Паплавы

Ён яшчэ выкрыкваў нешта грубае і крыўднае. Анямелая, Вера не магла скрануцца з месца: так на яе крычалі ўпершыню. Яна хацела ўцячы адсюль, але ногі не слухаліся.

Нарэшце Даміра змоўк. Ашалела абвёў вачыма пакой, заўважыў карэспандэнта, вінаватым голасам папрасіў прабачэння.

— Да вар’яцкага дома давядуць...

Вера ўсхліпнула, потым закрыла вочы рукамі і выбегла. Даміра, Ева і карэспандэнт разгублена сядзелі моўчкі, ніхто не адважыўся дагнаць дзяўчыну, хоць кожны прагнуў гэтага. Дагнаў Веру Лёнька Зайчык. Нялоўка зазіраючы ў вочы, сказаў:

— А вы не плачце. Ён добры, толькі дурны ад хваробы. Сам перапрошваць прыдзе, паглядзіце.

— За што ён мяне?..— усхліпвала Вера.

— Ён і сам таго не ведае. Тармазная сістэма ў яго не ў парадку.

Лёнькаў жарт развесяліў Веру. Слёзы яшчэ ліліся, а губы ўжо ўсміхаліся.

— Які вы добры,— сказала яна.

— Ён жаласлівы. А вось на слова гарачы. Няшчасны чалавек. У яго і дома гора: жонка на рак хворая, ляжыць даўно. Дзеці малыя, ён, адзін...

«Чаму ён гэтак яго абараняе?» — падазрона падумала Вера, яе спагаду як рукой зняло.

Даміра між тым спрабаваў разабрацца, што гаварыла Ева, ківаў галавой, нібы згаджаючыся з усім. Нават калі яна назвала дакладчыка — Веру Алексіч, згадзіўся. Было сорамна, брыдка і да слёз балюча, што ў такі адказны момант не здолеў стрымаць сябе. Шукаў шляхі да прымірэння. Хацелася знайсці Веру зараз жа, стаць на калені і прасіць, каб маўчала. Нарэшце, не вытрымаў, папрасіў:

— Ну, я заняты, так што, калі хочаце, кончым увечары гаварыць,— і, пакінуўшы іх, не вышаў, а выбег з пакоя.

На вуліцы ён і напаткаў камісію. Рэдактар Канькоў, сакратар па зоне МТС Маленчанка і парторг МТС Ляшчэня толькі што сышліся разам і цяпер абмяркоўвалі першыя вынікі праверкі. Пагаджаліся на тым, што настаў час сур’ёзна паправіць Даміру, але многія абвінавачванні адпадалі.

— Вось ён і сам, герой драмы,— першым прывітаў Даміру Канькоў.— Ну што, герой, нарабіў клопату і сабе і людзям?.. Звязаўся з Башукевічыхай і з гэтым дзявочым ухажорам Шнякам. На чорта табе было рукі ў ход пускаць? ёсць міліцыя, суд... Дык не...

«Значыць, нічога сур’ёзнага не знайшлі»,— Даміра абрадаваўся і адразу забыў на ўсе непрыемнасці сённяшняга дня.

— Дзе з табой пагаварыць можна?— запытаўся Ляшчэня.

— Пачакай, можа спачатку праедзем з ім па калгасу, няхай разам з намі недахопы свае паглядзіць,— спыніў яго Маленчанка.

Сакратара падтрымаў Канькоў. Ён узяў Даміру пад руку.

— Біць, брат, цябе трэба. Запусціў гаспадарку. Ці даўно перадавіком быў? Ну, не зусім перадавіком, але працаваў, стараўся. Чаму крылы апусціў? Дома як? Жонка хварэе?

Пякучая хваля разлілася па Даміравых грудзях, дакацілася да горла, сціснула яго, заняўшы дыханне. Даміра прывык цярпець самую страшэнную лаянку, а ад двух спагадлівых слоў яму рабілася млосна. Праглынуўшы слязлівую кіпень, сказаў:

— Закруціўся, як баран ад чамярыцы...

— Давай, чэсна паказвай усе хібы. Разам выпраўляць будзем. Не магу я на цябе вось такога глядзець. Некалі ты інакшы быў... За цябе, брат, я буду з усімі біцца.

У часе вайны Канькоў быў камісарам партызанскага атрада, дзе Тарас Даміра, тады яшчэ малады хлопец, камандаваў узводам разведкі. Аднаго разу Тарас добраахвотна выклікаўся суправаджаць камісара ў штаб брыгады. Ісці туды было не далёка, але небяспечна. Трэба было перасекчы чыгунку і шасэйную магістраль, абысці з дзесятак моцных фашысцкіх гарнізонаў. Паміж чыгункай і шашой атрад нарваўся на засаду, Немцы падпусцілі іх зусім блізка, потым адкрылі шалёны агонь. Як падкошаныя, падалі людзі і коні. Першая ж куля навылет прашыла Канькову грудзі. Даміра быў ранены ў руку. Як толькі сціх шквал агню, ён падбег да камісара, падхапіў яго адной рукой, кінуўся ў хмызнякі. На шчасце, была цёмная ноч — Даміру не заўважылі.

Камісар ляжаў непрытомны. Даміра не ведаў, як выбрацца з гэтай пасткі, але Канькова не кінуў. На трэція суткі паявіўся ён у атрадзе, брудны, апухлы і бледны, як смерць. У яго пыталіся, што здарылася з людзьмі; ён чуў, але маўчаў, толькі па шчоках каціліся буйныя слёзы, прабіваючы ў брудзе два белых раўчукі. Сем дзён не гаварыў Даміра, ад перажытага адняло язык. 3 тых далёкіх часоў суровая дружба зрадніла двух непадобных адзін на другога людзей.

Увечары, закончыўшы праверку, члены камісіі пачалі развітвацца з Дамірам. Ён тупаў на месцы, цёр рука аб руку, цягнуў. Весялун Ляшчэня пажартаваў:

— Што ты, як красная дзеўка — не чапай мяне — плячамі пацёпваеш?

— Можа, таварышы, паабедаць зойдзеце? Га? Я, дальбог, з чыстай душой...

— Куды там, жонка хворая... Хапае табе турботаў без нас.

— Лепш загадай шафёру адвезці,— сказаў Маленчанка.

Даміра, непрыкметна адлучыўшыся, папрасіў суседку зрабіць добры абед, выдаўшы ёй большую палову пазычаных Верай грошай. Абед мог прапасці, і Даміра, па меры таго як члены камісіі адмаўляліся, насядаў мацней. Ляшчэня здаўся першым. Канькоў вагаўся. Але Маленчанка настаяў на сваім, і камісія, паціснуўшы Даміру руку, паехала.

Дарэшты засмучаны, ішоў Даміра дамоў. Калі не шанцуе, дык ва ўсім. Трэба было растраціць дарма столькі грошай, а яны адмовіліся... Даміра ішоў і лаяў сябе. У завулку яму раптам сустрэўся карэспандэнт. Ён ішоў, заняты сваімі думкамі. Заўважыў Даміру толькі тады, калі той узяў яго за руку.

— Ну як, таварыш карэспандэнт, праверылі?

— Ага, закончыў.

— Камісія з раёна таксама закончыла праверку,— радасна паведаміў Даміра.— Нічога не знайшлі. А вы, мусіць, назбіралі фактаў?

Хлопец быў навічок у газетнай справе, не прывык яшчэ гаварыць непрыемнае прама ў вочы.

— Не, не зусім так.

— Не пацвердзіліся факты?

— Не пацвердзіліся,— схлусіў карэспандэнт і пачырванеў.

— Я ж і казаў,— выгукнуў Даміра.— А што ў канторы было, прабачце, не стрымаўся. Раненне ўсё. Нервы, каб іх...

— Ды я не звярнуў увагі, — падтакнуў хлопец, хоць за дзень ён багата назбіраў фактаў. Ён хацеў хутчэй пазбавіцца Даміры, але той, узрадаваны, што так шчасліва кончыўся дзень, пацягнуў яго дамоў. Карэспандэнт адмаўляўся, прасіўся — нічога не памагло. Сядаючы за стол, ён распачліва думаў, што яму рабіць? Вырашыў: «Я яго не прасіў. Напішу ўсё, як мне расказвалі».

IX

Дземідзенка сядзеў за высокай рашоткай з гладкай стальнічкай наверсе. У загародцы — заляпаны чарнілам стол. На стале — банка з дэкстрынам, бутэлька штэмпельнай масцікі, штампы і стус газет, толькі што прывезеных з раёна.

Вера зайшла ў кантору па дарозе з калгаснай канцылярыі. Яна хацела купіць канвертаў. Дземідзенка, відаць, не чакаў яе, бо вельмі разгубіўся: то хаваў у шуфлядку, то вымаў з яе зноўку нейкую паперу і, вельмі ўжо ненатуральна ўсміхаючыся, запрашаў сесці, хоць у пакойчыку не было ніводнага крэсла. Нарэшце, ён супакоіўся і глянуў на Веру сінімі вачыма.

— Што з вамі? Хто меў права вас пакрыўдзіць? — узрушана запытаўся ён. — Даміра?

— Так.

— Я ж вам казаў, — Дземідзенка ўзрадавана падскочыў, выбег з-за перагародкі.— Завошта?

Вера расказвала, зноў глытаючы слёзы.

— Нягоднік, вось нягоднік!— абурана шаптаў Дземідзенка.— Ен заўсёды так. На гэтым і выязджае. А вы як думалі? Ён такі: альбо з работы здыме, альбо нават у турму пасадзіць.

— Аблаяў, — скардзілася Вера, — а перад тым пяцьсот рублёў пазычыў.

— Навошта? — у Дземідзенкі выцягнулася шыя, а рыжыя вусы рашуча ўзняліся ўверх.

— Сёння ж камісія прыязджае расследаваць скаргі.

Дземідзенка прысвіснуў, засунуўшы рукі ў кішэні, зрабіў тры крокі да сцяны і назад.

— Сведкі былі?

— Не.

— Як жа вы так, без сведак? Распіску, вядома, не ўзялі?

— Не.

— Ах, ах!

— Вы думаеце, не аддасць?

— Вядома, не аддасць.

— Што ж мне тады рабіць, Анатоль Сцяпанавіч?

Дземідзенка закаціў вочы, нібы абдумваючы складаную сітуацыю.

— Можа ў райком схадзіць?

— Куды? Да Сяльчонка? Ну, сходзіце, паскардзіцеся, а які толк? Даміру павераць, а не вам...

— Але я дакажу...

— Добра, дакажаце, — згадзіўся Дземідзенка. — Дадуць Даміры яшчэ адну вымову. Яму да іх не прывыкаць. А ён вас потым у турму ўпячэ. А вы як думалі? Не, калі біць, дык так, каб не ўстаў. Пад дыхавіцу... Стукнуў раз і канец... Пачакайце, Вера Антонаўна, выберам час і ўдарым. Вы мне толькі пра ўсё расказвайце.

— Прабачце, але ж гэта...

— Сумленнасці захацелі? Ды з такімі людзьмі хіба па сумленнаму можна? Цёмныя людзі, скажу я вам. Хоць бы ваша гаспадыня Плескачыха. Падумаеш, — дэпутатка. А таксама туды... Цяжка нам, інтэлігентным людзям, жыць, скажу я вам.

Ён гаварыў яшчэ нейкую лухту. Вера слухала няўважліва, прыхільнасць, якая паявілася да яго ў самым пачатку, уступала месца непрыязнасці. Хуценька развітаўшыся, яна вышла. Насустрач, да пошты, ішоў карэспандэнт.

— 3 вамі можна пагаварыць?— параўняўшыся, запытаўся ён у Веры.

— Няма чаго са мной гаварыць, — злосца адказала яна, і карэспандэнт пайшоў у кантору.

Дзень быў сапсуты. Вера напісала пісьмо Раміру, поўнае безвыходнай тугі і ўпэўненасці ў хуткай сустрэчы. Хопіць, пакаштавала жыцця...

Але ўвечары Вера змяніла сваё рашэнне. Калі яна была ў хаце зусім адна, як з-пад зямлі, паявіўся Даміра. Ён быў падвыпіўшы, але не п’яны.

— Вы чаго прышлі? — Вера чула, як калоціцца ў грудзях сэрца, ці то ад страху, ці то ад абурэння.

— Прабачце,— Даміра камячыў у руцэ шапку. Вусны яго перасмыкаліся. Здавалася, што ён вось-вось заплача. Вера перапалохалася не на жарт.— Ад вас усё залежыць. Не мяне пашкадуйце, а жонку і дзяцей. Не скардзіцеся нікому. Здымуць жа з работы тады. I так нада мной сякера на нітачцы вісіць. Не пасады шкадую — сорамна. Лепш кулю ў лоб.

— Што вы, што вы!.. Нікому не скажу,— супакоіла яго Вера.

— Думаеце, хацеў абразіць вас? Распачалі вы размову недарэчы. Тут у мяне са старшынёй выканкома спрэчка даўняя была. Ён абяцаў вымову вынесці, калі на паплавах сена не ўродзіць. Вось і хацеў я яму гэтай справаздачай усе карты зблытаць. Калі б вы ў другі раз сказалі, я згадзіўся б. А то пры карэспандэнце. Таму і не вытрымаў. Усё раненне маё... Некалі ў мяне нервы стальныя былі. I наконт грошай не сумнявайцеся — аддам. Я — чэсны. Дык нікому не скажаце?

— Не, не скажу,— прамовіла Вера і тут жа ўспомніла, што ўжо сказала.

X

На дзвярах клуба вісела аб’ява:

СПЫНІСЯ I ПРАЧЫТАЙ!

У нядзелю

з раніцы адбудзецца камсамольскі сход.

На парадку дня:

1. Перад пачаткам танцы пад баян, па агульнаму патрабаванню.

2. Пасылка моладзі на фермы (Дакладчык — заўтэхнік т. Алексіч).

3. Розныя.

Яўка камсамольцаў строга абавязковая.

Камітэт».

Вера, праходзячы паўз клуб, не стрымала ўсмешкі. Прыпомнілася гісторыя з гэтай аб’явай. Учора Ева паказала ёй размаляваны аркуш паперы.

— Падабаецца? Праўда, здорава?— ззяючы ад задавальнення, запыталася яна.— Сама напісала.

— Добра,— збянтэжылася Вера, не ведаючы, як найбольш далікатна намякнуць Еве на памылкі, што былі ледзь не ў кожным слове.

— Усе кажуць, што добра,— абрадавалася Ева.— Проста скульптар.

— Каб вучылася, дык, напэўна, мастаком была б.

— I мастаком таксама. Панясу, наклею.

— Памылкі ёсць...

— Ну? — здзівілася Ева.— Усе чыталі і не заўважылі. Папраў, калі ласка.

Вера чырвоным алоўкам выправіла памылкі. Хацела нават перарабіць тэкст, але Ева не дазволіла.

— Ты толькі памылкі папраў... — ніякія довады на яе не дзейнічалі.

I вось цяпер, чытаючы аб’яву, Вера ўбачыла, што Ева, перапісваючы, усё ж зрабіла памылку.

Пасля ўсмешкі набеглі зусім невясёлыя думкі: ці не надта паспешліва збіраецца Ева праводзіць сход. Трэба было пачакаць Ліпанаву. Тым больш, што сакратар хацела пабыць на ім. Пра свае сумненні яна сказала Еве. Але тая і слухаць Веру не захацела.

— Ты, галоўнае, даклад добры падрыхтуй.

Вера села за даклад. За пяць гадоў вучобы яна ніколі не рабіла дакладаў, нават уважліва іх не слухала, хоць заўсёды хадзіла на сходы. Парваўшы, можа, дзесяты ліст паперы, Вера вышла на вуліцу. Сонца толькі што схавалася за лесам. Небакрай на захадзе ярка чырванеў. На яго пурпурным фоне выразна малявалася вышчарбленая сцяна лесу. Стаяла нейкая млявая цішыня. Дзесьці грукацеў парожні воз. Непрыкметна для сябе Вера дайшла да канцылярыі. Праз адчыненае акно выплёскваліся на прастор вуліцы разудалыя матывы «Лявоніхі». Вера ціхенька зайшла ў пакой, прыпынілася ля парога. На крэсле сядзеў Лёнька Зайчык, летуценна ўтаропіўшы вочы ў кут, дзе вісеў прыклеены плакат: пышнавалосая дзяўчына запрашала класці грошы ў ашчадную касу. Але Лёнька нічога не бачыў, нічога не чуў. На хвіліну яго пальцы перасталі бегаць па ладах балалайкі, ён задумаўся. Затым сярэдні палец правай рукі неяк непрыкметна крануў струну і яна дзынкнула раз, другі, трэці. Вера ледзь стрымала сябе, здавалася, уляцеў у акно, зазвінеў над вухам надакучлівы камар. I вось ужо не камар, а весялун-мужык у стаптаных лапцях закружыўся ў шалёнай віхуры адмысловых скокаў.

Вера глядзела на Лёньку. Яго напружаны твар разгладжваўся, вочы паблісквалі хітрай усмешкай, губы краталіся, нібы падганялі нябачнага танцора, худыя плечы перасмыкаліся, а ногі, не вытрымліваючы, мякка прытупвалі аб падлогу. Лёнька іграў лёгка і прыгожа, захапляўся гукамі, любаваўся імі, а яны, нібы пацяшаючы яго, кружыліся, пырхалі, зноў садзіліся на абшарпаную балалайку, потым чародкай узляталі пад самую столь. Лёнькава рука мільгала над струнамі, вырываючы з іх вадаспад чароўных гукаў. Раптам балалайка выслізнула з рук, паляцела пад столь, крутанулася там некалькі разоў, потым дзынкнула раз, другі, трэці, усё слабей і слабей,— замёрла.

Лёнька ўбачыў Веру, падхапіўся і адразу ж пачырванеў. Абое збянтэжыліся.

— Вы Даміру шукаеце?— першы запытаўся Лёнька.— Ён дома.

— Не, проста так.

— А-а-а...

Лёнька адчыніў шафу, паклаў балалайку на верхнюю паліцу.

