Паплавы

— Возьмем найлепшую лічбу — две з паловай тысячы літраў ад кожнай каровы. Значыць, за малако калгас здолее атрымаць да канца года каля сямісот з паловай тысяч рублёў. Запомніце гэтую лічбу. Але, каб дамагчыся такіх надояў — мала аднаго энтузіязму. Патрэбны кармы. Вось лічбы: вам у наступным годзе трэба нарыхтаваць толькі для дойных кароў семсот тон сена, не менш паўтары тысячы тон сіласу, тон пяцьсот бульбы ды каля двухсот пяцідзесяці тон зялёных кармоў.

Многа ці мала? Давайце прымерым гэтыя лічбы да нашых магчымасцей.

Каб накасіць столькі сена, трэба мець не менш трохсот пяцідзесяці гектараў паплавоў. I не абы якіх... А так як мы накошваем па дванаццаць-пятнаццаць цэнтнераў сена з аднаго гектара, а на Балонні ўсяго толькі шэсць, дык лугоў трэба мець больш за пяцьсот гектараў.

Пяцьсот гектараў! І гэта для таго, каб пракарміць дзвесце семдзесят кароў.. А сілас, бульба, зялёны корм. Потым у вас ёсць цяляты, авечкі, коні. Іх таксама трэба карміць. Значыць...

Брыгадзір Сямён Сіротка шпурнуў у кут недакурак.

— А значыць тое, што гэтыя кароўкі нас з’ядуць. Усё роўна, як у той бібліі: паявілася сем худых кароў і з’елі сем тлустых.

— Кажуць, скаціне нічога не трэба, а яна вунь як аб’ядае чалавека. Дык жа так мы і без хлеба застанемся.

Зіна Асташка запыталася ў Льва Раманавіча:

— Дык няўжо ніякага паратунку няма?

— Ёсць. Зноў лічбы буду прыводзіць, пацярпіце ўжо. Я з Верай Антонаўнай распрацаваў комплекс мерапрыемстваў, якія забяспечаць сытую зімоўку жывёле і багатыя летнія пашы. А плошча пад лугамі застанецца тая самая.

Пачуліся галасы:

— Як жа гэта зрабіць?

— Можа, як у Кітаі, па два ўраджаі здымаць будзем?

— Балонне займае сто дваццаць гектараў,— пачаў Леў Раманавіч.— Сёлета з яго сабралі крыху болей за восемдзесят тон сена.

— Якое там сена: адно гора!.. Асака, вастрыца, зязюльчыны слёзы ды дзе-ні-дзе мятлюжак.

— Вось бачыце. А адтуль ужо ў наступным годзе можна будзе прывезці на фермы каля трохсот тон высакаякаснага сена — палову таго, што неабходна для статку кароў. Трэба толькі зараз жа пачаць залужэнне, як мы кажам. На першы час вам неабходна дастаць тону насення цімафееўкі і канюшыны і кілаграмаў шэсцьсот аўсяніцы лугавой. Наконт гэтага з таварышам Каньковым ёсць ужо дамоўленасць.

— Не будзе там канюшына расці. Рэчка разліваецца і вясной і ўвосень. Вымакне трава.

Леў Раманавіч растлумачыў.

— Рэчка залівае толькі частку Балоння: трыццаць-сорак гектараў. На гэтай плошчы можна пасеяць чаротніцу, бекманію, лісахвост, касцёр бязосты, трысцёвую аўсяніцу.

— Але дзе ж мы дастанем усе гэтыя травы? — разгублена запытаўся Лёнька Зайчык.

— Тут я маю расказаць вам пра аднаго чалавека, сціплага да непрыкметнасці. Жыве ён у вас. Займае невялікую пасаду. Але характар у яго неспакойны, такі, як і дваццаць-трыццаць гадоў назад. Па сваіх гадах ён мог спакойна сядзець дома ў Закружжы, або паехаць да сына. Натура не дазваляе. I вось гэты чалавек на працягу многіх год амаль без старонняй дапамогі рабіў тое, чым займаемся цяпер мы. Ён думаў і працаваў над паляпшэннем нізінных купкаватых лугоў. Ля лесу, там, дзе рэчка разліваецца па роўнядзі, ён гады два назад зрабіў эксперыментальны ўчастак высокаўстойлівых да затаплення траў. I амаль ніхто, таварышы, не звярнуў на гэта ўвагу. Больш таго, Даміра аднаго разу хацеў забраць на калгасны двор тры ці чатыры капы сена, якое прызначалася для абмалоту на насенне. Калі б ён тады гэта зрабіў, дык цяпер у нас не было б тых трохсот кілаграмаў насення чаротніцы, якое так нам патрэбна. Гэты чалавек — Дзямід Пракуда.

I вось тут я хачу, дарагія мае таварышы, звярнуць увагу на адву рысу савецкага чалавека — бескарыслівае служэнне народу. Ёсць у нас крыкуны: зробяць на грош, а крыку падымаюць на чырвонец. Такія людзі прывыклі быць на відавоку. Не заўважаюць іх работы, яны і працаваць не будуць. Гэта фальшывыя людзі.

Але ёсць і другія. Яны робяць сваю справу моўчкі, у далечыні ад людскіх вачэй. За яе яны не чакаюць пахвалы, узнагарод. Наадварот, часам церпяць ад недалёкіх, кансерватыўных людзей. Церпяць, але не спыняюць сваёй работы, бо ведаюць, што яна ідзе на карысць людзям. Такія людзі былі, ёсць, а ў будучым іх будуць мільёны. Я, таварышы, думаю так, калі вялікі Ленін гаварыў пра людзей камуністычнага грамадства, дык ён меў на ўвазе такіх вучоных, як Папоў, Цыялкоўскі, Мічурын. Хіба гэтыя людзі рабілі ўсё дзеля славы або грошай?!. Не, яны жылі вялікімі ідэаламі. Яны працавалі для народа. Так будзе і пры камунізме. Цяпер яшчэ чалавек думае: А што я атрымаю за сваю працу? Тады ён будзе думаць пра іншае: А што з гэтага будзе мець народ?

Мы маем ужо вельмі павучальныя прыклады. Дзяўчаты самі пачалі рыхтаваць кармы для падкормкі. Яны не запыталіся: колькі нам заплацяць, а кіраваліся тым, каб калгас атрымаў больш малака.

Дзямід Пракуда, наш пастух, і яго падпасак Рыгор Макарык, піянерскае звяно Дзямідавага ўнука! Валерыя Пракуды таксама не патрабавалі плату за працу. Яны вырошчвалі травы, праводзілі доследы, і ўсё гэта пасля асноўнага занятку. Хіба гэта не новыя рысы камуністычнага чалавека?

Мы здолеем вывесці калгас у перадавыя, калі кожны з сённяшняга дня пачне працаваць так, як працуюць гэтыя людзі.

Нам неабходна зараэ жа апрацаваць пустошу. На вось гэтай схеме паказана, дзе і на якую глыбіню араць, у колькі слядоў праводзіць дыскаванне, Вясной наступнаіга года мы правядзём падкормку паплавоў ля ракі Літамкі і на плошчы ў шэсцьсот гектараў пасеем канюшыну і цімафееўку пад яравыя культуры. Значыць, за зіму вам неабходна дастаць насенне на такую вялікую плошчу.

Але гэта не ўсё. Без сіласу не можа быць трывалай кармавой базы. Вам трэба пасеяць не менш паўтараста гектараў кукурузы, салодкага лубіну і люцэрны. А на прыфермскім участку віка-аўсяную сумесь і некалькі гектараў жыта на корм.

Тады ў нас вызваліцца салома на подсціл. А гэта павялічыць колькасць угнаенняў.

Як бачыце, нагаварыў я вам шмат. Вы, напэўна, думаеце, што затраты працы не апраўдаюць сябе. На лета вам трэба будзе для падсеву каля ста цэнтнераў насення траў. Вы пры сярэднім ураджаі атрымаеце столькі, што здолееце прадаць насення траў прыблізна на трыста тысяч рублёў і атрымаеце яшчэ дадаткова каля шасцісот цэнтнераў хлеба. Значыць, за год вы не толькі разлічыцеся з той пазыкай, што возьмеце сёлета, а яшчэ будзеце мець прыбытак. Выходзіць, што даход ад малака з’явіцца чыстым даходам.

Як бачыце, папрацаваць варта. Вось тут вы знойдзеце скрупулёзна складзёны графік работы з улікам рабочай сілы калгаса. У разліках я зыходзіў з сярэдніх норм выпрацоўкі і васьмігадзіннага дня. Нічога страшнага тут няма. Трэба толькі дружна ўзяцца за працу.

Леў Раманавіч змоўк. Некаторы час панавала цішыня. Вера зноў успомніла прафесара Пальчыкава. Цяпер лекцыі «казінага дыетолага» не здавалісй ёй ужо бязглуздымі. Забытае да часу ўсплыло на памяць. Аднаго разу яны задалі прафесару пытанне: «Што рабіць, калі ў калгасе не знойдзецца адпаведных адзінак бялкоў?»

Пальчыкаў быў у жартаўлівым настроі. Пакратаўшы рыжаваты з сівізной вус, ён усміхнуўся. Студэнты ведалі, што адкажа ён нейкай прытчай, і загадзя радаваліся магчымасці пасмяяцца.

— Старажытныя яўрэі, — сказаў Пальчыкаў, — выблыталіся з гэтага становішча вельмі проста. Яны памаліліся богу, і ён паслаў з неба манкў. Праўда, для гэтага ім не трэба было пяць гадоў. зубрыць латынь і слухаць старога Пальчыкава.

Цяпер адказ дзівакаватага прафесара набыў для Веры блізкі, зразумелы сэнс. Ёй зрабілася сорамна. Яна, савецкі заатэхнік, чалавек з вышэйшай адукацыяй, дасюль нічога не зрабіла, каб выправіць становішча з кармамі. Чакала, што нехта забяспечыць фермы сенам, сіласам, бульбай, а яна тады будзе складаць рацыёны, дабівацца надояў.

Ева прыкідвала ў галаве, колькі ёй трэба будзе арганізаваць брыгад.

Зіна думала над тым, што яна абавязкова будзе такой, як і яе дзядзька. Закончыць інстытут і пачне далей паляпшаць падзвінскую зямлю. Яе вочы сустрэліся з Лёнькавымі, і Зіна адчула, што ён зразумеў яе думкі.

Лёнька Зайчык думаў над тым, што яго спрэчка з Евай і Наташай Кароткай у клубе неяк вырашылася сама сабой. Яму нават смешна зрабілася, што тады ён так няўдала абараняў свае думкі наконт узнёсласці працы. Дзямід Пракуда, мабыць, і не задумваўся над такімі пытаннямі, а вось жа рабіў вельмі карысную справу.

— Што ж, таварышы, — перабіў яго думкі Канькоў, — цяпер справа за намі. Закончым жніво і адразу ў наступ на Балонне і паплавы. Леў Раманавіч просіць на некаторы час адпусціць яго. А потым ён зноў прыедзе да нас, каб разам змагацца за прыгажосць нашай зямлі. Я думаю, таварышы, што вы падтрымаеце маю думку: давайце пашлем у акадэмію шчырую падзяку нашаму земляку за дапамогу.

Леў Раманавіч хацеў сказаць, што гэтага рабіць не трэба, але змоўчаў, бо ўсе пачалі дружна пляскаць у далоні.

III

Следам за сенакосам надыходзіў жніўны прыпар. На пагорках і паўднёвых схілах пабялела жыта, натапырылася важкімі калоссямі. Дні за чатыры да жніва прайшоў дождж, ціхі, без грому. Адразу ж адскочыла атава. Няўтульны, буры поплаў памаладзеў, апрануўся ў новую яркую вопратку. Жыта пачало хутка даспяваць. Толькі ў нізінах яно было ўсё яшчэ зеленаватым.

Канькоў, параіўшыся з брыгадзірамі, парашыў пачынаць жніво з панядзелка. Трэба было даць людзям памыцца ў лазнях, адпачыць пасля гарачай пары сенакосу. У суботу пад вечар на агародах закурэлі шызаватыя дымкі. Пакуль мужчыны палілі лазні, дзяўчаты і жанкі мылі ў хатах падлогу, прыбіралі ў сенцах, а сцяжынкі ад вуліцы да ганку пасыпалі пяском. Пасля падшывальцы-хлапчукі і недаросткі-дзяўчынкі схадзілі ў лес за свежымі бярозавымі венікамі, нарвалі ля сажалак аеру, каб пасцяліць у хаце.

Усюды панаваў нейкі ўрачысты, святочны настрой. Ды і было чаго: ніколі яшчэ Закружжа не ўпраўлялася так хутка з сенакосам, А то на табе: скасілі ўсе сенажаці, застагавалі сена, ды яшчэ выдаўся вольны час!

За вёскай, ля самага лесу, ладзілася маёўка. Яшчэ з раніцы Ева сабрала хлопцаў, прывяла на раней аблюбаванае месца, загадала да чарнаты выкасіць ладны паўкруг. Максім Шняк прытаптаў кожны грудок нагой — любіў ён танцаваць польку, самую хуткую, з ветрам, як ён сам гаварыў. На няроўным жа месцы які танец!..

Потым прынеслі з калгаснага двара чатыры доўгія цалёўкі, наўбівалі калкоў у зямлю, зрабілі лаўкі. Пасярэдзіне чатырохкутніка ўмацавалі жардзіну для ліхтара, а каля лавачак панатыркалі маладых бярозак, ліпак, елак.

Першымі паявіліся тут пажылыя, але надта цікаўныя жанчыны. Занялі найвыгаднейшыя месцы, сядзелі, абкрыўшыся хусткамі, — з лазні і прастудзіцца нядоўга, — няспешна вялі размовы. Пасля, калі сонца злезла з неба і схавалася за далёкім лесам, паявіўся на дарозе стракаты натоўп хлопцаў і дзяўчат. Наперадзе, асунуўшы на патыліцу кепку, адмерваў цыбатыя крокі закружскі гарманіст Хведар Гаўрылец, высокі, з пераламаным яшчэ ў дзяцінстве носам. Ён то крута выгінаў мяхі гармоніка, то адмысловым рыўком сціскаў яго. Гармонік надрываўся: туві-туві-ту-ві-ві, а здалёк здавалася, што ён настойліва запрашае: ты хадзі, хадзі, хадзі...

На пачатак Хведар зайграў вальс «Бярозку».

У лад кружыліся пары, зганяючы ахвоту патанцаваць. Максім Шняк кіраваў усім гэтым. Яго басавіты голас гучаў упэўнена і цвёрда, як загад.

— Кавалеры на месцы, дамы злева праз аднаго... Кавалеры мяняюць дам, дамы кавалераў... Кавалеры справа, дамы злева... Дзве пары злева, дзве справа — вальс-зорачка... Вальс па выбару, выбар па любві...

Тут Максім не меў сапернікаў. Жанчыны, штурхаючы адна другую локцем, паціху перамаўляліся:

— Як па пісаным рэжа!..

— Дастанецца некаму лялька...

—Дзіва!.. 3 твару не брыдкі, а дзеўкі-дурніцы — на такіх паглядаюць.

— Бабанькі, самі такія былі.

Ева танцавала, а сама не зводзіла вачэй з Максіма. Здарылася нечаканае — блізкі нялюбы Максім падмяніў у сэрцы любімага, але далёкага Макара Башукевіча. Танцуючы з Зінай Асташка, Ева бачыла, як Максім нашэптваў на вуха адной, абдымаў пры ўсіх другую. Ева страшэнна раўнавала. У грудзях было горача, а сэрца то шалёна білася. то зусім заціхала. Вось Максім падышоў да Веры Алексіч. Раскланяўся, падаў руку, смешна выварочваючы локаць. Ева не бачыла Максімавага твару, але па тым, як Максім то згінаўся, то выпростваўся і прыкладаў руку да грудзей, разумела, пра што ідзе размова. Скамандаваўшы новую фігуру танца, Максім зноў пачаў згінацца і разгінацца. Нарэшце, вальс скончыўся. Максім адразу ж апынуўся перад гарманістам.

«Па Верынаму жаданню танец заказвае, — падумала яна, і ад той думкі зрабілася млосна. — Круцёлка, праўду пра яе кажуць. Замужняя, а на хлопцаў пазірае...»

Тым часам гарманіст зайграў танга. Ева бачыла, як Максім падышоў да Веры, нялоўка сагнуўся ў паклоне. Вера паклала руку на яго плячо, прыўзнялася на наскі, і ад таго яе зграбная постаць набыла яшчэ большую прывабнасць. Яны ішлі па крузе лянівым крокам. Максім нешта гаварыў Веры, а яна замест адказу ківала галавой. На круг вышла яшчэ тры пары. Пагарджаючы тэмпам музыкі, яны імкнуліся вырвацца з палону марудных рухаў — гэта ім не зусім удавалася. Танцоры час-ад-часу спыняліся, каб падладзіцца пад гукі гармоніка. Толькі Максім і Вера ўлоўлівалі гэты павольны тэмп, таму танец у іх атрымліваўся прыгожа.

«Што ён ёй гаворыць... — думала Ева, з абурэннем пазіраючы на Веру. — Як жа ёй не сорам? Яна ж ведае пра нашу дружбу».

На кругу засталіся толькі Вера з Максімам. Цяпер ужо яна нешта гаварыла Максіму, а ён смяяўся і трос кучаравым чубам.

Ева яшчэ раз злосна паглядзела на іх, ціхенька выбралася з натоўпу, пайшла па сцяжынцы. Ішла паціху, быццам чакала, што Максім дагоніць яе, абдыме за плечы, прытуліць да сябе. На вечарынцы захліпваўся гармонік. Ева ніяк не магла ўцяміць, чаму гарманіст раптам змяніў танга на польку. Спынілася. Прыслухалася. Вечарынка прыглушана гула, чуўся шоргат ног, заліхвацкае прытупванне хлапечых ботаў аб сухую, утаптаную зямлю. Ева сумелася: «Чаму я, дурніца гэткая, збегла... Трэба было падысці да Максіма, напомніць пра сябе. Хлопцы яны такія: прапала з іх вачэй, дык лічы ўжо, што і з галавы прэч». Назад ішла шпарка. На маёўцы Максіма не было. «Хіба пайшоў з Верай?» У грудзях балюча заныла сэрца. Раптам Ева ўбачыла Веру. Тая стаяла тварам да яе і размаўляла з нейкай дзяўчынай. Ева прайшлася за зялёнымі прысадамі. Воддаль у цемрачы пабліскваў чырванню аганёк папяросы. Ева хутчэй адчула, чым зразумела, што гэта курыць Максім. Пайшла ў тым кірунку. Некалькі разоў спынялася, потым зноў ішла.

