Паплавы

— Чаму? Адкажы на сваю загадку.

— Бо я ведаю, як ты жывеш. Табе цяжка...

Вера падумала, што ён вельмі разумны, яе Рамір. Падышла, абхапіла яго за шыю, прытулілася да грудзей. Ногі лёгка адарваліся ад падлогі, цела павісла ў паветры на моцных Раміравых руках. Перад вачыма паплыла столь. Гарачая цеплыня рук і Раміравых вуснаў заціналі дыханне. Чыёсьці сэрца моцна стукала, ірвалася з грудзей. «Вось як гэта здарылася», — мільганула далёкая думка. Яна дацягнулася вуснамі да яго шыі, прыпала да яе там, дзе білася трапяткая, сіняя жылка. Раптам яна адарвалася, паляцела, як у бездань.

Яна моцна выцялася, падскочыла на пругкай стальной сетцы і зноў адчула сябе ў абдымках Раміра. I ў той жа час яе рука намацала нейкую рэч. Гэта была жаночая прыколка. Вера з усяе сілы адштурхнула Раміра. Ён зноў кінуўся да яе, заламаў рукі, прыціснуўся да яе вуснаў. Неймаверным намаганнем яна вырвалася з яго абдымкаў. Гледзячы ў незнаёмы, шэры твар Раміра, закрычала, прыдушана, злосна:

— Нізавошта, чуеш!

Ён спакойна падышоў да стала, наліў паўшклянкі каньяку, выпіў.

— Шалёная, новую тэніску парвала.

Вера заціскала ў кулаку шпільку, другой рукой папраўляла косы. Рамір зачыніў на ключ дзверы.

— Зараз жа выпусці мяне.

— Ніколі.

— Выпусці, ці я выскачу з акна.

— Спалохаешся, ты вельмі любіш жыць.

— Зараз жа адчыні.

— А чаго ты, уласна кажучы, ішла?

— Я думала, ты чысты і разумны. А ты брудны і нягодны.

— Гэта нешта новае.

Яна расціснула кулак. Рамір зарагатаў.

— Што гэта?..

— Ты яшчэ смяешся?

— Святыя існуюць толькі ў кнігах, ды і то яны робяцца святымі пасля найвялікшых зямных грахоў.

— Хто яна?

— Ці не ўсё роўна? Вось глядзі. — Рамір павярнуў адно з палоцен. Вера жахнулася. На скамечанай пасцелі ў агіднай, неверагоднай позе ляжала яна сама.

Вера заплюшчыла вочы. Калі адкрыла іх, дык убачыла, што Рамір крывіць вусны: ці то смяецца з яе, ці то дражніць. Забыўшыся на ўсё, яна кінулася да дзвярэй. Стукала ў іх кулакамі: роспач і сорам адабралі ў яе розум.

— Пакінь вар’яцець. Не люблю істэрычных баб. Садзіся, я цябе не з’ем.

Яна перастала стукаць, але не адышлася ад дзвярэй. Невідушчымі вачыма пазірала на Раміра. Ён курыў, седзячы ў крэсле.

— Ты забылася, што я жывы чалавек. Я больш года хадзіў за табой, і ты сама вінаватая, што адкладвала тое, што магло здарыцца сёння. Навошта хаваць свае прыгожыя інстынкты? Ты хавала іх, і ты вінавата ў маім падзенні. Я цар цароў — Асаргадон. Усе астатнія мае рабы. Я ёсць на свеце. Так трэба жыць. Усё астатняе — мяшчанства, якое даўно трэба выкінуць на сметнік. Я марыў пра цябе, і вынік гэтай мары — мая карціна. Я верыў, што калі-небудзь ты прыдзеш да мяне.

Вера ўзяла са стала чарнільніцу, плесканула з яе на карціну. Чорныя пацёкі паплылі на падлогу.

— Калі ты мяне не выпусціш, дык з астатнімі будзе тое самае.

— А па мордзе не хочаш?

Вера адчула, што гэты чалавек здольны на ўсё. Папрасіла больш лагодна:

— Адамкні, калі ласка...

Ён адамкнуў і сам адчыніў дзверы.

— Думаеш, кахаў цябе?

На беразе Дзвіны, у скверыку, на той знаёмай лаўцы з літарамі «К» і «В» выплакала Вера слёзы, што даўно душылі яе.