— Вы добра іграеце...

— Балалайка — які інструмент?!

— Вам трэба на скрыпцы навучыцца іграць.

— Я ўмею.

— Чаму ж не іграеце?

— Раней часта іграў. Адразу пасля вайны.

— Вам трэба было б вучыцца. У вас талент,— Вера чакала, што Лёнька ад такой пахвалы збянтэжыцца, пачырванее, але ён нібы не пачуў яе слоў.

— Сабе не схлусіш,— нечакана для Веры сказаў Лёнька.

«Пра што ён?— падумала Вера.— Гаворыць загадкамі, як Бэдзя».

Уголас сказала:

— Даклад не атрымліваецца. Слоў не знаходжу.

— Словы не грэюць.

«У пачатку было слова, а не справа,— успомніла Вера Раміра.— Быццам згаварыліся».

— Але без іх не можна... Трэба, каб моладзь пайшла на фермы.

— Пойдзе без слоў, угаворваць потым давядзецца.

— Думаеце, даклада не трэба?

— Разумнае — цікава паслухаць.

— Чаму ж вы, разумнікі, жывёлагадоўлю запусцілі? Пахаваліся ў канцылярыі... Самі ж кажаце, словы не грэюць, але, відаць, вельмі добра ад людзей хаваюць.

— 3 трынаццаці гадоў я кароў пасвіў.

— Я таксама пасвіла.

Яны вышлі на вуліцу. Шэрыя змрокі выпаўзалі з ніжэйшых мясцін; неба яшчэ свяцілася далёкімі водсветамі, але ўжо страціла сваю празрыстасць. 3 кашары вярталіся даяркі. Наперадзе шырока крочыла Матрона Башукевіч. Падышла, паздароўкалася звонкім дзявочым голасам. У змроках яна здавалася маладой. Плацце зграбна аблягала яе ладную постаць. Белыя ногі моцна стаялі на зямлі.

— Макар пісьмо прыслаў. Табе, Лёня, прывітанне перадае,— у Матроны быў грудны, мяккі голас. Вера ўспомніла, што тады, на кашары, гэты голас быў іншы, рыпучы, уедлівы.

— Няхай прыязджае хутчэй.

Лёнька пайшоў, і яны засталіся ўдзвюх.

— Можа час ёсць, зайдзіце да нас,— папрасіла Матрона.— Муж будзе рады. Ён любіць пра кнігі гаварыць, а тут няма з кім. Я — жанчына пісьменнасці малой.

Вера хацела адмовіцца. Але Матрона ўзяла яе пад руку, павяла. Яна мякка ступала па пыльнай вуліцы, крыху паўнаваты стан яе спавольна пакачваўся.

— Не работа, а гора адно. Зімой корму не хапае. Паплавы запушчаны. Улетку таксама для жывёлы наедак слабы. Ходзіш толькі на кашару ды назад. А толк які? Цяжка вам будзе ў нас.

— Цяжка,— згаджалася Вера.

***

...Дземідзенка сядзеў у палісадніку на лавачцы, курыў: блішчэў у прыцемках агеньчык.

— Ты, Моця?

— Я.

— 3 кім?

— Заатэхнік наш.

— А-а-а, Вера Антонаўна. Я вось любуюся вечарам. «На белом небе всё тусклей златится чёрная лампада».

— Адкуль гэта?

— Не помню. Даўно было... Быў і я малады...

— Ты і цяпер не стары,— сказала Матрона і пайшла.

— Вось так. Яна не разумее, што старэеш душой.— Дземідзенка ўздыхнуў.— Помніце, я тады задстрэліў перапёлку. Ёй куды лягчэй. А вось я жыву. Адзін.

— У вас ёсць жонка.

Ен безнадзейна махнуў рукой.

— Для чалавека гэтага мала. Яго сэрца заўсёды нешта шукае.

Словы паштавіка вельмі напаміналі ёй размовы Раміра. Той таксама гаварыў пра адзіноцтва, пра нявернасць людзей, скардзіўся на нешта такое, чаго Вера не магла зразумець.

— Ведаеце, Даміра прыходзіў прасіць прабачэння, — сказала Яна, каб хоць гэтым абвергнуць Дземідзенкавы словы.

— Каяцца ён умее. На каленях стаяць таксама.

— Але ж у вайну...

Дземідзенка перабіў:

— Апісваў вам свае подзвігі. У людзей болей заслуг, а маўчаць.

У хаце запалілі лямпу. Жоўты пук святла слізгануў па кветках, вырваў з чарнаты зялёнае лісце і яркую чырвань незнаёмых Веры кветак.

— Ідзіце ў хату,— паклікала Матрона.

— Тут лепш,— сказала Вера.

— Але, пад небам лепш. Вы, мусіць, не так сабе зайшлі?

— Угадалі. Не ведаю, пра што ў дакладзе гаварыць. Заўтра камсамольскі сход. На ферму камсамольцаў пасылаюць.

— Дарэмная справа ўсё. Што зробіць моладзь?

— Чаму?

— Паспрабуйце. Вам жа цяжэй будзе. А наконт даклада, крытыкуйце начальства. Гэта ў нас любяць. Ну, вось Даміра — п’е, ды і, прабачце, да баб ходзіць... Пра жывёлу не дбае. Літр малака пяць рублёў каштуе... Гэта ж адны страты.

— Таму і вырашана паслаць на фермы маладых дзяўчат.

— Калі Даміра застанецца старшынёй, дык нічога дзяўчаты не зробяць. Старшынёй павінен быць культурны чалавек.

Вера чакала, што Дземідзенка скажа далей «такі, як я», але ён прамаўчаў. Потым доўга расказваў пра розныя непаладкі ў калгасе і раптам звярнуў на іншае — пачаў хваліць амерыканскіх фермераў. Неяк выходзіла ў яго, што вось там, за морам, умеюць гаспадарыць, а ў нас толькі гавораць прамовы.

Вера не вытрымала, заспрачалася.

— Не так ужо там добра, як вы кажаце. Пачакайце, мы яшчэ абгонім тых фермераў.

Дземідзенка насцярожыўся, але здавацца не хацеў.

- Вы не падумайце чаго дрэннага. Нядаўна кніга вышла пра жывёлагадоўлю ў Амерыцы. Вось адтуль я і ўзяў факты. Канешне, мы іх абгонім, — бадзёра выгукнуў ён, але ў яго словах Вера не адчула шчырасці.

Дамоў Вера прышла позна. Доўга не магла заснуць, думала пра размову з Дземідзенкам. Неяк непрыкметна пачала пагаджацца з рыжавусым паштавіком — не хацела, але згаджалася. Умеў Дземідзенка пасеяць у чалавеку сумненні, асабліва, калі чалавек той не моцна адчуваў сябе ў жыцці.

На сход у клуб Вера прышла, калі там у самым разгары былі танцы. Баяніст, доўгі дзяцюк, прыклаўшы вуха да мяхоў, ляніва расцягваў баян. Вымучаныя гукі вальса заміралі пад гулкі шоргат двух дзесяткаў ног. У парозе народу было найбольш. Хлопцы спаважна размаўлялі ды пазіралі ў бок дзяўчат, якія стаялі крыху воддаль і шапталіся. Ля самай грубкі прытуліліся дзве закаханыя пары, уваход у клуб загарадзілі хлапчукі-школьнікі. Вера спынілася ля дзвярэй: не хацелася прабірацца да сцэны праз таўкатню. Хлопцы штурханулі адзін аднаго, павярнуліся да яе. Яна пачырванела, раззлавалася на сябе: чырванее, як дзяўчынка. Каб асвоіцца, пачала ўважліва сачыць за тымі, хто танцаваў. Але да яе далятала нягучная гаворка хлопцаў:

— Прыгажуня.

— Прыгожая Маша, ды не наша...

— Хочаш, запрашу на танец.

— Слабо.

— Гэта мне? Хочаш, нават буду дамоў праводзіць?

У адказ спакойны, разважлівы голас:

— У цябе, Максім, язык, як балалайка. Розніца толькі ў тым, што яго зламаць нельга.

Хлопцы зарагаталі. Вера азірнулася. Гаварыў невысокі чорны хлопец з кручкаватым носам. Іх вочы на імгненне сустрэліся. Вера пачала прабівацца да сцэны. Тут яе заўважыла Ева. Яна падбегла, абняла Веру за плечы.

— На цэлы тыдзень натанцавалася. Танцаваць пойдзем?

— Трэба сход пачынаць.

— Няхай яшчэ патанцуюць. Заморацца — лепш будуць слухаць. Які танец заказаць?

— Які хочаш.

— Танга, добра?

Вера згадзілася. Ева шапнула нешта хлопцу, які выпадкова праходзіў ля іх, і той, расштурхваючы танцораў, пасунуўся ў кут да баяніста.

Яны пачалі танцаваць першыя. Але ім не далі прайсці і паўкруга. Нібы з-пад зямлі, выраслі два хлопцы і сярод іх той, што збіраўся праводзіць Веру дамоў.

— Прабачце, у нас так нельга,— усміхаючыся, сказаў ён.

Ева адразу ж пакінула Веру, і той нічога не заставалася, як ісці танцаваць з гэтым прыгожым, але нахабным хлопцам. Быў ён мажны, бялявы, зачэсаныя на бок валасы спадалі на лоб буйнымі завіткамі. Ён абняў Веру за талію, спрытна пачаў вырабляць нагамі мудрагелістыя выкрунтасы, так што Вера, хоць і была не благой танцоркай, ледзьве патрапляла яму.

— Цяпер вы будзеце маёй партнёршай,— сказаў ён крыху пазней.— Нашы дзеўкі непаваротлівыя. Аж рукі заныюць, пакуль танец станцуеш.

Вера прамаўчала, хоць ёй вельмі хацелася сказаць яму што-небудзь крыўднае, каб збіць агідную фанабэрыстасць. Максім жа зразумеў Верына маўчанне па-свойму. Прыгнуўшыся да яе вуха, запытаўся:

— Можа дазволіце заняць куточак у вашым сэрцы?

Гэта было занадта. Спачатку Вера хацела кінуць танцаваць, але адчула, як моцна трымае яе Максім. Давядзецца вырывацца, і тады ўсе звернуць увагу. Сказала, нядобра прыжмурыўшы вочы:

— Сама знайду, кім запоўніць куточкі сэрца. Дарэмна разлічваеце.

— Чаму?

— Не люблю нахабнікаў.

Ухажор збянтэжыўся. Некалькі хвілін ён маўчаў, злосна сапучы. Вера ледзь стрымлівала ўсмешку.

— Вось што, дарагая... Гэта вам не горад. У нас фанабэрыю хутка саб’юць.

Вера з усіх сіл ірванулася ад яго. Але цяпер гэтага ніхто не заўважыў, бо якраз баяніст перастаў іграць.

Настрой быў сапсуты. Маўклівая, засяроджаная, сядзела яна ў прэзідыуме, пакуль Ева Пляскач аб’яўляла парадак дня. Падумала: «Можа варта было ўдарыць па твары, каб усе ведалі?» Потым, калі пачала рабіць даклад, забылася на ўсё.

Вера гаварыла і сама здзіўлялася, як гладка і добра атрымліваецца ў яе прамова. Спачатку яна спынілася на задачах, якія стаяць перад жывёлагадоўляй, і толькі тады, як скончыла гаварыць, мільганула абыякавая думка: гэта з лекцыі Пальчыкава. Затым яна расказала пра тое, што паведаміў ёй Дземідзенка аб рабоце амерыканскіх фермераў. У канцы Вера ўшчэнт раскрытыкавала парадкі на закружскай ферме.

У клубе было даволі ціха. Але Веры здавалася, што слухаюць яе не вельмі ўважліва. Ля акна хлопец спрабаваў абняць дзяўчыну, а яна ўвесь час бязлітасна біла яго па руцэ. Дзве дзяўчыны лузгалі семачкі, выплёўваючы шалупінне ў жмені.

Калі Вера скончыла даклад і села, Ева ўсміхнулася ёй:

— Добры даклад, толькі пра фермераў дарэмна гаварыла.

У зале адразу ж зрабілася шумна. Старшыня сходу Лёнька Зайчык, доўга стукаў алоўкам па стале.

— Прыступім да спрэчак,— аб’явіў ён, калі шум надціх.

3 залы, як гарох, пасыпаліся прапановы, жарты, кепікі:

— Чаго спрачацца — згодны...

— Правільна гаварыла.

— Працаваць трэба.

— Глядзі, напрацаваўся!..

— I баран бы касіў, каб хто касу насіў...

Зайчык зноў пачаў стукаць па графіне з вадой.

— Таварышы, запісвайцеся выступаць у спрэчках,— прасіў ён.

У клубе стала ціха, так што чуваць было, як дыхаюць у першых радах. Але ніхто не хацеў выступаць. Тады Лёнька выглядзеў некага ў зале.

— Зіна, выступі, скажы,— звярнуўся ён да вастраносай дзяўчыны ў акулярах. Тая пачырванела, але Лёнька не звяртаў на гэта ніякай увагі.— Што ты думаеш рабіць? Устань і скажы.

— Замуж высці,— падказаў пісклівы ад дзвярэй голас.

— Ну, вы там, шчанюкі, марш дадому,— абурана крыкнуў Даміра і зрабіў выгляд, што хоча адперазаць рамень. Хлапчукі з піскам і смехам выбеглі на вуліцу.

— Дай мне слова,— папрасіў Даміра старшыню сходу.

Нядобра скасіўшы жаўтаватыя вочы, Даміра доўга глядзеў на Веру, потым, з цяжкасцю адвёўшы іх, пазіраў у залу. Адразу настала цішыня.

— Тут заатэхінік вельмі распісала нашыя недахопы. — На дзіва, старшыня пачаў гаварыць мяккім голасам з ноткамі ледзь улоўнай іроніі. У зале зашавяліліся, лёгкі шум ажыў, як патухшы было аганёк. — Шчыра дзякуем, таварыш Алексіч, мы дагэтуль нават і не здагадваліся пра такія нашы поспехі. Верна, яйка каштуе сем рублёў, а малако — пяць. Ну, можа, не пяць, а тры з палцінай... Усё роўна дорага. А вось як вярнуліся мы з фронта, а бабы нашыя з праклятай Германіі, дык гэтае яйка і за тысячу рублёў не купіў бы. Ці ведама вам такое?

Голас у Даміры надтрэснуў, наліўся металічным звонам.

— Многа доўгіх гадоў ужо мінула з вайны.

— Гэта яны ад суму доўгія, а для нас як адзін дзень праляцелі. Думаеш, рукі склаўшы, сядзелі? А хаты новыя — усявышні ставіў? А што ты вучылася і на тваю вучобу грошы ішлі, калі яны больш патрэбны былі на хлеб, — таксама факт. Ты не крывіся. Бачыш, дзеўкі ў шаўках сядзяць. А пасля вайны прыкрыцца не было чым. Вядома, таму недахопы ёсць. Усё адразу не зробіш.

— Вы лепей пра кароў скажыце.

— I пра кароў скажу. Табе справы на фермах у Амерыцы падабаюцца. А няхай бы тая амерыканская карова пасля вайны да нас трапіла — тады я на яе паглядзеў бы. Мы толькі залетась хлеў пабудавалі. Чаму корму мала? На марозе карова ўдвая павінна сена з’есці. Гэта ты, таварыш заатэхнік, мусіць, не ўлічваеш. А паплавы нашы не той вайной спустошаны? На іх пасля вайны ступіць не можна было — усюды былі міны панатырканы. Лёгка таму фермеру працаваць, калі ён вайны ў вочы не бачыў. Так што ты нам пра Амерыку байкі не расказвай...

Даміра гаварыў яшчэ доўга, здаецца, яго прамове не будзе канца. Яна абрастае думкамі, якія не маюць ніякага дачынення да пасылкі камсамольцаў на фермы. Канчае ён нечакана. Выцірае хусцінкай лоб, садзіцца на крэсла і пераможна глядзіць у залу. Лёнька Зайчык зноў просіць выступіць дзяўчынку ў акулярах. У зале ўспыхвае смех:

— Яна для цябе пасля сходу выступіць.

— Чаго ён прычапіўся да дзеўчыны? — абураюцца дзяўчаты.

На дапамогу Лёньку прыходзіць Ева:

— Правільна Лёнька гаворыць. Зіне трэба выступіць. Закончыла дзесяць класаў, газеты чытае...

— Я не ведаю, пра што гаварыць, — збянтэжана шэпча Зіна. Яе вочы з-пад шкельцаў акуляраў вінавата глядзяць на прэзідыум. Вера адчувае, як зацеплілася ў яе грудзях замілаванасць да гэтай нясмелай дзяўчыны.

— Пойдзеш на ферму? — басам пытаецца старшыня.

— Пайду.

— Ды ты гучней. Пойдзеш? Вось самая найлепшая прамова: кароткая і зразумелая. А што Максім Шняк скажа? — пытаецца старшыня.

«Шняк — гэта той, што танцаваў са мной», — думае Вера.

— Я — несаюзны, — усміхаецца Максім і трасе падвітымі бялявымі валасамі.

— Мусіць, вы не вельмі хочаце працаваць, — гаворыць Вера. Ёй карціць адпомсціць за знявагу ў часе танцаў. Максім нахабна выскаляе зубы, рашуча праводзіць далонню па валасах.

— Хіба возьмеце да сябе ў памочнікі.

У зале ўспыхвае і патухае смех. 3 апошняга раду падымаецца Матрона Башукевіч. Яна з хвіліну чакае, пакуль усталюецца цішыня.

— Я так скажу. На ферме працаваць — не на вячорцы танцаваць... Так нельга: выклікаў па спісу і ідзі. А ў чалавека можа жадання няма каровам прыслужваць, або, напрыклад, камплекцыя не дазваляе. Прысталі да Асташкавай Зінкі. Дзеўка ціхая, адмовіцца не адважылася. А падумайце самі: якая з яе даярка. Сцебане карова хвастом па носе, разаб’е акуляры — і смех і грэх. Пасылаць трэба здаровых. Вунь хоць бы Шумейку. Дзеўка, як збіцень, а яна пошту носіць. Тут і стары справіўся б.

