават года, каб справіцца з імі. I якраз у самы разгар камсамольскага прыпару, калі прываліла асабліва многа цікавых спраў, непрыкметна падкраліся справаздачы і выбары ў камсамоле. Аднаго разу на вузкім калідоры райкома яе затрымаў Сяльчонак.

— Ледзь не забыў, — стукнуў ён далонямі па кішэнях форменнага фрэнча. — Гэта ж ты летась, памятаю, прасілася ў школу. У Клюкаўцы месца ёсць. Толькі хутчэй, спяшайся.

Ліпанава разгублена пазірала на сакратара. Яна ўжо зусім забылася пра колішнюю просьбу. Было сорамна і крыўдна, чырвань залівала шчокі. Днямі меўся адбыцца раённы агляд самадзейнасці. За год яна стварыла чатыры хоры і шэсць гурткоў. Як жа яны выступяць без яе? У Бачэйкаве яшчэ няма касцюмаў, і яна ўзялася дастаць іх. Войтаўцы прасілі акампаніятара. Ды і з прэміямі яшчэ невядома як будзе. Іх трэба вырваць у старшыні выканкома. Хоць было вельмі сорамна, папрасіла:

— Пасля агляду, Сяргей Паўлавіч.

Сяльчонак усміхаўся, але Ліпанава гэтага не бачыла. Яна глядзела ў падлогу.

— А злёт маладых ільнаводаў мы ўжо без цябе правядзём...— Ліпанава адчула ў словах сакратара жартаўлівыя ноткі, узняла галаву, спадзеючыся сустрэцца з прывычнай усмешкай Сяльчонка, але ўбачыла строгую навісь брывей, прыплёснутыя вейкі, за якімі і хаваўся смяшлівы аганёк. Яна сумелася не на жарт. Злёт жа быў яе ідэяй. На мінулым пленуме яе нават зацвердзілі дакладчыкам. Яна пабывала ва ўсіх звеннях, ведала работу кожнага з іх. У яе накапілася многа цікавых думак, як лепш арганізаваць работу ў наступным годзе. Нарэшце, яна хацела ўручыць прэміі сама. З’ездзіла нават у абласны горад, набыла радыёпрыёмнік, ручную швейную машыну і стрэльбу. Быў у раёне славуты звеннявы-ільнавод Коля Краўчук — яму і купляла Тамара стрэльбу. А калі выберуць новага сакратара? Каму ён уручыць гэтую стрэльбу? Яшчэ раз апусціўшы вочы долу, яна сказала зусім ціха:

— Пасля злёту, Сяргей Паўлавіч, раней ніяк нельга.

Сяльчонак больш не мог стрымаць усмешку. Ён абхваціў Тамару за плечы, весела выгукнуў:

— Прапашчыя мы з табой людзі, Тамара!..— ён скупа ўсміхнуўся.— Значыць, ніяк нельга вырвацца? То адно, то другое. Гэта вельмі добра. Відаць, за душу ўзяла цябе камсамольская работа. Камсамольцы цябе і не думаюць адпускаць, а мы — тым болей. Так і быць табе, таварыш Ліпанава, да сівых валасоў партыйным работнікам.

Тамара і сама ўжо лічыла, што на ўсім свеце цікавейшай работы за камсамольскую — няма.

Час бег незаўважна. Не паспееш азірнуцца — праляцеў год, другі, трэці... У абкоме пагаварвалі ўжо аб замене, Ліпанава і сама ведала, што хутка прыдзецца здаць справы другому, але не магла: наперадзе намячаліся цікавыя справы.

Наступалі новыя часы. Подых свежага і велічнага далятаў і сюды, на далёкае Падзвінне. Пакуль яшчэ спакваля пачыналася перабудова сельскай гаспадаркі. Але ўжо ў першых кроках адчуваўся рашучы паварот да калгасных спраў. Чытаючы пастанову ЦК аб пасылцы моладзі на жывёлагадоўчыя фермы, Тамара зразумела, што цяпер будзе асаблівая ўвага звернута на грамадскую жывёлагадоўлю.

Ліпанава ведала: прамая дарога не заўсёды бывае карацейшай. Можна, вядома, паслаць камсамольцаў на фермы. Хто з тых, каго за апошнія чатыры гады прымалі ў камсамол, не адгукнецца на камсамольскі заклік! У гэтым Тамара была ўпэўнена цвёрда. Але гэтага мала. Трэба, каб моладзь як мага хутчэй дамагалася поспехаў. I тут усё залежыць не толькі ад камсамольцаў. Ускалыхнуць масы, накіраваць іх сілы — вось што патрэбна цяпер.

У такіх выпадках яна любіла параіцца з людзьмі. Наведаўшы некалькі калгасаў, дзе яна гутарыла з моладдзю, Ліпанава паявілася ў «Маякў».

— Ну, як жывеце-можаце?— запыталася яна пасля таго, як прывіталася з Евай і Верай.

— Дзякуем,— адказала Вера.

Ева ніяк не магла патушыць усмешку. Яна шчыра радавалася, што атрымала пісьмо ад Макара Башукевіча.

— Пакрысе жывем.

— Добра пакрысе, калі твар так і ззяе. Ці не ад Башукевіча пісьмо атрымала?

— Канешне. Ой, Тамара Аляксандраўна, ён жа прыязджае хутка.

— Можа камсамольскую зробім? — Тамара прызвычаеным рухам адкінула надакучлівую пасмачку за левае вуха.

— Другіх замуж аддаеце, а калі ўжо самі пойдзеце?

— Ды ўсё з-за вас. Вельмі хутка расцеце.

Вера ўпершыню дазналася, што Ліпанава яшчэ не замужняя, і з нейкай непрыязнасцю падумала: «Не маладая ўжо».

Ліпанава тым часам задумліва глядзела на двор. Там, нахохленая, дыбала квактуха з цэлым вывадкам пушыстых куранят. Знайшоўшы сякі-такі спажытак у смецці, яна клікала іх да сябе, і тыя беглі, смешна перабіраючы ножкамі. Нешта невыразна журботнае навяваў гэты малюнак. У грудзях расла туга па нечым недасягальна далёкім і вельмі дарагім. I раптам зусім практычная думка вылузнулася з закуткаў памяці:

— Колькі куранят ваша арганізацыя здала на калгасную ферму?

— Даміра не хоча прымаць.

— А выгадавана колькі?

— Каля паўтысячы.

— Прыме. Я з ім пагутару. Склікай, калі ласка, камітэт. Справа ёсць.

«Якая я, аднак,— падумала чамусьці цяпер Ліпанава.— Няўжо і праўда буду ўсё жыццё на чужых вяселлях гуляць?»

Зноў зрабілася тужліва.

Вера хацела ісці, але Ліпанава затрымала яе.

— Ці добра ўладзіліся? — запыталася яна.

— Нішто.

Думаючы пра тыя вялікія і малыя справы, што яна павінна вырашыць у калгасе, Ліпанава механічна задавала пытанне за пытаннем.

— Колькі ў вас даярак?

— Не ведаю. На туташняй ферме, здаецца, адзінаццаць.

— А якія сярэднесутачныя надоі?

— Не цікавілася.

— Даярак на работу падвозяць?

— Мусіць, не.

— Малако на месцы пераганяюць?

Гэты допыт пачынаў злаваць Веру. Чаго яна прывязалася да яе? Хіба можа чалавек за няпоўны тыдзень ведаць столькі дробязей? Сыпле, як пракурор на судзе. Хоча даказаць, што яна ўсё ведае. Тая непрыязнасць, што паявілася яшчэ пры першай сустрэчы, раптам пачала набываць акрэсленыя формы. «Чыноўны прыдзіра»,— ледзь не ўслых сказала яна... На апошняе пытанне Ліпанавай Вера так і не адказала.

Ліпанава прайшла па пакоі, спынілася перад люстэркам, прыгладзіла рукой непаслухмяныя валасы. Потым асцярожна падмалявала вусны. Вера падумала: «Для камсамольскага работніка гэта, мабыць, занадта».

Ліпанава раптам здзівіла Веру новым пытаннем.

— Вы — любілі?

Спачатку Вера хацела адказаць груба: гэта, маўляў, да справы не адносіцца, але Ліпанава глядзела на яе зусім шчыра. Адказала, нібы гэта пытанне датычылася работы:

— Даводзілася.

— Чалавек, калі кахае, робіцца прыгажэйшым і дабрэйшым. Праўда?

Яна паспрабавала ўсміхнуцца нейкай няўлоўнай усмешкай. Вера ўбачыла яе зубы — белыя, велікаватыя, з адной залатой каронкай справа. Каронка выклікала ў Веры новую хвалю непрыязні. Захацелася чым-небудзь папікнуць сакратара.

— У вашы гады гэта трэба і самой ведаць. Думаю, вам ужо каля трыццаці.

— Угадалі, — Вера думала, яна раззлуецца, але Ліпанава адказала проста і шчыра.

«Беспачуццёвая»,— падумала Вера.

Увайшла Ева.

— Пойдзем у клуб, Тамара Аляксандраўна. Ці, можа, чаго перакусіце?

— Пасля. Нядаўна снедала. Вы, таварыш Алексіч, таксама з намі пойдзеце.

Па дарозе Ева забегла за Лёнькам Зайчыкам. Ён падышоў, няўклюдна махаючы рукамі, прывітаўся. Лёнька быў руды, вяснушчаты, з тонкім доўгім носам. Паўнаватыя губы яго па-дзіцячаму адтапырваліся, і, мабыць, ад таго было ў Лёнькавым твары нешта прастадушнае. 3 першых слоў Вера зразумела, што Ліпанава добра ведае Лёньку, на якога яна, Вера, і не звярнула ўвагі, калі заходзіла ў канцылярыю. Сядзеў Лёнька ля акна за вялізным сталом. На стале, як заўсёды, ляжалі стусы папер, лічыльнікі, стаяла вялізная бляшанка з клеем і гаршчочак з пальмай. Каб не гэтая пальма, дык бадай што Вера і не прыкмеціла б Лёньку сярод канторскіх работнікаў. А так, угледзеўшы пальму, яна заўважыла і яго. Праўда, спачатку ёй кінуліся ў вочы толькі вогненна-рыжыя валасы і тонкі доўгі нос, а потым ужо і сам гаспадар, вельмі худы і невысокі, каб яго можна было заўважыць адразу.

— Добры дзень, Лёня, — прывіталася з ім Ліпанава. — Можа новую музыку склаў?

Лёнька ўспыхнуў, вяснушкі ярчэй выступілі на твары.

— Нічога асаблівага.

— Не слухайце, Тамара Аляксандраўна,— умяшалася ў размову Ева.— Нават вельмі прыгожую музыку, папуры называецца.

— Праўда, Лёня?— запыталася Ліпанава.