IV

Па суботах ціхую ўрачыстасць райкома камсамола абуджала моладзь. На бюро звычайна набіралася шмат вялікіх і малых спраў. За кожнай стаялі людзі, маладыя, гарачыя, якіх абавязкова трэба было паслухаць. Прыходзілі сакратары камсамольскіх камітэтаў — рухавыя, галасістыя, неспакойныя; старшыя піянерважатыя — маладыя і чамусьці, як на падбор, маленькага росту дзяўчаты; няштатныя лектары — салідныя і недаступныя з выгляду, быццам набіраліся яны мудрасці ў сямі акадэміях; загадчыкі бібліятэк і хат-чытальняў — марудлівыя, разважныя, але гаваркія; звеннявыя — здаровыя, нібы вылітыя і загартаваныя пад сонцам, дзяўчаты; каржакаватыя, маўклівыя хлопцы, што прывыклі не гаварыць, а працаваць. Сярод іх вылучаліся тыя, што парашылі на ўсё жыццё звязаць свой лёс з камсамолам. Усё гэта была галасістая братва: пелі песні, спрачаліся, жартавалі, кпілі, экзаменавалі адзін другога па міжнароднай палітыцы.

Ліпанава вельмі любіла гэтыя дні. Перад ёю праходзілі дзесяткі людзей па-дзіцячаму вясёлых і непасрэдных, па-юначаму задорлівых і шчырых, па-даросламу сур’ёзных і прамых. На яе памяці многія ўпершыню прыходзілі ў райком, гэтак жа, як і цяперашнія навічкі, зубрылі правы і абавязкі камсамольца, запінаючыся, расказвалі біяграфію, якая ўклададася ў адзін нядоўгі сказ, нясмела выконвалі першае даручэнне, баючыся на крок адступіць ад указанняў. I вось цяпер яны смела ўступалі ў спрэчку, здзіўляючы свайго сакратара глыбінёй думкі. Людзі раслі! Баявыя, няўрымслівыя людзі! 3 імі не страшна было брацца за самыя цяжкія справы. Ліпанава любіла слухаць сваіх актывістаў. Вірлівая маладосць захоплівала ў палон. Побач з ёю не адчувалася, што ідуць гады.

Саскочыўшы з грузавіка, Ліпанава зірнула на гадзіннік: зайсці дадому не было ўжо часу. Прывычнаю таропкай хадою пайшла ў райком. Калідор гуў, як пчаліны вулей. Хлопцы, сарваўшы кепкі, прывіталіся з ёю. «Новенькія, — падумала Ліпанава. — Колькі ж сёння прымаем?»

Першай з сакратароў, каго ўбачыла Ліпанава, была Ева Пляскач. Следам за Тамарай яна зайшла ў кабінет, села на крэсла, схавала пад стол ногі.

— Я да вас, Тамара Аляксандраўна, з нашым горам. Робіш, як лепей, атрымліваецца горай...

Ліпанава села побач, але ў пакой адзін за адным пачалі заходзіць Члены бюро, работнікі райкома. Улучыўшы хвілінку, яна папрасіла Еву:

— Расказвай.

— Заатэхнік збегла.

У Ліпанавай уздрыгнула брыво.

— Калі збегла?

— Заўчора. Ды вы не думайце, што сама збегла, — прымусілі. Даміра прымусіў і Ніна, помніце, высокая такая. Шумейка прозвішча.

— Расказвай па-парадку, а то я нічога не разумею.

— Я ўжо і так па-парадку вам кажу. Заатэхнік збегла, даяркі не ладзяць, Лёнька Зайчык гаворыць, што гэта дзіцячая хвароба росту. А наконт Шумейкі галасы раздзяліліся: адны кажуць, трэба яе выключыць з камсамола, другія — за яе гарой стаяць. А я думаю так, што хоць ты і сірата, але за сябе адказвай і рук не распускай...

Ліпанава адкінула надакучлівую пасмачку валасоў.

— Адказвай толькі на мае пытанні, а то мы з табой да вечара гаварыць будзем.

Ліпанава, не спяшаючыся, задавала пытанні, Ева адказвала на іх, насцярожана паглядала на сакратара. У Ліпанавай пасля кожнага адказу глыбокія маршчыны рассякалі лоб. Нарэшце, пытанні кончыліся.

— Бачу, што вінавата я сама. Здавалася, усё прадумала, а выходзіць — спадзявацца адно, а рабіць другое. Ну, вось што — прыеду выпраўляць сваю памылку. Гэтыя абавязацельствы, што ты мне паказвала — схавай. Будзем спачатку гаварыць з людзьмі. Можна, вядома, заклік да моладзі даваць ад жывёлаводаў «Прагрэса». У іх усё гатова. Але будзем усё ж пачынаць ад вас. На вашых камсамольцаў спадзявацца будзем. Зможаце вы ўзняць жывёлагадоўлю, падымуць яе і другія арганізацыі. Усё залежыць ад таго, як мы іх арганізуем...