Ад акна падхапілася стройная чырванашчокая дзяўчына.

— Не да спадобы Пецю твайму прышлася?

Нехта выгукнуў:

— Сып ёй, Ніна!..

Матрона села, Вера адчувала, што сход ганебна зрываецца.

Лёнька супакоіў залу.

— Дайце мне сказаць, — папрасіў ён. — Зіна вось пайшла на ферму, добраахвотна пайшла. Не таму, што ёй хочацца вельмі, а сорамна нам, камсамольцам, перад усім раёнам. Хіба мы горшыя? Вунь у «Зары» ўсе даяркі камсамолкі, а ў нас жанчыны кароў дояць. Гэта ўжо непавага да старэйшых. Адразу і Масква не будавалася; калі будзем сядзець склаўшы рукі, — дык багацце само не прыдзе. Вось Ліда Раковіч, камсамолка нашая — на ўсялякай рабоце яе хваляць. Думаеце, яна фермы спалохаецца? Не спалохаешся, Ліда?

— Чаго баяцца?

— Правільна!

— Мы нічога не баімося.

— Ева няхай ідзе.

— Хопіць, што Аксіння за двух робіць.

— А ў клубе хто будзе працаваць?

— Хай Лёнька заменіць.

— Кіньце, куды хлопцу ісці?

— I пайду, — Лёнька моцна ляпнуў даланяй па стале. — А чаму не пайсці, пайду.

— Не дурэй, — перапыніў яго Даміра.

— Я сур’ёзна.

3 лёгкай рукі Лёнькі працаваць на фермах выказалі жаданне яшчэ некалькі камсамольцаў. Лёнька ўжо збіраўся закрываць сход, але ў зале разгарэлася спрэчка. Успыхнула яна, як сухая трава на балоце, запалала, шуганула полымем. Вера доўга не магла зразумець, у чым справа. Праз бязладдзе галасоў вырываліся асобныя словы, даляталі да прэзідыума, страціўшы наданы ім сэнс. Лёнька доўга стукаў па стале і па графіне алоўкам: людзі не сунімаліся. Тады ўсіх перакрычаў Даміраў бас.

— Вы, каторыя там дужа гарачыя, цішэй!.. — закрычаў ён. — Па парадку гаварыце.

Усе сціхлі.

— У чым справа? — запыталася Ева.

— А ў тым, — падхапілася Ніна Шумейка, — што мы хочам сваю ферму маладзёжную зрабіць. Адказваць за ўсё, дык самім. Правільна я кажу, дзеўкі?

-— Правільна... — гукнуў хор галасоў.

— Давайце нам кавыленскую ферму, — пачуўся адзінокі голас пасля таго, як шум заціх.

Цяпер наперабой загаварылі жанчыны:

— Ведама, хітруны...

— У Закружжы больш, як семсот, ад каровы не надоіш.

— Маладыя, ды спахоплівыя.

— Закружскую ферму вазьміце.

— А-цю, возьмуць...

Нечакана для Веры паднялася Зіна Асташка. Ёй доўга не давалі гаварыць.

— Цёткі кажуць, што закружская ферма дрэнная, а каровы тут че малочныя. Дык тады мы пойдзем на закружскую ферму, а яны няхай ідуць на кавыленскую.

Дзяўчаты заапладыравалі. Жанчыны падняліся, рушылі да выхаду. Зноў зайграў баян.

XI

Сонечны дзень.

Нясцерпнай гарачынёй патыхае ад паплавоў, жытнёвых палеткаў і асабліва ад лесу. На ўскрайках, дзе растуць каржакаватыя хваінкі, дашчэнту павыгарала трава, па бураму травяністаму пнёўю ляніва скачуць гэтакія ж бурыя, як і трава, конікі. Але яны маўчаць, не стракочуць. Горача. Сонна гудуць авадні, чакаюць, пакуль Дзямід Пракуда разам з Бэдзям прыгоняць на поўдзень кароў. Пахне гноем, поўсцю і растопленай сонцам смалой.

Ева загадала дзяўчатам-даяркам збірацца на ўскрайку вёскі, дзе між трох бяроз узвышаецца курганок з драўлянай пірамідкай. Па адной збіраліся дзяўчаты. Акрамя Евы, ніхто не любіў лішняга шуму. Затое яна, прывычная да вечнага гармідару ў клубе, не ўяўляла, як гэта можна такую вялікую справу праводзіць ціха.

Яшчэ да снядання пабывала Ева ў Даміры, упрасіла таго сустрэць дзяўчат на кашары цёплай прамовай. Старшыня доўга адмахваўся, але не вытрымаў націску, здаўся.

Прышоўшы да дзяўчат, Ева абрадавалася: усе прышлі і былі вясёлыя, нават узрушаныя.

— Вы ўжо не падвядзіце, — на ўсякі выпадак папрасіла Ева. — Ты, Зіна, абавязкова выступіш? Як толькі Даміра закончыць прамову, адразу пачынай.

— Хай бы Ніна...

— Чаму я? Табе ж даручаюць. Ды ты і скажаш лепш.

— Хай бы Лёнька...

— I Лёнька выступіць, — супакоіла Зіну Ева. — А цяпер, дзяўчаты, запяем песню і пойдзем. Няхай усе чуюць — камсамольцы ідуць.

— А якую?

— Лёнька хай пачынае...

— Лёнька, «Нёман»!

— Цяжкая, лепш партызанскую.

— Камсамольскую трэба.

Лёнька ішоў моўчкі. На душы было цяжка. Даміра ўчора сказаў яму: «3 канторы не адпушчу. Схадзіць жа на ферму можаш». Потым сустрэлі хлопцы, высмеялі да слёз. Сёння з раніцы піліла маці, крычала на ўвесь дзядзінец:

— Дачытаўся, нячысцік, што зусім здурнеў!.. Дзе гэта бачана, каб малады хлопец кароў даіў?!. Куры вунь і тыя смяюцца з цябе. Там жа дзень і ноч працаваць трэба, а дроў мне хто насячэ? За Зінкай пнешся. Яна месяц які папрацуе, ды ў горад. У яе, не табе раўня, дзядзька прахвесар найпершы, да сябе возьме на вучобу. Надоечы сама Марына хвалілася, што пашле да Лявона. Дык жа не, папёрся, каб цябе нячыстая сіла!..

На матчыны словы Лёнька нічога не адказаў, ведаў, што атрымалася не зусім ладна. Адзіны ён у хаце мужчына, на ім гаспадарка. Горш дасталося ад хлопцаў, асабліва ад Максіма Шняка.

— Чаго ты спахмурнеў? — запыталася ў Лёнькі Ліда Раковіч.

— Так.

— Мабыць, раскайваецца.

— А і што, дзяўчаткі, хіба гэта мужчынская работа?

— Лёнька — патрыёт, — выгукнула Ева.

— Хавацца ў кусты не маю намеру. А наконт таго, што гэта работа не мужчынска'я, дык наперад скажу — сумняваюся. Хутчэй за ўсё гэта вы не сваю, а нашу работу робіце.

— Як гэта?

— А вось так. То гістарычная несправядлівасць, што жанчыны жывёлагадоўляй загадваюць. — Зіна апусціла галаву, падумала: «Не трэба яму — засмяюць». — Жывёлаводам заўсёды быў мужчына. Ды інакш яно і не магло быць, бо работа гэтая цяжкая, пад сілу толькі мужчыну. Потым, калі пачалося запрыгоненне жанчыны, дэспат-мужчына пераклаў на кволыя жаночыя плечы ўсе клопаты па гаспадарцы, у тым ліку і па жывёлагадоўлі, а сам заняўся самай лёгкай працай. Глядзіце, нават само слова догляд — мужчынскага роду.

— Ну цябе, Лёнька!

— Як ні даказвай, а ўсё роўна не мужчынская гэта работа, — загаварыла Ніна.

— Ну, вось што, — успыхнула раптам Ева. — Ты пакінь... Калі будзеш такія прамовы гаварыць, дык на бюро райкома трапіш...

— А-а-а, палохаеш! А я не баюся. Вельмі разуміная стала. А чаму ты, разумніца такая, замест Лёнькі на ферму не пайшла? — У Ніны Шумейкі чырвоныя плямы паявіліся на твары.

— Бо на маёй галаве клуб.

— Дык няхай бы Лёнька клубам загадваў. Ён хоць іграць на струментах можа.

Ева прамаўчала.

Ля кашары стаяў Дзяжэвіч, цёпаючы дубцом па суконных штанах, аж курэў з іх пыл. 3-за яго, збіўшыся ў кучу, маўкліва пазіралі на дзяўчат даяркі.

— Прывяла? — запытаўся Дзяжэвіч.

— Прывяла. А Даміра дзе?

— Ды яго тут ад самай вясны не было.

Дзяўчаты стаялі асобнай купкай у яркіх квядістых плаццях. Насупраць іх выстраіліся старыя даяркі.

— Падмацаванне, значыць... — перапыніў нялоўкую маўклівасць Дзяжэвіч.

— Пайшлі, дзяўчаты, дамоў, — Ева крутнулася на пятках і ледзьве не ўпала.

— Раз прышлі, дык чаго вяртацца... Будзем прымаць кашару, — адазваўся Лёнька.

— Ага, прымаць! А калі мы здаваць не хочам? — У Матроны Башукевіч раптам твар зрабіўся шэрым, як лістападаўскі дзень. — Я сваіх каровак здам, а ўзамен дадуць перадоек з кавыленскай фермы. Не выйдзе.

— То вы, цётка, самі на гэта пайшлі, — заступілася за Лёньку Зіна Асташка.

— Ці мала што казала, а цяпер вось перадумала і адсюль нікуды не пайду.

Зусім нечакана для дзяўчат падала голас і Евіна маці Аксіння:

— Я таксама тут застаюся. Як сабе хочаце...

— У нас, мама, тут камсамольская ферма будзе, — абурылася Ева. — Ці табе не ўсё роўна?

— А мусіць і не.

— Пойдзем, бабы, няхай дояць. Паглядзіце, як паклоняцца нам у ногі, каб зноў іх замянілі.

Вера моўчкі слухала пярэбары. Адчувала, што яна павінна сказаць тут сваё рашаючае слова. Але якое?.. Яна, мусіць, так і прамаўчала б, каб не Дзяжэвіч. Ён здзекліва ўсміхнуўся, пазіраючы на Веру з-пад выцвілых брывей, нібы гаварыў: «Ну, што, пакаштавала смажанага перцу?». Рашуча адхіляючы Еву, Вера раптам ступіла на тую, нічыйную зямлю, што двухметровым кавалкам раздзяляла старых даярак і добраахвотнікаў.

— Я мяркую так: спачатку старэйшыя таварышы і брыгадзір пакажуць нам гаспадарку, а потым ужо будзем гаварыць канкрэтна.

— Нічога мы глядзець не станем. Усё трэба рабіць урачыста. Прыедзе Ліпанава, няхай прымае меры сама.

Ева пайшла, але, заўважыўшы, што ніхто нават не зварухнуўся, спынілася.

— Правільна, Вера Антонаўна.

— Пойдзем на экскурсію.

— А і што, карысна!..

— Я дома карову даю.

— То дома...

Дзяжэвіч усяляк хацеў паказаць сябе дбайным гаспадаром. Ідучы, ён адкідваў нагой сухія шавякі гною, бурклівым, незадаволеным голасам, нібы для сябе, да’ваў заданні, што і дзе паправіць.

Гадоў з пяць назад, калі калгас «Маяк» яшчэ быў моцнай гаспадаркай, тагачасны загадчык райза Вайцаховіч надумаў пабудаваць паказальную кашару. Пасля вайны калгасы Падзвіншчыны папраўляліся спакваля. Адзін «Маяк» неяк вырваўся з шарэнгі, адбудаваўся, набыў жывёлу, выдаваў на прададні не толькі хлеб і бульбу, а яшчэ і грошы. Тут і рашыў Вайцаховіч пабудаваць кашару. За ракой на ўзлеску разам з раённым заатэхнікам выбраў ён палянку, недзе ў Маскве купіў праект цэлага жывёлагадоўчага гарадка і толькі пасля гэтага з’явіўся ў Даміры.

Старшыня ўсхадзіўся, як завіруха. На ўсе важкія довады Вайцаховіча выстаўляў свае, таксама важкія. Тады Даміру выклікалі ў выканком, знялі добрую «стружку», «папярэдзілі» і абавязалі закончыць кашару да наступнага сезону. Кашару закончылі, але даяркі не хацелі тры разы на дзень хадзіць туды за два з гакам кіламетры. Так і прапала б кашара, каб не сёлетні выпадак з калгасным хлевам. Вясной падняўся над Закружжам чорны слуп смерчу, прайшоў па гародах, вырываючы з зямлі дрэвы, камяні, пясок, усё, што мог захапіць з сабой. Зачапіў смерч край хлява, разбурыў, расшматаў ды і сціх, відаць, вельмі задаволены сваёй работай. Таму і прышлося перагнаць кароў у забытую Дамірам кашару.

3 дзяўчат тут ніхто ніколі не быў. Пад дахам, што трымаўся на слупах, роўнымі радамі стаялі прывязаныя за ланцужкі і вяроўкі каровы, паціху пераціралі жвачку. Гулі авадні, пахла лесам, сырадоем, нейкімі зёлкамі. Дзяўчаты маўкліва ішлі паўз доўгую загародку. Даяркі пагладжвалі кароў па вылінялых спінах, тыя паварочвалі галовы, пасапвалі.

— Вось тут мой дзесятак, — бабка Гануля паказала кашчавай рукой на пярэстых кароткарогіх кароў. — Бярыце, дачухны, хто смялейшы.

Дзяўчаты хаваліся адна за другую, ці то баяліся, ці, можа, саромеліся высоўвацца наперад. Першай азвалася Зіна Асташка. Пабліскваючы акулярамі, яна падышла да бабкі. Былі яны з Гануляй аднаго росту.

— Я вазьму, калі ніхто не хоча.

— Бяры, бяры, Зінаідка. Дальбог, добрая жывёлінка, адно не хапае ёй догляду. Я ўжо і сіл тых не маю. А на пачатку калектывізацыі ездзіла ў губерню, тры дні на даярку вучылася.

Дзяўчаты пырснулі смехам. Бабка злосна зірнула на іх, пакрыўджаная, буркнула Зіне:

— Вось гэтая Півоніяй завецца, толькі характар у яе сіберны, надта брыкаецца, так што глядзі, — бабка ткнула карову высахлым кулачком. — Пасунься хаця, прайсці няможна...

— Ну вось, пачын зроблены, — сказала Вера. — Хто наступны здае сваіх кароў?

Яшчэ адна даярка, доўгая і надта худая кабеціна, адвязала хвартух, скамечыла яго ў руках і коратка сказала:

— Я!

Неўзабаве каровы былі перададзены новым даяркам.

За кашарай тулілася да хмызнякоў невялікая лужайка. На ёй сабраліся ўсе даяркі: маладыя і старыя. Вера стала пад адзінае дрэва, думала над тым, што павінна яна сказаць людзям. Даяркі сядзелі паўкругам, перашэптваліся. Лёнька з ДзяжэвічаМ курылі, сіняваты дымок ад папярос падымаўся ўгару, раставаў. Веры хацелася сказаць нешта вельмі прыгожае, узнёслае і шчырае. Той настрой недаверу, што быў, прайшоў, хацелася працаваць, дамагацца нейкіх асаблівых поспехаў.

— Пачынайце ўжо: хутка трэба кароў даіць.

— Пачакаюць.

— Ого, ці не рана такія размовы весці?

— Цішэй вы, дайце чалавека паслухаць.

Вера, ступіўшы крок наперад, выдыхнула:

— Таварышы!..

Далей неяк словы заселі ў горле. Нехта засмяяўся, Лёнька кінуў папяросу.

— Вы пра спаборніцтва, Вера Антонаўна...

— Так, я пра спаборніцтва скажу. Некалі мая маці прадала карову. Я тады малой была — гадоў шэсць, не болей, дык надта плакала па Зорачцы нашай. Вельмі рахманая карова была. Як цяпер помню, бывала, сяду верхам і езджу на ёй, і ніколі не скінула яна мяне. I вось прачнулася неяк раніцай, у хаце пуста, а на двары чужыя галасы. Выбегла я, а там два дзядзькі стаяць: адзін — руды, нізкі, у скураных штанах, другі — чорны, гарбаносы, з вялізнымі на выкаце вачыма.

I гэты чорны забрытаў Зорачку і вяроўку да калёс прывязвае. «Развітвайся, — кажа, — са сваёй Зорачкай. Павядзем яе на катлеты перарабляць». Я ў слёзы, а маці мне і кажа: «Плакаць няма чаго. Якая ж гэта жывёліна, калі з яе па летняму часу пяць літраў малака надоіш». А вось мы, таварышы, трымаем такую карову. Але ж адразу ўсіх кароў на пародзістых не заменіш. Давядзецца дабівацца больш высокіх надояў ад тых кароў, якія ёсць. Калі будзем добра працаваць, дык свайго даможамся. Я мяркую так: кожная з даярак возьме на сябе абавязацельствы і будзе за іх змагацца. Вось такое маё слова.

— Хто першы будзе браць абавязацельствы? — запыталася Ева. Усе маўчалі. — Ну, ты, Ліда...

— Не ведаю нават.

— Семсот бяры смела, — шапнула Аксіння Пляскач.

— Семсот, — выгукнула Ліда Раковіч.

— Мала, — адказала Ева. Ёй хацелася, каб лічбы былі самыя вялікія.

— Станавіся сама ды і бярыся хоць па тры тысячы надаіць, — у Ніны Шумейкі чырвань заліла ўвесь твар.

— А вы не перашкаджайце, — уступілася за Еву заатэхнік І тут жа раскаялася, бо Ніна адразу ж напала на яе.

— А-а-а, і ты яшчэ вучыш. Гэта табе не па бруку ў туфельках бегаць ды языком мянціць. Тут працаваць трэба.