«Ен добры, — думала яна. — Дарэмна пра яго благое кажуць. Не такі ён ужо нахрапісты. Яго толькі ў рукі ўзяць як след».

Апошняя думка належала не ёй. Пачула яе Ева аднаго разу ад жанчын.

Потым яна здзіўлена падумала: чаму ён тут стаіць. Адказ на такое пытанне знайшоўся сам: «Убачыў, што мяне няма, і пайшоў шукаць». Закаханы ўсё разумее так, як яму хочацца.

Не дайшоўшы некалькі крокаў, яна спынілася. Раптам зрабілася няёмка.

— Ева?

— Ой, Максім! А я спалохалася,— голас у яе дрыжаў ад хвалявапня. — Чаго ты тут?

— Так...

Абое раптам адчулі незвычайную нялоўкасць. Ева камячыла хусцінку. Максім моўчкі курыў.

— Халаднавата нешта, — сказала Ева, хоць было цёпла.

Максім зняў пінжак, накрываючы яё, паклаў рукі на плечы, ды так і не мог адняць. Былая бойкасць і смеласць зніклі бясследна. Ева павярнула да яго твар. Мяккія валасы казытнулі яму рукі. Максім паціху прытуліў яе да сябе.

— Не трэба тут, — прашаптала Ева, нё вельмі спрабуючы схаваць твар.

Абое заціхлі, сціскаючы адзін другога ў абдымках. Усе дасюль крадзеныя пацалункі здаліся Максіму нікчэмнымі перад гэтым, што быў падараваны па каханню. Прадаўжаючы стаяць абняўшыся, яны ўсміхаліся найшчаслівейшымі ўсмешкамі. Гэтак жа абняўшыся, пайшлі паціху, добра не разумеючы нават, куды яны ідуць. Абое звычайна гаваркія, цяпер маўчалі, узрушаныя пачуццём той блізкасці, якая ўстанавілася паміж імі. Максім моцна сціскаў Евіну руку, але ёй зусім не было балюча. Яна таксама паціскала яго руку, тады абое спыняліся, надоўга заміралі ў пацалунку.

Так яны доўга блукалі па сцежках. Потым невядома як апынуліся на тым канцы вёскі, дзе жыў Даміра. Прымасціліся на рэштках лавачкі, што хавалася ў зарасніку пахучай кашкі. Сядзелі, прытуліўшыся, маўчалі.

— Як там без нас? — парушыла маўчанне Ева,

— Танцуюць...

— Не шкадуеш, што звяла цябе?

— Не... Я, ведаеш, Ева, хачу сказаць табе,— Максім пасля кожнага слова рабіў паўзу, быццам узбіраўся на высокую гару: — Толькі ты не крыўдуй, бо я не надта ўмею ўсё як след сказаць. Адчуваю лепш...

Ева разумела, пра што ён збіраецца з ёю гаварыць. Ад шчасця ўсмешка не знікала з яе вуснаў.

— Давай, Ева, назаўсёды вось так.

Ен змоўк, хоць Еве хацелася, каб ён гаварыў яшчэ і яшчэ, паўтараў адно і тое ж. Яе нават смяшыла яго нясмеласць.

— Не ведаю нават... Цяпер вунь кідаюць часта.

— Каб я цябе кінуў?! Што ты, Ева!.. Я толькі з выгляду такі баламутны. Я цябе ніколі не пакрыўджу. Хочаш, прысягну нават. Я цябе, колькі загадаеш, чакаць буду. Абы разам з табой...

— Ну, так мне не выпадае. Яшчэ да райкома чуткі дойдуць, дык Ліпанава маральнае разлажэнне прыпіша. У нас наконт гэтага строга.

— Дык што ж нам і сустракацца не можна? — у голасе Максіма пачулася заклапочанасць.

— Дзівак, навошта нам сустракацца, калі мы і так заўсёды разам будзем!.. — I, ужо засаромеўшыся, дадала: — Ліпанава неяк казала, што камсамольскае вяселле арганізуе. Толькі вось ты не саюзны.

Максім хацеў сказаць, што ён даўно хацеў паступіць у камсамол, ды баяўся, што не прымуць. Але змоўчаў. Напружаную цішыню парушыла песня.

— 3 маёўкі ідуць, — сказаў Максім.

— Ліда пяе. НІбы пра нас, праўда?

Абое пачалі слухаць песню. Яна абарвалася нечакана. Доўга чуўся толькі смех ды прыглушаныя далечынёй галасы. Потым зусім блізка зайграў гармонік. Здавалася, ён іграе побач, але нікога не было відаць. Нарэшце, з завулка паявіліся чорныя і белыя постаці хлопцаў і дзяўчат. Гармонік усхліпнуў і зноў зайграў — вясёлую прыпевачную мелодьно. Дзяўчаты наперабой запелі частушкі, выстаўляючыся адна перад другой. Яны прайшлі паўз кусты кашкі, не заўважаючы там Максіма і Еву.

Раптам прыпеўка абарвалася. Тады Ева і Максім пачулі абураны голас Ніны Шумейка:

— ...А тое, што Дамірава жонка памёрла. На прыцемку прывезлі...

Адразу наступіла трывожная цішыня. Моладзь разыходзілася моўчкі. Ева яшчэ цясней прытулілася да Максіма.

IV

На сядзібе МТС адзінай жывой істотай была каза. Высока задраўшы галаву, яна хадзіла па выпаленай сонцам рудой зямлі. Убачыўшы Канькова, каза спынілася, потым, цягнучы за сабой доўгую вяроўку, падышла да яго, баднула рагамі. Канькоў сцёбнуў яе дубцом, каза адышлася, наставіла рогі, пазірала на прышлага жоўтымі, зласнаватымі вачыма.

Канькоў кінуў дубец. Каза адразу ж пачала аб’ядаць свежае бярозавае лісце.

— Ну і гаспадары!.. — Канькоў узбег па прыступках у кантору, адчыніў дзверы. На чорнай працёртай канапе сядзела чарнявая дзяўчына з двума радамі пацерак на шыі і чытала страпаную кнігу. На Канькова яна нават не паглядзела.

— Дзе дырэктар? — запытаўся Канькоў.

— Няма, — адказала дзяўчына, прадаўжаючы чытаць.

— А дзе ён?

— Пра гэта не сказаў. I наогул, таварыш, у нас абед.

— Добра, пачакаю.

Канькоў азірнуўся. Апрача гэтай канапы ды стала, іншай мэблі ў пакоі не было. Сеў на край. Дзяўчына падабрала плацце, ледзь пасунулася.

— Ну і парадак у вас! — не вытрымаў Канькоў. — Абедаюць... Які ўжо цяпер абед.

Яго заўвагу чарнявая пакінула без увагі. Канькоў выняў блакнот, яшчэ раз прагледзеў запісы, ці не забыўся пра што. Не, усё ўлічана.

Нейкі час панавала цішыня.

— Што вы чытаеце? — Канькоў не мог сядзець вось так моўчкі,

— Моль Флендэрс.

— У самы раз!.. Паслухайце, а лепшае вы не змаглі знайсці?

Дзяўчына агрызнулася:

— Гэта ўжо не ваша справа.

— Чаму? Мая. Людзі вунь змагаюцца за тое, каб усё навокал прыгожым зрабілася: зямля, чалавек, а вы нямаведама чым захапляецеся...

Дзяўчына адарвалася ад кнігі, нялюба зірнуўшы на Канькова, адрэзала:

— Не перашкаджайце мне культурна адпачываць.

Канькоў ускочыў, прайшоўся па пакоі. «Вось бы цябе да нас, у Закружжа. Захапілася б ты там абнаўленнем паплавоў — усякае глупства з галавы вылецела б. Сядзіць тут, ляпае на машынцы, а жыццё міма ідзе. Трэба будзе Тамары сказаць. Яна ёй пакажа «Моль».

На двары пачуліся сварлівыя галасы. Прадаўжаючы думаць, Канькоў паглядзеў у акно. Пятроўскі старшыня разводзіў рукамі, нешта даказваючы дырэктару МТС. Той адмахваўся ад яго, як ад назойлівай мухі. Сакратарка ўжо сядзела за сталом. Аднекуль нават паявіўся крываногі ўслончык.

Дырэктар, убачыўшы Канькова, стрымана прывітаўся, не так, як раней, калі Канькоў быў яшчэ рэдактарам газеты.

— Ну, як ты там? — запытаўся больш для формы. — Да мяне? Зараз вось з ім разбяруся.

Ён паказаў на пятроўскага старшыню.

— Са мной і разбірацца няма чаго. Давай і ўсё тут. Умову падпісаў — выконвай,— адказаў той.

— Дзівак чалавек!.. Па валу мы ўмову выканаем, а на сіласаванне ў мяне трактара няма. Ды і не хочуць людзі працаваць. Колькі там заробяць... Капейкі.

— Ды я ўжо дамовіўся. Толькі твой загад патрэбны. Я, значыць, з камбайна трактар здымаю, ды на сіласаванне... Камбайн гэты ўсё роўна стаяць будзе. У мінулым годзе за ўсё лета дваццаць гектараў зжаў, ды так, што пасля бабы дажынаць хадзілі. На вось, падпішы.

Прыткнуўшыся да стала, дырэктар падпісаў паперку, сказаўшы:

— Ад цябе не адчэпішся. Помні, будуць у райкоме сварыцца за камбайнавую ўборку — у кусты не хавайся.

Пятроўскі старшыня паціснуў дырэктараву руку, выбег з пакоя.

— Заходзь да мяне, — запрасіў дырэктар Канькова, адчыняючы дзверы ў кабінет.

— Я таксама па справе.

— Адчуваю. Да мяне ездзяць прасіць, а я езджу вымовы атрымліваць.

У кабінеце, маленькім пакойчыку з адным акном на эмтээсаўскі двор, было душна. Сонца напаліла стол, сцены, крэслы.

— 3 якой ты просьбай? — запытаўся дырэктар.

Канькоў расказаў пра задуму палепшыць паплавы, пра ўздым жывёлагадоўлі. Дырэктар слухаў уважліва, не перапыняў, але як толькі Канькоў кончыў расказваць, запытаўся:

—Трактары трэба?

— Так.

— Не дам. Няма ў мяне. Умова зацверджана, як жа я яе парушу?

— Фармальна ты, вядома, маеш рацыю. Але зразумей, Анісім Рыгоравіч, што ў людзей уздым, усе гараць гэтай ідэяй. Не скарыстаем энтузіязму — можа заглухнуць, нават сарвацца ўся справа.

— Рад бы ў рай, ды грахі не пускаюць... Ты вось цяпер мяне паслухай, — Анісім Рыгоравіч падсунуў лічыльнікі. — На ворыва мне, напрыклад, зацверджаны план дзесяць тысяч гектараў, на культывацыю — восем, на сяўбу — пятнаццаць і яшчэ на малацьбу, на вывазку торфу, на жніво, на ўборку ільну, — і ўсё гэта я павінен дакладна выканаць. Сам помніш, як на бюро мяне білі, калі ўмовы не выконваліся. Але я не толькі хачу выканаць, але і перавыканаць план па гэтых работах. Цяпер глянь, што атрымліваецца, калі б я ўзараў табе гэтае Балонне. У плане палепшанне лугоў не прадугледжана. Значыць, я павінен неяк выкруціцца. Ну, скажам, запішам гэтую работу, як уздым папараў. Тады ў цябе прыбавіцца пасяўная плошча, а на самай справе яе няма... Выходзіць, у тваім калгасе адпаведна знізіцца ўраджайнасць. А за гэта зноў не пахваляць.

— Пачакай, пачакай, нешта ты незразумелае гаворыш. Нарэшце, трактары вылучаны калгасу і ён мае права імі распараджацца як захоча.

— Дарагі, Васіль Мацвеевіч, гэта не зусім так. МТС — установа дзяржаўная. Мы не можам пусціць работу машын на самацёк. Можа табе захочацца ў горад на трактары ездзіць. А мы не дапусцім.

— Праблема палепшання паплавоў, — на твары Канькова выразна відаць было абурэнне. Раскосыя вочы гнеўна зыркалі на дырэктара,— гэта праблема ўздыму ўсёй гаспадаркі. Будзе больш сена — застанецца салома для падсцілкі, калгас атрымае больш гною, а гной павысіць ураджайнасць.

- Усё гэта я добра ведаю, але ўносіць дэзарганізацыю ў планаванне не маю намеру.

— Гэта, нарэшце, неразумна. Звычайны чыноўніцкі падыход да справы. Да чаго ў нас дайшло. Нядаўна прашу трактарыста падкінуць з лесу бярвенне. На чалябінцы за два рэйсы можна было прывезці. Не паслухаў. Давялося коней з сенаўборкі здымаць. А трактар так увесь дзень і прастаяў.

— А чаму стаяў?

— Бо рабіць не было чаго.

— Гэта ўжо ты вінаваты. Не прадаставіў фронт работы. За такія адносіны караць трэба.

— Ну, вось што,— перапыніў яго Канькоў,— дыскутаваць з табою ў мяне часу няма. А трактары вы ўсё роўна дасцё. Яны цяпер на прастоях у калгасах. Не хочаш сам, бюро абавяжа.

Дырэктар узрадавана трасянуў лічыльнікамі.

— Братка мой, абавяжа — усё зробім. Тады ўжо мы не адказваем.

Канькоў прышоў дадому раззлаваны, запытаўся ў Лёнькі Зайчыка:

— Даміра прыходзіў?

— Не было. Сказаў, не пойдзе.

— Чаму?

Лёнька ўзняў і апусціў худыя плечы: гэта азначала, што ён не ведае.

— Ну, і ліха з ім, — сказаў Канькоў. — Вось з трактарамі поўны канфуз. Не дазваляе дырэктар. А пакуль да бюро дойдзе, ды яшчэ Старыковіч дыскусію завядзе, — спознімся. Самы час за Балонне брацца.

— А што, каб я з хлопцамі пагутарыў, Нашы яны, закружскія, згодзяцца. Толькі вось з гаручым як будзе?..

У Канькова аж заззялі вочы.

— Гаручае дадзім. Нам толькі пачаць. А там райком пойдзе насустрач. Дык пагутары з імі. Плату мы ім дамо.

— Ну што вы, Васіль Мацвеевіч, якая тут плата!.. Яны за так зробяць, пабачыце.

— А калі не згодзяцца? За гэта іх могуць з работы зняць.

— Дык ніхто і ведаць не будзе.

— Добра было б. Я яшчэ з Ліпанавай пагутару. Няхай падкажа хлопцам.

— Ды яна ўжо гутарыла, прасіла памагчы. Нядаўна паехала. Хацела вас бачыць.

«Вось так яно і будзе заўсёды, — з прыкрасцю падумаў Канькоў, — не па-людску неяк... Ды хіба яе ўгаворыш!»

— Васіль Мацвеевіч, а з Дамірам вам пагаварыць трэба. Траўма ў яго вялікая. Чалавек ён горды, спатыкнуўся, цяпер можа пайсці кульгаць.

— Ды ты што, вучыць мяне задумаў?— яго вочы здзіўлена пазіралі на Лёньку. Потым Канькоў паклаў руку на Лёнькава плячо, сказаў: — А, наогул, маладзец! Так і трэба. Многа ў цябе работы ці мала, а пра таварыша забываць нельга. Абавязкова схаджу, Лёня.

3 таго самага часу, як на агульным сходзе Даміру знялі з работы, Канькоў бачыўся з ім не больш трох разоў.

I кожны раз пачынаць сур’ёзную размову было недарэчы. Спачатку шанаваў ягоны гонар, думаў: няхай крыху астыне. Потым, калі памёрла жонка, было нязручна лезці да чалавека з нейкімі прапановамі, хоць Канькоў добра ведаў, што вылечыць старшыню можа толькі праца. Калі быў складзены план пераўтварэння Балоння, Канькоў запрасіў Даміру на праўленне.

«Паставім яго старэйшым над усімі паплавамі, — думаў ён,— работа ка прыродзе паможа пазбавіцца тужлівых думак». Даміра на праўленне не прышоў. Прынеслі ад яго запіску: «Як я ёсць не ўгодны ў сучасны момант алімент, прашу сябе дарэмна маёй персонай не турбаваць».

Назаўтра і адбылася тая сустрэча, якая вывела Канькова з раўнаеагі. Страціў Канькоў на час былы свой камісарскі падыход да людзей. Ды і было ад чаго.

Сутыкнуўшыся з Дамірам на вузкай сцяжынцы, дзе і разысціся было нялёгка, Канькоў узрадавана крыкнуў:

— Злавіў я цябе, нарэшце!.. Ты, брат, ад людзей не хавайся...

Даміра падышоў зусім блізка, адштурхнуў Канькова, працадзіўшы скрозь зубы:

— Ты вось што, на маёй дарозе не стой. Думаў, чалавек ты, аж не... поскудзь, На чыё месца пайшоў?

Каб гэта сказаў хто іншы, можа, прапусціў бы Канькоў тыя словы міма вушэй. Але гэта быў Даміра, чалавек, які некалі выратаваў яму жыццё. Таму пачутая абраза балюча кальнула ў сэрца.

— Раскайваешся, што некалі вынес мяне з-пад агню?..

— Я многіх з-пад агню вынес. А мяне... — у Даміры сарваўся голас, на нейкі момант твар яго пасінеў, вусны нервова перасмыкнуліся.— Ты лепш не кратай мяне... Я, можа, цяпер на ўсё гатовы. — Апошняе ён сказаў ужо зусім спакойна і цяжка пакрочыў у бок сваёй хаты.