— Так, глупства адно.

— Сыграеш?

— Нічога асаблівага, чужое ўсё.

Вера не зусім прыхільна падумала: «Таксама кампазітар... Дзівак...» Ёй раптам успомніліся словы Раміра: «Мастацтва — здабытак людзей прыгожых: няхай прыгожых не целам, дык душой».

Тым часам да іх далучыўся яшчэ адзін член камітэта — Наташа Кароткая — настаўніца Закружскай школы, нізенькая з кірпатым носікам і ямачкамі на шчоках. Яна не падышла, а падбегла, дробна тупаючы кароткімі ножкамі, абнялася з Ліпанавай, і яны пры ўсіх тройчы пацалаваліся. Нейкі час так і ішлі, абняўшыся, пазіраючы адна на другую шчаслівымі вачыма.

«Ах, якая ідылія! Няўжо і я стану такой...»— іранічна падумала Вера. Свавольны ганарок нашэптваў ёй, што яна намнога лепшая за іншых, і таму не трэба звяртаць увагі на многае...

У клубе было халаднавата. Зайшлі на сцэну. Там стаяў вузкі доўгі стол, накрыты чырвоным палатном. На стале — графін і шклянка. Ліпанава пасароміла Еву за леташнія выцвілыя плакаты, а калі ўсе селі вакол стала, дастала з кішэні невялікую запісную кніжку.

— Нам, таварышы, належыць вырашыць вельмі важную задачу, — яна абвяла ўсіх вачыма. Твары членаў камітэта былі засяроджаныя, уважлівыя, толькі Алексіч, відаць, думала пра нешта сваё.— Але пачну я здалёк. Ваша арганізацыя лічыцца ў нас сярэдняй, нават ніжэй, чым сярэдняй. Безумоўна, большасць камсамольцаў людзі актыўныя, добрыя. Аднак жа ёсць і такія, што нават узносаў не плацяць.

— Люба Капіч ужо колькі месяцаў як не плаціла,— пацвердзіў Лёнька.

— Як вышла замуж, дык пра ўсё забылася. Адна назва толькі, што камсамолка.

— Вось бачыце? Як жа з такімі працаваць?

— Такіх гнаць трэба з камсамола,— не стрымалася Вера.

На яе паглядзелі са здзіўленнем, нібы яна сказала штосьці недарэчнае. Ліпанава сказала:

— Гнаць прасцей простага. У вашым жа калгасе і так арганізацыя невялікая. Чаму вы так дрэнна расцеце?

— Шэсць чалавек падрыхтавана.— Ева сказала гэта з адценнем усвядомленай невінаватасці.

— Некалі,— разважліва пачаў Лёнька Зайчык,— камсамольцы любыя даручэнні выконвалі, бо агульны парыў быў.

— Чаму ж ён цяпер прапаў?

Замест Лёнькі Ліпанавай адказала Ева:

— Бо дысцыпліны няма.

— Выходзіць,— Ліпанава паглядзела на Веру,— Алексіч мае рацыю: трэба ў камсамоле пакінуць толькі актыўных, астатніх — за борт.

«Вось ужо і перакруціла мае словы»,— пакрыўдзілася Вера, але прамаўчала.

— Я думаю,— зноў пачаў Лёнька,— патрэбна такая справа, каб усе загарэліся ёю.

— Сказаў,— Ева безнадзейна махнула рукой.— Гэта толькі так гаворыцца: кожнаму даручэнне па яго здольнасцях. А ці лёгка гэта зрабіць? Па-мойму, так: кожная работа на карысць народа, таму яна пачэсная і павінна выконвацца бездакорна.

— Чаму ж у вас тады на ферме няма ніводнага камсамольца? — запыталася Ліпанава.

— Не надта хочуць ісці туды.

— Калі б паслалі — дык пайшлі б,—перапыніла Ева Наташу. — Не займаліся мы гэтым, Тамара Аляксандраўна.

— А калі вось цяпер, неадкладна трэба было б падымаць жывёлагадоўлю, хто з камсамольцаў пайшоў бы на фермы?

— Ніна Шумейка, Ліда Раковіч,— па пальцах пачала пералічваць Ева.

— Так, так,— барабаніла пальцамі па графіне Ліпанава.

— Я пайшоў бы, калі гэта патрэбна,— адгукнуўся Лёнька Зайчык.

У Ліпанавай прасвятлеў твар.

— Гэта нават вельмі добра,— Ліпанава страсянула галавой, адкідаючы з ілба надакучлівыя валасы.— Толькі скажы мне, Леанід, шчыра: з ахвотай пайшоў бы ты, ці таму, што трэба?

Лёнька, разгублены нечаканым пытаннем, заікнуўся:

— Я, як г-э-э-та-а?..

— А ты не імкніся дагадзіць мне.

Лёнька, пачырванеўшы да вушэй, прызнаўся:

— Вядома, калі трэба.

— Вось бачыш...

«Што яна, следчы які,— абуралася Вера,— лезе ў душу, як шашаль у дрэва».

Лёнька, памаўчаўшы, загаварыў, паволі, думаючы над кожным словам:

— Тамара Аляксандраўна, не крыўдуйце, але я скажу шчыра. Акрамя неабходнасці, патрэбна яшчэ, каб справа цягнула да сябе, каб яна захапляла сваёй узвышанасцю.

Ева пырснула смехам, як і тады, раніцай, калі паявіўся ў іх Даміра.

Лёнька не звярнуў на гэта ніякай увагі, прадаўжаў:

— Чалавеку можна сотню разоў паўтараць, што ачыстка памыйніц не толькі неабходная, але і важная, нават удзячная работа. Яна пазбаўляе смуроду, хвароб...

— Дык што ты хочаш сказаць?..— не стрымалася Ева. Яна не любіла гэтых Лёнькавых занадта разумных размоў.

— А тое, што ты, нягледзячы на ўсё гэта, не пойдзеш у асенабоз...

— Фу, параўнаў!.. Калі скажуць, пайду.

— Вось-вось, а ты добраахвотна ідзі. Не хочаш? А чаму? Бо работа павінна задаволенасць прыносіць. Яна мусіць быць такой, каб кожны ёй захапляўся.

Вера, якая спачатку не вельмі прыслухоўвалася да спрэчкі, раптам улавіла знаёмыя ноткі. Гэта было тое самае, што не раз чула яна ад Раміра, і ў той жа час нешта новае.

— Ты хочаш сказаць, Лёня, каб работа стварала чалавеку славу, ці не так?— запыталася Наташа, стараючыся падказаць Зайчыку сваю думку. Яна думала, што хлопец заблытаўся ў сваіх філасофскіх практыкаваннях. Але ён і не думаў адступаць.

— Прычым тут слава?.. Гэтая бліскучая цацка можа цешыць аднаго. Мне здаецца, важна, каб справа выглядала вялікай, грандыёзнай.

— Заблытаўся ты, Лёня! — усміхнулася Наташа.

— Чаму заблытаўся? Рымскі вадаправод і цяпер прыводзіць народы ў захапленне. А якая каму справа, хто яго рабіў — Іваноў ці Пятроў?— Тут Ліпанава ўсміхнулася: рускія прозвішчы з незвычайнай лёгкасцю былі перанесены ў Рым.— Народ зрабіў, і гэтым усё сказана...

Ева маўчала, яна заўсёды пазбягала вучоных спрэчак. Вера Алексіч раптам забылася, дзе яна знаходзіцца, здавалася, быццам перанеслася гады на тры назад у студэнцкі інтэрнат. Наташа прагнула паспрачацца з Лёнькам — яна некалі захаплялася гэтымі праблемамі, і ў яе былі свае меркаванні. Ліпанава нешта абдумвала. Яна ж першай, як толькі Лёнька змоўк, сказала:

— Леанід выказаў цікавыя думкі. Хоць ён, мне здаецца, і памыляецца. Хіба работа ў жывёлагадоўлі не пачэсная? Пачэсная і цікавая. Трэба толькі з усёй сур’ёзнасцю ўзяцца за яе. Іменна нам, камсамольцам. Першая задача, якую перад намі ставіць партыя — арганізаваць масавы паход на фермы, узяць іх у свае рукі. Задача нібы простая, калі выканаць яе фармальна. Кінем кліч, паднаціснем — людзі пойдуць. I вось тут я згодна з Леанідам: трэба нешта такое, каб захапіла моладзь, натхніла яе. Калі весела будзе працаваць, дык і работа спарней пойдзе. Трэба паход на фермы звязаць з нейкай другой задачай. Тады поспех будзе забяспечаны.

— Зробім, Тамара Аляксандраўна,— горача запэўніла Ева Пляскач.

— Што зробім?

— Усё, што ні загадаеце.

Вера скрывіла вусны: якая паслужлівасць!.. Урпомніліся словы Раміра: «Дагаджаць, жыць! Як гэта проста!» Чаму ж ёй тады спадабаліся размовы Зайчыка? Ён жа таксама ўпэўнены, што выканае ўсё, што яму загадаюць.

Зноў загаварыў Зайчык.

— Каб работу на фермах ды звязаць з нейкімі пошукамі, новымі праблемамі. Вось у нас паплавы недагледжаныя, кармоў не хапае, жывёла не пародзістая. Толькі як гэта ўсё спалучыць — не ведаю...

— Сказаў, хоць бы на фермы моладзь паслаць!... — запярэчыла Ева.

— Ваш калгас сярэдні,— пачала гаварыць Ліпанава,— і калі тут зрушым жывёлагадоўлю з месца, дык, напэўна, і другія нас падтрымаюць. Мы вельмі цікава сёння пагаварылі. Думкі ў вас добрыя, карысныя. Пра іх я раскажу ў раёне, абмяркуем справу ў райкоме, і тады пачнем. А вы за гэты час не сядзіце, склаўшы рукі, рыхтуйцеся. Вам, таварыш Алексіч, раю лепей пазнаёміцца з фермамі, з людзьмі, што там працуюць. Усіх даярак, свінарак замяняць мы не будзем. Табе, Леанід, даручаю распрацаваць умовы спаборніцтва. Ты, Наташа, падумаеш над тым, як лепш арганізаваць адпачынак жывёлаводаў. Ну, а Ева будзе да сходу рыхтавацца, потым правядзем яго, накіруем людзей на фермы, разгорнем барацьбу за ўздым жывёлагадоўлі. Ну, сказана — зроблена.

VI

Назаўтра Вера рашыла пабываць на кашары. Хацела ісці туды разам з Аксінняй Адамаўнай. Усю ноч яна прахоплівалася, баялася, каб гаспадыня не прачнулася раней за яе. Але перад самым світаннем заснула так моцна, што не пачула, калі Аксіння Адамаўна паднялася і пайшла на кашару.