— I чаго ты, Ніна, усхадзілася, дык, мабыць, і сама не ведаеш!.. Не хочаш, не працуй. Ніхто цябе сілком на ферму не цягне. Я да канца года па тысячы літраў ад каровы надаю. I вось цётку Аксінню выклікаю на спаборніцтва.

Навокал загаманілі:

— Не надоіш, Зіначка. У цябе толькі тры каровы нішто, астатнія не надта. Хопіць з цябе і па семсот літраў на галаву.

— Ну, а я тысячу вазьму. Не бойцеся, цётачка, выдужаю.

— Як хочаш.

Зноў умяшалася Ева:

— Ну, дык як, Ніна? Бачыш, Асташка па тысячы літрау бярэцца надаіць. А ты?

— У Зіны хоць тры добрыя каровы ёсць, а ў мяне ніводнай. Не буду я браць абавязацельствы.

Зіна Асташка доўга глядзела праз акуляры на Ніну. Потым крадком зірнула на Лёньку, нібы шукаючы ў яго вачах адказу на свае дутакі.

— Добра, Ніна, бяры маіх трох каровак. А мне любых узамен аддай..

— Не трэба мне тваіх,

— Ага, спалохалася!..

— Дзіва што!..

— На словах, як на гуслях, спрытныя дзеўкі...

— Не горш за вас працаваць будзем, — агрызнулася Ніна Шумейка. — Я і ад сваіх кароў надаю па тысячы літраў.

Ева дастала тоўсты ў чырвонай вокладцы сшытак, запісала туды абавязацельствы кожнай даяркі.

Нечакана паявіўся Даміра, спацелы, запылены. Саскочыў з каня, накінуў повад на калок, цяжка ступаючы абутымі ў кірзавыя боты нагамі, падышоў, усміхаючыся. Вера раптам заўважыла, што ўсміхаецца ён неяк па-асабліваму цёпла і зразумела, што ўсмешка належыць не ўсім. Тады яна пачала шукаць сярод даярак тую, якой належала ўсмешка. Але знайсці не магла. Толькі адна Ніна Шумейка чамусьці глядзела паверх лесу, дзе ў празрыстай сіняве вымалёўвалася белае воблака.

— А вы і без мяне тут справіліся, — выгукнуў Даміра. — Вось так хутка можна і ў адстаўку пайсці.

Дарагое сэрцу Падзвінне

I

Льва Раманавіча Алексіча ў апошні раз назвалі маладым чалавекам 3 ліпеня 1941 года. Было гэта пры абставінах не зусім звычайных, можа таму той выпадак запомніўся на ўсё жыццё. Пасля таго як па радыё перадалі выступленне Старшыні Дзяржаўнага камітэта абароны, Леў Раманавіч раптам адчуў, што яго месца там, дзе ідуць крывапралітныя баі, што хавацца далей за паперкай-бронню непрыстойна і нават злачынна. Хіба зможа выратаваць гэтая паперка ад смерці, калі гітлераўцы ірвуцца да Масквы? Напісаўшы кароткае пісьмо сястры, ён сабраў найбольш неабходныя рэчы і пайшоў у ваенкамат. Але не паспеў прайсці і двух кварталаў, як завыла сірэна. Людзі адразу зніклі. На першых днях непрывычныя да вайны людзі яшчэ настойліва хавалі ад смерці галовы пад аркамі дамоў, у сутарэннях і пад’ездах. Адзін Леў Раманавіч ішоў па тратуары, неяк адразу зразумеўшы немалаважнае для вайны правіла: ад гвалтоўнай смерці ў сутарэнні не схаваешся. I ён ішоў.

Раптам з-за чыгунных варот чыясьці рука ўхапіла яго за крысо і пацягнула ў нізкую брамку. Хутчэй таму, што Леў Раманавіч знаходзіўся ў нейкім летаргічным стане, нейчай руцэ ўдалося перамагчы яго супраціўленне, уцягнуць у сыры пад’езд.

— На якое ліха вы мяне хапаеце? — крыкнуў ён і запнуўся. Гэта была немаладая ўжо, але прыгожая жанчына, падвітая, падфарбаваная, з вялікімі і, як здалося ў паўзмроку, чорнымі вачыма.

— Прабачце, — заікнуўся Леў Раманавіч, — але сапраўды, навошта вы мяне зацягнулі ў гэты змрочны пад’езд?

— Я страшэнна баюся. А тут ні душы, чуеце: ціха, як у магіле. Заб’юць, і ніхто не даведаецца. А калі раняць?! Божа мой, навошта толькі гэтыя войны!..

Яна ўхапілася за яго рукаў, быццам ёй вось-вось пагражала жахлівая небяспека. Леў Раманавіч пастараўся супакоіць жанчыну тым, што трывога хутка кончыцца.

— Вы думаеце?

— Упэўнены. Чуеце? Зусім ціха. Страляніны няма. Пэўна, дзе-небудзь непадалёк праляталі самалёты, вось і аб’явілі трывогу. А магчыма, проста вучэнне, так сказаць, уверцюра да сапраўднай оперы.

Жанчына адразу спыталася ці не музыкант ён. I калі Леў Раманавіч адказаў, што ён усяго толькі аспірант, ды яшчэ па заатэхніі — жанчына ўспляснула рукамі і запыталася, ці не ведае ён яе мужа Івана Іванавіча Мажэйку, які таксама належыць да той жа кагорты спецыялістаў сельскай гаспадаркі.

Леў Раманавіч не ведаў Мажэйку, але чуў, што той нядаўна абараніў дысертацыю. Слова за слова — і размова набыла шчыры, непасрэдны характар, як у людзей блізкіх прафесій. Тым часам быў аб’яўлены адбой, і яны праз тую ж нізенькую брамку вышлі на сонечную, гарачую вуліцу.

— Я вельмі хацела б вас папрасіць, — заглядаючы яму ў твар, пачала жанчына, — але не ведаю, ці зручна гэта...

— Калі ласка, не цырымоньцеся.

— Але ж мая просьба не зусім звычайная. Я хацела б, каб вы правялі мяне. Ведаеце, неяк жудасна ісці дамоў. Вы нікуды не спяшаецеся?

Леў Раманавіч запэўніў, што ён нікуды асабліва не спяшаецца, і што там, куды ён ішоў, мусіць, згодзяцца пачакаць яшчэ дзве-тры гадзіны.

Лілія Нікадзімаўна жыла непадалёк ад таго пад’езда, у якім яны хаваліся, у шэрым, панурым доме.

— Прабачце, мушу пакінуць вас адну, — сказаў ён, як толькі яны падышлі да яе кватэры.

Яна зноў ухапілася за яго рукаў, сказала, бліснуўшы белымі, як часнок, зубамі:

— Уявіце, што вы трапілі ў палон, і пакуль я вас не пачастую чаем — не адпушчу.

Хочаш не хочаш, прышлося зайсці ў пакой, піць чай і міла жартаваць. На развітанне ён паабяцаў, што вайна хутка закончыцца і дадаў:

— А каб хутчэй закончылася вайна, дык вось я і спяшаюся ў ваенкамат. Пайду на фронт добраахвотнікам.

Пасля гэтага Лілія Нікадзімаўна і сказала тыя словы, якія запомніліся Льву Раманавічу:

— Малады чалавек, вы вельмі яшчэ малады і неразумны. У чалавека адно жыццё, і яго трэба берагчы. А вы так безразважна адносіцеся да яго... У вас, відаць, палкае сэрца, і яно патрэбна вам, каб кахаць. — I раптам: — Гэта вельмі жахліва. Навошта вы ірвецеся?Вядома, ваш учынак высакародны. Але, дарагі мой, часам трэба дбадь і пра сябе...

Леў Раманавіч адчуваў, аднак, што ёй зусім не страшна і не жахліва, і пастараўся развітацца, паабяцаўшы перад ад’ездам заглянуць да яе. Потым, ужо ў ваенкамаце, ён успомніў, што не запытаўся ў яе пра мужа. Дзе ён? Пэўна, таксама на вайне?

3 таго дня Льва Раманавіча больш ніхто і ніколі не называў маладым чалавекам. Нават Лілія Нікадзімаўна, якая праз два дні ў адказ на паштоўку перад самым адыходам эшалона прышла праводзіць яго ў доўгую салдацкую дарогу. Ды і сам сябе ён даўно перастаў лічыць маладым. Праўда, гады тры назад паверыў было ў тое, што зноў вярнулася пара незабыўнага юнацтва. Але другая маладосць прамільгнула, як сон, пакінуўшы нявыладаную горыч нечаканага растання. I тады, паглядзеўшы на сябе ў люстэрка, Леў Раманавіч канчаткова пераканаўся, што вельмі пастарэў: парадзелі валасы, паблеклі вочы. Застаўся яшчэ жывы, нязгасны агеньчык у грудзях, але пра яго гарэнне ведае толькі сам Леў Раманавіч, астатнім здаецца, быццам то не аганёк задзірлівай маладосці, а простая бурклівасць, няўжыўчывасць — прадвеснікі блізкай старасці.

Затое не вельмі даўно Льва Раманавіча пачалі называць маладым вучоным. I гэтая на першы погляд зусім малаважная акалічнасць таксама паўставала супраць яго, але якраз з адваротнага боку.

Тыя ж самыя людзі, якія, лёгка ўздыхаючы, гаварылі: «Старэе Леў Раманавіч. Няўжыўчывы, не дай божа», — гэтыя ж самыя людзі ўспрымалі яго выказванні і выступленні, як фантастычныя мары юнака. Аднаго разу, разгарачыўшыся ў час дыскусіі, Леў Раманавіч адарваўся ад канспекта, што ляжаў на трыбуне, абвёў вачыма шумлівую залу: яго ўразілі недаверлівыя, кплівыя, а ў некаторых — спачувальныя ўсмешкі. Ен зразумеў: яго слухаюць, але не вераць, ставяцца да яго слоў з той разважлівасцю старога дзядулі, які маўкліва слухае балбатню хлапчука толькі таму, што не хоча пакрыўдзіць малое. У такія хвіліны ён не мог стрымаць сябе: гарачыўся, гаварыў залішне рэзка.

На гэтай глебе ўзнікалі шматлікія непаразуменні, індыдэнты і нават невялікія скандалы, ці як іх называлі «сямейныя канфлікты», падкрэсліваючы гэтым абмежаванасць і несур’ёзнасць разладу.

Леў Раманавіч заўсёды пакутліва перажываў «сямейныя» непрыемнасці. Не адзін раз вырашаў памякчэць, змаўчаць, не заўважаць, але праходзіў час і ўсё паўтаралася, ішло звычайным, нібы па раскладу, парадкам.

У тую раніцу Леў Раманавіч прачнуўся рана і адразу ўспомніў пра чарговы «сямейны канфлікт». Зрабілася прыкра, але найбольш балюча за сябе. Навошта зноў уступіў у бязмэтную дыскусію з Мажэйкам. Мала таго што палез у спрэчку, дык, здаецца, нагаварыў шмат чаго лішняга, непатрэбнага, недазволенага ў навуковых дыскусіях. Пасля выступіў Мажэйка, скарыстаў промахі, павярнуў справу зусім у іншы бок.

А чым Мажэйка пераканаў людзей? Навуковымі довадамі? Глыбокім аналізам? Якімі-небудзь незвычайнымі адкрыццямі? Зусім не. Сваёй алімпійскай спакойнасцю. Яшчэ ніхто не бачыў, каб Мажэйка хваляваўся. Кожнае слова ў яго ўзважана, кожны жэст загадзя абдуманы, а інтанацыя голасу разлічана на тое, каб пераканаць чалавека.

«Проста артыст!.. Комік!.. — абурана падумаў Леў Раманавіч. — Чорт бы яго ўзяў з яго аратарскім майстэрствам! Хай бы лепш займаўся навукай. Шэсць гадоў працуе над праблемамі, якія толькі заводзяць людзей у зман. Уся энергія ў чалавека ідзе на тое, каб даказваць, пераконваць, абдурваць, атрымліваць. I ён хоча, каб я маўчаў...»

Леў Раманавіч не заўважыў, як пачаў думаць уголас. I апошнія словы яго, відаць, пачула цётка Арына. Яна ціхенька адчыніла дзверы.

— Пойдзеш ужо? Яшчэ ж рана.

Леў Раманавіч ад нечаканасці здрыгнуўся, пасля засмяяўся, што аж старая жанчына здзіўлена паглядзела на яго: ці не звар’яцеў часам чалавек. Гэта ж падумаць, столькі працуе!.. Леў Раманавіч зразумеў, што ён і сапраўды напалохаў жанчыну. I ўжо жартаўліва, як заўсёды, папрасіў:

— Дарагая Арына Восіпаўна, я галодны, як воўк, і калі вы на тое згодны, давайце падсілкуемся крыху.

Цётка Арына махнула рукой і тут жа дадала:

— У мяне ўжо ўсё гатова.

Яна вышла, а Леў Раманавіч зноў пачаў дакараць сябе. Ён, сапраўды, нясцерпны чалавек. Дайшло да таго, што размаўляе сам з сабою ўголас... Даўся гэты Мажэйка!.. Няхай робіць, што хоча. Следам з’явілася другая думка: мо памыляецца ён сам? Можа надта забягае наперад? Можа сапраўды не падаспеў той час, калі можна сур’ёзна брацца за вырашэнне той праблемы, над якой працуе. А што, калі ён адарваўся ў сваіх планах ад жыцця?.. Успомнілася, як на адной нарадзе Мажэйка назваў яго фантазёрам, а яго праблему навуковай фантастыкай, якую, магчыма, ажыццёвяць калі-небудзь толькі нашы нашчадкі. Успамін пра Мажэйку адразу вывеў Льва Раманавіча з раўнавагі. «Фантастыка... — зноў загарэўся ён нецярплівымі думкамі. — Дык уся ж навука фантастыка!.. Кібернетычныя машыны — фантастыка, новыя пароды жывёлы — фантастыка. Ды вучоны заусёды адкрывае тое, што яшчэ ўчора здавалася казкай. Інакш — грош цана таму адкрыццю. Важна, каб фантастыка стала явай. А гэта ўжо залежыць ад чалавека. Ну так, я люблю памарыць... Але ж я не проста мару, а расказваю, паказваю, даказваю, як і што трэба рабіць. Тады праўда не Мажэйкава, а мая. Лайце за тое, што я не вытрыманы, але не за мае навуковыя ідэі. Яны правільныя, і я за іх буду змагацца, няхай тут выступяць хоць сто такіх Мажэйкаў».

Вывад гэты быў зусім не новы. Да яго Леў Раманавіч прыходзіў заўсёды, калі раздумваў над сваёй даўняй спрэчкай з Мажэйкам. I тады намеры памякчэць, змаўчаць, не заўважаць ляцелі да д’ябла і «малады» вучоны ішоў з ваяўнічым настроем на працу.

Так было і ў гзты дзень.

Пасля абеду да яго забегла маладзенькая сакратарка — Любачка. Афіцыйным, але па-дзявочаму лагодным голасам папрасіла яго зайсці да Алега Пятровіча, сакратара партыйнага бюро.

— Не ведаеце, Любачка, навошта я спатрэбіўся Алегу Пятровічу? — запытаўся Леў Раманавіч. Любачка хацела сказаць, што не ведае: Леў Раманавіч папярэдзіў яе. — Дарагая Любачка, па вашых вачах я добра бачу, што вы ведаеце, і размова для мяне не будзе прыемнай. Мы з вамі заўсёды былі добрымі сябрамі, і я думаю, што будзем дружыць і далей.

У Любачкі адразу знікла тая строгая афіцыйнасць, якую яна напусціла на сябе. Спяшаючыся, яна расказала, што да Алега Пятровіча прыходзіў Іван Іванавіч Мажэйка з нейкай паперкай, што яна чула, быццам Мажэйка збіраецца скардзіцца на Льва Раманавіча. Напэўна, паперка тая і была скаргай, бо Алег Пятровіч, праводзячы Івана Іванавіча, абяцаў таму разабрацца.

Алег Пятровіч хадзіў па кабінеце, заклаўшы за спіну рукі.

— Сядайце, — папрасіў ён Льва Раманавіча, а калі той сеў, пачаў пільна паглядаць на яго, відаць, спрабуючы адгадаць, ці ведае ён, чаго прышоў сюды. Леў Раманавіч адвёў вочы. Тады Алег Пятровіч выняў з шуфляды акуратна складзены лісток, паклаў на стол перад Алексічам.

Гэта сапраўды была скарга Мажэйкі. Вельмі карэктна Іван Іванавіч пісаў пра немагчымую абстаноўку ў інстытуце, якую стварыў кандыдат навук Алексіч, пра яго ўчарашняе абразлівае выступленне і ў канцы ў цьмянай форме выказваў просьбу строга пакараць Алексіча за знявагу Мажэйкі і, наогул, усёй савецкай сельскагаспадарчай навукі.

Леў Раманавіч кінуў на стол заяву, ускочыў з крэсла з паспешлівасцю абражанага хліпчука.

— Карайце. Не варта нават было адрываць ад работы, — раззлавана сказаў ён.

У Алега Пятровіча ўсмешка ледзь кранула вусны.

— А вы і сапраўды гарачы чалавек.

— Тут і святога выведуць з раўнавагі, — адказаў Леў Раманавіч, але сеў. — Мне і так горка, а тут яшчэ ваша заява.

— Не мая, а Мажэйкава.

— Усё роўна.

— Па-вашаму, я не павінен быў нават прымаць яе?

— Я хачу толькі аднаго — працаваць, — узрушана загаварыў Алексіч, — і працаваць над такімі праблемамі, якія прыносілі б карысць.

— Працуйце. Хіба вам перашкаджаюць?..

На хвіліну Алексіч сумеўся. Яму ніхто не перашкаджае. Але яго працы пакуль носяць чыста тэарэтычны характар. Іх хваляць, называюць патрэбнымі, цікавымі, важнымі, але не адважваюцца рэкамендаваць калгасам.

— Перашкоды бываюць розныя, — растлумачыў ён: — Актыўныя, калі чалавеку не даюць працаваць, і пасіўныя, калі ўмовы для тэарэтычнай работы створаны, праца закончана, а карысць ад яе атрымліваюць пацукі, якія сякуць паперу, каб зрабіць цёплае гняздзечка.