Цяпер, ідучы да Даміры, Канькоў па-іншаму ўспрымаў тую размову. Не выходзілі з галавы Тарасавы словы: «Я многіх з-пад агню вынес. А мяне...» «Сам жа вінаваты, — падумаў Канькоў, — дакаціўся, далей няма куды. 3-пад якога агню цябе трэба выносіць? Крытыкі спалохаўся. Партыя папраўляе, а ты хочаш, каб цябе ад справядлівай кары выгарадзілі. Не, брат, прабач. А рука ў такіх справах павінна быць цвёрдай. Тут на дружбу не спасылайся. Запартызаніўся. Добры хлопец быў. Баявы, смелы. Калі ж ты арыенцір страціў, у балота трапіў? Вось і расплачвайся за памылкі... Толькі памылкі не адразу з’явіліся? Вядома, не. Дзе ж тады мы былі? Чаму позна спахапіліся? Раней руку трэба было падаць чалавеку. I правільна сказаў Даміра: ён умеў у час ад смерці ўратаваць. А мы не здолелі. Ды і я надта добры. Пакрыўдзіўся, а за што? Ці заглянуў у яго душу? Не, пабаяўся. Часу для размовы не знайшоў. Яго гонар шанаваў, ці, можа, свой? Няёмка! Сорамна! А тое, што таварыш па барацьбе побач з табой выходзіць са строю — гэта цябе, таварыш камісар, мала абыходзіць. Сорамна, Канькоў, сорамна церад уласным сумленнем».

Думкі бязладна круціліся ў галаве. Канькоў то дакараў сябе за безуважлівасць і чэрствасць, то спрабаваў прыдумваць тыя словы, якія мусіў сказаць Даміру. Ішоў ён хутка, нават не заўважаючы гэтага. Перад брамкай спыніўся, потым рашуча націснуў на клямку. Дзверы былі зачынены. Канькоў падумаў, што ў хаце нікога няма. Але ў празрыстую сінь неба ўзнімаўся з коміна шызаваты дымок. Тады Канькоў абышоў плот, прабраўся на дзядзінец з боку агароду. На двары ў беспарадку валяліся пасечаныія дровы, ляжала рассохлае карыта на баку, пагнутае старое вядро і вялізная бочка. 3 бочкі вылез руды, касматы сабака, разінуў ляпу, каб забрахаць, ды, відаць, паленаваўся і зноў схаваўся ў засені.

Даміра нешта разбоўтваў у вялізнай місцы. Убачыўшы Канькова, адсунуў міску, нахмурыў бялесыя, выгарэлыя бровы.

— Адведаць вось прышоў, — у Канькова адразу зніклі раней прыдуманыя словы.

— А я табе радня якая? Ці мо паспачуваць хочаш? Як там партызан Тарас Даміра бліны пячэ...

— Хоць прысесці запрасі.

— Месца колькі хочаш, толькі ў мяне часу на пустыя размовы няма.

Канькоў пакутліва падбіраў патрэбныя словы. Яны ж, як на тое ліха, былі нязграбнымі і зусім не тымі.

— Доўга надакучаць я табе не збіраюся. Прышоў вось запытаць, што ты рабіць думаеш?

— Гэта ўжо не твая справа. Вы сваю зрабілі, цяпер няхай мая галава баліць.

— Ну, так лёгка ты ад мяне не выкруцішся. Я сур’ёзна пытаюся, дзе ты працаваць збіраешся.

— Ягады збіраць буду, — злосна адрэзаў Даміра.

— Работа чыстая. Толькі не падабаецца мне твая размова.

У Даміры пераламалася правае брыво, палезла ўверх.

— Не па нраву, кажаш. Вунь бог, а вунь парог... Без дарадчыкаў абыйдуся.

— Бога не бачу, а парог сам знайду. На каго ты, Тарас, крыўдзішся? На мяне? На Сяльчонка? На бюро? На калгаснікаў? Пасады, можа, шкада? А ці помніш, Тарас, як цябе хацелі камандзірам атрада паставіць? Што ты тады адказаў? «Не магу, умення не хопіць. Я прывык фашыстаў радавым біць». Хапіла ж у цябе тады шчырасці сказаць, што не справішся. А вось цяпер не хапае сілы прызнацца, што не здолеў калгасам кіраваць. А што не здолеў — факт!

— Здолеў бы, каб памаглі! I ты мне маралі не чытай. Я сам цяпер — во які вучоны!

— Не дайшло, відаць, да цябе. Скажы, Даміра, за што ты ваяваў?

Даміра недаверліва пазіраў на Канькова.

— Вядома за што, за Савецкую ўладу...

— А калі паслухаеш цябе, дык здаецца, быццам ваяваў ты за пасаду, Ды яшчэ за тое, каб ніхто табе не мог слова сказаць.

— Ну, дык дабівайце мяне. Вось ён, Тарас Даміра, сем разоў страляны партыэан, — і, ужо зноў забыўшыся на ўеё, закрычаў. — На каго злуюся, ведаю. Дземідзенку слухалі.

— Пачакай, пачакай, дзівак. Не Дземідзенка ж цябе вучыў у справаздачы лічбы перапраўляць?

— 3 табой мы ўсё роўна не згаворымся. Ідзі ты, Канькоў, лепей у кантору, ды баб агітуй. Глядзі, каб Матрона Башукевіч табе ферму не разваліла.

Яшчэ раз злосна зірнуўшы на Канькова, Даміра пабег на кухню. Там ён дастаў з паліцы муку, ледзь не палову кулька высыпаў у міску. Канькоў прайшоўся па хаце. I тут ён заўважыў рамку, што ляжала на лаўцы. Асцярожна, каб не выпала шкло, прыўзняў яе: з рамкі на яго глянулі праніклівыя, засмучоныя нечым вочы Анюты.

Канькоў доўга глядзеў на партрэт Даміравай жонкі, ціхай, зусім непрыкметнай жанчыны. Калі, бывала, здаралася заходзіць яму да Даміры, Анюта неяк незаўважна падавала на стол закуску, потым садзілася на край лаўкі і ўвесь вечар маўчала, быццам яе і не было ў хаце. «Чаму ў яе такія вочы? Няўжо яе Даміра крыўдзіў?» Канькоў успомніў, як на могілках, калі апусцілі труну ў магілу, у Даміры раптам скалануліся плечы, потым абвіслі, быццям нехта перабіў яму ключыцы. «А што я ведаў пра іх жыццё? — думаў Канькоў.— Лічыліся сябрамі. Няўжо я быў вінаваты больш за Даміру ў яго памылках?»

Ён убачыў цвікі і малаток, якія ляжалі ў кутку. Нешта, відаць, перашкодзіла Даміру прымайстраваць партрэт да сцяны. «Дзе ж ён хацеў павесіць партрэт? Напэўна, тут, на самым відавоку».

Ён узяў цвік, малаток і, не звяртаючы ўвагі на Даміру, пачаў убіваць яго ў сцяну. Прымерыў рамку. Убіў унізе яшчэ два цвікі.

— У цябе, можа, шнур які знойдзецца? — запытаўся ён, не паварочваючыся да Даміры.

Адказу не было. Канькоў азірнуўся, усё яшчэ трымаючы партрэт у руцэ. Тарас стаяў, прыхіліўшыся да вушака. Яго плечы, як і тады, на могілках, калаціліся пад старой, выгарэлай гімнасцёркай.

Канькоў, нячутна ступаючы, падышоў да яго, спыніўся, нерашучы і збянтэжаны. «Што я павінен рабіць у такі час? — думаў ён. — Гаварыць. Але навошта тыя словы. I ўсё ж яны патрэбны. А якія?»

Даміра плакаў, чуліся яго прыглушаныя стогны.

— Даруй, Тарас, — не разумеючы нават чаму, сказаў Канькоў.— Калі можаш, даруй.

Даміра павярнуўся. Твар у яго быў сухі, але нейкі адразу пачарнелы.

— Каб ты ведаў, кім яна была мне... Ды я без яе прападу зусім. Я за гэтыя паўтара года, як даведаўся пра яе лёс, крывёй сышоў. Як у тумане хадзіў. Сяджу на сходзе, а сам пра яе думаю, пра сябе.

— Дзецям хацеў бліноў напячы?

— Яна, бывала, блінамі іх карміла. Папрасілі сёння: напячы бліноў. А я цеста не ўмею зрабіць. Поліўка нейкая атрымалася. Наліў на патэльню — не адстае.

— А дзеці дзе?

— На вуліцу адправіў. Глядзяць яны на маю работу здзіўленымі вачанятамі і, здаецца, што дакараюць мяне. Разы тры патэльня з рук вывальвалася.

—Давай спачатку партрэт павесім. А пасля ўжо за бліны возьмемся. Шукай вяроўчыну якую.

Даміра прынёс шпагату. Канькоў прымацаваў шпагат да рамы, павесіў партрэт на сцяну. Тарас стаяў пасярод хаты, анямелы, у безвыходнай журбе. Канькоў абняў яго за плечы.

— Нам з табой, Тарас, давялося хаваць не мала самых дарагіх і блгзкіх людзей. I калі мы засталіся жыць, дык не для таго, Тарас, каб гібець у журбе і горы. Помніш, як мы вялі бой за Пагодзінскі мост. Дзесяць нас тады было. I калі паміраў хто, мы гаварылі: весці агонь і за яго. Мы тады выстаялі, Тарас. I толькі таму, што мы біліся і за жывых і за мёртвых, якія не паспелі кончыць сваю справу.

— Цяжка мне.

— Вельмі цяжка, Тарас. Каб папрасіў ты ў мяне кавалак майго жыцця для Анюты — аддаў бы.

— Як не хацелася ёй паміраць. За мяне баялася. Яна мяне з аднаго позірку разумела.

Яны памаўчалі, прадаўжаючы стаяць абняўшыся. Потым Даміра запытаўся:

— Ты не думай, што я які баламут. Гора мяне падсекла. Я яшчэ пакажу сябе.

— Такіх у архіў не спісваюць. Толькі не сядзі адзін. Ідзі працаваць.

— На каго ж дзяцей кінуць?

— I гэта прыдумаем.

У хату ўвайшла Волечка, за ёй перакуліўся цераз парог Коля. Канькоў пазіраў на дзяцей і, шчыра кажучы, дзівіўся: не ў прыклад бацьку, яны былі чыстыя, прычасаныя. Не зважаючы на чужога, дзеці падбеглі да бацькі, абхапілі яго за ногі і наперабой пачалі хваліцца:

— А я ела бліны...

— Я таксама еў.

Даміра чамусьці незадаволена моршчыў лоб, а дзеці прадаўжалі расказваць пра тое, як іх карміла і мыла цётка Ніна.

— Хто ж гэта? — пацікавіўся Канькоў.

Тарас спачатку зрабіў выгляд, што не пачуў, а калі Канькоў паўтарыў пытанне, неахвотна адказаў:

— Шумейкава, даяркай працуе. Не люблю я, калі самі на паслугі набіваюцца.

— Малайцы камсамольцы! А я толькі думаў іх скіраваць на тое, каб табе памаглі. Аж яны самі дадумаліся. Так што ты, брат, гэтага не цурайся. Наш партызанскі закон: узаемавыручка.

V

Даўно ў Закружжы не было такога вяселля: з кветкамі, стужкамі, песнямі, скокамі і караваем. Гасцей панаехала і панайшло шмат. Ні адна закружская хата не ўмясціла б такую процьму народу. Таму пад вясельныя сталы забралі клуб. Дзяўчаты-шаферкі напярэдадні павымывалі сцены і падлогу, пад столлю развесілі гірлянды з каляровай паперы, у кутку, супроць сцэны, за сталом паставілі жытнёвы сноп, а ля яго прымацавалі да сцяны два ручнікі. Сноп — пажаданне маладым жыць багата, ручнікі азначалі сямейную згоду. Клуб неяк адразу пасвятлеў, набыў тую ўтульнасць, якой так не хапала яму. А назаўтра, калі гуртам і па аднаму прышлі госці, старым здалося, што не вяселле будуць спраўляць тут, а кірмаш, якога даўно ўжо не было ў ваколіцы.

На сцэне размясціліся музыканты. Даўгалыгі з перабітым носам Хведар Гаўрылец, у вышыванай кашулі з чырвонай стужкай, што была прышпілена на грудзях, — шафер маладога, — трымаў яшчэ бацькоўскі гармонік.

Рыжы Лёнька Зайчык, трымаючы балалайку, спрабаваў схаваць рукі ў кароценькіх рукавах пінжака. Збоку яго прымасціўся Аўтух Нямога, ленаваты мужчына гадоў пад пяцьдзесят, першая і апошняя скрыпка ў аркестры.

За сталом размяшчаліся па радні. Пад снапом селі маладыя. Еве падклалі падушку, каб нявеста выглядала больш самавіта. Адна справа — прыгажосць, іншая — рост. Малая нявеста — лішнія кпіны. Ды і што за нявеста, калі яе за сталом не відаць. Пад стол жа Еву хаваць няма патрэбы: з твару яна не брыдкая.

На Еве белае бліскучае плацце з блакітным поясам, ледзь падсінены вэлюм удала прыколаты да валос паўмесяцам з кветак. Сёння Ева крыху бледнаватая — хвалюецца, хоць выгляду не падае. Па прывычцы распараджаецца і тут, улазіць у справу, якую належыць рабіць гаспадыням.

— Дзяўчаты, сюды хадзіце,— крычыць яна даяркам, якія купкай стаяць ля дзвярэй.

— Села, вось і сядзі, — шэпча свацця. — Не дзяўчат табе, Евачка, цяпер трэба пільнавацца.

Малады ў новым гарнітуры з чырвоным бантам на лацкане пінжака, прабраўшыся за стол бокам, спаважна садзіцца побач з Евай. У яго крыху збянтэжаны выгляд, і гэта адразу заўважаюць госці. Хлопцы ў куточку жартуюць:

— Папаўся, хто кусаўся!

— Не глядзіце, што малая — вочы павыдзірае.

—Хлопцы, што я чуў, каб вы ведалі... Учора Максім да Канькова бегаў; прасіўся ў брыгаду меліяратараў. Далібог, Еўчына работа!..

— Пачакай, яна яго яшчэ на ферму пашле.

Абапал маладых садзяцца шаферы і шаферкі. Потым сваты і свацці, а далей ужо блізкая і далёкая радня.

Канькова з Верай пасадзілі бліжэй да маладых.

— Прыпар, а мы гуляем, — гаворыць ён Веры.

Стары дзед Анісім супакойвае старшыню:

— Ты, Мацвеевіч, людзям давярай. Яны цябе на падвядуць. Сёння пагуляюць, а заўтра ўтрая зробяць. Чалавек не машына. Яму адхланенне трэба.

Вера адчувае сябе ніякавата, хоць ёй вельмі падабаецца гзтая буйная весялосць.

Пад вокнамі і ў дзвярах натоўпы цікаўных хлапчукоў і дзяўчынак. I Веры ўспамінаецца, як некалі вось такой жа нямоглай дзіяўчынкай і яна бегала глядзець маладых. Даўно гэта было, вельмі даўно, а так выразна прыпамінаецца ўсё, быццам не прайшло яшчэ і года.

Дзед Анісім налівае поўную чарку, жартуе:

— Бачыш, дачушка, як табе спрыяю. Цераз верх цячэ. Сумнавата табе ў нас крыху, але людзі ўсюды родныя, — ён падносіць сваю чарку, нязграбна трымаючы яе ў каструбаватых, нягнуткіх пальцах.

— Горка! — крычаць з далёкіх сталоў.

— Есці нельга!..

— Палын, а не ежа..

— Го-о-о-рка!..

Ева адмахваецца і рагоча, закідваючы галаву на залацісты аржаны сноп. Максім, трымаючы ў руцэ чарку, нахіляецца да яе, выцягвае губы і нясмела цалуе.

— Ы-ы-х, — барадаты Мікола Шумейка гудзе басам, — мне б такое шчасце выпала...

— Сядзі, стары, адцалаваўся ўжо,— штурхае Міколу жонка.

Аўтух Нямога, выпіўшы адразу тры чаркі, узлез на сцэну, спрабуе перакрычаць гасцей:

— Маладым нашым, Максіму Лявонавічу і Еве Андрэеўне, каб добра жылося, у хаце вялося, каб не было сваркі, каб у місе плавалі скваркі, каб сто гадоў пражылі, дзяцей нагадавалі, ажанілі і замуж аддалі ды і пра нас не забывалі — пажадаем многія годы. Ура!

Маршы іграюць усім: шаферам, сватам, бацькам, гасцям і тым, хто хоча пацешыць сябе. Аўтух Нямога добра ведае, каму што пажадаць.

Іграючы на скрыпцы, ён шныпарыць вачыма па людзях, ацэньваючы бесспамылкова, хто і колькі пакладзе грошай на талерку. Калі чалавек салідны, яму і марш салідны, і велічанне адпаведнае.

За сталом паводкавай хваляй шуміць бяседа.

— Канькоў, Васіль Мацвеевіч, думаеш, не разумеем, што цяжка табе? Усё бачым і паможам, — крычыць дзед Анісім.

Старшыня сур’ёзна заўважае:

— Дык хіба вы не для сябе працуеце? Не дапамога, а добрая работа патрэбна.

— Яно так толькі гаворыцца. Даміра, бывала, казаў: «Мой калгас», «Ты ў мяне работнік нікуды не варты». Вось і прывыклі, быццам не для сябе, а для Даміры стараліся.

— За вочы нагаворваць на чалавека няма чаго.

— Няўжо ж не запрасілі Даміру? — чуецца шэпт.

— Ён жа нявесту вунь як падтрымліваў.

— Добрае забываецца хутка.

— Сама бачыла, як Еўка да яго хадзіла. Не пайшоў.

— I малайчына. Жонку шануе.

Даяркі сядзяць гурбой, расчырванеліся, падліваюць адна другой у чаркі, але не п’юць, а толькі прыгубляюць.

— Піце, дзеўкі, і шабаш дзела, — падахвочвае іх Раман Дзяжэвіч.