Хуценька памыўшыся, Вера вышла на яшчэ сонную вуліцу. Дзень абяцаў быць пагодным, як і ўсе гэтыя дні. Заходні небасхіл атулялі густыя наміткі ліпеньскай смугі. Празрыстае, сіняе неба над галавой здавалася высокім. На ўсходзе яно было ружовае, а там, дзе мелася ўзысці сонца, — залаціста-чырвонае.

Дзе размяшчаецца летні лагер, ці кашара, Вера дакладна не ведала. Чула, што недзе там, за рэчкай. Пайшла спорным крокам па пыльнай вясковай вуліцы.

За вёскай Вера ўбачыла надта фацэтную чалавечую постаць, затуленую ў шырокі жоўтага колеру балахон. 3-пад балахона відаць былі вялізныя боты, падвязаныя вузлаватымі вяроўчынамі. Постаць упрыгожвала высокая шапка. На шыі чырванеў шалік. Цераз плячо вісела торба з мноствам рознакаляровых зашывак, якія зблізку аказаліся кішэнькамі для паклажы. Вера, можа, і не дагнала б таго чалавека, каб выпадкова ў яго не развязалася вяроўчына на боце. Ён сеў на край старой канавы, пачаў старанна закручваць вяроўку. Падымаючыся, угледзеў Веру і пачакаў яе.

Як толькі Вера параўнялася з ім, ён сцягнуў з галавы стаўбунаватую шапку, прывітаўся. Словы ён расцягваў, робячы націск на кожным складзе. Мабыць ад таго Веры здалося, што чалавек вельмі нават добра абыходзіцца ўсяго трыма галоснымі, сярод якіх асабліва вылучаецца «ы».

— Дзынь дыбры, тывырыш зытыхнык!

Вера здзівілася, адкуль яе ведае гэты малады дзівакаваты чалавек.

— Добры дзень.

Яна прыглядалася да незнаёмага. Быў ён русы, з тонкімі абрысамі твару і нейкімі бясколернымі палахлівымі вачыма. Чалавек прыладзіўся ісці поруч, грукаў цяжкімі ботамі па ўтаптанай дарозе. Маўчалі. Такое суседства чамусьці палохала Веру. Яна стрымлівала сябе: чаго баюся? Але страх не пакідаў...

— На кышыру ды ныс?— запытаўся раптам чалавек.

Вера паглядзела на яго, моўчкі кіўнула галавой. Падумала, што гэта нехта з пастухоў, і на сэрцы адлегла.

— А вы дамоў прыходзілі?

— Прыязджаў за падмацаваннем эканамічнай магутнасці. Чалавеку мала свежага паветра і крынічнай вады — найвялікшых дароў царыцы прыроды.

— За прадуктамі?.. — здагадалася Алексіч.

— За дарамі прыроды, — паправіў яе пастух. — Шчодрасцю небывалай надзяляе яна чалавека, увасабленне найвышэйшай гармоніі ўсяго існага ў свеце. Думаеце, самай зразумелай і блізкай сімфоніяй для чалавека з’яўляецца не музыкальная, якая цешыць душу, а кулінарная, што цешыць жывот?

— Не, я так не думаю,— паспешліва адказала Вера. Ёй здалося, быццам чалавек сказаў апошнія словы са злосцю. Яна здагадалася, што чалавек гэты — прыдуркаваты пастух Бэдзя, пра якога аднойчы гаварыла ёй Ева.

— Многія так думаюць,— заўважыў Бэдзя.— I горка памыляюцца. Жывёла болей з’есць, а прыгажосць навакольнага свету не разумее.

Вера паглядала на пастуха ўпотай: было крыху жудасна, баялася, што выбрыкне ён якую-небудзь шаляніну, і паспрабуй тады паскардзіся... Стараючыся дагадзіць яму, сказала з паблажлівай лагоднасцю:

— А вы філосаф...

Бэдзя не здзівіўся.

— Усякі чалавек — філосаф,— важна праказаў ён.— Толькі вось галава, нібы той спрацаваны матор на аўтамабілі. Пасланцу вялікай Германіі цесна было са мной пад часовым дахам — спрабаваў пад вечны адправіць. Кляймо вось прыклаў,— ён прыўзняў стаўбунаватую шапку, і Вера ўбачыла, што там, дзе пачынаюць расці валасы, прытулілася сінявата-белая западзіна. Скурка на ёй то ўздымалася, то западала,

У другі раз за гэтыя дні сустракалася Алексіч з жудаснымі напамінкамі аб мінуўшай вайне. Цяпер бэдзевы сентэнцыі не здаліся ёй ужо такімі смешнымі і бязглуздымі.

— Завошта яны вас?

— Чалавеку, ператворанаму ў звера, недаступна прыгажосць стваральная. Кветка расце на полі, каб цешыць чалавека, а карова гам яе — і з'ела... Галаве харч патрэбны — мысля. Няма яе — жывот думае. У жываце ад голаду — буркатня, у галаве — звон. Ад таго звону ў ваччу цямнее, ноч апускаецца. А ўначы звярам раскоша.

Нейкі час яны ішлі моўчкі. Бэдзя грукаў вялізнымі ботамі за двух. Час-ад-часу ён варушыў патрэсканымі вуснамі — думаў.

У Верынай галаве раіліся думкі, разварушаныя размовай з Бэдзям. Вайна неяк абмінула іх вёску. За чатыры гады ў ёй не згарэла ніводнай хаты, на яе вуліцы не ўпала ніводнага снарада, з яе жыхароў ніхто не быў забіты ля сваёй хаты, ніводзін чалавек не служыў у паліцыі, але мала іх было і ў партызанах. Хто выпадкова ці не выпадкова застаўся дома — адпусцілі бароды, і на малы Верын розум здаваліся надта старымі дзядамі. Жылі ціха. Не пелі песень, не гаварылі аб палітыцы, нават не смяяліся. Плакалі ўпотай, бо тады і гэта было палітыкай. Стараста, высокі белабароды дзед Баўціль, кожны дзень абходзіў хаты, суцяшаў, раіў: «Пацерпім, брація і сёстры ў Хрысце. Нараканне людское падобна шуму марскому. Яно даходзіць не толькі да бога, але і да ворагаў яго. Памаўчым і памолімся, не весялосцю супакоім душу сваю, а доўгім цярпеннем і надзеяй на лепшае».

Аднаго разу Вера чула, як дзед Баўціль, прасціраючы худую, жылістую руку з двума выцягнутымі пальцамі, крычаў на Ганначку Багданаву:

— Для каго надзела плацце гэтае? Сатану заманьваеш, паказваючы сцежку яму праз кола вогненнае. Прыдзе сюды спакусіцель роду людскога, і пеплам стане зямля гэтая і жывое на ёй.

Сагнутымі пальцамі дзед ірвануў плацце, і яно, затрашчаўшы па швах, парвалася. Ганначка войкнула і пабегла. Вера абуралася па-дзіцячаму шчыра, але моўчкі; толькі злосна зыркала сінімі вачанятамі.

Не ўсе і вяскоўцы былі на баку дзеда. Употай гаварылі, што ён нямецкі паслугач, але пабойваліся. Затое старыя дзяды і бабулі, ды тыя, хто ўцёк з фронту, былі на баку дзеда Баўціля.

— Справядлівы чалавек — справядліва і робіць.

— Пусціў бы сюды гарадскіх мяняць — закурэла б вёска дымам.

— Не ў трантах шчасце, абы жывот быў набіты.

— Галава цэлая хай застанецца.

— Людзі гінуць, а вы пра жывот...

— Такія і гінуць... Шыбкія надта. Кожны пра сябе дбае.

У гадзіну ліхіх выпрабаванняў нават самая недарэчная бязглуздзіца, якая давала хоць бы кволую надзею на выратаванне, глыбока ўразаецца ў чалавечую душу.

Па шчаслівай выпадковасці вёска, дзе жыла Вера, уцалела, і многія ўгледзелі ў гэтым мудрасць дзеда Баўціля, велічнасць і непахіснасць яго «вучэння». Дзедавы павучэнні непрыкметна ліплі да людзей, раз’ядалі іх душу, як іржа жалеза. «Абы была цэлай галава. Гінуць такія... шыбкія надта».

Пройдзе шмат часу, і Вера Алексіч задумаецца над тым, што цяпер лёгкім успамінам праплыло ў галаве. Тады яна запытае ў сябе: а ці не ад дзедавых павучэнняў пачаліся ўсе яе бядоты. I калі яна задумаецца, дык убачыць Раміра, самага любімага ёю чалавека, гэткім жа агідным, як і дзед Баўціль, і тады размовы мастака Раміра і евангеліста дзеда Баўціля аб шчасці і жыцці здадуцца вельмі блізкімі.

А пакуль думкі яе плылі ў другім кірунку. Раптам яна яскрава ўбачыла сябе ў сваёй хаце. Яна сядзіць на акне. У небе цяжка, нібы надрываючыся, гудзе самалёт. Над гарадком плывуць клубы чорна-бурага дыму. Душна і цяжка, як перад навальніцай. Чамусьці хочацца плакаць, але рыданні толькі сціскаюць грудзі, не вырываючыся з іх. Маці няма. Вера глядзіць на дарогу, якая паяўляецца з-за сасновага бору, выкручваецца між хмызнякоў і прысад, то хаваецца ў раўчуках і далінах, то ўзбіраецца на ўзгоркі, каб зноў спаўзці да якой-небудзь рачулкі, акунуцца ў яе мелкія воды.

Вера чакае нечага жудаснага, і яно вось-вось павінна паявіцца на гэтай жаўтаватай дарозе. I сапраўды, неяк незаўважна з-за лесу выкатваецца чорны хвастаты ком. Ён коціцца марудна, мяняючы сваю форму — з круглага робіцца сплюснутым, доўгім, як падцёк чорнай фарбы. Вера здагадваецца, што гэта калона нямецкіх машын. Як скамянелая, дзяўчынка нейкі час сядзіць на падаконніку, потым саскоквае з яго, хаваецца за печкай. Час цягнецца надакучліва доўга. I калі Вера ўжо было падумала, што ліхая навала мінула іх, нешта завурчэла, залязгала, потым сціхла і тады да дзяўчынкі данеслася музыка, быццам хто іграў на жалейцы. Дзіцячая дапытлівасць перамагла страх. Вера выскачыла на вуліцу і спынілася ад здзіўлення: уся дарога была забіта матацыкламі, танкамі і невялікімі, падобнымі на дамавіну, машынамі. Загарэлыя салдаты, голыя па пояс, хадзілі між машын, смяяліся і гучна размаўлялі на чужой, незразумелай мове. Белы высокі салдат сядзеў на гусеніцы танка і, прыклаўшы да вуснаў блішчастую пласцінку, дзьмуў у яе. Афіцэры разглядалі карту. За канавай стаялі жанчыны, баязліва паглядалі на чужынцаў.