Ліпанава змоўкла, думала... Яна не сказала тады ўголас, што думае пра Еву. Сакратар успомніла пра размову з членамі камітэта ў калгасным клубе, разважанні Лёнькі, Наташы Кароткай, Евы і раптам адчула, што Ева не зможа далей павесці за сабой моладзь. Пакуль камсамсльская арганізацыя раёна вырашала прыватныя і не вельмі вялікія справы, Ева не была бездапаможнай. Сумленна выконвала ўказанні, своечасова здавала справаздачы, праводзіла сходы і ў кожным мерапрыеметве райкома — ці быў гэта месячнік па вывазцы гною альбо суботнік па вырабу торфаперагнойных гаршочкаў — удзельнічала актыўна. Цяпер перад камсамолам раёна (Тамара Ліпанава добра разумела, што не толькі раёна, але ўсёй вобласці і нават рэспублікі) стаяла вялікая праблема. Трэба не толькі паслаць моладзь на фермы, але разгарнуць спаборніцтва, стварыць умовы для работы маладых жывёлаводаў. А іх не створыш, калі не вырашыш праблему кармоў. Гэта ў сваю чаргу звязана з палепшаннем лугоў. Непарыўны ланцужок сувязей, якія прасачыла ў думках Ліпанава, дапамог ёй глыбей зразумець тыя партыйныя мерапрыемствы, якія пачыналі намячацца ў апошні час. Разумная рука партыі накіроўвала ўсіх па аднаму напрамку. I ў гэтым баявым ланцугу, што разгортваўся да наступлення, стаяла яна — Ліпанава, усе камсамольцы раёна. Грандыёзнае наступленне, і для яго патрэбны такія малодшыя камандзіры, што бачылі б намнога далей за Еву.

Ліпанава пакуль нічога не сказала. Лёс чалавека адзін чалавек вырашыць не можа. Гэта могуць зрабіць сумесна таварышы па рабоце, па агульнай справе. Але і яны могуць вырашаць яго не паспешліва, а глыбока ўсё абдумаўшы і так па-таварыску далікатна, каб чалавек пачаў працаваць яшчэ лепш.

— У цябе ёсць хто на прыём? — запыталася яна ў Евы.

— Прывяла, а як жа. Тамара Аляксандраўна, вы ўжо мяне першую адпусціце.

— Добра, — усміхнулася Ліпанава Евінай прывычцы абавязкова быць першай.

Члены бюро расселіся вакол двух сталоў. У канцы аднаго з іх пуставала крэсла, прызначанае для навічкоў. Але амаль ніхто з іх не сядзеў — стаялі побач, збянтэжаныя ўрачыстасцю хвіліны.

Першай зайшла Зіна Асташка. Разгублена азірнулася: сонечны зайчык трапіў на шкельцы акуляраў, рознакаляровай вясёлкай мільгануў па сцяне. Яна спынілася ля дзвярэй, ледзь чутна прашаптала: «Дзень добры!» Ліпанава папрасіла яе сесці. Зіна дайшла да крэсла, учапілася ў спінку. Ева пачала чытаць анкету. Зіне здавалася, што яна гаворыць не пра яе, а пра кагосьці другога, невядомага, але вельмі славутага чалавека.

«Камсамольцам можа быць кожны...» — шаптала Зіна перасмяглымі ад хвалявання вуснамі. Думкі яе перапыніла Ліпанава.

— Таварыш Асташка, раскажыце сваю біяграфію.

Зіна здзівілася: хто гэта таварыш Асташка? Няўжо яна? Навокал добразычліва паглядалі на яе. Таварыш! А толькі, што гэты таварыш можа расказаць?

— Ды вы не бойцеся, — праказаў кашчавы хлопец, таксама ў акулярах — выліты Лёнька Зайчык.

— Я не баюся, — адказала яна і раптам адчула сябе вельмі ўпэўненай, як у школе на экзаменах.— Толькі ніякай яшчэ ў мяне біяграфіі няма. У вайну была маленькай. Калі ў сорак другім годзе нашу вёску фашысты спалілі, з мамай у лес перабралася. Потым нас у Нямеччыну пагналі, але далёка не паспелі завезці. Мы і вярнуліся дамоў. Сёлета вось школу кончыла. Тату на фронце забілі. Удвух з мамай жывём.

Яна змоўкла, пазірала з-за акуляраў то на аднаго, то на другога члена бюро. Здавалася, што яна ўсіх іх ведае: вось гэта Лёнька Зайчык, а вось тая дзяўчынка вельмі падобная на іх Наташу Кароткую — закружскую настаўніцу, далей сядзіць хлопец — як дзве кроплі вады Макар Башукевіч...