— А кароў хто даіць будзе?

— Ен вып’е і шабаш дзела, спаць ляжа.

— Вось бы пра падкормку падумаў.

— Дабярэцца Канькоў да цябе, пачакай.

Дзяжэвіч выпівае шклянку адным дыхам, закусвае селядцом і толькі тады адказвае даяркам:

— Я чалавек вёрткі: ты мяне пад лёд, а я адтуль з рыбкай у роце.

— А мы цябе не пад лёд, а за вушка ды на сонейка. 3-пад ільду ты вынырнеш...

Ева ўвесь час штурхае пад бок маладога. Той пасля кожнага катурха асцярожна ставіць на стол чарку, тлумачачы гасцям:

— Аріганізма нешта не дазваляе. Прабачце ўжо!

— Не можна яму, — падхоплівае Ева. — У яго галава пасля выпіўкі баліць. Валянціна Іванаўна, доктар, сказала, што гэта гарлатанія.

Вера ледзь стрымлівае ўсмешку: любіць Ева мудрагелістыя словы, а вымаўляць іх не ўмее.

— Піце, госцейкі, ешце, не крыўдзіце маладых, — запрашае гасцей Максімава маці.

Пад вокнамі і на ганку таксама ідзе гамонка.

— Не думана, не гадана —вяселле.

— Кумачка, цяпер дзеўкі не тыя. Гэта мы, дурныя, чакалі, пакуль у сваты прыедуць. Самі на шыю вешаюцца.

— Такому, як Максім, не надта павесішся.

— Пагаварвалі ж, што Башукевічаў сын лістамі з арміі яе закідваў.

— Башукевічаў?.. Добры хлопец, няма чаго казаць.

— I добра зрабіла, што не чакала. Калі яшчэ прыедзе, ды ці ўзяў бы?..

— I то праўда.

VI

А Макар Башукевіч ішоў пехатою, не падазраючы нават, што пра яго ідзе гаворка ў Закружжы. Емкаваты салдацкі чамадан здаваўся лёгкім. Ссумаваўся Макар па Закружжы, па маці, па вечарынках, ды, што грахі таіць, і па Еве. I хоць ён быў яшчэ далекавата ад Закружжа, але ўсё навокал ужо напамінала аб ім. I дарога, што збягала з аднаго пакатага ўзгорка толькі, відаць, для таго, каб зноў узабрацца на другі, яшчэ больш круты; і парадзелыя лясы, і маленькія ручайкі-рачулкі, дно якіх зусім перасохла; і нават неба, такое неабдымнае і сіняе...

Макару вельмі хацелася, каб трапіць у Закружжа днём. Прайшоўся бы па вуліцы на зайздрасць хлопцам. Як ні кажы, а шырокай чырвонай палоскі на пагонах і трох значкоў на гімнасцёрцы яшчэ ні ў кога не было з закружскіх хлопцаў! Нажаль, на ранішні аўтобус спазніўся, і вось давядзецца прысці дамоў у прыцемках, калі вуліца бывае пустой.

Макар уяўляў, як здзівіцца маці, калі ён пастукае ў шыбу. Ён ужо чуў яе ўстрывожаны голас: «Хто там?» «Пусціце пераначаваць, калі ласка. 3 дарогі збіўся», — адкажа ён падробленым, чужым голасам.

Маці адчыніць акно, пляскане рукамі, прыцісне далоні да грудзей: «Макар, сыночак, паслухаўся ўсё ж... Не пакінуў мяне адну».

Яна выбежыць на двор, абхопіць яго за шыю, і яны пацалуюцца. Потым маці захоча адабраць чамадан, каб абавязкава самой занесці яго ў хату.

Цяпер ён чамадан ёй не аддасць. За тры гады паразумнеў. Не тое, што тады, як ішоў у армію. Тады ён выпіў і маці несла яго чамадан, а ён ішоў, абняўшы Ксеньку за плечы, і кляўся ёй у каханні. Пасля, калі пачалі развітвацца і маці хацела пацалаваць яго, дык ён адвярнуўся, чамусьці засаромеўшыся матчынага пацалунку. Праўда, ён развітаўся за руку і з Ксенькай, але з ёю ён нацалаваўся напярэдаідні. Цяпер яму добра вядомы смутак растання і радасць сустрэчы.

У думках добра маляваліся ўсё новыя і новыя дэталі сустрэчы. Маці спячэ яечню, паставіць на стол міску смятаны, нарэжа хлеба і, вядома, прынясе бутэльку гарэлкі. Ён будзе есці, а яна расказваць. Паскардзіцца на Даміру, перакажа вясковыя навіны.

«А што яна будзе казаць пра Еўку, — тое пісьмо надта засмуціла Макара. — Няўжо і яна хлусіла мне ў пісьмах». Мусіць, маці проста недалюблівае Плескачыху, таму і спаганяе злосць на Еве. Што, каб прайсці ля клуба. Можа, Ева будзе яшчэ там. «Макар, — здзівіцца яна, — чаму ты мне не напісаў? Я цябе сустрэла б». Можа і праўда, зрабіў глупства. Трэба было б напісаць. Ева сустрэла б. Яна такая. Баявая дзяўчына.

Макар яскрава ўявіў сустрэчу з Евай. Пакуль ён вітаецца са сваёй маці, Еіва стаіць воддаль, яе прыпухлыя вусны паўраскрыты, карыя вочы пабліскваюць хітравата і задзірліва: а са мной пацалуешся? Ён падыходзіць, абнімае яе і моцна цалуе ў тыя спакуслівыя пунцовыя вусны.

Макар зусім не заўважыў, што падышоў да вёскі. А яна была ўжо недалёка, за рэчкай, чарнела на пагорку сілуэтамі прысад і пабудоў. Перамяняючы чамадан на другую руку, Макар на імгненне спыніўся і тады выразна пачуў у начной цішы млявы голас гармоніка.

«Вечарынка!» — мільганула ў галаве думка. Ён паставіў чамадан, прыслухаўся. 3 вёскі, прыглушаны далечынёй, далятаў да яго аднастайны говар ладоў, ценькае піліканне скрыпкі, — шум вялікай вечарынкі.

«Проста на вечарынку трапіў», — падумаў ён. Уладна пацягнула туды, дзе сабраліся хлопцы і дзяўчаты. Макар пакрочыў яшчэ больш жвава.

На вуліцы трапляліся людзі. Праходзілі міма, не вельмі звяртаючы ўвагу на Макара. Ужо непадалёк ад клуба незнаёмыя хлопцы перагарадзілі яму дарогу, зацягнуліся папяроскамі, каб хоць пры цьмяным святле разгледзець, хто ідзе.

— На пабыўку, сяржант? — запытаў адзін з іх.

— Назусім.

— Нашага палку прыбавілася.

— А што тут у вас?

— Вяселле. Спяшайся, а то пап’юць усё.

Хлопцы пайшлі, а ў Макара ёкнула ў грудзях. Усміхнуўся: пуджаная варона куста баіцца.

Ля клуба на пляцоўцы поўна народу. Два ліхтары адганяюць ноч за прысады. У паўзмроку віхрам носяцца пары — танцуюць польку.

Макар падыходзіць усё бліжэй. Трапляе на асветленую паласу, і тады нехта вылузваецца з натоўпу, кідаецца да яго, абдымае.

— Макар... Цімафеевіч... Глядзіце, хто прыехаў!

Макар пазнае Дзяжэвіча. Брыгадзір ледзьве стаіць на нагах.

— Малайчына, у самы разгар трапіў. Гарэлкі во! — рабром далоні ён праводзіць па шыі. — Хадзем вып’ем, і шабаш дзела!..

Макару робіцца няёмка, Ён выслабаняецца з учэпістых рук брыгадзіра, той, страціўшы апору, пераступае з нагі на нагу і зноў хапаецца за Макара.

— Дзядзька Раман, што вы, сорамна неяк мне...

— Сорам не дым. А ты плюнь. Што такое сорам? Цьфу — вось што. Ды потым я тут гаспадар.

П’яная балбатня Дзяжэвіча супакоіла Макара.

— Дачку аддаяцё? — пытаецца ён.

— Больш чым дачку, — мармыча Дзяжэвіч. — Хадзем, брат, і шабаш дзела.

Дзяжэвіч сілком цягне Макара. Абодва ўразаюцца ў натоўп, з цяжкасцю пракладваючы сабе дарогу.

— Глядзі, Макар!

— Які Макар?

— Башукевіч!

— Ну?!

Макар азіраецца, але Дзяжэвіч зноў цягне яго.

— На нагу наступіў, чорт!— крычыць нехта і моцна грукае ў брыгадзіравы плечы кулаком.

Ад такога кухталя Дзяжэвіч ляціць потырч, Макар спрабуе яго ўтрымаць, і яны абодва вылятаюць на круг, у самы вір полькі. Першая пара імкліва пралятае міма, абдаўшы Макара вецярком, затое другая з разгону збівае Дзяжэвіча з ног, і ён ляціць на натоўп, што абступіў ігрышча. Макар не паспявае яго нават утрымаць. Пара спыняецца. Макар бачыць белы вэлюм, вянок з кветак, задзёрты кірпаты нос і быстрыя палахлівыя вочы. Ен спрабуе злавіць іх позірк, а яны хаваюцца ў цемнаце веек. Нешта гарачае і п’янае б’е Макару ў галаву. Вочы ўжо нічога не бачаць, апрача вэлюма і вянка з кветак. I здаецца, што ўсё сціхла, хоць недзе далёка бязладна мітусяцца, скачуць пары.

— Сітуацыя! — чуе Макар за сабой голас, які і выводзіць яго з утрапення.

Ён паварочваецца, натоўп расступаецца перад ім. Да Макара далятаюць словы:

— Пабялеў аж...

— Трэба ж было якраз патрапіць.

— А во... Ці ён дзеўкі не знойдзе?!.

— Як ні кажы, а з носам.

Макар спорна адмервае крокі. Яму хочацца ўцячы далей ад гэтага месца, ад назойлівых гукаў гармоніка і скрыпкі.

«Значыць, праўду казала маці. А я, дурань... Ну, пачакай жа... Цяпер ні адной не паверу. Усе роўныя... За пісьмамі хадзіў у горад. Ліха з ёй... Падумаеш, будзе лепшая...»

А перад вачыма ўсё яшчэ стаяла тая Ева, якую выпеставаў у думках: задзірлівая, кірпаносая, з ямачкамі на шчоках.

У хаце не было святла. Макар узышоў на ганак, спыніўся, перавёў дыханне.

«Чорт з ёй, круцелькай!» — услых вылаяўся ён і пастукаў у дзверы.

3 хаты ў сенцы рыпнулі дзверы. Босыя ступакі прашлёпалі па падлозе, заціхлі.

— Хто там? — запытаўся з сянец мужчынскі голас.

У Макара перасохла ў горле. Ці не трапіў ён з гарачкі ў чужую хату. Азірнуўся. Як апёкшыся, адскочыў, паставіў чамадан. Не, гэта была хата. яго маці. Зайшоў.

Мужчына чыркнуў запалкай. Скупаватае святло разагнала цемрач.

— Дык гэта ж Макар! — сказала маці. У яе голасе Макаіру пачулася трывога. Маці ўхапіла плацце, пачала адзяваць яго праз галаву.

Мужчына запаліў лямпу. Цяпер Макар добра разглядзеў яго. Так, гэта быў ненавісны Пацей, закружскі цаштавік Дземідзенка.

Даўно, неяк адразу пасля вайны, яшчэ пры жыцці бацькі, падслухаў Макар размову Даміры з маці.

— Хвастом круціш...— злосна пазіраючы на маці, гаварыў Даміра.

— А табе што? Ну, мілы ён мне.

— Каб з кім, ато з Пацеем,— Даміра вылаяўся, плюнуў.

— У цябе парады не папрашу...

3 таго часу засела ў Макаравай галаве, як стрэмка, нянавісць да Пацея. Доўга не мог ён глядзець у вочы і маці. Сачыў за ёй усюды пільнымі юначымі вачыма. Потым, калі памёр бацька, падазронасць хлопца падвоілася. I вось не ўпільнаваў...

Дземідзенка адзеўся, павязаў гальштук. Маці мітусілася ля печы.

— Нечакана ты.

— А мы вось тут па-старыкоўску жывём,— Дземідзенка сеў ца канапу, дрыжачай рукой падкруціў рыжыя вусы. Макар паглядзеў на яго з несхаванай нянавісцю і агідай. Маці распальвала трэскі на прыпечку. Усё выпадала ў яе з рук, яна з боязню паглядала на сына і войчыма. У яе вачах была з'бянтэжанасць і нейкая пакорлівая дагодлівасць.

— Я ўжо думала, не прыедзеш,— гаворыць яна чужым голасам.— Чаго табе на цаліну ўздумалася ехаць?

— Мусіць, лепей было б, — адказвае Макар. Пякучая крыўда душыць яго: ён жа тут лішні. Навошта толькі было адгаворваць яго ад паездкі на цаліну.

— Мы вас, Цімафеевіч, вельмі чакалі. Маці, калі атрымала пісьмо, увесь дзень плакала.

— Адзіны ты ў мяне, і раптам такое пісьмо...

«А Пацей?» — злосна падумаў Макар!

Маці ставіць на стол яечню. Дземідзенка прыносіць з сянец паўлітра гарэлкі, адкаркоўвае бутэльку, налівае ў чаркі. «У нас такіх не было»— думае Макар.

Яны сядзяць з трох бакоў стала, далёкія і незадаволеныя адзін другім.

— За шчаслівы, так сказаць, зварот у родныя пінаты,— важна гаворыць Дземідзенка, падымаючы чарку. Трымае ён яе двума пальцамі, смешна адставіўшы астатнія.— Каб, значыць, усё ў лад ішло.

Ён хоча чокнуцца, але Макар падымае чарку і паспешліва п’е.

— На здароўечка, Цімафеевіч,— ківае галавой Дземідзенка.

Маці падсоўвае відэльцам сакоўныія скваркі.

— Еш, а то там, напэўна, не надта ласаваў.

— Кармілі добра...

— Жывём мы, дзякуй богу,— гаворыць Дземідзенка, і гэтае «мы» балюча кранае Макара. — Я Матроне Максімаўне даўно казаў: напішы сыну, вам тоісць. А яна саромелася ўсё. Яно, так сказаць, вашая справа па маладосці вядомая: свая сям’я будзе, ну, а Максімаўна як бы і ні пры чым.

У Макара непрывычна кратаецца павека. Ён прытрымлівае яго пальцам, чуе, як пад ім ліхаманкава б’ецца жылка.

— Вяселле ў нас сёння,— ні з таго, ні з сяго гаворыць маці...

— Прыпар, а ў нас гулянкі,— падхоплівае Дземідзенка. — Парадку няма. Як у арыфметыцы, ці два разы па тры, ці тры разы па два — здабытак аднолькавы. Змагаюся за праўду адзін, як той рыцар.

— Табе, Толя, больш за другіх трэба, — маці па-дзявочаму пачырванела ад таго, што назвала Дземідзенку пры сыне Толем.

— Такі ўжо я неспакойны,— звяртаючыся да Макара, растлумачыў той.— Пасада ў мяне незайздросная. На задворкі выпхнулі... А чаму? Бо праўду-матку паважаю. Чалавеку далікатнай натуры цяжка жыць у наш час.

— А дзе ваша тая жонка?

Маці дакорліва паглядзела на сына.

— Вы пра Алену Міхайлаўну? Пытанне вашае, малады чалавек, не тактоўнае, але вас я не вінавачу. У глухамані на пачцівасць не вельмі глядзяць. На пытанне ваша, аднак, скажу,— Дземідзенка ўздыхнуў, пасунуўся да Макара, панізіў голас: — Яна вось усё разумее. У вашай маці вельмі багатая душа. А лёс вёў, вёў яе па дальніх сцежках, пакуль не прывёў да такой жа душы. Тут удумацца трэба толькі. Вы вось асуджаеце маці. Па вачах вашых бачу, што думаеце. Навошта, маўляў, яна выходзіла замуж. I зноў я вас у гэтым не вінавачу. Чалавек у першую чаргу пра сябе думае. Вам хацелася б, каб маці ўсю ўвагу толькі вам аддавала. А маці пра сябе думае. Яна хоча пажыць на поўныя грудзі. Цяпер аб сабе больш трэба клапаціцца.

— Шкурніцкі ў вас падыход да жыцця,— не вытрымаў Макар.

Маці з затоенай боязню пазірала на мужчын. Некалькі разоў памыкалася нешта сказаць, але, відаць, баялася ўступіць у спрэчку. 3-за стала вылезлі незадаволеныя адзін другім. Дземідзенка злосна соп у рыжыя вусы. Маці кідала на Макара непрыхільныя позіркі. А ён думаў: «Збягу, абавязкова збягу. Няма чаго мне тут рабіць».

VII

Горад знемагаў ад спёкі. Нясцерпнай гарачынёй патыхала ад дамоў, асфальтаваных вуліц і нават ад сквераў. Дачасна пажаўцелі, згарнуліся лісты на ліпах, павыгарала трава ў парках. Толькі на газонах цвілі браткі ды астры.

Вуліцы не паспявалі паліваць: яны адразу ж высыхалі. Тады машыны ўздымалі сухі, перацёрты пыл. Ён вісеў шызай смугой у паветры да позняй ночы. Пад раніцу асядаў, прыцярушваючы бурую траву жаўтаватай пудрай.

Пасля раскошы падзвінскіх паплавоў Льву Раманавічу было душнавата. Ён не паспяваў выціраць твар. I ад таго, што вельмі часта цёр па ім насоўкай, лоб і шчокі балюча гарэлі. Ды яшчэ ўедлівы пыл непрыемна казытаў у горле і носе.