У гэты час па агародах у вёску прабіралася жанчына, амаль распранутая, у какетліва павязанай касынцы. Яна ішла, размахваючы рукамі, крычала нейкую песню. Салдаты ўбачылі яе і зарагаталі. Афіцэры выцягнулі фотаапараты, пачалі здымаць яе. А яна снявала і махала рукамі. Моцны рогат спыніў яе. Яна перастала пець. Нехта з салдат свіснуў. Тады жанчына павярнулася да іх спіной, зрабіла лепрыстойны жэст.

Афіцэр марудна выцягваў з-за халявы пісталет.

— Пан, пан, то вар’ятка, хворая, з вар’яцкага дому, — стары Яўтух, каб пераканаць немцаў, пакруціў ля скроні пальцам.

Дзед Баўціль, пагладжваючы бараду, мармытаў: «I прыдзе вайна, голад і смерць, але не праціўцеся ім, бо гэта кара за грахі вашыя».

Афіцэр марудна паднімаў руку з пісталетам. Дзябёлы, даўгавалосы салдат нагнуўся, дастаў з багажніка аўтамат. Людзі загаманілі, наперабой упрошваючы прышлых не забіваць хворую жанчыну. Яўтух, які пабываў некалі ў палоне, блытаючы словы, прасіў:

— Пан, яна кранк, ду біст ніх страляць...

Вар’ятка прадаўжала рагатаць.

— Цурук, — гаркнуў на вяскоўцаў нейкі афіцэр. Усе адразу зразумелі, што гэта значыць і адышліся. Грымнуў адзін, потым другі стрэл. Прадаўжаючы рагатаць, жанчына ўпала.

I раптам той жа афіцэр на чыстай рускай мове загадаў:

— Зарыть! Имеют право на жизнь те, кто здоров и верен нам. Все остальные должны умереть...

Забітую пахавалі ля могілак. На могілках не дазволіў хаваць усё той жа дзед Баўціль. Гады праз два маленькі курганок зраўняўся з зямлёй. Не ўспамінала пра той выпадак і Вера; быццам яго ніколі не было.

Чаму ж цяпер той забыты выпадак ускалыхнуў усё нутро? Таму, што поруч з ёй ідзе Бэдзя — няшчасная ахвяра вайны. Але ж і раней яна чула, такія расказы, а вось жа не задумвалася над імі. А ці задумваласяіяна наогул над жыццём? I раптам апякла думка: можа і не бачыла яна таго жыцця?

Верыны думкі перапыніў Бэдзя.

— Тывырыш зытыхнык, можа вы прывезлі з сабой мудрасць вучоную?

— Якую мудрасць? — здзівілася Вера.

— Кнігі якія-небудзь. Веды — цудадзейны бальзам, які працягвае жыццё чалавека.

Вера ўспомніла, што, збіраючыся ў Закружжа, яна захапіла з сабой блузкі, спадніцы, бялізну, духі і не ўзяла ні адной кнігі. У апошні час яна і не помніць, калі бралася за кнігу, вядома, апрача падручнікаў. Усё не хапала часу.

— Хіба ў бібліятэцы няма кніг?

— Прачытаў ужо ўсе. Ды вы, таварыш заатэхнік, не думайце, што я зглумлю кнігу. Рэч гэтая даражэй за золата. Ад золата — вар’яцеюць, ад кніг — разумнеюць.

— Пакул у мяне няма, не прывезла, — растлумачыла яна. — Як толькі паеду ў горад, абавязкова прывязу, тады прыходзьце. Вы найбольш якую літаратуру любіце?

— Бальзак — сэрцу майму блізкі. А то яшчэ Ралан...

У далечыні паказаўся лагер. Размова зноў спынілася. Да кашары дайшлі моўчкі.

Бэдзя адразу ўзяўся за працу: паднёс бітоны, збегаў у выгарку за вадой, насек дроў, распаліў вогнішча пад вялізным катлом. 3 будана вылез другі пастух Дзямід Пракуда, даўгалыгі, з сівой барадой мужчына. 3 Верай ён прывітаўся спаважна, распаліў кароценькую піпку і, пасмоктваючы яе, запытаўся:

— Панаглядаць прышлі?

— Наглядчыкаў у вас, мабыць, хапае і без мяне, — не вельмі прыхільна адказала Вера.

Старшы пастух чамусьці ёй не спадабаўся.

— Справядліва сказана.

— Колькі малака цяпер надойваеце?

— Менш трох бітонаў не бывае.

— Не многа.

— Па сёлетняй траве не блага. Павыгаралі выпасы.

— Трэба старацца...

— Стараемся, таварыш заатэхнік.

Да іх падыходзілі даяркі. Гэта былі ў большасці старыя жанчыны; вылучалася сярод іх адна, высокая, чорнавалосая з белым прыгожым тварам. У яе былі выгнутыя вузкія бровы, і ад таго здавалася, што паглядае жанчына на Веру здзіўленым позіркам.

Спачатку даяркі маўчалі, але як толькі Вера загаварыла пра надоі — бязладна загаманілі, перапыняючы адна другую.

— Доім во які год, а замест прэміі хвігу...

— Глядзі, атрымаеш!

— Дзеўкі хай бы кароў даілі...

— Надояць!

— Каторая дык і даёнку ніколі не трымала...

— Дамірыха хай падоіць.

— Плявузгаеш нямаведама што. Тая ў труну глядзіць.

— Усе там будзем.

— Цябе чорт туды не зацягне.

— Працадзень ад надояў ідзе. А малако я адкуль браць буду?

— У выгарцы.

— Па чарзе хай бы даілі...

Жанчыны, мабыць, яшчэ доўга крычалі б, але тут падышоў брыгадзір Раман Дзяжэвіч, нізенькі, кругленькі чалавечак.

— Чаго, бабачкі, раскрычаліся? Галубачкі, ясачкі, усё вам будзе, дайце толькі срок, будзе вам і белка, будзе і свісток. Табе, Дар’я, чобаты пашыем, жоўтыя, на высокім абцасе і пеўнямі вышытыя. Помніш, як у артысткі, што залетась прыязджала.

Дар’я замахала рукамі.

— Не хачу я чобатаў. Хай бы бахілы купілі.

— Бахілы само сабой. На свае вушы чуў, як Даміра Лёньку лаяў: купі, кажа, маім дарагім даяркам бахілы. Ды не простыя, а лакіравакыя. Заслужылі, кажа, яны ў мяне іх. I зноў жа, карэспандэнт які прыедзе, адразу відаць — культурная ферма.

— Чулі ўжо...

— Далібог, вось каб я з гэтага месца не сышоў, — Дзяжэвіч пастукаў кулаком у грудзі. — Купяць, і шабаш дзела. А табе, Агапа, пуцёўку дамо ў Маскву. На самалёце паляціш.

— Каб разбілася яшчэ...

— Дзівачка ты, Агапа Абрамаўна, паляціш, і шабаш дзела. Залетась, як я ў сына быў, дык на самалёце сам лятаў. Мякка, чай падносяць. Пі сабе на здароўе, і шабаш дзела.

Жартачкамі, кепікамі Дзяжэвіч супакоіў жанчын. Даяркі павесялелі, перакідваліся словамі.

— Гэты ўлагодзіць...

— Ат, трэці год абяцае.

— Хоць пагаворыць добра.

— Ну, бабачкі, — Дзяжэвіч паляпаў па плячы даярку, што стаяла бліжэй да яго. — Памыйце, ясачкі, посуд, ды на шабаш.

Жанчыны неахвотна пайшлі. Дзяжэвіч пазіраў ім услед.

— Навошта вам спатрэбілася хлусіць? — не вытрымала Вера.

— Вы тут каторы дзень, а я трэці год шурую. Не схлусіш — не паедзеш.

—Далёка на гэтым не праедзеце...

— На мой век хопіць. Здымуць — другі будзе хлусіць, і шабаш дзела.

— Лепей скажыце, чаму надоі нізкія? Лета, самы сезон, а вы па пяць літраў ад каровы надойваеце.

— Дык жа, дарагі таварыш, не ўсе даяркі па пяць літраў надойваюць. Матрона Башукевіч, нашая паважаная перадавічка, узоры працы паказвае. Таксама гаспадыня вашая, Ксютка Пляскач...

— Значыць, можна і больш надойваць?

— А я хіба кажу не можна? Ай-яй-яй, таварыш заатэхнік, да чаго вы яшчэ маладыя. Даяркі ў нас працаваць не хочуць.

— Навошта трымаць такіх даярак?

— А мы трымаем... Яны з радасцю адсюль уцякуць.

— I няхай.

— Тады вы кароў даіць будзеце ці можа апараты якія паставіце?

— Што ж рабіць?

— Не хвалюйцеся, Дзяжэвіч вывезе.

— Дзяржаву ашукаць не ўдасца. Летась абавязацельства бралі? На вашае слова людзі разлічвалі. Ім малако патрэбна, а не вашыя абяцанкі.

— Я так думаю, — Дзяжэвіч перайшоў на паўшэпт, — мы можам болей здаваць малака. Цяляты могуць ужо і так выладнець. Ды і малако ў нас вельмі тлустае... Другія так і робяць. Трэба болей, хай будзе болей. I шабаш дзела.

Вера загарэлася ад злосці.

— На злачынства мяне штурхаеце? Скажу я вам шчыра: калі даведаюся пра махінацыі — аддам пад суд.

Дзяжэвіч развёў рукамі.

— Я штурхаю?.. Вас?.. Проста, дарагі таварыш, вы не дачулі, — перастаўшы крыўляцца, са злосцю ў голасе ён сказаў: — Здымайце. Страшна, думаеце? Мне гэтая пасада патрэбна, як шчупаку парасон. Надавалі старых жанчын, ды яшчэ хочаце, каб я з імі план выконваў, малачко вам даваў. Што ад той жа Ганкі патрабаваць будзеш? Доіць карову, а сама сапе, як паравік няспраўны. У яе ад старасці ногі не гнуцца, а мы прымушаем яе кароў даіць. Здымайце, і шабаш дзела.

Дзяжэвіч зняў шапку, шпурнуў яе вобземлю. Вера стаяла перад ім разгубленая, ашаломленая. Няўжо ў яе нічога не выйдзе? Няўжо дарэмна забрала заяву, не засталася на кафедры? Можа Рамірава праўда? Сказала не вельмі ўпэўнена:

— Хутка камсамольцы прыдуць на ферму.

— Пойдуць яны!..

— Пойдуць.

— А няхай і так. Вельмі яны тут многа наробяць. Уцякуць у першы ж дзень.

— Не збягуць, — стаяла на сваім Вера. — Вось тады самі пераканаецеся, што ўсё ад людзей залежыць, калі, замест трох бітонаў, дзесяць будзем на малаказавод вазіць.