— Сказана вобразна, але патрабуецца такое-сякое ўдакладненне. Якую вы адчуваеце перашкоду? Пасіўную?

— Думаю, так.

— Тады, выходзіць, вы актыўна перашкаджаеце Мажэйку.

Леў Раманавіч хацеў сказаць, што ён не перашкаджае, а толькі лічыць, што праблемы, над якімі працуе Мажэйка, нязначныя і яны не рухаюць навуку наперад, а толькі тармозяць яе развіццё. Але замест гэтага ён адказаў зусім інакш.

— Магчыма, я памыляюся. Кожнаму бацьку сваё дзіця здаецца самым лепшым і самым прыгожым, а кожнаму вучонаму — яго праца. Таму мне цяжка меркаваць пра свае даследаванні да таго часу, пакуль іх не прыменяць на практыцы, але я ўпэўнены: Мажэйка робіць зусім не тое, што трэба рабіць. I калі хочаце ведаць, яго так званыя адкрыцці адцягваюць увагу ад вырашэння надзённых пытанняў.

— Яны і з’яўляюцца той пасіўнай перашкодай, якая стаіць на шляху вашых праблем?

Леў Раманавіч адказаў: «Так». Абодва пасля гэтага доўга маўчалі: Алег Пятровіч падышоў да акна, памацаў зямлю ў вазоне, потым наліў паўшклянкі вады, паліў кветкі, адарваў пажаўцелы лісток і выкінуў яго за акно.

— А апрацоўка саломы хімічным спосабам, па-вашаму, таксама не вартая справа? — запытаўся ён.

Не задумваючыся, Алексіч адказаў:

— Безумоўна.

— I вам не здаецца, што вы памыляецеся? Мы маем добрыя водгукі — раз, па-другое, навуковыя даныя гавораць за тое, што салома, апрацаваная хімічным спосабам, з’яўляецца нядрэнным кормам, асабліва ў тых умовах, калі ў калгасе не хапае сена і сакавітых кармоў, канцэнтратаў. Вы, мусіць, закрываеце вочы на гэтую акалічнасць.

Гэта была спрэчка, якую ўжо не раз у думках, на паперы і нават на пасяджэннях вёў Леў Раманавіч. Таму ён адразу ж перайшоў у наступ.

— Закрываю вочы не я, а вы. Нават не вы, а Мажэйка. Вы толькі паўтараеце яго словы. Я гэта ўжо чуў. Мажэйка кажа: у нас не хапае кармоў. А ў каго іх не хапае? У дрэннага старшыні калгаса, які не ўмее весці гаспадарку. Вось арыенцір Мажэйкі. Нейкі старшыня калгаса не здолеў стварыць кармавых фондаў. Зімой пачынаецца бяскорміца, і вось Мажэйка спяшаецца на выручку гэтаму недарэку. Не хвалюйся, маўляў, салома таксама нядрэнны корм. Варта прымяніць хімію, і ўсё будзе добра. Не хопіць саломы, можна гэтак жа насекчы гучкоў, і яны добры корм. А малако ад гэтага корму будзе? Не, не, вы не перашкаджайце... Я давяду думку. А гэты самы старшыня разумее ўсё па-свойму. Ён тую хімію па баку. Нарэжа сечкі, добра калі запарыць, а то і так: еш, карова, папраўляйся, навука кажа, што гэта не горш за сена. А я кажу — гэта здзек. Па-другое, можа вы ведаеце, Алег Пятровіч, што колькасць гною ў некаторых калгасах скарацілася да мінімуму. Яго ледзь хапае пад бульбу. Вы скажаце, ёсць торф. Але торф — багацце, якое не расце. Ён і на паліва нам патрэбны. Лясоў жа становіцца меней. А салома кожны год расце. А калі б мы добра ўгнойвалі палі, дык яе было б удвая больш. Гэта з аднаго боку. А з другога боку, наша прырода такая багатая, што не скарыстоўваць яе — злачынства. Няхай мяне называюць фантазёрам, але я веру, што кожны калгас можа ўсе неўрадлівыя лугі, балоты, залежы, усю непрыгодзіцу засеяць культурнымі травамі — лубінам, цімафееўкай, люцэрнай, канюшынай, райграсам. Дадайце сюды кукурузу, бульбу. Гэта ж багацце! I тады не дваццаць кароў на сто гектараў можна будзе трымаць у калгасе, а пяцьдзесят і не абы-якіх кароў, а тых, што цяпер называюць рэкардысткамі.

Алег Пятровіч усміхаўся аднымі вуснамі. І калі Леў Раманавіч змоўк на хвіліну, пажартаваў:

— Калі б не вашы сівыя валасы, я падумаў бы, што размаўляю з вельмі маладым і надта гарачым юнаком. Не крыўдуйце, я думаю, што гэта нават добра. Прадаўжайце, калі ласка.

— У мяне амаль усё. Можна дадаць вось што. Мы цяпер маем такія лугі, на якіх нельга выкарыстаць вялікую тэхніку: кусты, купіны, ямы, каменне, — чаго толькі не сустрэнеш на нашых лугах. А калі б усе іх апрацаваць, засеяць канюшынай, цімафееўкай... Вы не ўяўляеце нават, наколькі лягчэй было б праводзіць касавіцу.

— Дорага гэта будзе каштаваць.

— I нічога не дорага. Затое кожны калгас зможа атрымаць чыстага прыбытку тры, чатыры мільёны.

Алег Пятровіч крыху недаверліва паглядзеў на Алексіча. Той перахапіў яго позірк і ўжо больш спакойна сказаў:

— А што два мільёны, згодзен прысягнуць...

Наўкось у акно заглянула сонца, па-летняму яркае. 3 панадворку патыхала сухой, спёклівай гарачынёй. Удалечыні, там, дзе канчаўся горад і пачыналіся зялёныя палеткі, бруіла паветра. На самым даляглядзе сінеў вузкай стужкай лес. На хвіліну павеяў лагодны, з водарам кветак ветрык, і абодвум здалося, што ён прыляцеў з-пад зялёных лапін хвой.

— Адкуль вы родам? — запытаўся Алег Пятровіч.

— 3 Віцебшчыны.

— Вядома, з вёскі?

— Ёсць такая невялікая вёска Закружжа. Вось там некалі і давялося ўпершыню ўгледзець свет.

— Прыгожыя мясціны?

— Ва ўсякім выпадку, дарагія мне па ўспамінах дзіцячых год.

— Даўно там былі?

— Прызнацца, даўно. Неяк пасля вайны.

— Радні там не засталося?

— Ёсць сястра, — Леў Раманавіч раптам адчуў сябе вельмі няёмка. Як магло здарыцца, што за дзесяць гадоў ён не знайшоў часу пабываць у сястры? Прыехаў на першым часе, па гарачых слядах вайны, калі ў вёсцы яшчэ нікога не было. А пасля таго перапісваўся з сястрой, высылаў ёй грошы, так і не выбраўшы часу з’ездзіць. Апраўдваючыся больш перад сабой, чым перад Алегам Пятровічам, ён сказаў: — Закруціла мяне неяк. Вучыўся, пісаў дысертацыю, часу не было.

Думаў, што Алег Пятровіч папікне яго. Але той загаварыў пра другое:

— Перад вашым прыходам я гутарыў з дырэктарам інстытута. Цікавіўся вашымі прапановамі. Тая пасіўная перашкода, пра якую вы гаварылі, існуе толькі ў вашым уяўленні. Вы задумалі грандыёзную справу: шырокі франтальны наступ. А вам павінна быць вядома, што такі наступ без вялікай падрыхтоўкі пачынаць нельга. У нас няма насення траў.

— Але ж яго ніколі не будзе, калі мы скіроўваем увагу на салому, — уставіў Леў Раманавіч.

— Ну, вось зноў салома. Чаму яна вас так непакоіць? — Алег Пятровіч паморшчыўся, быццам раскусіў гарчычнае зерне. — Каб вырашыць праблему такога грандыёзнага паляпшэння паплавоў, акрамя насення патрэбен яшчэ энтузіязм людзей. I вось тут, мне здаецца, вы не ўсё да канца прадумалі. У добрых калгасах хапае і сена, і сіласу, а няхватка кармоў якраз у адстаючых калгасах. А ў такіх калгасах, як правіла, дрэнная дысцыпліна, няўпраўка з іншымі работамі. Пачнеце вы гаварыць там, што трэба сеяць канюшыну, люцэрну, а яны вам у адказ, што мы ледзь упраўляемся са жнівом, што бульбу капаем да позняй восені.

— Тут ужо не наша справа. Для гэтага ёсць адпаведныя органы, няхай яны наладжваюць дысцыпліну.

— Так, так, пісьменнік піша — чытач чытае, вучоны вынаходзіць, а галаву — няхай дзядзька ломіць. А ці не здаецца вам, што вось гэтыя сцены занадта цесныя для савецкага вучонага?

— Значыць, замкнутае кола?

— Чаму? У мяне былі такія-сякія думкі, але цяпер я нават не ведаю, ці варта гаварыць пра іх. — Алег Пятровіч хітравата паглядаў на Алексіча.

— Лепей сказаць усё адразу.

— Вы не ведаеце, які калгас у вашай вёсцы?

— Здаецца, сярэдні і нават ніжэй за сярэдні.

— Цікава.

Толькі цяпер Леў Раманавіч зразумеў сэнс сённяшняй размовы. Кальнула здрадлівая, прыкрая думка: «Хочуць пазбавіцца ад мяне». Але тут жа ён адагнаў яе. Калі ён паглядзеў на Алега Пятровіча, дык убачыў, што той зразумеў яго думкі.

— Канешне, я не настойваю, каб вы ехалі ў калгас, на месцы даказвалі магчымасць карэннага палепшання лугоў, выпасаў і ўсёй зямлі, якая завецца няўдобіцай. I потым гэта мая думка — асабістая. Самі разумееце, калі вы захочаце ехаць, дык трэба камандзіроўку ўзгадніць, абдумаць і наогул за гэтую справу брацца вельмі сур’ёзна.

Леў Раманавіч зразумеў, што гутарка закончана. Падняўся, патупаў на месцы, нібы хочучы сказаць нешта важнае, і, не ўспомніўшы, развітаўся. Толькі ў сваім кабінеце ўспомніў, што так і не пацікавіўся, калі будзе разгляд Мажэйкавай скаргі.

II

У Закружжы рыхтаваліся да сенакосу. Даўней, калі падзвінскія паплавы не таптаў яшчэ ботам чужынец, пачатак сенакосу быў сапраўдным святам. Звычайна пад вечар брыгадзіры разам з барадатымі дзядамі абходзілі паплавы. Ішлі па ўзмежках, нягнуткімі, каструбаватымі пальцамі зрывалі кволыя кветкі, расціралі іх на шурпатых ад мазалёў далонях.

— Гарошак гатовы.

— Канюшынка таксама.

— Пачакаць якіх дні два можна.

— Букавіца, бач, пастарэе.

— Ды з яе і наедак такі...

— Па званцу дык запозна хапіліся...

Дзяды размаўлялі ціха, не перабіваючы адзін другога. Кожны заставаўся пры сваёй думцы, але ўсё ж дамаўляліся аб тым дні, калі засвішча ў роснай раніцы каса, застракочуць касілкі.

Увечары мужчыны даставалі з падстрэшша косы, кляпалі іх, ладзілі муліцы. На ноч касу клалі ў халодную ваду, каб вастрэй рэзала густыя травы. Потым збіраліся на бярвеннях ці проста на мурагу ля канавы. Дыміліся самакруткі, ляніва вяліся размовы.

— На маёй памяці на Дабрынях трава па пояс была. Помню, хлопцам яшчэ хадзіў, з бацькам нябожчыкам лучкі ля Пітамкі нам дасталіся. Стаў гэта, значыцца, я, узмахнуў касой, а да канца давесці не магу — угразла...

— То дзед, відаць, перад тым шмат танцаваў, калі сілы не было.

— Я табе пашкілюю...

— Смех смехам, а паплавы марнеюць.

— А што, раней не выгарала вось так, як і сёлета?

— Выгараць, вядома, выгарала.

— Перад японскай вайной дашчэнту ўсё высмаліла.

— Перад японскай не помню, а пасля ўжо рэвалюцыі адзін год запомніўся: два вазы з паплавоў прывезлі.

— Ну, то і паплавоў у цябе было: з лапаць, не болей.

— Та-ак, марнеюць паплавы...

— I не марнеюць, самі вы, дзяды, марнееце...

Моладзь горача адстойвала паплавы. Разыходзіліся са спрэчкамі. Клаліся спаць і снілі свае паплавы, Пітамку, Сільніцу, Віцьбу і маці іх — крутабярэжную Дзвіну, высокую траву і блакітнае неба над галавой. Прачыналіся да сонца, разам з раннім шчабятаннем ластаўкі. Світальны халадок падбадзёрваў і, здавалася, напаўняў цела крамянай, маладой сілай. Гулкі перазвон малаткоў весяліў душу чалавека. I які злыдзень мог спаць у такую пару! Хто мог уседзець дома ад такой музыкі!

Ва ўсе даваенныя гады першы пракос пракладаў дзед Ахрэм. Пакуль касцы цеснай купкай стаялі на беразе Пітамкі, ішоў дзед па поплаву. Мажны і высокі, як дуб, сівы, як выбелены лён, ён лёгка махаў касой, пракладаў у высокай траве роўную, гладкую сцяжынку — пракос. Назад да рэчкі дзед ішоў маладой важыстай хадою. Не дайшоўшы крокі са тры, ён спыняўся, нізка ў пояс кланяўся мужчынам.

— 3 пачаткам касавіцы вас, людзі!

Мужчыны адказвалі:

— I цябе, дзеду, таксама.

— Дзякую. Не за хлебам і соллю, не дзеля сябе за спажывай, а худобе бесславеснай і бездапаможнай прышлі мы нагатаваць корму. Пастараемся, людзі.

— Пастараемся, дзеду.

— Дзякую. Шчыра дорыць лета ўсякую істоту жывую. Не памрэ яна летам, але зімою падсцерагае яе холад і голад. Не пакідайце ніводнага каліва. Цяпер яно граша не каштуе, а зімой — золатам абернецца.

— Будзем чыста касіць, дзеду.

— Дзякую, людзі.

Дзед браў у рукі шматок вахкаватай мокрай травы, падносіў яго да твару, зарываўся ў яго вялікім наздраватым носам.

— Хораша пахне. Ну, хто сёлета першы?

Весела перагукваючыся, падганяючы адзін другога, касцы ўлад махалі косамі.

Жык — ужжык — жык!

Жык — ужжык — жык!

Сталёвымі галасамі спяваў поплаў. Над рэчкай крычалі кнігаўкі.

Абуджаныя косамі, праносіліся над поплавам чародкі шпакоў. За рэчкай на ялінах сядзелі нецярплівыя вароны — найвялікшыя аматары да пчаліных сотаў. Жыкалі, пасвіствалі косы, ахкалі, гукалі касцы, рыпелі муліцы — спяваў поплаў.

Закончыўшы пракос, па аднаму вярталіся да рэчкі мужчыны, падыходзілі да старшыні, жартавалі:

- Млосна нешта, хоць бы расы ў чарку сабраў ды нам падаў.

— Раса сёлета адменная, на травах настоеная. Ад такой расы смагі не будзе.

Старшыня наліваў кожнаму па чарцы, падаваў, усміхаючыся на касецкія жарты.

— Смачная вадзіца — ведаць бы, дзе тая крыніца...

— Не абдзялі сябе, старшыня...

— Хлопцы, далібог, летась чарка большая была...

— Налівай другую, чаго там нутро дражніць.

— За мяне хай вып’е.

— Ото, моладзь пайшла, хутка і ваду піць перастане.

Хто-небудзь з жанчын падаваў касцу лусту хлеба, пасыпаную соллю, ладны скрыдлік сала, невялікі кружок цыбулі.

— Пастарайцеся, мужчынкі, каб і жывёле сена хапіла, і нам на сеннікі засталося. Спаць мулка, леташняе сена на пыл перацёрлася.

Мужчыны выпівалі і закусвалі стоячы, бо які ты касец, калі табе абавязкова трэба прысесці...

I зноў з перасвістам жыкалі косы. Неўзабаве да іх ўладнага хору далучалася стракатанне касілак. Шыбавэлі паркі адкормленых коней, паўзла па зямлі зубастая чорная стужка, пакідаючы за сабой упалую ніцма траву. Пазней прыходзілі на лугі дзеўкі і маладухі, разбівалі сена ў пракосах. Ішлі, шматаючы грабільнамі пад вялую траву, раз-пораз нагіналіся, выбіралі з пракосу кветку за кветкай, каб аддаць той букет бацьку, брату, каханаму ці проста адзінокаму касцу. Вісеў букет у хаце да самай зімы, а калі ацельвалася карова, аддавалі ёй: лічылася некалі, што тлустым будзе малако ўвесь год.

Так было да вайны.

У часе навалы і пасля вызвалення нешта гады чатыры ці пяць узапар выходзілі на паплавы адны жанчыны. Не хапала ў іх часу на тое, каб прытрымлівацца старой завядзёнкі. Беглі па адной на поплаў, касілі ўразброд, каму дзе спадручней. Дамоў вярталіся не з букетам, а з ношкай сена для сваёй каровы. 3 вайны мінула многа гадоў, але ўсё яшчэ не пакідалі жанчыны кос, неяк уцягнуліся ў цяжкую мужчынскую работу. Ды і мужчын не хапала.

Даміра верхам на кані аб’ездзіў усе сенакосы. Быў ён злосны, як чорт. Раней усё абыходзілася гладка, выкручваўся не з такіх абставін. Цяпер, здавалася, усе згаварыліся супраць яго.