«Цяпер,— думаў Алексіч,— добра было б прайсціся па поплаве босаму. Атава адрасла, трава мяккая, аксамітная. А потым выкупацца б у Пітамцы!» I раптам яму прышла на дзіва простая думка. Што, наогул, яму рабіць у сталіцы? Вывучаць гэтую пажухлую траву ў парку або, нават, на вопытным полі? А лепшае вопытнае поле, чым у Закружжы, цяжка знайсці. Няўжо навуковыя работы можна пісаць толькі вось тут, у сценах акадэміі? Ну, можа, фізікам, хімікам, літаратарам, філосафам варта сядзець у цішы лабараторый ці архіваў. А наша месца там, у калгасах. Ды і дысертацыі трэба пісаць там жа. I перш чым несці іх на вучоны савет, аддаць на суд калгаснікаў. Лёнька Зайчык або Дзямід Пракуда такіх заўваг наробяць, што ніколі і не прадбачыў бы. Бліжэй да жыцця, да людзей! Найвялікшыя адкрыцці чалавецтва нарадзіліся якраз не ў кабінетах, а ў маленькіх хацінках, у глушы. Цыялкоўскі вынайшаў ракетныя рухавікі ў Каломне, Мічурын вывеў новыя пароды пладовых дрэў у Казлове, а першы паравоз паявіўся на Урале. Потым чаму мы так вузка вывучаем праблемы?.. Адзін выводзіць пароды жывёлы, другі новыя гатункі пшаніцы, трэці вывучае лугі. А хто займаецца ўсім комплексам сельскагаспадарчых задач? Эканамісты? Але не ўсе яны дасканала ведаюць тэорыю земляробства і таму таксама абстрактна вырашаюць свае праблемы. А што, каб разам узяцца за ўсё адразу. Разлічыць, спланаваць, ажыццявіць поўны комплекс работ па ўзмацненню такіх калгасаў, як закружскі «Маяк». Я ведаю травасеянне, заатэхнію, ветэрынарыю, паляводства. А эканоміку? Толькі ў аснове. Мала! Сёння ж засяду!..

Ён адчыніў цяжкія дубовыя дзверы, зайшоў у вестыбюль. Там панавала прахалода, мабыць, гэта толькі здавалася пасля доўгай хады па яркай вуліцы.

Не заходзячы да сябе, Леў Раманавіч пайшоў да Алега Пятровіча. У пярэднім пакоі бялявая Любачка друкавала нешта на машынцы. Убачыўшы Льва Раманавіча, яна перастала друкаваць, прывіталася.

— Алега Пятровіча, відаць, няма?

— Ёсць, ёсць. I вас даўно чакае. Мы ўжо думалі, што вы не прыедзеце.

— I былі вельмі рады?..

— Не... — збянтэжылася Любачка.

3 кабінета вышаў Алег Пятровіч, моцна паціснуў руку, запрасіў:

- Заходзь, калі ласка.

Як і месяц назад, у кабінеце было адчынена акно. Як і тады, ярка свяціла сонца. Яны селі адзін супраць другога. Потым Алег Пятровіч дастаў з папкі канверт, павярцеў яго ў руках.

«Зноў заява...» — абыякава паДумаў Леў Раманавіч.

— Што ты там нарабіў? — Алег Пятровіч прыжмурыў вочы, але чамусьці ўсміхнуўся. — Мы тут нічога не ведаем, а нейкі Іван Іванавіч Ашман піша нам пісьмо, просіць адклікаць яго ў Беларусь, каб ажыццяўляць твае праекты.

Алексіч і сам нічога не разумеў. «Ці не жартуе Алег Пятровіч?» Але той не жартаваў.

— Я ўжо ўсе часопісы і газеты перагледзеў, — прадаўжаў ён. — Думаў, можа ты сам дзе пісаў ці карэспандэнт які. Але нідзе нават радка пра вашы справы не знайшоў, калі не лічыць аднаго крытычнага артыкула аб калгасных справах ды яшчэ аднаго пісьма, таксама крытычнага парадку.

— Сам не ведаю, адкуль ён пачуў пра маю работу,— шчыра адказаў Алексіч.

— Выходзіць, добрая справа мае хуткія крылы. Ну, расказвай усё, толькі па парадку.

Леў Раманавіч коратка расказаў пра тую работу, якую ўдалося правесці, не прамінуў падзяліцца сваім планам пераехаць на год-другі ў Закружжа.

— Бліжэй да жыцця?

— Так. У само жыццё.

— Гэта вельмі добра. Праз тры дні даложыш пра ўсё на прэзідыуме. Толькі што быў у прэзідэнта. Ён таксама вельмі зацікавіўся і пісьмом гэтага Ашмана, і тваёй работай. А цяпер, не хацелася мне псаваць табе настрой, але, напэўна, давядзецца, — ён пільна паглядзеў у вочы Алексічу, быццам хацеў у іх глыбіні прачытаць яго думкі. Леў Раманавіч захоўваў спакой, быццам тое, што будзе сказана зараз, датычыць не яго, а кагосьці далёкага і незнаёмага.— Паступіла тут на цябе скарга, адным словам, абвінаваўчы акт. Абвінавачваюць цябе ў маральным разлажэнні, пішуць, быццам ты кінуў жонку, ездзіў у калгас зусім не для таго, каб весці навуковую работу, а каб зноў сысціся з ёй. Але як толькі атрымаў ліст ад першай жонкі, дык кінуў другую і зноў паспяшаўся ў Мінск.

Пісьмо ўразіла Алексіча. Неспакойныя, пакутлівыя думкі апанавалі яго. «Хто мог так перакруціць факты? Што гэта ўсё азначае?»

— Мы можа і не звярнулі б увагі, але, разумееш, пісьмо было напісана на інстытут. Выпадкова яго распячатаў Мажэйка. Ну, і, вядома, як толькі дазнаўся, што Лілія Нікадзімаўна табе пісала, адразу прыбег да мяне. Я спрабаваў угаварыць яго. Нават трапіў у няёмкае становішча. Кажу яму: «Паклёп гэта, Іван Іванавіч». Дык ён пры мне пазваніў жонцы, а яна кажа, што сапраўды пісала табе. Я, вядома, дрэннага тут таксама нічога не бачу: у яе твой сын. Магла яна, нарэшце, расказаць бацьку пра сына? Я нават і цяпер не ўпэўнены, што ты атрымаў іменна такое пісьмо.

Алег Пятровіч уважліва сачыў за Алексічам. Думаў, што вось зараз ён нецярпліва ўскочыць з крэсла, пачне абурацца, крычаць. Але той чамусьці ўсміхаўся зморанай усмешкай.

— Нажаль, дарагі Алег Пятровіч,—Алексіч зноў ледзь усміхнуўся, — я не магу выкарыстаць вашу падказку, каб апраўдаць сябе. Лілія Нікадзімаўна сапраўды пісала мне пра сына, але з тым разлікам, што я забуду пра ўсё былое.

— Дык ўсё ў пісьме праўда? — здзіўлена запытаў Алег Пятровіч.

— Не зусім. Аўтару, відаць, многае вядома, вось толькі ён не мог мае намеры адгадаць. Калі я ехаў у Закружжа, дык нават і не падазраваў, што сустрэну там Веру Антонаўну. Можа тады я і не паехаў бы. Нашы сустрэчы праходзілі на людзях, за выключэннем адной. Паехаць у Мінск і не пагаварыць з ёй я не мог. I мы пагаварылі. Мне было ведьмі цяжка: я ўсё яшчэ кахаю яе і, мусіць, буду кахаць да самай смерці... Як мне ні было цяжка, але я не выказаў ёй сваіх пачуццяў. Яна зразумела мяне і, павер, Алег Пятровіч, мне здалося, што нават з палёгкай уздыхнула.

Яны доўга маўчалі. Алег Пятровід, шчыра кажучы, не ведаў, што яму трэба гаварыць у такіх абставінах. Яму толькі было незразумела адно, чаму раптам Алексіч гэтак памякчэў, быццам нехта падмяніў яго. Не вытрымаў, запытаўся. Леў Раманавіч адказаў не адразу. Устаў, прайшоўся па пакоі, потым зноў сеў.

— Паплавы ўсё, — нарэшце сказаў ён. — Я за гэтыя дні шмат думаў. Вельмі мы многа і дарэмна спрачаліся ў сценах гэтай установы. 3 сябе віны таксама не скідаю. Ваяваў я супраць Мажэйкі, ну, проста сказаць, з адвагай незвычайнай. А якая з таго была карысць? Спрэчкі ў навуцы трэба весці не за кафедрай, а на месцы. Спачатку я сваю праўду ў адным калгасе дакажу, потым у раёне, у вобласці — вось і спрэчкам канец. Калі ты сапраўды заняты важнай справай, дык, па-першае, часу няма на бязмэтныя спрэчкі, а па другое, раптам пачынаеш бачыць, што важней. Ты вось мне толькі адно скажы, Алег Пятровіч, хто гэта так добра за кожным маім крокам сочыць? Вядома, калі гэта не сакрэт.

— Ніякага сакрэту няма. Нейкі Дзямід Пракуда, пастух.

Алег Пятровіч быў зноў здзіўлены. Алексіч ускочыў, прабег па пакоі, пабарвавеў ад злосці.

— Пакажы подпіс,— запатрабаваў ён. Перш чым прачытаць пісьмо, ён надзеў акуляры, доўга глядзеў на канверт, на подпіс, потым кінуў пісьмо на стол. — Хлусня, падлог... Не ён пісаў...

— Але пісьмо з Закружжа.

— Адтуль. Але нізашто не паверу. Дзямід пра ўсё мне сказаў бы і толькі б тады напісаў.

— Чаму ты так думаеш?

— Бо людзям веру. А гэта нейкі бессаромны хлус пісаў.

— Дык чаго ты хвалюешся?

— А таму, што вось такія тыпы перашкаджаюць і працаваць і жыць. Вось скажы, Алег Пятровіч, напрыклад, вы высветліце, што гэта агідная хлусня, злосны паклёп. Што будзе таму чалавеку? Нічога. У лепшым выпадку палаюць яго крыху. А да яго такія ўшчуванні не прыстаюць, як гарох да сцяны. Затое і мне і вам яго паклёпы немала турбот прынеслі. А чалавек той зноў пачне пісаць, абліваць каго-небудзь брудам. Калі ж такое скончыцца?.. Мне кажуць, каб я не звяртаў увагі. Але ж гэта не вырашэнне такіх спраў.

— Гэта праўда, Леў Раманавіч. Калі на дрэве тырчыць сухі востры сук і кожнаму ён ірве вопратку, дык такі сук абразаюць.

— Вось-вось. Але ліха з ім, ёсць больш важныя справы. Думаю, Алег Пятровіч, брацца за вялікую справу. Хачу, каб не ў адным «Маяку», а ва ўсім Падзвінскім раёне ўзняліся на паляпшэнне паплавоў. Ты і не ўяўляеш, Алег Пятровіч, якія гэта адкрые перспектывы!.. Высокаўраджайныя палі, багатыя сенакосы культурных траў, статкі пародзістай жывёлы, цудоўныя калгасныя пасёлкі — вось якім будзе Падзвінне, вёскі якога былі зруйнаваны вайной. Тады і ў людзей зусім загояцца тыя раны, якія нанесла вайна.

— Адзін думаеш справіцца?

Леў Раманайіч, захоплены знянацку, разгубіўся, але ненадоўга.

— Не, аднаму цяжка. Буду прасіць у акадэміі стварыць комплексную брыгаду з вучоных, якая б дапамагла калгасам усё разумна спланаваць, прадугледзець і ажыццявіць намечаныя планы. Вось, калі падтрымаеце, скажу шчырае дзякуй.

Алег Пятровіч прайшоўся па кабінеце, потым спыніўся перад Алексічам.

— Вось табе мая рука ў знак шчырай падтрымкі. Ну, а калі лічыш і мяне за вучонага, дык бяры да сябе ў такую брыгаду.

VIII

Ева неяк адразу адчула смак да сямейнай утульнасці. 3 ранку да вечара яна тупала па Максімавай хаце, наводзячы ў ёй свае парадкі. Неўзабаве знікла пад столлю павуцінне, зазіхацела падлога, на вокнах паявіліся цюлевыя фіранкі. Хата адразу пасвятлела, набыла абжыты выгляд.

Ева амаль усё рабіла сама. У клубе бывала рэдка. На яго дзвярах цяпер праз увесь дзень вісеў чорны вялізны замок. Людзі былі заняты на ўборцы, таму Еву не асабліва турбавалі. Разы са два толькі прыбягаў Лёнька, пагрозліва крычаў:

— Ты што гэта, Ева, надумала. Усю работу трэба на поле перанесці, а ты зусім клуб на замок!..

— I што ты за ўказчык такі, — адмахвалася Ева. — Без цябе ведаю, што трэба рабіць.

Лёнька абураўся:

— Пачакай, не паглядзім, што ты сакратар камітэта камсамола... Кончыцца тваё спакойнае жыццё.

I яно сапраўды неўзабаве скончылася самым нечаканым парадкам.

У той дзень дамалачвалі азімыя і Максім позна прышоў дахаты. Ева цярпліва чакала яго, хоць ёй абавязкова трэба было сёння ісці ў клуб.

Некалькі дзён назад Ева пабывала ў раённым цэнтры. Хадзіла яна туды па сваіх справах, але па прывычцы не магла абмінуць райком камсамола. Ліпанаву яна сустрэла на калідоры, і размова адбылася на хаду.

— Па справе да мяне? — запыталася Ліпанава.

— Ага, па справе, — схлусіла Ева.

— Тады расказвай адразу, бо мне трэба ў калгас ехаць.

— Хацела, каб да нас лектара прыслалі, — сказала Ева першае, што прышло ў галаву.

— Добра... А на якую тэму патрэбны лектар?

— Пра каханне, — павесялела Ева, добра ведаючы, што такога лектара няма.

Але Ліпанава спакойна адказала:

— Прышлем. Калі мяркуеш вечар правесці? Дваццаць трэцяга? Добра, пішы аб’яву.

Ева спадзявалася, што Ліпанава забудзе і не прышле лектара. У апошнія дні работы ў Евы не паменшылася, а прыбавілася. Трэба было прыбраць на двары, падфарбаваць вокны, пабяліць печку. Прыезд лектара быў бы недарэчы.

Але, наперакор усяму, лектар прыехаў.

«Пачакаюць крыху, — думала Ева, гатуючы вячэру. — Вось толькі прыдзе Максім з работы, тады і адчыню клуб».

Пакуль Максім мыўся, вячэраў, дык зусім сцямнела. Праз адчыненае акно далятаў у хату далёкі гул. Гэта ля клуба шумела моладзь. Ева хуценька памыла талеркі, адзела сваё выхадное плацце. Максім курыў, назіраў за яе зборамі.

— Куды гэта ты? — запытаўся ён.

— У клуб. Сёння ж у нас лекцыя...

— Муж — на бакавую, а жонка — гуляць?

— Чаму, пойдзем са мной.

— А калі я замарыўся і ніякага ў мяне жадання ні да лекцый, ні да ганцаў няма.

Ева, збянтэжаная, церабіла матузок, на якім віселі ключы ад клуба.

— Але ж я грошы за гэта атрымліваю. Каб якія танцы, а то лекцыя...

— Ці не Макар Башукевіч гэтую лекцыю прачытае?

— Што ты!.. — задыхнулася Ева.

— А вось так... Спадзявалася, што я пра вашы спатканні нічога ведаць не буду. Памылілася.

— Максімка, пра што ты?..

— А пра тое, як на тым тыдні сустракалася ў клубе.

Толькі цяпер Ева здагадалася, што Максім і сапраўды ведае пра тую кароткую сустрэчу з Макарам, якая была з тыдзень назад.

***

...Макар два разы на тыдзень ездзіў у раённы цэнтр і нават у Віцебск, каб уладзіцца на работу. За месяц свайго цывільнага жыцця ён абышоў каля двух дзесяткаў розных устаноў, арцелей і фабрык, але ўсе прапановы прыходзіліся яму не да спадобы. Макар любіў сваё Закружжа, падзвінскія паплавы, неглыбокую, але рыбную рэчку Пітамку. Ніколі ён не пакінуў бы Закружжа, каб не здрада Евы, а яшчэ больш замужжа маці.

Аднаго разу ён ішоў паўз клуб. Дзверы былі адчынены, і Макар насуперак цвёрдаму намеру ніколі не сустракацца з Евай, заглянуў у бібліятэку. Ева складала план работы на месяц. Пачуўшы гулкія ў пустым клубе крокі, яна прыўзняла галаву, пачырванела. Абое былі збянтэжаны, адчувалі сябе няёмка. Макар ужо раскайваўся, што зайшоў. Хіба будзе лягчэй на сэрцы ад размовы? І ўсё ж ён стаяў: нейкая ўладная сіла ўтрымлівала яго тут.

— Добры дзень, Ева, — нарэшце сказаў ён. Ева ледзь чутна адказала на прывітанне. — Зайшоў вось паглядзець, як ты працуеш. Не сумна табе?

— Не.

— На полі весялей, там людзі.

— Тут таксама людзі бываюць.

— Хіба такія, як я, каму няма чаго рабіць... — Макар горка ўсміхнуўся.— Ну, як ты жывеш? Кажуць, што з цябе неблатая жонка атрымалася,

Размова ніяк не клеілася. Абое гаварылі непатрэбныя, пустыя словы.

— Мне трэба дамоў ісці, — раптам сказала Ева.

— Баішся?

— Каго?

— Максіма... А можа мяне?

— Нікога я не баюся. А толькі не выпадае мне з табой сам-на-сам размаўляць.

— Можаш не размаўляць. А вось, як чытача, абавязана абслугоўваць,— у голасе Макара чуліся здзеклівыя ноткі.— Дай мне камплект «Аганька», пачытаю.

— У другі раз, Макар. Хутка Максім прыдзе, і мне трэба быць дома.

— Бібліятэка павінна зараз працаваць ці не? Ну, дык, раз адкрыта, няма чаго замыкаць яе.

Макар сеў за стол, узяў у рукі стары часопіс, пачаў гартаць, не спускаючы вачэй з Евы.

— Макар, я прашу цябе, ідзі, — Ева ледзь стрымлівала слёзы. — Помсціш мне? Дык жа сам вінаваты, а не я.

— Сам? — ускіпеў Макар. — Клялася, а потым выраклася.