Дзяжэвіч падняў шапку, ударыў ёю разы са два па калене, каб вытрасці пыл.

— Дзе ж яны малако тое возьмуць? А вы на выпасах былі? Вось у тым і справа. Можа па-вучонаму гэта і не зусім так, прабачце, не ведаю. Але кармоў не будзе — малака не чакайце.

Вера ўспомніла, што, складаючы справаздачу, зусім і не падумала аб тым, ці хопіць кармоў на зіму, ці хапае іх цяпер, улетку.

Вярталася Вера ў вёску з сапсаваным настроем. Уся задума з пасылкай камсамольцаў на фермы здавалася ёй цяпер нікуды не вартай задумай. Што зробяць дзяўчаты, калі ў пажылых жанок апускаюцца рукі?

Прагледзеўшы справаздачу, Вера выявіла тое самае, пра што гаварыў Дзяжэвіч: кармоў не хопіць. Успомніла загадчыка паштовага аддзялення Дземідзенку. Прыгадаліся лекцыі прафесара Пальчыкава. У вушах загучалі яго словы:

«Правільныя рацыёны — аснова заатэхнікі. Запомніце гэта, маладыя людзі, назаўсёды. Старая руская прымаўка кажа: малако ў каровы на языку. Векавы вопыт жывёлавода і ніхто іншы ствараў гэтую цудоўнейшую прымаўку. Мы таксама кажам: малако ў каровы на языку, але тут жа з уласцівай вучоным схільнасцю да фармулёвак дадаём: колькасць малака прама прапарцыянальна якасці кармоў і адваротна прапарцыянальна іх аднастайнасці. Таму галоўнае — рацыёны, рацыёны і яшчэ раз рацыёны, высокаякасныя, высокакаларыйныя і разнастайныя кармы. Усё гэта, маладыя людзі, павінны рабіць вы... і дамагайцеся свайго».

Пальчыкаў распрацаваў дзесяткі разнастайных табліц, па якіх будучыя заатэхнікі павінны былі складаць рацыёны. I хоць прафесара не любілі, дражнілі яго казіным дыетолагам, але табліцы вызубрывалі напамяць, бо гэты чалавек быў абыякавы да студэнцкіх слёз.

Але навошта гэтыя пальчыкаўскія табліцы ёй тут? Разнастайнасць, каларыйнасць!.. Самай каларыйнай будзе салома, не інакш.

3 клуба на абед прышла Ева. Як заўсёды вясёлая, задаволеная сабой і ўсім белым светам. За тыдзень у яе з’явілася да Веры гарачая прыхільнасць і нават любасць. Часам яна абдымала Веру або тулілася да яе.

Зайшоўшы ў пакой, Ева кінулася да Веры, абхапіла яе і моцна прытулілася да грудзей.

— Ой, чаму ты такая невясёлая?

— Вось жа лізуха,— усміхнулася маці і вышла на кухню.

— А ты чаму вясёлая такая?

— Мне Максім Шняк у каханні прызнаваўся.

— А Макар?— напомніла Вера.

— Макара ні на каго не прамяняю.

— Навошта ж тады?..

— А так. Люблю хлопцам галовы задурваць.

— Навошта?— Вера прыкусіла язык, успомніўшы пра свае нявырашаныя сардэчныя справы.

— А няхай,— бесклапотна зарагатала Ева.— Сядзіць вось так і вачэй не зводзіць. А я думаю: «Вось дурань, дык дурань». Вера, а гэта нічога, калі я з ім сёння на вечарынку схаджу?

— Сама глядзі.

— Пайду. Ці ж я з Макарам абвянчаная? Мацней кахаць будзе.

У Евы думкі скакалі, як вераб’і. Не паспела закончыць размову пра каханне, як пачала зусім пра другое.

— Слухай, зрабі даклад на сходзе.

— Які даклад, дзе?

— Пакуль Ліпанава прыедзе, дык я хачу сход правесці і камсамольцаў на фермы паслаць. Яна вельмі любіць, калі ініцыятыву праяўляеш. Га?.. Зробіш? Ну, Верачка, міленькая, даражэнькая...

— Я не зусім веру ва ўсё гэта...

— Ты што?— здзівілася Ева, ад неспадзяванасці яе карыя вочы зрабіліся вялікія і былі цяпер вельмі прыгожыя. — Гэта ж пастанова ЦК.

«Яе за вочы любяць»,—падумала Вера, а ўголас казала:

— Кармоў не хапае. Што тут камсамольцы зробяць?

— Усё зробяць, а што кармоў не хапае, гэта ўжо няхай Даміра думае. Дарэчы, ты і яго пакрытыкуй. Скажы, што кармоў не хапае. Ну, ты сама ведаеш, як лепш яго закрануць. Дык я сёння ж напішу аб’яву.

— Добра,— неахвотна згадзілася Вера.

VII

Апошняя вайна павырывала людзей з наседжаных месц, параскідала іх па свеце, як вецер апалае лісце. Многія, асабліва мужчыны, так і не вярнуліся да родных сем’яў.

I ў калгасе «Маяк» кожная другая хата стала называцца ўдовінай. А ўдовы таксама не сядзелі на месцы. Муштравалі іх спачатку за партызанства мужоў і братоў, а пасля, перад самым прыходам Савецкай Арміі, пагналі ў Нямеччыну. Жанчыны думалі: не сустрэнуцца болей ніколі. Але жывучы чалавек: калі ён яшчэ дыхае, дык хоць паўзком прыпаўзе на тую зямлю, якая ўскарміла яго.

Не адразу пасля вызвалення, але папрыязджалі і ў «Маяк» яго жыхары. Жылі спачатку ў зямлянках, падлічвалі страты, галасілі па тых, хто не вярнуўся. Па вечарах, сабраўшыся дзе-небудзь на свежым бярвенні, успаміналі пра сваіх родных, любімых і проста знаёмых. I здавалася тады, што ў вёсцы былі толькі добрыя людзі: для кожнага знаходзілася цёплае слова.

У жыцця ёсць свае законы. Абсохлі гарачыя жаночыя слёзы, надціхла гора. Усё часцей і часцей пачала абуджацца вёска не плачам, а смехам і буйнай весялосцю, гарачым шэптам жанок, засумаваўшых па мужчынскіх абдымках, не па-дзявочаму смелымі пацалункамі, маленькімі, ціхімі вяселлямі.

А там неўзабаве павыпаўзалі на прастор вясковых вуліц новыя жыхары — замена тым, хто не дайшоў да роднай хаты. Мацярынскай любоўю зноў загарэліся жаночыя вочы, ад паўнаты шчасця распірала пад кофтачкамі грудзі. I нават тыя, хто не мог знайсці вялікага шчасця, задавальняючыся малым, былі рады мірнаму, неяк адразу пасталеўшаму жыццю.

Адна Аксіння і праз дзесяць гадоў пасля вайны не магла забыць горыч страты. Маладой, нікім нецалаванай дзеўкай вышла яна замуж за Андрэя Плескача, першага на ўсю акругу гарманіста і гуляку. Чубаты, невысокі, зграбны, моцны, ён падабаўся ёй даўно. Але як скажаш пра гэта хлопцу? Хіба сэрцам? Ды не кожны здагадаецца зазірнуць у яго. Вачыма? Але яны самі апускаюцца долу, ад сораму закрываюцца густымі чорнымі вейкамі. Выдала Аксінню дзявочая чырвань, што ўспыхнула аднойчы на шчоках, калі Андрэй на вечарынцы запрасіў яе танцаваць кадрыль. Праз які месяц Андрэй сустрэў яе яшчэ раз, за рэчкай у лесе, запытаў:

— Пойдзеш, Аксінька, за мяне замуж?

У яе перасохла ў горле, і яна паспела толькі кіўнуць галавой, аддаючыся яго нястрымным ласкам. Прама з лесу Андрэй павёў яе да сельсавета, дзе здзіўлены, ашаломлены сакратар зарэгістраваў іх шлюб.

Любіла Аксіння горача. Але не доўга цешылася сваім шчасцем — няпоўных тры гады. У трыццаць дзевятым годзе надзеў Андрэй шэры шынель, пацалаваў жонку і двухгадовую дачку Еву і пайшоў у доўгі, шматгадовы ваенны паход, з якога ўжо не вярнуўся, Забіла яго ў сорак чацвёртым на пераправе праз Дунай цяжкая фугасная бомба. Выплакала Аксіння ў падушку свае прыгожыя вочы, згорбілася дачасна, без пары пабіў валасы сярэбраны іней. Яшчэ тады, калі ў сельсавеце ўручылі ёй паведамленне аб смерці Андрэя, яна дала сама сабе клятву ніколі і нікому не дарыць сваёй любві. Напусціла на сябе строгасць, і толькі цёмныя ночы былі сведкамі таго, як цяжка перажывала яна адзіноту. Перанесла сваю любоў Аксіння на Еву, адзінае, што засталося ёй ад Андрэя.

Ева расла не па гадах бойкай, гарэзлівай дзяўчынкай. Як і яе бацька, яна любіла верхаводзіць аднагодкамі, спявала, удзельнічала ў самых рызыкоўных налётах вясковых гарэзнікаў на сады і агароды. Хадзіла яна ўся абдзёртая, з сінякамі і крывепадцёкамі, у падраным плацці і разбітых чаравіках.

Калі Еве споўнілася восем год, Аксіння аддала яе ў Закружскую школу і тады адчула, што не перажыве самотнай пустаты. Назаўтра пайшла ў канцылярыю калгаса, папрасіла даць пастаянную работу. Аксінню паслалі на ферму даяркай.

Працавала яна моўчкі, рупліва. Гады праз два пра яе загаварылі на раённых нарадах і сходах, змясцілі партрэт у абласной газеце, вазілі выступаць у горад. Хутка яе выбралі спачатку ў раённы, а потым і ў абласны Савет дэпутатаў працоўных. Аксіння зрабілася вядомай.

Не меншай вядомасцю (мясцовага парадку) славілася і яе дачка. Чатыры класы Ева закончыла, хоць і з горам напалам: пабойвалася сярдзітай старой настаўніцы. А далей справа не пайшла: гарэзлівасць перарасла ўсялякія рамкі, так што Ева больш часу праводзіла ў настаўніцкай і ў калідоры, чым за партай. Разбітыя вокны, сарваныя ўрокі, паламаныя крэслы, падвешаныя да столі папяровыя чорцікі не былі найгоршымі з яе свавольстваў.