Не хапала касцоў, а, як на тое ліха, тры старыя даваенныя касілкі стаялі ля кузні няспраўнымі. Пятроўскі старшыня абяцаў запасныя часткі, але як толькі выпіў гарэлку, дык адразу накрыўся хвастом. Можна ўзяць касілкі ў МТС, але тады трэба было б прызнацца ў райкоме, што адасланая яшчэ вясной зводка хлуслівая. Цвяроза думаючы над усімі нягодамі, ён разумеў — сам вінаваты, злавацца няма на каго. I ўсё ж ён злаваўся, раз-пораз сцёбаў даўганогага рыжага каня.

Па-казацку схіліўшыся да лукі, Даміра на поўным галопе праскочыў цэнтральную вуліцу, збочыў у завулак, дзе стаяла яго немудрагелістая хаціна. I адразу ж яго секануў прарэзлівы плач. У ДамірЫ здрыганулася, перакасілася брыво, чорны змрок ахутаў вочы. Скрыгануўшы зубамі, ён перасіліў сябе, саскочыў з каня. Хісткай, таропкай хадою пайшоў у хату. Ірвануў дзверы. Ля ложка, распластаўшыся, ляжала жонка, страшэнна белая, з чорнымі кругамі пад вачыма. На каленях ля яе звівалася, млела ў плачы сямігадовая дачка Волечка. Потым ён заўважыў сына — трохгадовага Колю з пацёкамі слёз на шчоках. Можа ён яго і не заўважыў бы, але хлопчык, убачыўшы бацьку, загаласіў так моцна, што заглушыў і плач сястры, і натужлівае хрыпенне маці. Ен кінуўся да сына, ухапіў яго на рукі, і той адразу сціх. Але тады хату запоўніў цяжкі з прысвістам хрып. Даміра пасадзіў сына на ложак, і той зноў залемантаваў на ўсю моц. Але бацька ўжо не зважаў на яго. Ён адштурхнуў дачку, паклаў на жончын лоб сваю вялікую натруджаную далонь. Лоб быў халодны і мокры. Тады Даміра гэтак жа, як і дачка, пачаў спачатку злёгку, потым усё мацней трэсці жанчыну.

— Анютка, што з табой, Анютка? Табе дрэнна?.. Можа, ты чаго хочаш?..

Ён прыўзняў яе на руках: галава матлянулася і звісла. Адразу спынілася натужнае хрыпенне. Даміры здалося, што яна памёрла, і ён, спалоханы і разгублены, паклаў яе зноў на падлогу. Жанчына зноў пачала дыхаць, цяжка сапучы.

«Чаго ж я стаю! — падумаў ён. Але як толькі падняўся, каб бегчы па доктара, Волечка залемантавала, учапілася ў крысо пінжака, не даючы зрабіць ні кроку.

— Я зараз, дурненькая...

— Не хадзі, тата.

3 ложка споўз Коля і таксама абхапіў яго за нагу. Разгублены, Даміра ледзьве дацягнуўся да лаўкі, дзе стаяла вядро. Зачэрпнуўшы вады, ён змачыў уціральнік, паклаў яго жонцы на твар.

«Верхам туды пяць хвілін, — думаў ён, — а як жа назад? Аддам каня дактарыцы, няхай едзе. Не захоча, узганю на каня сілком. Вось толькі б дзяцей угаварыць».

- Ці ёсць хто дома? — даляцеў з вуліцы жаночы голас. Даміра не дужа разумеў, чый.

— Сюды, хутчэй!.. — крыкнуў ён і сам не пазнаў свайго голасу.

— Конь усе грады вытаптаў.

«Чорт яго бяры», — падумаў Даміра.

У хату, не спяшаючыся, увайшла Ніна Шумейка, спалоханая, спынілася ля парога.

— А што з ёю? — ледзь чутна прашаптала яна.

— Ды вось жа...

— Чаму ж вы стаіцё? Хутчэй доктара трэба.

— Дзеці ж...

— Бяжыце хутчэй. Які ж вы!..

Даміра выскачыў з хаты. Мільганула за акном яго квадратная постаць, потым пачуўся дробны перастук капытоў. Ніна не разумела, што ёй рабіць. Дзеці, прытуліўшыся адно да другога, плакалі. Ніна пакратала бялявыя валасы Волечкі, выцерла слёзы Колю, потым падышла да Анюты. Тая ляжала нерухомая, у яе на шчоках разгараўся румянец. Ніна нагнулася над жанчынай і мабыць толькі цяпер заўважыла, што яна ляжыць на падлозе. Падумала, што варта было б падняць яе на ложак. Спадзявалася адчуць цяжкасць, але Дамірыха была лёгкая, як пушынка. Ніна паклала яе на пасцель, паправіла пад галавой падушкі. Раптам Анюта варухнула вуснамі. Ніна паднесла конаўку да вуснаў — вада палілася па шыі, знобкая дрыготка скаланула цела. Жанчына расіплюшчыла вочы, доўга глядзела на Ніну.

— Ты, Ніначка? — нарэшце пазнала яна.

— Можа хочаце піць?

— Дай кропельку. У посуду мікстура стаіць, налі мне лыжачку... Ну, вось і лягчэй.

Тым часам пад’ехала ўрач, няўмела спаўзла з сядла. Ніна выбегла, прывязала каня да плоту. Падбег потны і змораны Даміра.

— Ну, як яна?

— Лепш.

— А я думаў, канец.

— Ачуняе.

— Не, ужо вядомая справа. З’ела хвароба дашчэнту.

Ніна думала, што Даміра пойдзе ў хату. Але ён раптам сеў на калоду, абхапіў галаву рукамі. Толькі цяпер Ніна заўважыла, што валасы ў яго сівыя і рэдкія, як выбітая градам збажына. Нешта блізкае і дарагое адчула Ніна ў Даміравым жыцці.

— Ідзіце ў хату, — папрасіла яна Даміру.

— Адхалану трохі. Перапалохаўся вельмі. Столькі на мяне напасцяў сыплецца ў сёлетнім годзе, слану не вытрымаць. А я вось жыву яшчэ. Іншы раз думаеш: кінь ты, Тарас, усё, пажыві спакойна. Не магу. Прывык кіпець. Пашлі мяне на год у санаторыю — памру. Калі чыгун распаліць, а потым у халодную ваду кінуць — трэсне. Так і я... Анюты шкада. Залатой душы чалавек. Бывала, разважыць, параіць — любую бяду адгоніць. Можа цяпер і наваліліся на мяне напасці, што яна хворая. Я ўжо дома ні пра што і не кажу. Аднаго разу сказаў, што мне вымову далі, — самлела.

Ён устаў, нейкі адразу пастарэўшы. Абое зайшлі ў хату. У густой духаце пахла спіртам, эфірам, камфарой. Урач выцірала бінтам шпрыц.

— Паправіцеся, нічога страшнага няма. Я выпішу лякарства. Больш на паветры бывайце, — гаварыла яна, складаючы інструмент. Даміра бачыў, што ўрач адводзіць вочы.

— Можа каня запрэгчы? — запытаўся ён.

— Дзякую, дайду. Упершыню за сорак гадоў верхам ехала.

Даміра пайшоў яе правесці. Ніна стаяла ля акна, думала: «Няўжо Анюта памрэ? Як жа дзеці?» — і ёй зноў хацелася прытуліць іх да сябе.

— Ніна, — паклікала хворая. — Скажы мне, што з Дамірам, знялі?

— Не, што вы.

— Здымуць. Глядзі, што пішуць.

Ніна выхапіла газету. У вочы кінуўся чорны, тлусты загаловак: «Слова за пракурорам». Знаёмыя прозвішчы здаваліся чужымі і ўсё, што пісалася ў артыкуле, нейкім далёкім, неадчувальным. Потым яна пачала чытаць тое, што было ўзята ў двукоссе. Хтосьці расказваў, што Даміра пазычаў у яго грошы, каб можна было частаваць членаў камісіі. Той жа самы выкрываў Даміру, як заўзятага хлуса, ашуканца і зацятага зажымшчыка крытыкі. Ніна зноў пачала перачытваць. Толькі цяпер яна зразумела, што ўсё гэта гаварыла і рабіла заатэхнік Алексіч.

— Здымуць жа яго, — прастагнала хворая. — Няўжо ўсё праўда?..

— Ды не, цётачка, хлусяць...

— Не, не хлусяць...

— Канешне, ёсць праўда. Але нікога ён не спойваў.

— Гэта я ведаю... Канькоў перад ад’ездам заходзіў. Цвярозы быў.

Увайшоў Даміра. Ніна схавала газету, але ён заўважыў. Узяўшы, доўга чытаў. Над пераноссем збіраліся крутыя складкі.

— Гадаўка... — выдыхнуў ён.

— Тарас, не трэба. Паслухай мяне...

— Я яе са свету зжыву, паскуду такую!..

— Тарас, ці пазычаў ты грошы?

— Ну, пазычаў...

— Чаму ж ты ў мяне не запытаўся? Сядай тут. Не бойся, я вытрымаю. Расказвай.

Ніна адчула, што яна тут лішняя, і вышла.

Пасля размовы з жонкай у Даміры памякчэла душа. Чорная навала няўдач здалася не такой ужо страшнай: варта толькі пайсці і ўсё расказаць Сяльчонку, пакаяцца. I адразу забурліла, закіпела Дамірава няўрымслівая натура. Ён гатовы быў варочаць горы.

Спачатку ён аб’ехаў брыгадзіраў, загадаў ім паклікаць мужчын на выган за вёскай, дзе ад вясны ладзілі хлопцы маёўкі. Наказаў не забыць і дзядоў. Наважыў Даміра адрадзіць старую завядзёнку. Нават уяўляў, як пахваляць яго ў раёне. Потым у клубе ён знайшоў Еву Пляскач і Лёньку Зайчыка.

— Засядаеце ўсё? Эх вы, бедакі-дзівакі! Вунь дзяды без пасяджэнняў на ўвесь калгас шум паднялі. А вы языком толькі менціце. Мы ды мы... Ліпанава нядаўна пытаецца: «Як там мае выхаванцы гадуюцца?» Я ёй адказваю: «Што ім абыходзіць: многа спяць, мала робяць. Мне такое б жыццё — да ста гадоў польку танцаваў бы». «Яны, — кажа, — табе сенакос правядуць, брыгад наробяць». А мне смех адзін. Пабіліся аб заклад. Цяпер бачу, што выйграю.

Лёнька, вядома, Даміру не паверыў. Да таго недарэчнай была гэтая гульня ў заклад: стане Ліпанава спрачацца з Дамірам.

Лёнька толькі ўсміхнуўся Даміравай выдумцы.

— Мы ўжо даўно вырашылі брыгады стварыць. 3 Евай вось пра гэта і гаварылі.

Цяпер здзівіліся Даміра і Ева. Даміра не чакаў такога павароту, а Ева не разумела, навошта хлусіць Лёнька.

— То добра. Але ж гэта толькі размовы.

— Калі пачынаем касьбу?

— Паслязаўтра.

— Чалавек дваццаць выведзем. — паабяцаў Лёнька.

Калі Даміра пайшоў, Ева накінулася на Лёньку:

— Навошта хлусіў?.. Даміра цяпер у раён зводку дасць, ды яшчэ прыбавіць удвая. А Ліпанава потым сварыцца будзе.

Лёнька чухаў рыжы чуб.

— А брыгады-такі стварыць трэба. Людзей мы на фермы паслалі? Паслалі. Абавязацельствы яны ўзялі? Узялі. А як іх без кармоў выканаеш? Правал форменны, на сто працэнтаў. А ты ведаеш, што гэта такое? Удар па нашай рабоце. Мы самі сабе памагаць павінны. Адзін на ферму пайшоў, а другі пра яго клапоціцца — кармы нарыхтоўвае. Гэта вось і называецца калектывізмам.

— Ты мяне вельмі мудрагелістымі прамовамі не дацінай. Лепш скажы, як мы брыгады арганізуем?

— То іншая справа. Думаю, так: мабілізацыю правесці. Лагерам жыць будзем. Ніхто нікуды — пакуль сенакос не закончым.

Тьш часам Даміра купіў дзве чвэрці гарэлкі, патраціўшы на іх рэшту Верынай пазыкі. (Дзе, маўляў, нашае не прападала!) Гарэлку ён занёс да Аксінні Пляскач.

Надвячоркам, калі гарачае сонца павісла над лесам, за вёскай сабраліся мужчыны: каго прывяла цікаўнасць, каго — прага да дармавога пачастунку. Дзяды сядзелі на лаўках, успаміналі даўнішнія гады, хвалілі Даміру, што не цураецца старых звычаяў. Мужчыны курылі і таксама ўспаміналі, але пра часы больш познія. Хваліліся, дзе каму давялося пабыць за вайну. Даўно не збіраліся гэтак разам. 3 вёскі стракатым гуртам высыпалі жанчыны, чалавек дзесяць, усе ўдовы.

— Прымайце ў кампанію, мужчынкі, адным вам сумнавата будзе.

— Мужчына цяпер пайшоў, што манах — баб баіцца, як чорт свечкі...

— А цю іх!.. Манахі вунь якія ласыя на жанок.

— Прохар, ці забыўся, як некалі з вечарынкі праводзіў?..

Мужчыны сустрэлі жанок жартамі. Гулліва абдымалі іх. На нейкі час усё перамяшалася: квяцістыя хусцінкі, ваенныя шапкі, замасленыя кепкі, стракатыя кофты, пацёртыя пінжакі, вылінялыя гімнасцёркі. Потым аднекуль наявіўся Даміра, гукнуў на ўсю моц:

— Таварышы! Цішэй, таварышы!..

Рознагалосы гул замёр. Даміра ўзлез на лаўку, стаў над натоўпам, па-маладому зыркаючы вачыма. Забыўшыся на ўсё, паправіў на плячы ўяўныя партупеі.

— Вы, таварышы, мяне ведаеце. Разам мы пачыналі з вамі пасля вайны разбітае праклятым ворагам наша жыццё. Ці не да цябе першага, дзядзька Сілявей, зайшоў я, калі з лесу вярнуўся. Помніш, што ты сказаў мне тады: на жывой касці мяса нарастае.

— Сказаў, — пацвердзіў Сілявей.

— Тады ты ў зямлянцы жыў, цяпер вось хата-пяцісценка. Ці так я гавару?

— Праўда.

— Канчай ужо. Няхай Аксіння гарэлкі налье: у горле суха.

— Дайце паслухаць, нячысцікі...

— Адбудаваліся, дзякуй богу. А чаму? Бо ў нас не так, як у заморскай Амерыцы. Там кожны за сябе...

— Адзін бог за ўсіх, — выгукнуў нехта з натоўпу і зарагатаў.

Прамова Даміры рэзка крутанула ўбок:

— I пра бога скажу. Там, у Амерыцы, ён можа катораму Форду памагае. Багатаму чорт дзяцей калыша. А нам ён прама вось як перашкаджае. Ну, вось ты, дзед Гаўрыла, праз два дні на трэці ў Кармаліты пнешся. Заморышся, суткі потым ног пацягнуць не можаш. Раней ты, як хаты не было, радзей у царкву наведваўся. Цяпер зачасціў.

— Хворы я чалавек...

— Таксама работу знойдзем. Косы, напрыклад, кляпаць будзеш. Моладзь вунь уся на паплавы выходзіць. Многія і малатка яшчэ ў руцэ не трымалі... Гаворка мая кароткай будзе, часу ў нас няма на балбатню. Мы засядаць не прывыклі. Ад мяне і ад праўлення загад такі і просьба, значыцца, цвёрдая: паслязаўтра на касавіцу як аднаму высці. Загадзя віншую вас з прыпарам. Ну, і прашу выпіць. А хто не выйдзе — у таго няхай і думкі не будзе пра сена. Няхай і кароўку сваю хоць гучкамі ўсю зіму корміць. Дзе там Аксіння, давай гарэлку!.. Частуйцеся, таварышы, і адразу ў брыгадзіраў запісвайцеся, хто ў чыё звяно пойдзе.

Прыблізна ў гэты ж час ля кашары сабралася моладзь. Тут меліся адбыцца адразу дзве нарады. Першую наважыла правесці Вера Алексіч з даяркамі, другую па пытанню сенакосу — Ева і Лёнька. Пакуль ішлі зборы, Ева ўгаварыла гарманіста павесяліць моладзь. Той прызвычаеным рухам ссунуў кепку на вуха, паволі расцягнуў гармонік, потым неяк адным рухам сціснуў яго і зноў расцягнуў на ўсю шырыню. Мелодыя полькі ўзвіхурыла хлопцаў і дзяўчат, выштурхнула іх з гурту на круг.

Танец змяняўся танцам. Трэба было пачынаць сход, але Вера ўсё не прыходзіла. Без яе ж Ева адчыняць сход не хацела. Заатэхнік павінна была выступаць з прамовай.

Танцаваць нарэшце надакучыла. Час быў позні. Сонца вісела над самым небакраем. Чырванаватыя промні яго вымалёўвалі на зямлі густыя цені прысад і будынкаў. Халадок блізкай ночы данёс кволае мычанне кароў — пастухі гналі скаціну з пашы. Хлопцы і дзяўчаты, якія не працавалі на ферме, маглі б танцаваць да паўночы. Але даяркі пачыналі бурчэць. Дзяўчаты раз-по-разу нецярпліва паглядалі на дарогу, што пралягла між маладога сасняку, — чакалі, ці не паявіцца заатэхнік. Нецярплівасць падагравала Ніна Шумейка.

— Сямёра аднаго не чакаюць. Пані знайшлася... — злосна гаварыла яна. — Вось кіну ды пайду...

— Ну і ідзі. Потым абмяркуем на сходзе, — прыгразіла Ева.

Ніна кусала вусны, але не ішла.

— Начальства развялося, як макрыц у склепе, а толку ніякага. Хай бы боты купілі, — зноў бурчэла яна.

— Купяць, глядзі...

— Можа лодачкі захацела? — зыркала вачанятамі Ева.

— Лодачкі ўжо няхай табе даюць.

Ева збялела ад злосці, але адказала спакойна:

— Сама ж пайшла...

— Думала, вельмі вялікую справу раблю, аж у нас так: кось-кось, пакуль аброць не надзенуць.

Зіна Асташка доўга маўчала, толькі ўздрыгвалі яе пульхныя вусны. Нарэшце, яна не вытрымала.