Ева маўчала. Ды і што яна магла сказаць. Атрымалася, вядома, не зусім добра. Толькі ў жыцці часта так бывае і ці ж вінавата яна, што пакахала Максіма. Каб быў бліжэй Макар, усё было б інакш. «А можа тады ён здрадзіў бы мне», — падумала Ева, і гэтая кволая надзея на апраўданне крыху падвесяліла яе.

— Знойдзеш ты, Макар, сабе дзяўчыну, ды яшчэ лепшую за мяне.

Макар хацеў адказаць, што яму ніхто не патрэбны, апрача Евы, але сказаў зусім іншае:

— Ды ўжо ж халасцяком не застануся, — ён шпурнуў часопіс, прыўзняўся. — Можа хоць да хаты правяду.

— Што ты... — спалохалася Ева.

— Не бойся, разбіваць вашае жыццё не буду.

Да парога яны ішлі разам. Потым Ева папрасіла:

— Макарок, родны, не хадзі за мной. Ну, дрэнна я зрабіла, палай мяне, хочаш, нават пабі, але не хадзі. Люблю я яго.

— А мяне не?

— I ты добры, абодва добрыя, але ён лепшы.

Макар усміхнуўся, працягнуў руку.

— Назаўсёды, значыць, бывай...

Ева схавала рукі за спіну, баялася падаць іх Макару. Тады ён абха піў яе за плечы, пацалаваў і, перш чым яна паспела апамятацца, выбег з клуба.

***

Усё гэта прыпомнілася Еве цяпер, і яна з жахам падумала, што Максім ведае не толькі пра іх размову, але і пра той недаравальны пацалунак. Ей было сорамна і горка ад думкі, што яна не здолела тады адштурхнуць Макара. А можа Максім нічога не ведае? Хіба ён цярпеў бы тыдзень? Даўно ўжо выказаў бы ёй сваё абурэнне. Пэўна, што не ведае. Гэта надало Еве храбрасці.

— I як табе не сорамна, — пачала яна наступаць на мужа. — Хіба я не працую так, як усе? Хіба я забараню людзям хадзіць у клуб. Ну і што, калі Макар аднаго разу зайшоў у чытальню...

— А-а-а, дык гэта праўда?.. А я не верыў. Ну, вось што, падавай заяву ды на ферму ідзі. У клубе табе рабіць няма чаго. А там ты на маіх вачах будзеш.

Можа яны яшчэ доўга спрачаліся б, каб не заявіўся Лёнька.

— Ну вось, — пачаў ён, — людзі чакаюць, а яны тут любошчы разводзяць. Зараз жа клуб ідзі адчыняць!..

— Ты хто? — пагрозліва запытаўся Максім. — Чаго крычыш? На каго крычыш?

— Гэта, Максім, наша справа, камсамольская. Табе тут утыркацца няма чаго. Нам трэба выхаваўчую работу праводзіць.

— Ну і праводзь... — Максім дастаў з шафы ключы, паклаў іх на стол. — Вось бяры і праводзь.

— Максімка... — ірванулася да ключоў Ева.

— Мы ўжо з табой вырашылі: пойдзеш на ферму, — спыніў яе Максімаў голас.

Лёнька ўзяў ключы, паклаў іх у кішэню, пастаяў крыху, потым пайшоў, але каля дзвярэй спыніўся.

— Думаеш, Максім, мы вось гэты факт без увагі пакінем? Не, брат, сваю камсамолку ў крыўду не дадзім. Раю табе забыць гэтыя феадальныя погляды на жанчыну.

— Як жэнішся, тады мы з табой паразмаўляем, — стрымліваючы сябе, сказаў Максім, — а пакуль рана табе пра сямейныя справы размовы весці.

Цяпер Лёнька не мог ужо адступіць. Ён вярнуўся ад дзвярэй, сеў на лаўку.

— Думаеш, што ты паразумнеў, калі жаніўся? Вось жа зусім не. Бадай нават аслеп ад шчасця. Хіба за цябе адважылася б каторая пайсці? Гэта толькі Ева такая храбрая, ды і любіць цябе, дурня.

— Ну, ты паасцерагайся, а то я магу выставіць...

— Не такі ты ўжо і грозны. Звычайны раўнівец. А ці ведаеш ты, Максім, што такое рэўнасць? — і, не даючы таму вымавіць слова, прадаўжаў: — Рэўнасць — гэта перажытак даўняга мінулага, самае дзікунскае пачуццё. Дзікун не мог аналізаваць чужыя ўчынкі і думкі, ды і ў сваіх дрэнна разбіраўся. Яму і здавалася, што ўсе робяць так, як ён. Калі ён, напрыклад, баязлівец, дык і ўсе такія. Калі ён разбэшчаны, дык і ўсе такія. Я не хачу цябе крыўдзіць, але атавізм у цябе ярка выражаны. Гэта, разумееш, такія адзнакі ў чалавека, якія паказваюць, што ён далёкі продак жывёлы.

— I чаго ты да Максіма прычапіўся, як сляпы да плота. Зусім ён не такі. I не таму, што раўнуе, у нас спрэчка вышла. Няма чаго табе, Лёнька, у сямейныя справы ўмешвацца. — Ева гаварыла горача і ўвесь час паглядала на Максіма.

— Не, я ўжо скончу думку. Ты вось кажаш, што ён не раўнівы. А я ведаю, што ў яго ўсё кіпіць у грудзях. А чаму? Бо сумленне ў яго не чыстае. Калі ён быў хлопцам, дык да дзяўчат адносіўся па-хамску. Вось ён і думае, што ўсе такія, як ён. Ён нават і не ўяўляе, што з дзяўчатамі можна шчыра дружыць. А ўрэшце атрымліваецца, што абражае ён толькі сябе. Так табе, Максім, і трэба: пакутуй цяпер за свае старыя грахі.

Максім такога не мог сцярпець.

— А ты адкуль ведаеш?.. У Евы запытайся, як я да дзяўчат адносіўся. Яна ведае. Ну, кажы...

— Дык ці ж я пайшла б за цябе замуж...

— Чуеш... Дык вось што... Каб у апошні раз чуў гэта. I не таму я супроць яе работы ў клубе, што раўную, а таму, што разам хачу працаваць, нароўні. Ясна табе?..

Максім наступаў, а Лёнька ўсміхаўся: дапёк-такі чалавеку. Нарэшце, Максім перастаў крычаць. Тады Лёнька паклаў перад Евай ключы, сказаў:

— Ну, пайшлі, а то людзі ўжо даўно чакаюць, а мы філасофствуем.

Ева зірнула на Максіма. Той зацята маўчаў. Яна ўзяла ключы, сказала:

— Я зараз вярнуся, Максімка.

Максім накінуў пінжак на плечы, моўчкі пайшоў з імі.

ІХ

Ворыва Балоння было намечана на сярэдзіну верасня. Перад гэтым у калгасе пабываў Сяльчонак. Разам з членамі праўлення і Львом Раманавічам ён агледзеў паплавы, адобрыў планы па іх паляпшэнню. Дзён праз тры пасля ад’езду Сяльчонка з калгаса да Канькова прыехаў дырэктар МТС. Старшыню калгаса ён знайшоў на полі.

— Што ж ты, Васіль Мацвеіч, скардзішся Сяльчонку. Можна было б ціха, мірна вырашыць, дык ты адразу ў райком... Дадзім табе трактары. Шкада мне іх, ці што?.. Калі думаеш пачынаць работы?

— Вось старэйшы, — паказаў Канькоў на Даміру, — у яго ўсе планы.

Даміра пасля той размовы з Каньковым акрыяў, развіў кіпучую дзейнасць. На праўленні яго вылучылі брыгадзірам лугаводаў. Па просьбе Евы ён узяў да сябе Максіма Шняка. Цяпер абое былі неразлучныя: разам ездзілі купляць насенне траў, разам намячалі планы ўздыму паплавоў.

У чацвер у калгас прышлі трактары. Пакуль трактарысты аглядалі машыны, Канькоў, Даміра і Вера Алексіч вырашылі яшчэ раз агледзець Балонне. Ішлі памалу. Даміра маўчаў, думаў пра нешта сваё. Вера з Каньковым у гэты час абмяркоўвалі пытанне аб набыцці пародзістых кароў. Яны і не заўважылі, як Даміра адстаў. Ён стаяў ля самага балота, успамінаў даўнія дні. Некалі на гэтым месцы Даміра ляжаў цяжка паранены і думаў над тым, што засадзіць Балонне садам. I вось надышоў дзень, калі Балонне з купкаватай пустошы будзе ператворана ў квітнеючыя палеткі. Думкі перанеслі Даміру больш як на дзесяць гадоў назад.

***

У канцы 1942 года разбітая ў баях пад Ржэвам і Вязьмай нямецкая дывізія была знята з фронта, пагружана ў эшалон і адпраўлена на Захад. Па дарозе на станцыі Рудня генералу Кірхдорфу быў уручаны пакет, Генерал прачытаў яго, аддаў загад разгружацца. Павольна, з традыцыйнай прускай метадычнасцю разгортваліся палкі і батальёны дывізіі. Займалі вёскі, паціху прасоўваючыся ў бок Віцебска. Ніхто не разумеў, што за манеўры прыдумаў стары генерал Кірхдорф. Хадзілі чуткі, нібыта вярхоўная стаўка такім чынам хацела пакараць салдат, якія не надта добра ваявалі на фронце. Пад вечар аднаго дня дывізія заняла Закружжа і яшчэ з дзесятак вёсак. Былі выстаўлены пасты, сакрэты, узмоцнена ахова — як на самай пярэдняй лініі. Ніхто не мог пад вечар выйсці з вёскі — нават за такую спробу генерал дакляраваў расстрэл. Цяпер ужо ні ў каго не было сумнення: дывізія была кінута на барацьбу з партызанамі. У зацятай маўклівасці замёрла вёска. Мала з якой хаты не было чалавека ў партызанах. Але як паведаміш у брыгаду, калі за кожным тваім крокам сочаць пільныя вочы салдат?

У брыгадзе «За Радзіму» аб усім гэтым даведаліся гадзіны праз дзве пасля таго, як дывізія спынілася на адпачынак. Адразу ў трох вёсках была абстраляна конная партызанская разведка. У партызанскім штабе захваляваліся: пагрозліва навісла небяспека быць акружанымі. Дакладна ніхто нічога не ведаў. Сувязь з падпольшчыкамі адразу парвалася. Конная разведка даносіла супярэчлівыя даныя. Вось тады і наспела пытанне паслаць разведчыкаў у Закружжа, звязацца з падпольшчыкамі, высветліць намеры фашысцкага камандавання.

У ёўні, часова абсталяванай пад штаб, сабралася партызанскае камандаванне. Начальнік штаба брыгады ў трох словах расказаў пра абстаноўку ў зоне. Камбрыг, падпяразаны жоўтымі папругамі па чорнай скураной тужурцы, узняўся на ўвесь рост, абвёў вачыма людзей.

— Хто пойдзе? — запытаў ён.

Наступіла цішыня. Тады Даміра вышаў на сярэдзіну ёўні, казырнуў:

— Дазвольце мне, таварыш камбрыг. Я — тутэйшы.

— Добра.

— Толькі мне нікога не трэба. Адзін пайду.

Яго спрабавалі адгаварыць: аднаму будзе цяжка.

— Добра, дайце сувязную.

Апоўначы Даміра падышоў да Закружжа з боку Балоння. Дзяўчыну сувязную пакінуў пад капой сена. Сказаў на развітанне, паказаўшы вялізную супрацьтанкавую гранату.

— Пачуеш выбух, уцякай, значыць, канец. На страляніну ўвагі не звяртай. Ясна?

Дзяўчына кіўнула галавой. Даміра неяк адразу знік у цемрадзі жнівеньскай ночы. Спачатку ён ішоў асцярожна, намацваючы нагамі зямлю. Потым папоўз, хаваючыся ў бульбяной баразне. Направа пад кустом парэчак стаяў кулямёт. Даміра ўсё бачыў, здзіўляючыся свайму зроку. Злева ля лазні ўгледзеў вартавога. Той, скамянелы, стаяў за вуглом, толькі часам вытыркаў галаву, якая і выдабала яго.

«Густавата панатыркалі», — падумаў ён і папоўз далей. Хутка бульбоўнік скончыўся. Даміра запоўз у палісаднік. Ляжаў прытуліўшыся да зямлі, слухаў. 3-за хаты вышаў немец, пастаяў і зноў схаваўся. Даміра агародамі папоўз далей. Некалькі разоў адпачываў і тады чуў, як холад падбіраецца да грудзей, зводзіць сутаргай сківіцы. Баяўся толькі аднаго, каб не забрахалі вясковыя сабакі. Але яны, мусіць, не чулі яго, ці баяліся падаць голас пры чужынцах.

Вытыркнуўшы галаву з град, ён раптам убачыў непадалёк вартавога. Той тупаў ля ганка вялізнай хаты: тры крокі ў адзін бок, тры назад. «Штаб! — мільганула думка, рука мімаволі пацягнулася за гранатай, але ён стрымаў сябе ад такой спакусы. — Дзе ж жыхары? Не маглі ж іх пакінуць у доме». Агародамі ён дапоўз да хлява, паляжаў крыху, прыслухоўваючыся да цішыні. Чутны былі толькі крокі вартавога.

Даміра ведаў, што ў хаце жыве ўдава Яніха са сваёй дачкой Анютай. Але дзе яны цяпер? Можа ў свірне? Падлез пад яго, спачатку выглянуў на двор. Там вартавога не было. Тады паспрабаваў узняць падлогу. Доўга не мог знайсці дошкі, якая была б не прыбіта. Потым знайшоў, паціху прыўзняў яе, прасунуў галаву ў дзірку. У свірне было цёмна, вочы не маглі нічога разгледзець. Працягнуў руку і раптам намацаў кажух і босую цёплую нагу.

— Хто тут? — пачуў ён спалоханы голас.

— Анютка, маўчы, — ён баяўся, каб яго не пачулі, таму гаварыў прыглушана.

Анюта села, цяпер Даміра адрозніваў яе шэраватую постаць.

— Прысунься да мяне бліжэй, я сюды не магу ўлезці, — постаць наблізілася зусім блізка. Даміра бачыў ужо абрысы Анюцінага твару. — Я — Тарас, разумееш, з лесу. Хачу ў цябе распытаць.

— Як вы сюды прабраліся. Уцякайце, вас схопяць.

— Не бойся. Ты мне скажы, адкуль гэтыя немцы і чаго яны прыехалі?

Гаварылі яны шэптам.

— Я ўсё, усё ведаю. Іх прыслалі сюды супраць партызан. Так нам генеральскі дзяншчык казаў. Заўтра збіраюцца выступаць.

— Можа ён схлусіў? — запытаўся ён.

— Не, праўда. Тут прыслалі на падмацаванне ім цэлы полк здраднікаў, казакамі называюцца, дык я падслухала, як іхняму палкоўніку ад’ютант тое самае, што і мне, гаварыў.

— Што б, Анюта, ні здарылася... што б ні здарылася, а заўтра днём абавязкова прыдзі на Балонне. Ля самага балота стажок ведаеш? Пакладзі пад яго запіску, а ў ёй напішы пра тое, колькі і якой зброі ў дывізіі. Толькі абавязкова...

— Добра, Тарас Тарасавіч...

Назад Даміра поўз яшчэ больш асцярожна. Перадаў сувязной запіску і звесткі, сказаў, ляскаючы ад холаду зубамі:

— Назад адна пойдзеш. Мяне чакайце заўтра ўночы. Гранаты свае, аўтамат мне аддай. Табе і пісталета хопіць. Фрыцы самі дрыжаць. Іх цяпер далёка за вёску не выправадзіш.

Яшчэ там, пад свірнам, склаў Даміра смелы план: сарваць заўтрашняе наступленне, пераблытаць усе карты карнікаў.

Як толькі сувязная знікла ў цемры, Даміра зноў папоўз у вёску. Цяпер ён не вельмі асцерагаўся, бо пайшоў дождж і буйныя кроплі гулка шамацелі ў бульбоўніку. Ля лазні Даміра замёр у напружаным чаканні, потым, улучыўшы зручны момант, адным скачком апынуўся ля вартавога, усадзіў у спіну фінку. Зацягнуў карніка ў лазню. Там, падняўшы маснічыну, запіхнуў яго пад падлогу. Забраўшы аўтамат, папоўз туды, дзе былі кулямётчыкі. Падкраўся зусім блізка, размахнуўся, шпурнуў супрацьтанкавую гранату і, ужо не зважаючы ні на што, узняўшыся на ўвесь рост, пабег да Балоння.

Чуў, як у вёсцы забрахалі сабакі, потым узнялася страляніна. А ён бег і бег. Раптам нешта кальнула ў бядро, ён яшчэ прабег крыху, упаў. Але і ўпаўшы, поўз, толькі мацней сціскаў зубы. Схаваўся ў гушчары асаковых зараснікаў, перавязаў нагу кашуляй, сказаў сам сабе: «Баста, адваяваўся Тарас. Ну, яшчэ перад смерцю двух-трох кокну. Каб толькі не самлець, тады капут».

Надышоў дзень. Тое, чаго баяўся Даміра, здарылася: некалькі разоў ён траціў прытомнасць, а калі крыху прыходзіў да памяці, дык бачыў залітае сонцам купкаватае Балонне. I не было тады для яго нічога больш прыгожага, як гэтая пустоша. «Выжыву, — думаў ён, — пасаджу тут сад. А ў садзе градак наробім, на іх вырастуць клубніка, агрэст, парэчкі. Гэта для дзяцей. Яны любяць сад. Нам тут хавацца ад вайны даводзілася, а яны будуць яблыкі есці». Часам ён трызніў, і тады яму здавалася, што ніякага Балоння няма, а расце вялікі сад, у ім сажалка, поўная чыстай, халоднай вады. Ен ідзе па садзе, каб напіцца, а сажалка раптам высыхае, і на дне ляжыць забіты ім немец.