Настаўнікі не ведалі, што рабіць. Каб каго другога, дык даўно выключылі б са школы. Але гэта была дачка Аксінні Пляскач, якую ўсе паважалі. Гарачы на паспешлівыя рашэнні класны кіраўнік нават прабавала атрымаць канкрэтнае ўказанне наконт Евы ў кіруючых установах, але там параілі ўзмацніць выхаваўчую работу, а Аксінню Пляскач дробязямі не турбаваць. Пасля такой парады настаўнікі змагаліся з Евіным свавольствам хто як мог, а большасць рабіла выгляд, быццам не заўважае яе пракудаў... Так з іх паблажлівай дапамогай і закончыла Ева сямігодку.

Увечары таго дня, калі атрымала Ева пасведчанне аб заканчэнні сямігодкі і мо ўпершыню за многа гадоў з нецярпеннем чакала яна матчынага прыходу з фермы.

— Вось, закончыла, — падала яна маці складзены надвое лісток.

— Малайчына, дачушка, цяпер якіх тры гадкі засталося...

— У восьмы — не пайду.

— Дык жа я і не прымушаю. Надоечы Сяльчонак пра цябе пытаўся.

— Ну дык што?..

— Папрашу яго добранька, можа ў тэхнікум які прыладзіць.

Ева фыркнула, надзьмула пульхныя вусны.

— Мне і дома добра.

Аксіння пляснула рукамі. 3 тае самае пары, як пайшла Ева ў школу, думала яна над тым, як бы вывучыць сваю дачку. Яшчэ на пачатку вясны схадзіла Аксіння да сакратара райкома партыі, заручылася яго цвёрдым словам памагчы ўладзіць Еву ў бібліятэчны тэхнікум. Не выпадкова быў зроблены такі выбар; з даваенных часоў яшчэ вынесла жанчына мілы сэрцу вобраз танклявай бібліятэкаркі, што працавала ў абласной бібліятэцы. Запомнілася тая дзяўчына Аксінні на ўсё жыццё сваёй увішнай распарадлівасцю і незвычайнай ахайнасцю. Як самы дбайны гаспадар, хадзіла яна сярод ярусаў з кніг і доўга расказвала Аксінні пра кожную з іх, да якой датыкалася яе зграбная, белая рука. Яшчэ тады Аксіння ў думках паставіла на месца бібліятэкаркі сваю Еву і адчула, што гэта будзе самае найлепшае для яе месца. Столькі гадоў таіла жанчына запаветную мару — і на табе: дачка не хоча зразумець маці... Аксіння працягнула да Евы рукі: былі яны парэпаныя, мазолістыя ад цяжкай работы.

— Бачыш?

— Не сляпая.

— А чаму ночы не дасыпала, ведаеш?

— Можа з-за мяне?

— А то ж не? Не хачу, каб ты вось так у брудзе корпалася. Паганю вучыцца.

— Сама вучыся. А я з вёскі ні нагой. Чуеш?..

Паплакала Аксіння, пасварылася на сваю дачушку, а потым змірылася, што зробіш, калі гэтак не шанцуе.

У Евы ж былі свае меркаванні. Калі ёй было няпоўных шаснаццаць гадоў, па-дзіцячаму недарэчна і смешна закахалася яна ў Макара Башукевіча. Як некалі і маці, кахала Ева Макара, затаіўшы глыбока ў сэрцы любоў. Падабалася ёй Макарава разважлівасць і не па гадах спакойная сур’ёзнасць. Было гэта тое, чаго ёй не хапала самой. Макар жа доўга не здагадваўся, што гэтак моцна прываражыў дзяўчыну. Глядзеў на яе невідушчымі вачыма. Аднойчы, падвыпіўшы, Макар на ўсю вечарынку асароміў яе. Крыкнуў так, каб пачулі нават тыя, што стаялі на вуліцы:

— Ну, вы, тыя, што да ўрокаў не падрыхтаваліся, — кыш дадому!

3 тае пары і засела ў Евінай галаве думка — кінуць вучобу, стаць нароўні з Макарам. На сенакосе, на малацьбе ці на другой якой рабоце Ева старалася з усіх сіл. Яе хваліў брыгадзір, старшыня, старыя жанкі ставілі Еву ў прыклад, мужчыны спагадліва ўсміхаліся яе жартам, адзін Макар па-ранейшаму не звяртаў на дзяўчыну ўвагі. Толькі ідучы ў армію, ні то жартам, ні то сур’ёзна сказаў:

— А ты, курносая, падрастай, а то яшчэ так і застанешся недаросткам. Тады ніхто і замуж не возьме.

Праз паўтара гады Макар прыехаў на пабыўку дамоў. К гэтаму часу не без Аксініных старанняў Ева была прызначана загадчыкам хаты-чытальні, хоць гэта было і не зусім тое, пра што марыла жанчына.

Макар, сустрэўшы Еву, здзівіўся. Пакідаў яе рыжай вяснушчатай дзяўчынай, а знайшоў мілую таўстушку, пышнавалосую, з дзвюма прыгожымі ямачкамі на шчоках.

— Змянілася ты, Ева, проста сказаць, здорава!.. Не пазнаць, — гаварыў Макар, праводзячы дзяўчыну з вечарынкі.

— Вы таксама... пахарашэлі.

— I ты...

Яны абое збянтэжыліся. Ева —наўмысна сарамліва, Макар — усур’ёз.

Ішлі моўчкі.

— Каханка вашая здрадзіла вам, замуж вышла, — сказала Ева, намякаючы Макару на нядаўняе вяселле Ксенькі Цітавай, да якой перад адпраўкай у армію заляцаўся Башукевіч.

Да Ксенькі ў Макара не было асабліва вялікага пачуцця, замуства яе прыняў ён даволі спакойна, пачырванеў толькі, калі чытаў пра гэтую падзею ў лісце ад маці.

— Дзеўкі знойдуцца. Іх цяпер вунь колькі...

— А ўсё ж, мусіць, шкада, — не здавалася Ева.

— Зусім не. Дзеўка кручаная, хоць і прыгожая.

— Зубы толькі рэдкаватыя. I вусны тонкія. Страх, як непрыгожа.

Макар паглядзеў на Еву: у дзяўчыны сакавітыя, пунсовыя вусны, маленькі рот, белыя, густыя, роўныя зубы. На світанні Ева выглядала значна прыгажэй за Ксеньку Цітаву. «Вось табе і Еўка!» — падумаў Макар, а ўголас сказаў:

— Усе вы такія, няверныя.

— Не ўсе, — разважліва адказала Ева. — Па-мойму, калі ўжо кахаеш чалавека, дык навечна. Інакш скажы яму без падману.

Прыехаўшы ў часць, засумаваў Макар па роднай вёсцы. Снілася яму ў кароткія салдацкія ночы вуліца, клуб, вечарынка і часцей за ўсё Ева і Ксенька. Хацелася як можна больш ведаць пра жыццё ў вёсцы, а пісьмы маці былі даволі бедныя такімі звесткамі. Аднойчы, калі было крыху больш, як звычайна, вольнага часу, напісаў Макар Еве пісьмо. Напісаў і адразу неяк палягчэла на душы. А дзён праз колькі старшына ўручыў Макару ружовы канверт, на якім замест маркі быў намаляваны сіні галубок з чырвонай стужкай на шыі. Крыху ніжэй акруглымі ў развалку літарамі было напісана:

«гор Тыбылысы.

васковая чась

Башукевічу Макару Цімафеічу»

Нічога не схаваеш ад салдацкіх вачэй. Прачытаў нехта адрас, і пайшла гуляць па казарме «васковая чась». Каб папярэдзіць салдацкія кпіны, Макар напісаў Еве ў лісце просьбу пісаць яму на «Галоўны паштамт, да запатрабавання».

Як ні цяжка было атрымаць адпускную запіску, Макар здолеў вырвацца на гадзінку ў горад. Падмаляваная, каротка падстрыжаная дзяўчына доўга корпалася сярод рознакаляровых канвертаў і нарэшце выцягнула трохкутнічак у клетку, падала яго Макару з усмешкай, якую ледзьве стрымлівала ў куточках вачэй. Макару добра знаёмы былі такія ўсмешкі. Ён адчуў, як раптам стала вельмі горача. «Што яна ўмудрылася напісаць цяпер», — мільганула думка. Макар схапіў канверт, выбег з пошты.

Ева зноў нарабіла самых бязглуздых памылак, перарабляючы словы ў блізкія і знаёмыя ёй. I неяк адразу страціў сваю прывабнасць выпеставаны ў думках вобраз таўстушкі. Пад настрой напісаў ёй халаднаватае пісьмо. Потым доўга раскайваўся, што пакрыўдзіў дзяўчыну. Нават сумаваў. Тады перачытаў яе апошняе пісьмо, напісанае яшчэ больш непісьменна, як адрас на канверце, і знайшоў Макар у ім нешта дарагое і блізкае сэрцу, ад чаго развеяўся сум шэрай салдацкай будзёншчыны. Зноў напісаў Еве цёплае пісьмо, у якім даў волю пяшчотным словам. Перш чым заклеіць, перачытваў ліст, старанна расстаўляючы коскі, выпраўляючы памылкі, якія дапусціў у спешцы. Пісьмо рабіла на яго самога найвялікшае ўражанне. Тысячавёрсная адлегласць сцірала ўсё, што не падабалася яму ў Еве, пакідаючы толькі тое, што сагравала сэрца.

А перад самай дэмабілізацыяй атрымаў Макар пісьмо ад маці. Тая пісала, што Ева гуляе з Максімам Шнякам і таго глядзі прынясе Аксінні пісклянё ў прыполе. Так што, калі наважыўся Макар з ёю жаніцца, дык няхай наперад добра падумае.

I таму, што гэта была маці, Макар паверыў кожнаму яе слову. Маладая кроў стукнула ў галаву, заліла твар чырванню, напоўніла сэрца пякучай крыўдай. Чаму так не шанцуе? Адна не дачакалася, вышла замуж, другая... Забыўся Макар, што зусім нядаўна напісаў Еве вялікі ліст, поўны намёкаў. Не задумваўся ён і над тым, што Ева таму-сяму расказала пра іх адносіны і ў Закружжы ўжо лічылі яго жаніхом, зайздросцячы Еве.

Чакаў Макар загаду аб дэмабілізацыі з нецярпеннем, але яго ўсё не было. Хацелася яму хутчэй трапіць дамоў і ўсяго адзін раз сустрэцца з Еўкай, каб выліць на яе галаву чорны гнеў, накоплены за многа дзён і начэй вымушанай разлукі.

Ева нічога пра гэта не ведала. Расказваючы заатэхніку пра Максіма Шняка, яна прызналася не ва ўсім. Было ў іх адносінах нешта такое, што прымушала Еву маўчаць, з-за чаго яна не раз злавала на сябе і ў той жа час не магла ўтрымаць сябе.