— Ты ж не такая, я ведаю. А вось жа спрачаешся...

— Няхай не лезе, — не здавалася Шумейка. Яна расчырванелася. Яе кароткія бровы былі насуплены. У вачах сапраўды не было злосці, у іх свяцілася нейкая вінаватасць.

Здавалася, спрэчцы прышоў канец, але Ева не хацела заставацца ў даўгу:

— У цябе, Шумейка, свядомасці, як у перадойкі малака. Архаічны ты чалавек... Былі некалі такія архаісты, пад чорным сцягам ваявалі. Шкада, што ты позна нарадзілася, а то яны цябе за мілую душу да сябе прынялі б.

— Ну, а ты хто, ты хто? — затрэслася ад абурэння Шумейка.

— Чаго вы ўсхадзіліся? — умяшалася Ліда Раковіч. Дасюль яна маўчала, толькі зрэдку ўсміхалася.

— Дык жа ты чуеш, хто я такая?

— А ты не звяртай увагі.

Да моладзі падышоў Раман Дзяжэвіч, адразу спыніўшы далейшыя пярэбары.

— Дык, значыцца, сядзім? — натапырыў ён пракураныя вусы. — А каровак даіць Чэрчыль ці, можа, яшчэ які лорд будзе?

Лёнька вымушаны быў адкрываць сход. Доўга не гаварылі. Склалі брыгады, прызначылі брыгадзіраў, дамовіліся, калі пачынаць касавіцу. 3 песнямі разыходзілася моладзь. Засталіся адны даяркі. На час спрэчка заціхла, але Ніна ўсчала яе зноў. Сустрэўшыся з Евай, злосна сказала:

— Май на ўвазе, я болей на такія сходы не пайду. Гадзіну трымалі, а пяць хвілін сход ішоў. Табе абы птушачку ў сваім сшытку паставіць. А чаму пра нашы справы не далі пагаварыць? Бо не смачна было б слухаць.

— А цябе і слухаць не варта.

— Пачакай, я яшчэ скажу. Але не тут... — прыгразіла Ніна, хоць і добра ведала, што нікуды яна не пойдзе і скардзіцца ніколі не будзе.

Хвілін праз колькі, калі былі раздадзены кармы, цененькія струменьчыкі малака зазвінелі аб даёнкі. Яны ўзбівалі на дне наздраватую малочную пену, потым надціхалі, шуршэлі, разбіваючы шапку з малочных пухіркоў. То там, то тут перамаўляліся дзяўчаты, саплі каровы, стукалі аб драўляныя станкі рагамі.

Сутоньвалася. На стале, дзе ўчотчыца Феня Крушаль прымала малако, запалілі ліхтар.

Ідучы наўпрост да фермы, Вера назбірала невялікі букет васількоў. 3 маленства яна любіла гэтыя кветкі. Неяк удзвюх з маці ішлі яны паўз высокую сцйну жыта. Маці раз-пораз зрывала ў збажыне сінія-сінія кветкі. Калі тых назбіралася многа, маці прысела на мяжы, высыпала ў падол і спрытна пачала прыкладаць іх адзін да другога. Увачавідкі атрымаўся вяночак. Маці надзела яго на русявую галоўку Веры.

— Якая ты харошанькая, дачушка мая, — плесканула яна ў далоні, быццам не верачы сваім вачам. — Вочкі сіненькія, а валасы светлыя, залацістыя...

Яна прытуліла дачку і раптам запела песню. У яе голасе чулася непрывычная самотная задуменнасць і пяшчотная, як дыханне, лагоднасць. Голас звінеў неяк нясмела і ціха, як далёкі званочак у вячэрнюю пару. Маці пела пра вянок з васількоў-кветак, які ніколі не вяне. Бо пояць яго росы буйныя, не салодкія, а салёныя, грэе сонейка гарачае, што любоўю называецца.

Маці пела, пяшчотна разгладжваючы доўгенькія пялёсткі кветак. Яе маленькія пальцы, натруджаныя ўсялякай работай, з любасцю дакраналіся да кожнага пялёстка, а вочы задуменна глядзелі некуды далёка-далёка. I Вера ўсёй сваёй істотай адчула, што маці забылася на яе, што яна жыве недзе ў другім свеце. Скончылася песня, а маці сядзела ў задуменні, толькі твар яе ўсміхаўся некаму з вялікай пяшчотай і шчырасцю.

— Пра каго ты пела? — спытала Вера.

— Пра васількі, дачушка. Бачыш, якія яны чысценькія, ласкавыя, такія, як і ты, мая дачушка. Калі ты зазлуеш на каго-небудзь, паглядзі вось на такі вяночак, і адразу адыдзе сэрцайка.

Вось з таго часу і палюбіла Вера васількі. Над яе захапленнем часта смяяліся сяброўкі. Жартавалі, што ёй падабаецца пустазелле, з якім дзяўчыне належыць змагацца па абавязку службы. Але кожны год праз усё лета на Верыным стале стаяў сіні букет з васількоў.

Вера ўсміхнулася: дваццаць тры гады, а летуценнасць у яе нейкая дзіцячая. Васількі... вяночкі... успаміны... А Рамір, старшыня калгаса Даміра, Ніна Шумейка, Пацейчык, ферма, кармы... Вось гэта — само жыццё. А я пра вяночкі з васількоў задумалася.

I тут Вера ўспомніла, куды і чаму яна ідзе. Успомніла і спалохалася: яе чакаюць, а яна васількі збірае. Іншыя ўспаміны нахлынулі паводкай, змылі пяшчотныя згадкі далёкіх дзён...

Пасля таго камсамольскага сходу ленаватае, спакойнае жыццё на ферме раптам забурліла. Дні два дзяўчаты працавалі дружна. Крычалі на Рамана Дзяжэвіча, патрабуючы ад яго кармоў, уціральнікаў, новых бітонаў, мыла, усяго Таго, чаго не хапала раней даяркам. Потым нямаведама чаму ўсё перамянілася: пачаліся сваркі. Узнікалі яны з-за дробязей, але неўзабаве ў іх уцягваліся ўсе даяркі: абвінавачвалі адна другую ў нядобрасумленнасці, у зазнайстве... Знаходзілі такія грахі за кожнай, што нават цяжка было разабрацца.

Першая сварка разгарэлася паміж Нінай Шумейка і Тацянай Шахнюк. Ніна раптам прапанавала пераразмеркаваць кароў і для гэтага кінуць жэрабя. Але Тацяна, якая ўжо не пёршы год працавала на ферме, запярэчыла:

— Прышла і думаеш тут свае парадкі наводзіць!..

— Ага, не хочаш!.. — ускіпела Ніна. — Думаеш, мы дурныя. Не бойся, усё ведаем.

— Маўчы лепш, а то каровы язык ад’ядуць, — перапыніла яе Тадяна.

— Не, не буду маўчаць. Вы мне рот не завяжаце. Бачыце, Вера Антонаўна, якія яны хітрыя: павыбіралі лепшых кароў і — на вам, божа, што нам не гожа!.. Тады будуць хваліцца, што ўмеюць працаваць, а мы не. Давайце жэрабя, і ўсё тут.

Вера ледзьве ўгаварыла дзяўчат. Давялося забраць адну карову ў Тацяны і аддаць яе Ніне. Абедзве засталіся незадаволеныя. Толькі Зіна Асташка, якая атрымала самых найгоршых кароў, працавала моўчкі, толькі тады-сяды ўступала ў сваркі на баку тых, што нядаўна прышлі на ферму.

Потым пачаліся сваркі з-за кармоў. Падкормку прывозіў звычайна Максім Шняк. Пад’язджаў да хлява з нагружаным возам і крычаў:

— Налятай, дзеўкі!..

Дзяўчаты наляталі, стараючыся захапіць як мага больш кармоў. Учора, калі Вера з Евай прышлі на кашару, дык убачылі, што дзяўчаты стаяць навокал Тацяны Шахнюк, якая прыкладае да ілба змочаную ў вадзе хусцінку.

— Што здарылася? — спалохана запыталася Вера.

Тацяна адняла хусцінку: над вокам лілавеў з гусінае яйка гузак.

— Хто гэта цябе?

— Шумейка.

— Вера Антонаўна, пагаварыце з Шумейкай, нельга так... — адразу ж усхадзілася Ева.

— Ты ж сакратар камсамольскай арганізацыі, вось і пагавары з ёй на пасяджэнні камітэта камсамола. Што ў вас робіцца, ніяк не зразумею!

Усхліпваючы і раз-по-раз выціраючы слёзы, Тацяна Шахнюк пачала расказваць пра тое, як яна наклала ў кош кармоў, а Шумейка прычапілася да яе, а потым ударыла граблямі.

— Добра, што яшчэ вока не выбіла, — закончыла расказваць Шахнюк.

— Я табе не адно, а два вокі выбіла б, — умяшалася Ліда Раковіч. — Табе хочацца дадатковую аплату атрымліваць, а нам не?.. Усе кармы да сябе грабеш.

— А як ты думала!.. — Тацяна ўзялася ў бокі і ад таго выглядала вельмі ваяўніча: — На нашых каровах ферма трымаецца. Дык мы іх, па-твойму, будзем голадам марыць... Не, хто больш надойвае, той больш і кармоў павінен атрымаць...

Гэта было сапраўды так, і Вера хацела падтрымаць Тацяну. Але тут нечакана загаварыла Зіна Асташка. Гэтая ціхая дзяўчына ўсё больш і больш падабалася Веры. Саромячыся свайго несамавітага выгляду, Зіна глядзела некуды пад ногі. Ад таго акуляры ў яе з’ехалі на кончык носа, і цяпер Вера ўпершыню бачыла яе вочы не праз шкельцы. Вочы ў Зіны былі нейкія светлыя, ні то шэрыя, ні то сінія.

— Мы, Вера Антонаўна, пайшлі сюды добраахвотна, працаваць хочам, а нам увесь час перашкаджаюць. Кароў нам выдзелілі самых горшых, кармы не даюць. А калі я надоечы прынесла з дому батоўя, дык яны ж, Тацяна і вось Матрона Башукевіч, першыя на смех мяне паднялі. Кажуць, каб наперад не вытыркалася, правучыць нават збіраліся. Гаварылі вы так, ці не?

— Дык жа мы жартавалі, — пакрыўдзілася Башукевіч.

— Вам жартаваць можна, а калі Ніна пажартавала, дык адразу ў суд...

Сёння Вера павінна была сур’ёзна пагаварыць з дзяўчатамі. Калі так пойдзе і далей, абавязацельствы не будуць выкананы. Многія кінуць ферму. А што тады рабіць? I вось маеш: спачатку яе затрымаў сакратар па зоне МТС, потым васількі... Упершыню за многа гадоў Вера са злосцю кінула прэч свае кветкі. Трэба ж было так захапіцца ўспамінамі...

Дабегшы да кашары, Вера спынілася.

Дзінь-дзінь-дзінь-дзінь!.. — званілі аб даёнкі струменьчыкі малака.

«Які сорам!.. Ганьба, недаравальная ганьба...»

Вера нават хацела павярнуць назад, але тут жа раззлавалася на сябе. «Баязліўка, спалохалася!»

Яна прымусіла сябе пайсці. Першая заўважыла Веру Ніна Шумейка. Яна толькі што выліла малако і ішла ля загародкі. Убачыўшы Веру, яна хацела прашмыгнуць незаўважна, але тая затрымала яе, прывіталася.

— Запазнілася. Сакратар затрымаў. Як у цябе, Ніна, сёння з надоямі?

Да іх ішла Матрона, несучы поўную даёнку малака.

— Паглядзіце вось, — ледзь стрымліваючы сябе, адказала Ніна, — ад добрай казы і то больш надоіш.

— А чаму Матрона Максімаўна не крыўдзіцца? — спытала Вера і тут жа спахапілася, што зрабіла памылку. Чорныя Нініны бровы сышліся, яна злосна зірнула на Матрону.

— А мы таго і не дамагаемся.

— Нагаворваеш на сябе, — паспрабавала Вера выправідь памылку. — Усе ведаюць твае здольнасці. Ты яшчэ ўсіх абгоніш.

Ніне было прыемна пачуць такое, але недарэчнае жаданне казаць наперакор яна ўжо не магла спыніць.

— Можа нам і не выгадна больш малака надойваць.

— Чаму?

— Адна справа тры літры надаіць, іншая дзесяць. А вы як думалі?

— Жартуеш, ці проста не ў гуморы?

— Ах, не ў гуморы... Тады вось што, на табе даёнку, паспрабуй падаі. Думаеш, лёгенька?.. — Ніна працягнула руку з даёнкай. Вера не ведала, што рабіць. — Бяры, бяры. Усе вы языком любіце працаваць.

— Я — заатэхнік.

— Гэта мы ведаем. Таму і паспрабуй. А мы паглядзім. Указваць кожны ўмее.

Можа Вера і не ўзяла б даёнку, каб не даяркі, якія стоўпіліся воддаль. Веры здалося, што яны на баку Ніны. Яна ўзяла даёнку, паволі пайшла да станка. Яна бачыла перад сабой толькі чорны змрок падлогі, белую спіну каровы ды чула яе лёгкае пасапванне. Вера зайшла ў станок, пагладзіла карову па цёпламу, гладкаму боку. Карова, жуючы авёс, паглядзела на яе і зноў пачала есці.

— 3 другога боку зайдзіце, — пачула яна чыйсьці голас, нясмелы, у якім чулася спагада. Вера азірнулася. У паўзмроку блішчэлі шкельцы акуляраў на Зініным твары. Веры здалося, што з-пад іх Зіна падбадзёрваюча падміргвае.

Вера падышла да каровы справа, зноў пагладзіла яе па спіне. Цяпер жывёліна, відаць, зразумела, чаго ад яе хочуць. Яна пераступіла з нагі на нагу, каб зручней было яе даіць. Вера прысела на кукішкі, прымасціла між каленяў даёнку. Сядзець было нязручна. Яна прыўзнялася і зноў прысела. Але цяпер аказалася, што даёнка знаходзіцца неяк збоку і воддаль ад таго месца, якое, на яе думку, найбольш падыходзіла. Тады, ужо не падымаючыся, Вера падпаўзла на кукішках бліжэй. Карова зноў паглядзела на яе, відаць, здзіўленая нязвычным корпаннем даяркі.

Вымя было шурпатае і сухое. Вера падумала, што варта было б памыць яго і змазаць вазелінам. Але тут жа яна ўспомніла, як некалі маці цыркала першыя кроплі малака сабе на пальцы, каб ямчэй было даіць. I ўжо забыўшыся на ўсе тэорыі даення, якія некалі выкладалі ў інстытуце, Вера націснула на карычнева-буры сасок. Малако пырснула некуды пад ногі, убок, наступны струмень трапіў у рукаў. Вера адчула, як пабег па руцэ цёплы ручаёк.

«Не трэба хвалявацца, не трэба хвалявацца», — супакойвала яна сябе, але струменьчыкі, перакрыжоўваючыся, менш за ўсё траплялі ў вядро. Навокал на чорным гнаі бялелі малочныя плямы.

«Якая ганьба! Якая ганьба! — стукала ў вісках, а струменьчыкі ўсё пырскалі і пырскалі то на зямлю, то ў рукаў, то ў падол. — Плацце сапсавала, — раптам мільганула думка. — Як жа я яго адмыю? I трэба ж было мне надзець шарсцяное...»

Раптам яна адчула, што струменьчыкі ўжо не звоняць, як раней, а гулка шумяць, быццам падаюць у нешта мяккае, пухкае. У вядры ўзбівалася пена. Вера яшчэ крыху падаіла, потым пераможна глянула на дзяўчат, прыўзнялася, падсунулася бліжэй. У той жа міг карова пераступіла з нагі на нагу, зачапіла вядро, і малако разлілося па зямлі, пакідаючы на паверхні густыя купкі пены. Яны шыпелі, лопаючыся ў цішыні.

Вера паднялася. Нехта забраў у яе з рук пустую даёнку. Тады яна, не паглядзеўшы ні на каго, пайшла да выхаду. Чула, як дзяўчаты лаялі Ніну.

Яе дагнала Ева.

— Вось бачыце, якая яна.

Вера знайшла Евіну руку, паціснула яе.

— Не трэба, Ева... Сама вінавата — інстытут закончыла, а кароў даіць не навучылася.

III

Ісці дамоў не хацелася. Вера спынілася на курганку, што над ракой, абапёрлася аб танклявую з шапаткой кронай бярозу. У самотнай маўклівасці слухала яна гукі ліпеньскай ночы. Недзе ўнізе плёскалася рыба. Звінелі конікі. Крычаў драч. Шуршала ў сухой траве яшчарка. На суседнім дрэве заціўкалі і змоўклі птушаняты. Дзесьці заіржаў конь.

Над галавой недасяжнымі зоркамі мігцела неба. На захадзе самы краёк яго ўсё яшчэ залаціўся. А на ўсходнім ужо разгаралася світанне. Над вершалінай вялізнай разлапістай хвоі раптам паявіўся веташок. 3 Балоння падымаўся ад зямлі белаваты туман.

Пахла сырнягом. Ад ракі патыхала аерам. Ад паплавоў далятаў водар палявых кветак і роснай паспелай травы. Здавалася, дыхае ноч. I ад таго сутонны прастор уяўляўся несканчоным, без межаў і краю. Тым меншай адчувала сябе Вера, быццам пясчынка, занесеная ў бяскрайняе мора. Пэўна, ад таго і былі такімі яе думкі.

Вера думала, перабірала ў памяці падзеі свайго жыцця, задавала сабе нікчэмныя пытанні, на якія спрабавала знайсці адказ у атуманенага крыўдай сэрца. Ці трэба было ехаць? Няўжо шчасце — у вечным хваляванні, а не ў спакоі? Хто разумнейшы: той, хто гуляе, ці той, хто працуе? Навошта чалавек жыве?