Аднаго часу, калі ён апрытомнеў, дык убачыў кароў. Яны разбрыліся па Балонню, скублі траву. Гэты малюнак прывёў яго ў захапленне, быццам ён упершыню бачыў яго. Хацелася пагладзіць шорсткую поўсць рудой з падпалінамі каровы, якая пасвілася зусім непадалёк ад стажка. Ён адчуваў пад пальцамі яе гарачую цеплыню і думаў, што развядзе вялізны статак кароў і будзе іх пасвіць. Як ён да гэтага не разумеў усяго хараства? Карова была зусім побач. Яна прагна хапала шурпатым языком траву, і гэта зноў выклікала хвалю думак і пачуццяў.

Раптам аднекуль паявілася Анюта. Яму здалося, што ён зноў трызніць. Але яна ішла проста да яго, пацёпваючы дубцом. Яна была маленькая, худзенькая, у рудой світцы.

— Анюта!.. — паклікаў ён.

Анюта спынілася, спалохана азірнулася.

— Анюта, я ранены...

— Як толькі сцямнее, я прыду, чуеце, прыду, — пачуў Тарас яе голас.

На прыцемках яна сапраўды прышла. Пазней Даміра даведаўся, што яна не вярнулася ў вёску. А яшчэ пазней стала вядома, што карнікі спалілі іх хату, а Анюціну маці павесілі на Балонні, сагнаўшы спачатку туды ўсю вёску.

Тады, суцяшаючы Анюту, ён паабяцаў ёй у памяць аб маці засадзіць Балонне садам і кветкамі. Паабяцаў і вось забыўся на тое. Як яно магло здарыцца?

***

Даміра стаяў на тым самым месцы, дзе некалі ляжаў паранены. Перад ім была пустоша, зеленаватая ад свежай травы, з карычневымі шапкамі купін, з бялесымі кустамі лазы і бурымі — ядлоўца. Аднастайная, убогая пустоша. Што ж тады, у сорак другім годзе, выклікала ў ім такое захапленне? Прага да жыцця? Так. Невыказная прага. I ўсё здавалася інакшым. Хацелася жыць, і ўсё здавалася найлепшым і найпрыгажэйшым. А можа не толькі таму? Так, вядома, хацелася, каб усім лепш было. I Анюце. А яна не дачакалася... Дык чаму я пасля на ўсё забыўся? Клопаты?.. Не, душой пачарствеў.

— Ну, што насупіўся? — адарваў яго ад думак Канькоў. — Баішся, што не справімся?

— Пра іншае думаю, Васіль Мацвеіч. Успамінаў вось, як параненым на гэтым самым Балонні ляжаў. Смерць побач хадзіла, а мне трызніліся сады, статкі кароў. I тады я верыў, што абавязкова будуць і сады і статкі. А вось як за старшыню быў, нават і не ўспомніў пра свае мары. Дык што я, выходзіць, пасля вайны пагоршаў, а не палепшаў?.. Нават крыўдна. Некалі ў партызанах марылі пра тое, як будзем дружна і жыць, і працаваць, абы толькі навалы фашысцкай пазбавіцца. А вось хоць бы вам, Вера Антонаўна, многа я дрэннага зрабіў?..

— Нейкі ў цябе настрой дзіўнаваты, — сказаў Канькоў.

— Я не крыўдую, — сказала Вёра.

— Настрой — адна справа, а за гэтыя дні я многае перадумаў. I павер мне, Васіль Мацвеіч, сябе я, не шкадуючы, біў. Можа мы цяпер яшчэ дружней жыць павінны, шанаваць кожнага чалавека, берагчы яго. А вось пра гэта я забываўся, — Даміра змоўк, зноў азірнуўся навокал. — Глядзіце, хмары на захадзе нешта збіраюцца, каб не перашкодзілі нашай рабоце. Пойдзе дождж — на Балонне не ўз’едзеш.

— Ну, ты кінь прагнозы... Так, проста — воблачна. Паспеем яшчэ.

3 Закружжа рухаліся да Балоння два трактары, а следам за ім ішлі дзяўчаты, хлопцы, старыя, дзеці.

— Як на кірмаш...

— Дзіва што! Было Балонне і не будзе яго.— А яшчэ на маім вяку вось тут сасонкі стаялі. Каржакаватыя, нізкія і гадзюк шмат вадзілася.

— А цяпер канюшына будзе цвісці, — адказала Вера Алексіч. Трактарысты наладзілі плугі, і машыны ірванулі з месца, папаўзлі па Балонню, выварочваючы наверх чорную зямлю.

X

Балонне ўзаралі за няпоўных сем дзён. Даміра разам з Максімам Шнякам прайшліся па полі, прытапталі дрэнна прылёгшыя скібы зямлі. Дзе-нідзе давялооя працаваць сякерай, абсякаючы карэнне пад’ядлоўца і ніцай лазы. Затое цяпер поле было роўнае, скіба да скібы.

Абодва былі стомленыя. У Даміры прыліпла да спіны гімнасцёрка, рукі дрыжалі ад стомы. Максім таксама быў мокры. Белыя валасы пачарнелі ад поту і тарфянога пылу, вусны перасмяглі. Даміра кінуў сякеру, першы прылёг пад вярбой, што расла на беразе Паланіцы. Побач прыладзіўся Максім. Закурылі, прагна дыхалі кіславатым тытунёвым дымам.

— Хваліся, як жывецца?— пачаў Даміра.

— А чаго? Добра.

— Даўно бы так. Цяпер жыццё шануй... Вочы — яны, брат, дурныя, не туды часам заводзяць, асабліва нашага брата.

— Дык я нічога...

— Ты — як бы хрэснік мой. Не крыўдуеш, што я цябе тады бэцнуў?

— Дарэмна. Я, далібог, нічога.

— Ну-ну, ведаю. А хто Нінку ў лазню клікаў? Я, брат, усё ведаў...

— Пажартаваў жа толькі.

— Трэба ведаць, з каго жартаваць... Сёння я ўвесь час сачыў за табой. У рабоце ты — спрытны. А некалі я думаў, чалавека з цябе не будзе.

— Памыліўся, выходзіць?

— Конь і той спатыкаецца. Вось папрацавалі разам, і па-іншаму на цябе зірнуў. Праца, як бой на вайне, — вялікай сілы праверка чалавеку. Я, скажам, так разважаю: пройдзе яшчэ гадоў трыццаць — тыя, што пастарэюць, калі які вітамін ад старасці не прыдумаюць да таго часу, памруць. Ну, а дзецям нашым у камунізме жыць давядзецца. Дык ты вось скажы мне, як іх туды пускаць будуць?

— Не ведаю нават, не думаў.

— Вось бачыш! А думаць трэба. Я так мяркую: у першую чаргу будуць глядзець на чалавека па тым, як ён працуе. Калі сумленна, не задумваецца над тым, а што ён для сябе атрымае, — пусцяць. Потым яшчэ паглядзяць, які ён: калі помслівы, ганарлівы, хітры, жміндлівы, раўнадушны, скваплівы, — такіх і блізка не падпусцяць да камунізма.

— Дзе ж яны, па-твойму, дзенуцца?

— Вось у тым і бяда, што не прыдумаю. Мусіць, адразу камунізм не ўсюды наступіць. Спачатку, напрыклад, адна брыгада ўступіць у камунізм, потым калгас, два, тры ў раёне, потым ужо ўвесь раён пачне жыць пры камунізме. Я вось сёння працаваў і думаў сабе: крыўдна будзе, калі пры камунізме хоць адзін дзень не пажыву. I такая мяне злосць апанавала. Ну, чаму я, дурань, дасюль жыў неяк не па-людску?!

Яны яшчэ доўга размаўлялі пра тое, як бы хутчэй наблізіць камунізм. Потым памалу пайшлі дамоў.

— Можа зойдзеш? — папрасіў Максім Даміру. — На вяселле не прышоў.

— Не мог. У мяне, брат, на ўсё жыццё жалоба.

— Зайсці ўсё ж можна.

— Не, брат, дамоў трэба спяшацца, дзеці адны.

Развітаўшыся, ён пайшоў у свой завулак. На дзвярах вісеў замок.

Даміра пакратаў за дужку, яна адскочыла. Але ў хату не стаў заходзіць, хацеў знайсці дзяцей. Перайшоў вуліцу, зайшоў у хату старой Шумейчыхі. Дзеці ўжо спалі на ложку, прытуліўшыся адно да другога. Бабулька нешта рабіла ў парозе. За сталом сядзела Вера Алексіч. Даміра не ведаў, што адразу пасля Евінага вяселля Вера перайшла жыць сюды, таму сустрэча была для яго нечаканай:

— Не трывож ты іх, Тараска, — папрасіла бабулька, паглядаючы на дзяцей, — самы сон у іх...

— Вам жа замінаюць.

— Чаго там замінаюць. Ніна з Верай Антонаўнай на гары спяць, а мне, старой, толькі весялей з імі.

Нешта трымклівае сціснула Тарасу грудзі. Ён стаяў збянтэжаны, як сам не свой. Вера, мабыць, запрыкмеціла яго разгубленасць, супакоіла:

— Ды вы не бойцеся, яны дагледжаны. Мы іх з Нінай накармілі. Добрыя яны ў вас, ласкавыя такія...

Даміра неяк вінавата паглядзеў на дзяцей, сказаў, хутчэй сам сабе:

— Дык і мне ж без іх сумна, — ён узяў на рукі соннага Колю. Той, не прасынаючыся, абхапіў яго шыю ручкамі, паклаў галаву на плячо.

— Пачакайце, Тарас Тарасавіч, — кінулася на дапамогу Вера. Ёй хацелася ўзяць на рукі Волечку, але яна адчула, што не здолее падняць яе.

— Вазьміце ўжо Колю, — Даміра перадаў Веры хлопчыка.

Той цяпер абхапіў яе шыю рукамі, мяккімі і гарачымі. Яго русявая галоўка прытулілася да пляча. Цеплыня ад яго дыхання разлівалася па целе, сагравала Веру, напаўняла грудзі нейкім незразумелым, невыразным пачуццём любві. Яна прыціснула Колю да сябе, ён пацёрся цёплай шчакой аб яе шыю. Тады Вера прыгнула галаву, пацалавала хлопчыка у пульхную, ружаватую шчочку.

Даміра ішоў наперадзе, цяжка ступаючы запыленымі кірзавымі ботамі. Часам ён схіляўся да Волечкі і нешта мармытаў. Веру кранала гэтае пяшчотнае мармытанне. I ўжо каторы раз яна думала, што так бязглузда памылялася ў людзях, меркавала аб іх па першаму ўражанню і потым ні за што не хацела мяняць сваёй думкі. Зноў перад ёю паўставаў той вечар, калі Рамір намаляваў яе партрэт з адным вокам на твары. Няўжо яна і сапраўды глядзела на ўсё адным вокам?

Даміра паклаў Волечку на ложак.

— Дайце мне яго, — працягнуў ён рукі.

Вера перадала яму хлопчыка, сачыла за тым, як клапатліва захутваў Даміра яго ў лёгкую посцілку, потым паправіў падушку і адышоўся. А яна не магла адарваць позірку ад двух маленькіх істот, што мірна спалі на ложку, ды адчувала на плячы і шыі кволае цяпло дзіцячага цела.

Не разумеючы чаму, яна раптам выбегла з хаты, нават не развітаўшыся з гаспадаром. Штосьці ўладна трывожыла сэрца, і яно то балюча сціскалася, то пачынала соладка заходзіцца.

XI

Да пасяджэння бюро абкома партыі, на якое запрасілі закружцаў, каб разам з імі абмеркаваць мерапрыемствы калгаса па паляпшэнню паплавоў і пашаў, заставалася больш гадзіны. Канькоў і Даміра, як толькі прыехалі ў горад, адразу пайшлі ў банк, каб аформіць крэдыты. Леў Раманавіч захацеў наведаць інстытут, сустрэцца з калегамі і, пры зручным выпадку, дамагчыся шэфства вучоных над Падзвінскім раёнам. Ён клікаў з сабою Веру, але яна адмовілася.

Вера засталася адна. Пахадзіла па вуліцах горада ды і зноў вярнулася да будынка абкома. Побач з ім быў невялікі садок, які падступаў да самай кручы. Восень паклала ўжо залатую пячатку на дрэвы. Наваг ад лёгкіх павеваў ветру ападала долу чырвона-жоўтае лісце. У садку было пуста. Толькі на адной скамейцы сядзеў тоўсты лысы чалавек, чытаў газету. Вера ўспомніла, што крыху далей, ля самай сцяны дома, у засені куста бэзу ёсць вельмі ўтульнае месца. Добра, каб толькі тая лаўка не была занятая.

Вера ішла памалу, любуючыся прыгожым убраннем дрэў. На вуліцы грукацелі машыны, а тут было ціха. Толькі шуршэла пад нагамі апалае лісце. Вера і не заўважыла, як дайшла да той скамейкі, на якой спадзявалася пасядзець. Лаўка была занята. Нейкая жанчына корпалася ў чамадане. Побач стаялі яшчэ два чамаданы і ляжаў вялізны клунак, перапяразаны папругамі.

Вера хацела ўжо прайсці міма. Тут жанчына адарвалася ад свайго занятку, узняла галаву і раптам кінулася насустрач Веры.

— Верачка, любая, ці ты гэта?!. Вось жа шчасце!.. — Яна абняла Веру і моцна пацалавала.

Гэта была Машанька Ашман. Але як яна сюды трапіла, гэтага Вера ніяк не магла ўцяміць. Абняўшыся, яны дайшлі да лаўкі, селі. Машанька доўга глядзела на Веру, нібы хацела ўпэўніцца, ці сапраўды гэта яна. Раптам на яе вачах набеглі слёзы, і Машанька прытулілася да Верынага пляча.

— Што з вамі, Машанька? — спалохалася Вера. — Можа з Іванам Іванавічам што-небудзь дрэннае здарылася?

Машанька ўсхліпвала і яшчэ больш тулілася да Веры. Потым яна выцерла слёзы, усміхнулася.

— Гэта я так, ад бяссільнай злосці плачу. Вось якія мы, жанчыны, пакутніцы. Вы ж і не ведаеце, што здарылася: мой жа кінуў усё і сюды паехаў. А чаго? Верачка, любая, што мне рабіць?

Вера слухала блытаныя словы Машанькі і нічога не разумела.

— Можа непрыемнасці якія на рабоце былі? — запыталася яна.

Машанька махнула рукой.

— Якія там непрыемнасці. Не хацелі адпускаць, дык ён усё роўна паехаў. Напісаў ліст у Маскву, і як толькі прышоў дазвол, дык адразу — на поезд. Дом, сад, агарод — усё кінулі. А што тут яшчэ будзе? Пашлюць у які-небудзь адсталы калгас, дык захацеў бы ўцячы — не зможаш.

— Дзе ж Іван Іванавіч?

— У абкоме. Я з ім ужо дзён дзесяць не размаўляю. Дык ён гэтага і не заўважае нават. А як вы, любачка, жывяцё? Можа памірыліся са сваім Львом Раманавічам?

— Ды мы і не сварыліся...

— Адна ўсё, — паспачувала Машанька. — От жа мы, жанчыны, няшчасныя людзі... Ну, пачакай, любачка, цяпер я сама ўсё ўладжу. Будзе гэты Леў Раманавіч скакаць пад маю музыку...

Вера ўсміхнулася, папрасіла:

— Не трэба, Машанька. Усё ўжо вырашана і назаўсёды.

— Не, любачка, за сваё шчасце трэба змагацца, — запярэчыла Машанька.

Размаўляючы, яны і не заўважылі, як падышоў Іван Іванавіч. Ён доўга ўглядаўся ў Веру, потым схапіў Верыну руку, моцна паціснуў.

— Што ж вы не віншуеце мяне? Вось прыехаў да вас. Захапіўся, як хлапчук, новымі справамі. Не вытрымаў і махнуў сюды. Расказвайце, як у вас з паплавамі.

Машанька рабіла выгляд, што не заўважае мужа. Яна зноў пачала перакладаць у чамадане рэчы. Вера расказвала пра закружскія справы. Іван Іванавіч уважліва слухаў, ківаў галавой.

— А калгас «Полымя» ведаеце? — запытаўся ён у Веры, калі тая кончыла расказваць аб справах у Закружжы.

— Ведаю. Адсталы калгас. Землі там балоцістыя. Адно Жукава балота гектараў дзвесце займае.

— Дык гэта ж добра. Пагледзіцё, праз два гады на месцы балота будзе расці канюшына.

— Чаму вы так упэўнены?

— Мяне туды старшынёй калгаса будуць рэкамендаваць.

Машанька больш не магла стрымліваць сваю знарокавую абыякавасць. Яна ўспляснула рукамі.

— Гэтага толькі і не хапала. Вы чуеце, Верачка, як ён здзекуецца з мяне? Спецыяліст, заатэхнік буйнейшага ў краіне саўгаса ідзе старшынёй у адсталы калгас. I нават са мной не параіўся. Вось якія яны, мужчыны!

Веры хацелася супакоіць Машаньку, але яна разумела, што словы не падзейнічаюць на жанчыну. Машанька доўга яшчэ скардзілася, вымаўляла мужу, прыпамінаючы розныя «грахі». Іван Іванавіч маўчаў ды час-ад-часу падміргваў Веры.

— Дык як, Вера, раіце вы мне ісці ў гэты калгас ці не? — запытаўся Іван Іванавіч, як толькі яго жонка змоўкла.

— Вядома, ідзіце, — неяк вырвалася ў Веры.

Машанька здзіўлена паглядзела на Веру, пачырванела, але нічога не сказала.

— I я так думаю. Каму ж, як не спецыялісту, быць старшынёй калгаса!.. Трымайцеся цяпер, у мяне настрой надзвычай ваяўнічы. Праз год-два не толькі дагонім але і абгонім лепшыя калгасы.

Вера зірнула на гадзіннік. Трэба было ісці ў абком. Іван Іванавіч, даведаўшыся, што на бюро будзе Алексіч і Сяльчонак, ускочыў з лаўкі.

— Ты, Машанька, пачакай яшчэ крыху. Вельмі ўжо хочацца пабыць на такім пасяджэнні. Вопыт закружцаў мне вунь як спатрэбіцца.