На пачатку сёлетняй вясны падвозіў Максім Еву з раённага цэнтра. Сустрэліся яны выпадкова: Ева прыходзіла ў райком камсамола, Максім з падводай знаходзіўся ў гарадку другі дзень. Вышаўшы з райкома, Ева ўбачыла Максіма, папрасіла:

— Пачакай мяне, разам дамоў пойдзем. Удвух весялей будзе.

Прыгожыя, навыкаце Максімавы вочы наглавата глядзелі на яе, вусны ледзь-ледзь уздрыгвалі. Ева толькі цяпер убачыла, што Максім крыху выпіў, і ўжо раскайвалася ў сваёй паспешлівасці.

— Я нават і падвезці магу.

— Я і не ведала, што ты на кані, — у Евы адразу палепшыўся настрой: не вельмі зайздросна адмерваць пятнаццаць кіламетраў, ды яшчэ на прыцемках.

— Падвезці можна, але не за так...

Максім падміргнуў.

— Ды ну цябе, ужо выпіў.

— I цябе магу пачаставаць, — ён выцягнуў з кішэні ладны пачак грошай. — Пайшлі ў чайную.

I абняў Еву доўгімі рукамі.

— Адчапіся! — яна моцна штурханула хлопца. Максім ледзь утрымаўся. Раззлавана буркнуў:

— Ну, і шлёпай пехатой.

— Ды ты не шалей. Прасіць яшчэ трэба...

— А з табою і пажартаваць ужо нельга. Я пра якую плату казаў — для абодвух прыемную: пацалуначак жа толькі, так сказаць. А ты спалохалася. Дзівак твой Макар — не навучыў цалавацца.

— За Макара не бойся. Табе да яго далёка.

Спрачаючыся, яны дайшлі да Максімавай цёткі, дзе стаяла падвода. Селі поплеч. Адчыняючы вароты, цётка выгукнула, успляснуўшы рукамі:

— Дальбог, хоць пад вянец...

Ева скасіла вочы. На Максімаў лоб звісалі пасачкі белых кучаравых валасоў. Вочы ўсміхаліся, вусны, здавалася, былі наліты вішнёвым сокам. А ўся яго ладная, зграбная постаць так і дыхала здаровай, нерастрачанай сілай і свежасцю. Ева неяк незаўважна для сябе залюбавалася ім.

Ехалі паціху, прыміроныя вясновымі пахамі лесу і бесклапотнымі песнямі салаўёў. Максім раз-по-раз кратаў лейцы, і тады маленькі канёк весела фыркаў, дробна перабіраючы нагамі, бег. Падскокваючы на выбоінах, грукацелі колы. Тады адразу знікалі песні салаўёў. Цемрадзь усё шчыльней ахутвала наваколле, малады месяц амаль не даваў святла, Калі даводзілася ехаць па вузкай лясной дарозе, дык нават дрэнна відаць была галава каня. Было крыху страшнавата, і Ева неяк незаўважна пасоўвалася бліжэй да Максіма. Потым канёк пераставаў бегчы, і зноў наваколле запаўнялася шумам лесу, лёгкім парыпваннем калёс і разамлелым свістам салаўёў.

Максім спачатку дасціпна, хоць і грубавата, жартаваў. Ева таксама за словам у кішэню не лезла. Потым ён змоўк, пакурваў беламорыну і больш не паганяў каня, які ледзьве плёўся і толькі з горкі неахвотна бег. Ева думала, што на Максіма падзейнічала ціхая ноч, разлітая ў паветры стома і душная цішыня. Яна і сама неяк паддалася насланню. Здавалася, у свеце толькі іх двое, а навокал на тысячы вёрст — пустыня. Калёсы моцна нахіліліся, Максім падтрымаў за талію Еву, ды так і не прыняў рукі. Ева адчувала моцную і нейкую пяшчотна-бездапаможную руку. Максім проста пабойваўся праяўляць характар: не раз пападала яму ад вясковых дзяўчат, якіх прырода са шчодрасцю надзвычайнай надзяліла мужчынскай сілай. Ён кінуў недакурак — залаты аганёк папяросы апісаў дугу, упаўшы на зямлю, разляцеўся вогненнымі пырскамі.

Каб ён неяк інакш загаварыў або раптам моцна прытрымаў яе рукой, што ляжала на таліі, можа, не было б таго нечаканага, па-зладзейску кароткага пацалунку.

— Эх, Ева, Ева, сэрца ты майго не бачыш... Сядзіш у сваім клубе. Вось жа тужу па табе. Ну, ды няхай — мая бяда. Не прашу многага — адно слова скажы. Ну, хоць насварыся... Або на вось пугаўё, бі мяне, колькі хочаш, а толькі, — і тут ён неспадзёўкі прытуліў Еву, пацалаваў і спрытна адхіліўся, чакаючы аплявухі. Ева сядзела нерухомая. Тады Максім падумаў: «Лапух я, ланцуг з дзёгцем!..» Але як толькі паспрабаваў зноў пацалаваць Еву, атрымаў адпор. Здзіўлены, адступіў, падумаўшы: «Дзевак сам чорт не разбярэ».

Хіба падслепаваты маладзік угледзеў іх пацалунак — больш ніхто не бачыў таго граха, але папаўзлі па вёсцы чуткі, адна за другую больш пачварныя.

Максім усміхаўся, а маці яго, даярка Ганна, не раз злосна шыпела ўслед сыну — у вочы сказаць баялася:

— У-у-у, нехрысць паганая, у бацьку-валацугу пайшоў, да Плескачышынай дабраўся.

Адна Еўка ды маці яе нічога не ведалі. Ева нічога дрэннага не бачыла ў Максімавым заляцанні. Паводзіў ён сябе прыстойна, праўда, рукам любіў даваць волю.

Ды і не вельмі аб чым знойдзеш гаварыць, калі сустракаешся кожны дзень. А так, ударыш па хлапечых руках, жартам раззлуешся — на ўвесь вечар размовы хопіць!

Бывалі яны разам не вельмі часта: можа пасля таго вечара разы са тры. Атрымаўшы ліст ад Макара, Ева клялася болей з Максімам не сустракацца. Вытрымлівала тыдні два, потым выпадкова трапляла яму на вочы. Нешта цягнула яе да Максіма, далёкі вобраз Макара засланяўся больш блізкім і куды прыгажэйшым Максімавым вобразам. Падабалася ёй і тое, што Максім, ад якога плакала ўжо не адна дзеўка, трымаўся з ёю прыстойна.

— Скруціла ты мяне, Еўка, зусім,— скардзіўся ён.— Паглядзіш на цябе — ціхмяная, а вось, хоць плач, баюся цябе.

— Такая страшная?..

— Не страшная, а недаступная, як бог.

Ева задаволена ўсміхалася: прыемна было верхаводзіць над такім зайздросным хлопцам. Але ў клуб з Максімам яна ўсё ж не пайшла.

Вера, убачыўшы яе дома, запыталася:

— Ты чаму не пайшла?

— Так, не захацелася.

За акном галасіў гармонік. Потым нехта пастукаў у шыбу.

— Выйдзі на хвілінку,— папрасіў ціхі голас.

Еўка схавалася за перагародкай, шапнула Веры:

— Скажы, што мяне няма.

— Сама гавары.

— Тады будзем маўчаць.

Максім доўга стукаў, потым пайшоў.

— А можа трэба было сёння схадзіць? — занепакоілася Ева, але тут жа перамяніла думку: — Не. Ну яго. Макар лепшы.

Не запальваючы лямпы, яны сядзелі на ложку: адна з аднаго, другая з другога краю, абедзве абапіраліся на гнутыя нікеляваныя дужкі.

— Сумна ў вас,— сказала Вера, ёй здавалася пошлым і гэтае недарэчнае заляцанне, і Ева, і наогул усё.

— Вядома, не ў горадзе. Там танцы, кажуць, кожны дзень. Перад камсамольскім сходам і мы зробім.

Памаўчалі.

— Не буду я даклад рабіць,— азвалася Вера.

— Чаму?

— Так. Пачакаем Ліпанаву. Ды і наогул...

— Ну, не! Гэта табе камсамольскае даручэнне.

Вера ўсміхнулася:

— Добра.

Ева абняла Веру. Тая адхіліла яе рукі.

— Запалі лямпу.

Скупое святло лямпы разагнала па закутках цемру. Загулі сонныя мухі, патрывожаныя нязвычнай віднатой.

VIII

У той дзень камісія, якую прызначылі на апошнім пасяджэнні бюро для праверкі спраў у калгасе, не прыехала. Даміра дарэмна чакаў яе да самага вечара. Назаўтра раніцой яе таксама не было. «Мусіць і не прыедуць,— думаў Даміра.— Канькоў жа мяне ведае. Разумны чалавек — не паверыў ім».

У добрым настроі Даміра прышоў у кантору. На стале ляжала справаздача, складзеная заатэхнікам. Даміра прабег вачыма па слупках лічбаў, ухмыльнуўся: надта ўвішная гэты заатэхнік. Асцярожна даставіў нулі — кармоў адразу павялічылася. У гэтым Даміра не бачыў нічога дрэннага. «Хоць не будуць цягаць па розных пасяджэннях ды пытацца: чаму лугі неўраджайныя? Чаму сіласу мала? Чаму саломы не хапае? Тысячу пытанняў. А пасля вывады: не справіўся, недаацаніў, вымова. I так гэтых вымоў, як розных медаляў у чэмпіёна. Суровых, з папярэджаннем, найстражэйшых з апошнім, з занясеннем і без занясення ў асабістую справу, проста вымоў, растлумачэнняў і зусім ужо незразумелых — паставіць на від.

Прывык Даміра да вымоў, як лянівы конь да аваднёў, нават не адмахваўся. Знаёмыя, пачуўшы пра чарговае спагнанне, спачувальна казалі:

— Не шанцуе табе, Даміра.

Ён згаджаўся:

— Пад нешчаслівай зоркай нарадзіўся.

— Крылы ты апусціў, вось што.

— Спрабаваў падняць, абрэзалі. Яшчэ дзякуй, Сяльчонак падтрымлівае, а то зусім нявыкрутка. Усё таму, што матку-праўду ў вочы рэжу.

Што Даміра не саромеўся крытыкаваць начальства, дык гэта ведалі ўсе. На нарадах, канферэнцыях ахвотнікі да незвычайнага з нецярплівасцю чакалі выступлення Даміры. Ен ішоў да трыбуны і, яшчэ нічога не сказаўшы, усміхаўся сваім словам. Граміў ён кожнага, хто трапляў на вочы. Шанаваў аднаго Сяльчонка, хоць часам пападала і яму. Астатніх не шкадаваў, нават свайго даўняга сябрука Канькова, рэдактара газеты. Той пасля кожнага такога выступлення звычайна браў Даміру пад руку, нязлосна папікаў:

— Зноў ты, Тарасе, не вытрымаў. Думаеш, крытыкаваў? Не, брат, клаўнаду разыгрываў. Пасля твайго выступлення трэць пакінула залу. Цябе слухаць прыходзілі. Цыцэронам не станеш: мелкаваты. Ад галоўнага ўвагу адводзіш. Напаў на пракурора Пацехіна. Прызнайся, што выдумаў жа гэтую гісторыю з цялём, якое зжавала партфель, пакуль Пацехін з селішчанскай настаўніцай мілаваўся. Выдумаў?..