У лесе на такія пытанні, вядома, не адкажаш. Хто жыве на поўныя грудзі, той не задумваецца над бязглуздзіцай, якая лезла ў Верыну галаву. А можа і не ў адну Верыну галаву. Яна і не здагадвалася, што глядзіць на свет адным вокам. Мабыць, толькі адзін раз у жыцці і не схлусіў Рамір — тады, калі маляваў яе партрэт. Хіба можна глядзець на свет адным вокам!.. Асабліва, калі яно пачне слязіцца ад крыўды.

Пройдзе нямнога часу, і Вера здзівіцца сваім думкам. Хіба можна чакаць спачування ад бярозкі, няхай стройнай і белай, але беспачуццёвай? Навошта глядзець на месяц, няхай яркі і ганарысты ў сваёй адзіноце, але халодны і да ўсяго безуважлівы? Не ўцякаць ад людзей, а смялей ісці да іх — вось чаму навучыцца Вера. Але на гэта патрэбен час.

Вера не выцірала слёз. Адзін месяц бачыць яе, ды і ад яго засланяе Веру шапаткая бярозка.

А хто гэта зычыў ёй няўдачы? Ага, Машанька Ашман... Адразу прыгадалася ўсё да найменшых драбніц.

Вытворчую практыку Вера праходзіла на Алтаі. Яшчэ ў раённым цэнтры яе сустрэў старшы заатэхнік саўгаса. Усю дарогу ён пакрыкваў на шафёра: «Цішэй, Ціма, цішэй», — быццам Вера была нейкай дарагой цацкай.

Іван Іванавіч Ашман аказаўся былым студэнтам таго ж самага інстытута, які канчала і Вера. Усю дарогу ён распытваў пра горад на Дзвіне, пра інстытут, пра яго выкладчыкаў, лабарантаў. Агульных знаёмых было не так ужо многа, затое, калі яны знаходзіліся, Іван Іванавіч прыходзіў у такое захапленне, што аж было няёмка.

Саўгас — вялікае сяло — патануў у зеляніне. Забегшы на невялікі двор перад чысценькай хатай з блакітнымі аканіцамі, Іван Іванавіч весела гукнуў:

— Машанька, глядзі, каго я прывёз!

3 сянец выбегла поўная, круглатварая жанчына. Яна нядобразычліва паглядала на Веру. Іван Іванавіч растлумачыў:

— 3 нашага інстытута, студэнтка... Каляжанка наша.

Машанька ўзмахнула поўнымі белымі рукамі. Яе жэст здаўся Веры залішне тэатральным.

— Якая радасць, божа мой! — Машанька не гаварыла, а варкавала, як галубка. — Да нас пасля вайны ўсё больш з Масквы прыязджалі.

Машанька сышла з ганка, абняла Веру. Ад жанчыны пахла палыном, духамі і паленымі валасамі.

— Што там новага ў нашай алма-мацеры? — запыталася Машанька.

Адказваць узяўся гаспадар.

— Уяві, дарагая, Зося жывая і працуе лабаранткай. Верачка кажа, сівая ўся. Цяжка паверыць. Яна заўсёды была яркай брунеткай.

Машанька пахлопала пульхнай рукой па голенай сіняватай галаве мужа.

— А ты вось палысеў... Час ляціць хутка.

— А здаецца, усё было ўчора. Можа не было ні інстытута, ні Зосі? Не, былі. Інакш вось тут па-ранейшаму ляжаў бы стэп. Мудрасць жыцця, яго найвялікшы сэнс — у стваральнай працы, у творчасці, у няспынным абнаўленні.

Машанька замахала рукамі.

— Кінь ты, калі ласка... ён некалі быў паэтам... I вось, бачыце, на ўсё жыццё захаваў прывычку гаварыць прыгожа. А сядзім мы ў мядзведжым кутку, за сто кіламетраў ад чыгункі.

Заатэхнік дакорліва глянуў на жонку. Але яна па-змоўніцку падміргнула Веры.

— Вершы ён Зосі прысвячаў. Мне больш прозай гаварыў.

— Машанька, я цябе прасіў...

Жонка пачала дэкламаваць, знарок расцягваючы словы:

— С тобою ехали на лодке,

Здесь аш два о, там небосклон,

И в этот вечер в царской водке

Тобою был я растворён.

Далей забылася...

— Былое — прайшло. Пойдзем, Вера Антонаўна, пакажу вам нашу гаспадарку. А ты, Машанька, абед нам змудруй.

— Пачакаў бы. I, наогул, няма чаго яе па хлявах вадзіць. Хопіць, што я тут змарнела. Няхай лепш стэпам падыхае, адпачне. I нікуды я яе не адпушчу. Тут такі сум, жах адзін!.. У майго мужа сэрца браніраванае, ён нічога не заўважае. Яму скаціна даражэй за мяне.

— Што ты, Машанька! Ты для мяне ўсё. Толькі, Машанька, шчасце ў рабоце, а не ў гульні ды мілаванні.

— Усё жыццё працуй, а якая за гэта ўзнагарода?

— А такая, што працаваў, рабіў, не сумаваў, а жыў на поўныя грудзі...

Жыць Вера засталася ў гасцінных гаспадэроў. На фермы яна хадзіла зрэдку, калі надакучвала варыць варэнне або ляжаць на беразе невялікай мелкай рэчкі. Ішла не адна — з Машай. На фермах яе сустракалі, як госцю, больш паказвалі, расказвалі, ды хутчэй стараліся выправадзіць. У астатнія часы Машанька забаўляла размовамі.

На жыццё Машанька глядзела з акна сваёй хаты. А яно было маленькае. Можа таму Машанька бачыла праз яго толькі руды выгарэлы стэп і смугу на даляглядзе. У стэпу было вельмі прывольна, а з акна ён здаваўся цесным і надзвычай панурым. Панурымі былі і думкі Машанькі. А можа яны былі такімі сумнымі таму, што Ашманы не мелі дзяцей? Машанька любіла лашчыцца, сядзець у абдымку, запісваць сентыментальныя вершы і плакаць над сарванымі кветкамі. У кароткія перапынкі паміж сардэчнымі ўздыханнямі, Машанька вучыла Веру, як жыць.

— Які з цябе, Верачка, заатэхнік, — гаварыла яна, абдымаючы Веру. — Характар у цябе лагодны, мяккі. А на гэтай праклятушчай рабоце трэба быць злосным і ўпартым. Потым я не веру свайму Івану, што работа можа захапіць. Узнёсласць належыць мастацтву, літаратуры, музыцы. Якая можа быць узнёсласць у кармавым балансе. Гэта мой Ваня гаворыць, што яго захапляе размах і ўзвышанасць яго працы. Глупства, мая мілая. Чалавек працуе для таго, каб есці і апранацца. Вось табе мой наказ: шукай мужа і не абы-якога. Любоў праходзіць — муж застанецца. Табе трэба муж.

— Дзе ж яго ўзяць? Потым жа трэба, каб ён мяне адшукаў...

Машанька гулка хлопала пульхнымі аладкамі далоняў.

— Дзіця ты горкае. Дзе ты бачыла, каб мужчына сам жаніўся? Мне ўспамінаецца адна загадка: хто вядзе карову, чалавек ці вяроўка, якую ён трымае? Можна сто гадоў спрачацца — не дакажаш. Мужчыны робяць выгляд, што самі жэняцца, а выбіраем мы іх, а не яны нас.

«А вы таксама жанілі на сабе мужа?»—хацелася запытацца Веры, але яна саромелася. Больш слухала. Часам Іван Іванавіч пачынаў спрачацца з жонкай. Размахваючы кароткімі рукамі, ён крычаў:

— Што, па-твойму, ідэал?

— На сённяшні дзень мне хацелася б мець аксамітнае плацце і сядзець у партэры Вялікага тэатра, — Машанька падміргвала Веры.

— Мець бальнае плацце, кватэру, уласную «Пабеду», халадзільнік! А што для душы? Твае погляды нізкія і пошлыя. Жыць можна вялікімі ідэаламі.

— Напрыклад, тым, што карова «Зорка» дала дзесяць тысяч літраў малака?..

— I гэтым, — перабіваў Машу Іван Іванавіч. — Усё — прадукт чалавечай думкі, яго творчасць. Пройдзе дзесяць, дваццаць гадоў і «Зорка» будзе не адна. Мільёны такіх кароў будуць даваць мільярды літраў малака. Чалавецтва зможа ўдвая, утрая менш трымаць скаціны, удвая менш выдаткоўваць кармоў, а малака мець утрая болын. Чалавеку тады прыбавіцца хлеба, гародніны, садавіны... Ідэал — мая думка, якая абганяе мяне. Я жыву сёння, а мая думка — далёка наперадзе.

Машанька не здавалася:

— А хто будзе ведаць, што «Зорку» адкрыў ты?

— Слава! Увекавечанне памяці! Глупства. Марная трата часу. Мы не ведаем многіх скульптараў Грэцыі, але захапляемся мастацтвам грэкаў. Хто рабіў індыйскія храмы? Ці не ўсё роўна хто? Народ робіць усё. А я кропля яго, і мне аднаму не трэба славы.

«А што сказаў бы Іван Іванавіч цяпер? Ен, мабыць, пачаў бы даказваць мне, што сённяшні выпадак — дробязь у філасофскім сэнсе. А гордасць? А павага да сябе? Машанька вучыла не губляць іх. А што сказаў бы Рамір? Рамір... Ён жа таксама гаварыў пра гонар, пра павагу. Тады чыя праўда?»

Думка пра Раміра заглушыла ўсе начныя гукі. Клопаты, беганіна неяк адсунулі ўбок пачуццё да Раміра. Цяпер пад шапаткой бярозай пачуццё кахання авалодала ёю так моцна, з такой неўтаймаванай нецярплівасцю, што былі б крылы, узляцела б пад воблакі, ластаўкай заглянула б у яго пакой. Здалося, яна вырашыла пытанне.

Дадому ішла спорным крокам. Перад самай вёскай спынілася. У цемрачы мігалі воўчым вокам чырванаватыя агеньчыкі цыгарак. Чуліся нястройныя размовы. Вера, спалоханая, падыходзіла ціха, быццам яе лёгкія крокі маглі пачуць. Раптам прамільгнула здагадка: мабыць, прадаўжаюць тут распачатыя на кашары танцы. Адразу стала весялей. Ёй перагарадзілі дарогу два хлопцы. Яны зацягваліся папяросамі, каб ямчэй было разгледзець Веру.

— А, таварыш заатэхнік!..

— Дзе вы так позна ходзіце, каб часам вас не ўкралі? Можа ахова трэба?

Гэта быў Максім Шняк і яго сябрук гарманіст.

— Дзякуй, дайду сама.

— А вас таварыш Даміра хацеў бачыць. Ой, як хацеў бачыць...

— Навошта?

— Запытайцеся ўжо самі. Ён вунь дзе папяросу смаліць.

Вера пайшла на агеньчык. Там сапраўды чуўся голас Даміры. Вера прывіталася. Даміра прадаўжаў гаварыць:

— Мы, значыць, у абход. Я камандую...

— Вы мяне хацелі бачыць? — перапыніла Вера.

Даміра змоўк, толькі дыхаў у Верын твар гарэлкай. Вера чула, як ён скрыгоча зубамі.

— Хацеў,— выгукнуў ён нарэшце.— Ты што ж гэта!.. Напляла карэспандэнту...

Нехта абхапіў Даміру, пацягнуў. ён крычаў, выплёўваў злосную лаянку. Хтосьці супакойваў Веру, прасіў не звяртаць на Даміру ўвагі. Вера пабегла. Адбегшыся, заплакала, пайшла памалу. Ужо ў вёсцы нехта дагнаў яе, узяў за плячо. Вера ледзь не закрычала. Азірнулася: Дземідзенка разгладжваў вусы.

— Хамства, скажу я вам, у нас болей, як клапоў у хаце. Цемра нялюдская. Але прабачыць такое не раю. Папусцішся — на галаву, прабачце, наплююць.

— Што ж вы параіце?

— Раіць не магу. Не заўсёды людзям нашы парады да спадобы прыходзяцца. Чалавек — істота няўдзячная. Прабачце, не пра вас, а наогул. Другому параіш, а ён пасля на цябе ж злуецца. А толькі, на маю думку, тут варта альбо ўцякаць альбо грызціся да апошняга зуба.

Веры здавалася, што гэта гаворыць не Дземідзенка, а Рамір, потым пачуўся голас Машанькі Ашман. Уцякаць! Так, так, уцякаць! Пайсці да дырэктара інстытута, папрасіцца на работу, на любую работу. Будзе сорамна? Няхай. Але ж ніхто гэтак яе не пакрыўдзіць...

Раптам яна ўстрапянулася. А можа напісаць пісьмо Льву Раманавічу?..

— Я раіў бы змагацца, — Дземідзенка прыкурыў папяросу, запахла паленай поўсцю і нейкай цвіллю. — Вы зразумелі цяпер Даміру? А некалі вы пакрыўдзіліся на мяне. Памятаеце, як я прапаноўваў вам сваю дапамогу... Давайце напішам разам.

— Заўтра я паеду ў горад...

— У нас глухамань, бягуць таму. Ну, я развітваюся...

Раніцай яна пад’язджала ўжо к гораду. Аўтобус прыпыніўся на галу. Увайшла кантралёр, шафёр вылез з кабіны, пачаў нешта поркацца ў маторы. Вера пагладзела праз акно. Азораны залацістым святлом, горад ляжаў на пяці гарах. Справа відаць быў белаваты высокі будынак даўнішняга педтэхнікума. Недзе лявей быў іх інстытут. Яшчэ лявей цераз раку віднеліся мачты высакавольтнай лініі. На доўгай высакаватай градзе тырчэлі рэдкія сосны. То там, то тут відаць былі недабудаваныя дамы, асобныя руіны на іх фоне здаваліся дзівоснымі прывідамі. Дымілі коміны заводаў.

Аўтобус крануўся; дарога крута бегла ўніз. Перад вачыма раскінулася панарама цагельных заводаў. Сляпыя камяніцы, прыплюшчаныя да зямлі доўгія паветкі, чырвоныя высокія коміны, пад’яздныя пуці, Сноўдалі пыльныя машыны, па рэйках каціліся ваганеткі, паспешлівыя чалавечкі паяўляліся і знікалі, як у кіно.

Затым аўтобус пачаў паўзці ўгару. Ён натужна падвываў, быццам злаваўся, што людзі пабудавалі горад за глыбокім ровам. Справа і злева пачыналіся пабудовы: прамільгнуў будынак з вялізнай шыльдай «Бакалея», гараж, упраўленне цагельнымі заводамі, шэраг новенькіх трохпавярховых дамоў, адгароджаных ад вуліцы палісаднікамі, вароты вялікай фабрыкі, школа, яшчэ дамы, новабудоўлі. Па тратуарах беглі заклапочаныя людзі, грымелі жалезам грузавікі, рыпелі лябёдкі, шматгалосы гул горада ўладна ўрываўся ў Верыну душу. Раптам яна ўбачыла дзяўчыну ў крэмавым плацці, вельмі знаёмую з твару. Аўтобус прапоўз міма, выбраўся з затору машын, паімчаў хутчэй.

Перш за ўсё Вера зайшла да сябе на кватэру. Паднялася па шырокай белай лесвіцы на трэці паверх, адамкнула дзверы. 3 пакояў патыхнула нежылым, застаялым паветрам. Успырхнула патрывожаная моль. На паліраваным стале роўным пластом ляжаў пыл. Вера не стала прыбіраць кватэру. Дастала з шафы любімае васільковае плацце, надзела яго, прыпудрыла загарэлы нос, падвяла вусны, хмыкнула, угледзеўшы свае рукі: манікюр аблез, на кожным пальцы былі завусеніцы. Чаму яна толькі цяпер заўважыла гэта?

Усю дарогу Вера думала над тым, як сустрэне яе Рамір, як яна, зайшоўшы ў пакой, усміхнецца яму, потым абдыме за шыю. Усё адбылося інакш.

Рамір яшчэ спаў. На сталку між двух мяккіх крэслаў стаяла недапітая бутэлька каньяку, на талерачцы ляжала ікра, побач проста на стале — кавалак каўбасы, вяндліна, хлеб. Яна доўга будзіла Раміра. Ён адмахваўся, нязлосна лаяўся. Потым павярнуўся да яе, працёр вочы, сказаў:

— Адвярніся, апрануся.

Яна адышлася да акна. Чула, як ён бразгае дробнымі манетамі, папругай, як шчоўкнуў партсігарам. Запыталася:

— Можна ўжо?

— Калі ласка. Ты, як снег на галаву... А я, разумееш, сумаваў.

— Бачу.

— Хочаш каньяку?

— Дзякую.

— Я вып’ю. Галава гудзе. Пачакай, пайду памыюся.

Ён узяў ручнік, вышаў. Вера пачала прыбіраць у кватэры. Прывесці ўсё да ладу тут было надта цяжка. Прыслоненыя да сцен, стаялі эскізы, карціны, загрунтаваныя пустыя палотны, валяліся гіпсавыя злепкі чалавечага цела. На стале панаваў яшчэ большы беспарадак: фарбы, пэндзлі, алоўкі, вугаль, папяросы, нейкія гумкі, кавалкі чэрствага хлеба, кнігі, — усё перамяшалася, пераблыталася, запылілася.

— Пакінь, не турбуйся дарэмна, — спыніў Рамір Верыны намаганні хоць крыху надаць пакою людскі выгляд. — У свеце няма нічога вечнага, а дзеля аднаго імгнення ці варта затрачваць дарагія хвіліны нашага кароткага жыцця.

Ён быў у бэзавай тэнісцы, якая прыгожа аблягала цела гімнаста. Чорныя валасы, гладка зачасаныя назад, блішчалі ад вады, тонкія вусны дрыготка ўсміхаліся, чорныя бяздонныя вочы пакорліва і сумна глядзелі на Веру. А яна любавалася яго белым тварам, шырокімі чорнымі бровамі, тонкім з глыбокімі выразамі ноздраў носам, вострым падбародкам.

— Я не пытаюся, як жывеш. Адгадай чаму?

— Не цікавіць?

— I гэта гаворыш ты... Раней так адказвала тысяча з тысячы адной. Адной была ты. I вось за некалькі дзён не стала і той адной.