Машанька нічога на гэта не адказала.

У вестыбюлі ўжо стаалі Алексіч, Даміра, Канькоў, Сяльчонак і яшчэ нейкія незнаёмыя людзі. Вера пазнаёміла закружцаў з Ашманам.

— Дык гэта і ёсць той самы Іван Іванавіч Ашман, які пісаў да нас у акадэмію? — запытаўся Леў Раманавіч.

— Ён самы. I я вельмі рады, што нарэшце пазнаёміўся з вамі. Ведаеце, не мог уседзець там. Саўгас наш — гаспадарка ўзорная. Там ужо і без мяне абыйдуцца. Вось і парашыў я, што трэба ісці ў адсталы калгас. Што ж, можа, спачатку і цяжка будзе, затое потым прыемна і радасна.

Сакратарка спыніла іх размову. Яна запрасіла ўсіх заходзіць у залу пасяджэнняў. Сакратар абкома прывітаўся з кожным за руку, запрасіў садзіцца.

Канькоў зрабіў невялікі даклад, адказаў на пытанні членаў бюро. Затым слова папрасіў Леў Раманавіч.

Да сустрэчы ў абкоме партыі ён добра падрыхтаваўся. Спачатку расказаў пра перспектывы асваення занядбаных зямель і палепшання паплавоў ва ўсім Падзвінскім раёне. Потым вельмі сцісла, мовай лічбау далажыў пра тое, што патрэбна зрабіць, каб кожны кавалачак зямлі прыносіў даход.

Члены бюро больш слухалі ды задавалі пытанні. Час-ад-часу яны нешта запісвалі ў блакноты. Вера, якая першы раз прысутнічала на такім пасяджэнні, была крыху здзіўлена. Ей здавалася, што члены бюро будуць выступаць з доўгімі прамовамі, даваць нейкія незвычайныя парады. А тут атрымлівалася так, быццам яны вучыліся ў закружцаў, як трэба арганізоўваць работу па ўздыму жывёлагадоўлі. Але неўзабаве Вера зразумела, што пытанні, якія задаюць члены бюро, дапамагаюць закружцам глыбей разабрацца ў тым пачыне, які праявілі яны, лепш павесці барацьбу за палепшанне сенакосаў, а значыць і за ўздым жывёлагадоўлі.

Хутка Вера зусім забылася, што яна сядзіць у такой высокай установе, як абком партыі. Пасяджэнне бюро хутчэй нагадвала таварыскую гутарку зацікаўленых у агульнай справе людзей. Кожны выказваў свае думкі, спрачаўся, даказваў, як роўны сярод роўных. Аднаго разу Веры нават здалося, што сакратар абкома партыі — невысокі, сіваваты мужчына — страціў кіраўніцтва пасяджэннем. Але тут жа яна ўпэўнілася, што гэта зусім не так. Сакратар умела і тактоўна вёў бюро. Аддаляючы сваю асобу на другі план, ён умеў адначасна даць магчымасць выказацца людзям і скіраваць іх увагу на вырашэнне галоўнай задачы.

Нарэшце, усе выказаліся. Сакратар устаў, зазірнуў у блакнот, які ляжаў на стале, прайшоўся па вузкім праходзе між сталом і сцяной. Наступіла пачцівая цішыня.

— Вопыт закружцаў,— не спяшаючыся, пачаў ён, відаць, абдумваючы кожнае слова, — мае вялікае значэнне і не толькі таму, што ў калгасах вобласці будзе створана база для развіцця жывёлагадоўлі. Пачын закружцаў — гэта новы і надзвычай важны крок наперад па пераадоленню тых вялізных спусташэнняў, якія прынесла вайна. Гэта — крок да камунізма, да такой арганізацыі працы, калі кожны кавалак зямлі будзе прыносіць людзям карысць. Гэта крок да стварэння багацця прадуктаў, сыравіны, без якіх немагчымы рух наперад. Есць тут і яшчэ адна акалічнасць. Нядаўна мне давялося быць на тым месцы, дзе да вайны стаяла вёска Чырвоная горка. У часе вайны гэтую вёску разам з усімі яе жыхарамі спалілі карнікі. Яшчэ і цяпер на месцы былых дамоў можна ўбачыць руіны, якія густа зараслі лебядой і крапівой. Гэта сляды вайны. Вось там, на папялішчы, у мяне адбылася сустрэча з дзедам, які расстаўляе баптысцкія сеткі нашым савецкім людзям. Гэты дзед, з выгляду зусім бяскрыўдны, кожны раз, калі вядзе сваю агітацыю, паказвае рукой у бок былой вёскі і чытае пропаведзі аб непатрэбнасці барацьбы за лепшае будучае, ён кажа: «Глядзіце, людзі працавалі, а плён іх працы дастаўся агню і знішчэнню. Дык навошта знясільваць сябе працай, лепш маліцца і прасіць бога, каб ён хутчэй даў месца ў раі». I некаторыя трапляюць на гэты кручок. Трапляюць таму, што перад іх вачыма маячыць прывід руін былой вёскі. I вось закружцы смела ўзяліся за працу, якая знішчыць усялякія сляды былой вайны. I людзі, якія будуць удзельнічаць у гэтай барацьбе, зробяць зямлю прыгожай, куды прыгажэйшай, чым той біблейскі рай. Гэта і ёсць практычная агітацыя за камунізм. Вось чаму, таварышы, я мяркую, што мы падтрымаем пачын закружцаў і распаўсюдзім яго на ўсе калгасы і саўгасы вобласці.

Мне няма чаго дадаваць да выступленняў нашых ініцыятараў. Адна толькі думка, чыста практычнага парадку. Вось тут выступаў былы старшыня калгаса «Маяк» Тарас Тарасавіч Даміра. У свой час мы жорстка крытыкавалі Даміру, і ён нават крыўдаваў на нас. А цяпер ён сказаў: «Я стараўся выконваць усе ўказанні, а гэтага аказалася мала. Калгасы нашы — такая гаспадарка, дзе адным выкананнем інструкцый не здолееш весці справу». I гэта так. Каб кіраваць калгаснымі гаспадаркамі так, як патрабуе наша партыя, трэба многа ведаць, далёка бачыць і не баяцца эксперыментаваць. Таму мы падтрымліваем пачын таварышаў Канькова і Ашмана, якія пайшлі ў адсталыя калгасы, каб дапамагчы там наладзіць гаспадарку. Гэта людзі камуністычнай будучыні. Я думаю, такіх у нас многа, і таму прапаную кінуць кліч: камуністы — спецыялісты сельскай гаспадаркі — на перадавыя рубяжы барацьбы за камунізм! Я спадзяюся і веру ў тое, што камуністы падтрымаюць гэты заклік і пойдуць у калгасы, можа ў пачатку ахвяруючы нават крыху сваім матэрыяльным становішчам.

I апошняе. Галоўнае зараз — арганізацыя. Без гэтага мы не зможам выканаць намечаны план работ. У нашай пастанове прадугледжаны мерапрыемствы па ажыццяўленню тых работ, пра якія нам расказваў Леў Раманавіч Алексіч. Дасканалае іх выкананне забяспечыць поспех справы. Леў Раманавіч прапанаваў тут стварыць брыгаду з вучоных і практыкаў і даручыць ім намеціць такія мерапрыемствы, якія дапамаглі б слабым калгасам стаць багатымі, калгасамі-мільянерамі. Гэта вельмі добрая прапанова, але нам хацелася б, каб такая работа была праведзена не толькі ў адным Падзвінекім раёне. Як вы на гэта гледзяцё, Леў Раманавіч?

Леў Раманавіч крыху падумаў:

— Цяжкавата будзе...

— Але магчыма?

— Так. Сёння я наведаўся ў інстытут. Вучоныя падтрымаюць такое рашэнне.

— Тады пытанне лічым вычарпаным. Цяпер за працу, сябры.

На вуліцы ярка свяціла сонца. Было цёпла, хоць у паветры ўжо адчуваўся подых ранняй восені. Летняя сінь неба крыху паблекла. Дзе-нідзе раскідаліся па ёй воблачкі, але не такія, як раней — лёгкія і белыя.

Вера ішла па горадзе, прыглядалася да яго мітуслівага жыцця. Відаць, толькі што закончыліся заняткі, і на тратуарах было многа вучняў — маленькіх, смешных карапузаў. Яны ішлі купкамі, махалі партфелямі і аб нечым горача спрачаліся. Час-ад-часу яны спыняліся, загароджваючы дарогу. Людзі абміналі дзяцей, пазіраючы на іх са шчаслівай усмешкай.

«Вось для іх,— думала Вера,— мы і ладзім новае жыццё. Няхай яны ніколі не ведаюць, што такое вайна, спусташэнні і глыбокія раны ў чалавечым сэрцы».

— Каго я бачу!— раптам пачула Вера за сваімі плячыма знаёмы да болю голас.— Добры дзень, Вера!..

Вера прыбавіла кроку. Тады чужая рука лягла на Верына плячо.

— Злуешся?

Вера спынілася і ўжо спакойна паглядзела на Раміра.

— Калі і злуюся, дык толькі на сябе,— адказала яна.

— Пакінь. Я добра ведаю жаночыя сэрцы. Але павер мне, што злосць не лепшы дарадчык.

— Гэта праўда,— згадзілася Вера.

— Ну вось, бачыш! А я сумаваў тут без цябе.

— А вось гэта — хлусня,— адрэзала Вера.

— Не, не, — запярэчыў Рамір,— сапраўды сумаваў. Я прывык, каб мяне хто слухаў.

— Выходзіць, апрача мяне, цябе ўжо і слухаць ніхто не хоча?

Рамір збянтэжыўся і, як заўсёды, каб не падаць выгляду, зарагатаў.

— Адзін — ноль у карысць Веры Алексіч,— выгукнуў ён.— Вось за гэта я і паважаю цябе... Слухай, ёсць ідэя. Пойдзем са мной на выстаўку. Паглядзіш тую карціну, якую я маляваў тады.

Спачатку Вера хацела адмовіцца, але, падумаўшы, згадзілася. Ёй цікава было паглядзець, што ж атрымалася ў Раміра. Ці будзе яе хваляваць цяпер тая беламармуровая багіня, якую паглынаюць языкі полымя.

Яны пайшлі. Рамір усю дарогу скардзіўся, што яго не хочуць зразумець, хоць ён стварае сапраўды мастацкія палотны. Вера доўга маўчала, слухаючы надакучлівае бурчанне Раміра. Нарэшце, яна не вытрымала, сказала:

— А можа не людзі вінаваты, а ты сам? Калі тысяча кажа, што сонца яркае, а адзін даказвае, што яно цёмнае, дык, мусіць, праўда на баку тысячы...

Рамір натапырыўся, злосна засоп.

— I гэта кажаш ты? А ці не дазволіш ты мне ўсё бачыць такім, якім я хачу.

— Не, не дазволю, — усміхнулася Вера і дадала: — Людзі не дазволяць. Лячыць пачнуць і вылечаць, чэснае слова, вылечаць.

Далей абое маўчалі. Рамір адмерваў цыбатыя крокі. У сваёй моднай кашулі з разрэзамі па баках і ў зялёных штанах з вузкімі калашынамі ён выглядаў нязграбным і смешным. Час-ад-часу ён адкідваў з ілба доўгія валасы, а вецер зноў трапаў іх, і яны папоўскімі космамі налазілі на вочы. «I яго я кахала, — думала Вера, крадком пазіраючы на Раміра, спрабуючы знайсці ў ім тое, што падабалася калісьці ёй. — Якія ў яго тонкія, дрыготкія вусны. I нос тонкі. А падбародак востры, як клін, якім шчапаюць дубовыя калоды».

У зале, дзе змяшчалася выстаўка, было многа народу. Людзі стаялі ля карцін, размаўлялі напаўголаса. Рамір, як толькі зайшлі, спыніўся, узяў Веру за руку.

— Бачыш, падабаецца, — паказаў ён на натоўп, што стаяў перад вялізнай карцінай, на якой была намалявана партызанка. Маладая дзяўчына, падпяразаная па ватоўцы шырокай папругай, з аўтаматам у руках, стаяла ля папялішча, якое яшчэ курылася дымам. Відаць, толькі што закончыўся бой, і дзяўчына першая ўварвалася ў сваю родную вёску. На твары партызанкі было безвыходнае гора, вочы гнеўна глядзелі на гітлераўскага афіцэра, які ляжаў пластам непадалёк ад папялішча. Але ў постаці, у імклівым руху і ў задуменнасці дзяўчыны адчувалася непераадольнае жаданне хутчэй скінуць аўтамат, аднавіць толькі што спаленую хату.

— Ім падабаецца, — бурчаў побач Рамір, — а што тут добрага. Мазня. Фатаграфія. Няма палёту думкі. Гэта не мастацтва, а калька жыцця. Так, так, калька.

— А мне падабаецца, — сказала Вера.

Рамір скрывіў тонкія вусны.

Яны ішлі па залах, Рамір бязлітасна крытыкаваў карціны. Але вось ён змоўк, і тады Вера ўбачыла яго карціну. Некалькі чалавек стаяла ля яе. Вера заўважыла, як людзі паціскалі плячыма, ківалі галовамі. Вера спынілася, як утрапёная. 3 вялізнай пазалочанай рамы выплёскваліся чырвоныя языкі полымя. Сярод іх стаяла жанчына, пераможна пазіраючы на людзей. А перад ёй ляжалі ніцма нейкія невыразныя чалавечыя постаці. Вера падышла бліжэй, зазірнула на надпіс, прачытала: «Адрачэнне».

— Што гэта азначае? — запыталася яна.

— Кожнаму сваё, — загадкава адказаў Рамір, але Вера добра зразумела карціну. Раптам ёй успомніліся словы сакратара абкома пра таго баптысцкага прапаведніка, які раіў не працаваць, а маліцца. Яна паглядзела на Раміра, усміхнулася.

«Таксама ў прапаведнікі лезе. А дамагаецца толькі таго, што людзі паціскаюць плячыма».

— Можа, паслухаеш нашу братву? — запытаўся Рамір. — Сёння ж абмеркаванне карцін з удзелам гледачоў. Бачыш, вунь ужо і стол накрыты, Хутка за яго і «суддзі» сядуць.

— Добра, нават выступлю, — Вера зноў загадкава ўсміхнулася.

Яны агледзелі ўсю выстаўку. Веры яна падабалася сваёй узнёсласцю, смелым паглыбленнем мастакоў у жыццё. I толькі Рамірава карціна стаяла асобна, быццам была прывезена з другога свету.

Веры выступіць не давялося. Усе яе думкі былі сказаны гледачамі і мастакамі. Рамір стаяў у баку, нервова пакусваючы вусны, а людзі бязлітасна крытыкавалі і мастака, і тварэнне яго рук. Нехта прапанаваў зняць Раміраву карціну з выстаўкі, і яму дружна пачалі апладыраваць. Тады Рамір кінуў гнеўны позірк на людзей, вышаў з залы. Вера даслухала выступленні і таксама вышла. Рамір яе чакаў на вуліцы.

— Яны хочуць, каб я пісаў так, як і ўсе, — адразу ж пачаў ён, — але я гэтага не хачу.

— Ну і дзівак, — адказала Вера. — Навошта ж ты выстаўляў карціну, калі цябе не цікавіць думка людзей. Няхай бы вісела ў тваёй кватэры, — і яна, не развітаўшыся, пайшла.

Рамір дагнаў Веру. Доўга ішлі моўчкі. Потым Рамір загаварыў нейкім незвычайным голасам:

— Я люблю цябе, Вера. Я адчуў, што цябе не хапае для майго шчасця.

Вера ўважліва паглядзела на яго, падала руку.

— Бывай, Рамір. Той дурной дзяўчыны, якую ты намаляваў з адным вокам, ужо няма. Яна цяпер ўсё добра бачыць. А вось ты многае ці не можаш, ці, можа, не хочаш разгледзець. Калі разгледзіш, скажаш мне, тады і пагаворым.

XII

Кожны дзень, а на дні па тры разы атакоўвалі даяркі ўчотчыцу Феню Крушаль, высвятлялі, колькі яшчэ трэба надаіць малака, каб выканаць узятыя на камсамольскім сходзе абавязацельствы. Камітэт камсамола вынес рашэнне, якое было падтрымана ў райкоме камсамола. У ім было запісана, што як толькі абавязацельствы будуць выкананы кожнай даяркай, над закружскай фермай будзе запалена чырвокая зорка. Яна абвесціць усім калгаснікам аб перамозе дзяўчат. Таму так і хваляваліся даяркі.

Феня, не спяшаючыся, перагортвала сшытак, падлічвала, колькі малака надоена. К канцу верасня на першае месца вырвалася Зіна Асташка. Яна ўжо надаіла ад кожнай каровы па тысячы восемсот літраў малака. Амаль столькі было і ў Ніны Шумейка. Іншыя дзяўчаты адставалі, хоць і яны вось-вось павінны былі давесці надоі да запаветнай рыскі. Затое ў Матроны Башукевіч справа не ладзілася. Неяк адразу пасля таго, як каровы былі перагнаны на ферму ў Закружжа, Матрона пачала надойваць усё менш і менш малака. Дзяўчаты злаваліся.

— Усіх нас падводзіш, — крычала на Матрону Ліда Раковіч. — Не было б цябе тут, дык мы гэтую зорку тыдні праз два запалілі б над фермай. Адна ты адстаеш...

— Мне больш не зорка падыходзіць, а працадзень. На дадатковую аплату выцягну, — слакойна адказвала Матрона.

— Архаічны ты чалавек, Матрона,— не выцерпела Ева.

Дзяўчаты рагаталі з гэтага любімага слова былога сакратара камітэта камсамола. Але Еву падтрымлівалі: аказваецца, яна ўмела не толькі гаварыць, але і працаваць. У спрэчку ўмешваўся Дзяжэвіч:

— Праз месяц падлічым, колькі надаілі малака, раздзелім на ўсіх пэроўну, і шабаш дзела, — зорка будзе вісець над фермай.

— Хітры надта...