— А ты толькі праўду пішаш?— расцягваючы ўсмешкай квадратны твар, пытаўся Даміра.

— Біць цябе некаму,— злаваў Канькоў.

Шыла ў мяху не схаваеш, гэта Даміра добра ведаў, але маленькія грашкі спрабаваў утаіць: маўляў, хопіць і вялікіх. У зводках і справаздачах часценька падпраўляў ён лічбы, будучы цвёрда перакананы, што нікому нічога благога не робіць. Часам яго лавілі, але дароўвалі гэтыя памылкі: вёдалі, што за многа гадоў старшынства не паквапіўся Даміра на дзяржаўную капейку. Жыў у змудраванай самім хацінцы, не вельмі дбаючы аб новай. Было ў яго сваё ўяўленне аб сумленнасці, і калі хто-небудзь сказаў бы, што ён чалавек несумленны, дык Даміра раззлаваўся б не на жарт.

Аглядаючы крытычным вокам новую справаздачу, Даміра з незахаванай радасцю думаў над тым, як на наступнай нарадзе ён разнясе старшыню райвыканкома, які даўно надакучаў Даміру з ачысткай лугоў. 3-за яго дамаганняў яшчэ сёлета вясной запісалі закружскаму старшыні на від. Тады, выходзячы з выканкома, Даміра раззлавана сказаў Старыковічу:

— Куранят увосень лічаць. Паглядзім, у каго болей сена будзе, альбо ў мяне, альбо ў хвалёнага вамі ракіцянскага старшыні, — Даміра моцна спадзяваўся на свае паплавы.

— Палічым,— паабяцаў Старыковіч,— і тады ўжо не на від будзем табе ставіць, а падрыхтуйся да страгача. Зразумеў?

Паплавы сёлета падвялі, і Даміра не сумняваўся, што Старыковіч абяцаны страгач «выдасць на-гара»,— як любіў ён гаварыць. Калі ж у зводцы павысіць ураджайнасць траў, дык дулю ён тады дасць вымову... Заатэхнік новы — яму павераць. Вось ужо будзе злаваць Старыковіч. I няхай.

Даміра радаваўся, як дзіця. Яму мала абыходзіла цяпер, што кармоў не хопіць. Будзе час — тады і падумае. Кожны дзень пра ўсё думаць — галава распухне.

У канцылярыі загаманіў нехта чужы. Даміра адклаў справаздачу.

— Тарас Тарасавіч, — прасунуў галаву ў баковачку Лёнька Зайчык.— Тут карэспандэнт да вас.

Даміра правёў рукой па шчацэ. Шурпатая далонь накалолася на бараду. «Не пагаліўся, чорт,— падумаў ён.— Можа фатаграфавацца давядзецца».

— Прасі,— шырока раскінуў ён рукой, пераймаючы гэты жэст у Старыковіча.

Карэспандэнт быў малады яшчэ хлопец, таўстагубы, чырванашчокі, з вялікімі акулярамі на носе. Выгляд у яго быў дабрадушны, у Даміры мільганула была думка: «А раптам крытыкаваць будзе!»—і развеялася. Такія не крытыкуюць!

— Вы — таварыш Даміра?— загіытаўся карэспандэнт.— Вось маё пасведчанне.

Даміра ўзяў зусім яшчэ новенькае пасведчанне.

— Нядаўна працуеце?

Карэспандэнт пачырванеў.

— У абласной нядаўна. Да таго год у раённай працаваў.

— Біць нашага брата ездзіце? — Даміра знарок гудзеў басам — атрымлівалася салідна.— Ну-ну, жартую. Крытыка — рэч карысная. Шкада, што ў нас яе недалюбліваюць. Па якой жа справе да нас? Здаецца, поспехаў вялікіх няма: рэкардсменаў там ці герояў працы. Але і мы пахваліцца тым-сім можам.

— Я, уласна, па пісьму. Як заўважылі,— я працую ў аддзеле пісьмаў. Для праверкі скаргі прыехаў.

У Даміры — пахаладзела ў грудзях. Нехта надакучаў яму гэтымі скаргамі ў газеты. Не было таго месяца, каб у абласной або якой-небудзь рэспубліканскай газеце не паяўлялася заметка, а то нават артыкул, у якім нейкі Падзвінскі не крытыкаваў бы Даміру і калгас «Маяк». Даміра падазраваў, што за псеўданімам хаваецца закружскі паштавік Дземідзенка. «Вось цяпер я ўжо даведаюся, хто гэты Падзвінскі»,— падумаў ён. У такіх выпадках любіў Даміра праявіць сваю партызанскую хітрасць, якой ён хваліўся перад аднавяскоўцамі. Яго бас адразу памякчэў.

— Непрыемная рэч, скажу я вам,— пачаў ён здалёк.— Для нас што: калі ласка, правярайце. Мы да крытыкі адкрыты. Але промахі і ў карэспандэнтаў бываюць. У вашай газеце не здаралася, а ў іншых часценька. Вы вось прыехалі, праверыце, знойдзеце што, крытыкуйце, пішыце фельетон ці п’есу, — і раптам крута віхлянуў: — Таварыш Падзвінскі пісаў?

Засцігнуты знянацку, карэспандэнт пацвердзіў:

— Так, ён.

— Прыгожае псеўдоніма сабе прыдумаў,— летуценна сказаў Даміра.— Прозвішча ў яго не вельмі: Дземідзенка.

Даміра чакаў: карэспандэнт зараз жа згодзіцца, што прозвішча «Дземілзенка» сапраўды не вельмі мілагучнае, але той вельмі спакойна запытаўся:

— А чаму вы думаеце, што гэта псеўданім?

Даміра разгубіўся і ўжо строга афіцыйна запатрабаваў:

— Дайце скаргу.

Карэспандэнт выняў аддрукаваную на машынцы скаргу. На ёй подпісу не было. Чытаў і ўвесь час грымеў:

— Гад. Такіх расстрэльваць мала. Ну і тып. Брахня, суцэльная брахня. Нават не хачу на такі паклёп адказваць,— Даміра вярнуў пісьмо, не дачытаўшы да канца, закурыў.— Правярайце самі, каб потым не было размоў. Днямі мяне бюро слухала. Там амаль такая ж заява была.

— Я быў у райкоме. Мне сказалі, што камісія ў вас працуе...

Халодныя дрыжыкі папаўзлі па Даміравай спіне. Дзе ж камісія? Я яе тут чакаю, а яна недзе ходзіць...

— У мяне яшчэ не былі...

— Не ведаю, так таварыш Сяльчонак паведаміў. Я пра тыя факты не пытаюся: згаджуся з вывадамі камісіі. Тут вось напісана, што вы, разбазарыўшы птушкаферму, рашуча паўсталі супраць яе аднаўлення. Камсамольцы куранят вырасцілі, а вы не бярэце іх на ферму. I наогул жывёлагадоўлю занядбалі, і яшчэ быццам бы парасё з фермы сабе забралі...

Твар Даміры наліўся крывёю.

— Я забраў? Я! Ды хто так бессаромна брэша? Партызан — не бандыт. Чулі? Я саломіны грамадскай не ўзяў.

Карэспандэнт напалохаўся.

— Разбярэмся, таварыш Даміра. Вось тут на другой старонцы напісана.

Даміра пачаў чытаць. Папера дрыжала ў яго руках, пад вокам разпо-раз краталася жылка.

— Брахня. Гэтае парасё мне жончына сястра са свайго статку прынесла. За два месяцы на калгасных фермах ніводнае парасё не прапала. Можаце праверыць.

Даміра зрабіў выгляд, што далей размаўляць няма чаго.

У пакой імкліва забегла Ева. За ёй паважна зайшла Вера Алексіч.

— Тарас Тарасавіч, — Ева яшчэ добра не адсаплася, таму гаварыла хутка:— Мы да вас з просьбай. Камсамольская арганізацыя збіраецца пасылаць на ферму моладзь. У нядзелю сход. Дык трэба ўзгадніць кандыдатуры.

Даміра ўсё яшчэ не мог супакоіцца. «Лезуць», — злосна падумаў ён. Але тут жа, заўважыўшы, як паспешліва ўхапіўся карэспандэнт за блакнот, стрымаў сябе.

— Даўно час браць шэфства. Вось таварыш прыехаў крытыкаваць нас за жывёлагадоўлю. Ну, дык што ў цябе?

Вера, прысеўшы на крэсла ля стала, абыякава глядзела на справаздачу, якую сама ж складала. Гэта была першая яе работа ў калгасе, аднак яна не радавала яе. Складаць справаздачу для таго, каб ведаць, што не хопіць кармоў! Даміра давёў ёй, што зрабіць усё роўна нічога нельга, і паабяцаў паставіць пытанне перад райкомам.

Верыны вочы тужліва бегалі па радках лічбаў і раптам спыніліся. Яна добра ведала кожную лічбу. Але што гэта? Нечыя рука акуратна паправіла, па-новаму збалансіравала ўраджайнасць траў. Атрымлівалася, што цяпер сена хопіць, нават няма чаго турбавацца. Адразу ж успомнілася размова з вусатым паштавіком Дземідзенкам. Няўжо гэта зрабіў Даміра? Дземідзенка тады яе папярэджваў... Калі потым не хопіць кармоў, абвінавацяць яе. Даміра выкруціцца...

— Навошта вы паправілі лічбы ў справаздачы? Гэта хлусня,— ашаламіла яна Даміру.

— Якія лічбы? Ты што...— Даміра падміргваў.

— Я вам дакладвала, — нічога не заўважала Вера, — што кармоў сёлета не хопіць. Ураджай траў нізкі. А вы хлусіце, падпраўляеце лічбы і думаеце, што некага абманваеце. Сябе толькі. Вы ж абяцалі паменшыць пагалоўе. Вочкаўцірацель вы, вось хто.

Хваравітая раздражнёнасць, якая не раз ужо спрабавала прарвацца, раптам хлынула ў Даміры цераз край.

— Маўчаць,— гаркнуў ён. Недзе далёка-далёка ўспыхнула разумная думка: пры гэтым тыпе з газеты не можна... але яна адразу ж пагасла. Без аніякай стрыманасці Даміра стукнуў кулаком па стале.— Без году тыдзень тут, а ўжо вучыш. На ферму марш — там чорт ведае што робіцца, дык яна вось што...