— Усё ў вас? — запыталася Ліпанава. Зіна кіўнула галавой. — У каго будуць пытанні да таварыша Асташкі?

«Камсамольцам можа быць кожны»... — заварушыліся Зініны вусны.

— Чаму вы дасюль не паступалі ў камсамол?

— Я нічога яшчэ такога не зрабіла.

— А цяпер?

— I цяпер таксама.

— Ці ведаеце, што камсамольцы ідуць працаваць на фермы?

— Яна працуе на ферме, — адказала за Зіну Ева.

- Што ж, таварышы, Зіна Асташка апраўдала сябе, лепш не трэба, — звярнулася Ліпанава да членаў бюро і тут жа дадала:

— Прымаем вас, Зіна, у Ленінскі камсамол. Беражыце баявыя яго традыцыі. Камсамольцы ніколі не хаваліся ад цяжкасцей, а ішлі ім насустрач. Віншую вас, таварыш Асташка, з высокім званнем члена ВЛКСМ.

Ліпанава вышла з-за стала, падала руку. Зіна сарамліва паціснула яе. Падумала: сказаць ці не сказаць. Вырашыла: трэба сказаць.

— Вось толькі ў нас на ферме работа не ладзіцца. Дзяўчаты сварацца. Толькі вы не падумайце, што яны вінаватыя.

— Гэта не цяпер, пасля прыёму... — спалохана перапыніў Зіну другі сакрагар.

— Чаму? Гавары, гавары, Зіна. Хто ж вінаваты?

— Лёнька кажа, што мала таго, каб паслаць людзей на фермы, трэба з імі працаваць. Потым астатнія, хто не пайшоў на ферму, няхай бы яны пра кармы паклапаціліся. Ды вось яшчэ старэйшыя даяркі коса на нас паглядаюць, а іншыя нават падбухторваюць маладых. Таму і не ладзяць у нас.

— Я, Зіна, хутка буду ў вас. На месцы лягчэй разабрацца.

Пасяджэнне прадаўжалася. Адзін за адным перад сталом сакратара паяўляліся хлопцы і дзяўчаты, якіх пярвічныя арганізацыі прынялі ўжо ў свае шэрагі. Усё гэта былі баявыя, адданыя справе маладыя людзі. Пасля разглядалі вынікі работы па пасылцы моладзі на фермы. Ліпанава слухала даклады з калгасаў і ў душы радавалася, што сярод камсамольцаў пануе такі вялікі ўздым.

Дзень праляцеў незаўважна. Кончылася бюро. Ліпанава засталася адна, выцягнула са стала кніжачку, пачала запісваць думкі, што падказаны былі на бюро. Захапіўшыся, не заўважыла, як у пакой зайшла Вера Алексіч. Адчула толькі чыйсьці доўгі, тужлівы позірк. Рэзкім рухамузняла галаву. Вера стаяла, апусціўшы рукі.

— А казалі, што вы ўцяклі?

Вера ўздрыгнула. Здзівілася, што Ліпанава ўжо ведае пра яе ўцёкі.

Нешта трэба было сказаць. Але што? Ліпанава закрыла кніжачку, запрасіла Веру сесці.

Вера села на край крэсла. «Чаго я прышла да яе? — думала Вера.— Злавала, нават ненавідзела, а першай, каго захацелася ўбачыць, — яе. Пра што мне расказаць? Хіба ж яна зразумее? Што яна можа параіць? Пачне павучаць — устану і пайду... А можа пайсці вось цяпер, нечакана?» Вера хацела падняцца і не магла. Адчувала сябе надта зморанай.

— Люблю запісваць розныя думкі. Часам мільгане што-небудзь вельмі слушнае і знікне. Потым шкада, што не запісала. А вы не запісваеце?

— Часам, калі няма чаго рабіць.

— Я нядаўна чытала, што Фурманаў — аўтар «Чапаева» — заўсёды што-небудзь запісваў. А ў яго было вельмі неспакойнае жыццё. Вы, відаць, з дарогі?

— Так.

— Дыік чаго ж тады я сяджу!.. Паслухайце, Вера, хадзем да мяне дамоў, бо я вельмі есці хачу.

— Не, што вы!.. Я так зайшла.

— Ды вы не саромцеся. Нам доўга давядзецца разам працаваць. Можа і мяне калі-небудзь запросіце да сябе.

Веру ўразіла чысціня і нейкая суровая прастата пакоя Ліпанавай. У кватэры не было чаго-небудзь лішняга і непатрэбнага, што замінае жыццю. Кожная рэч паслужліва прапаноўвала сябе чалавеку. Мяккая шырокая канапа, без усялякіх падушачак, вышываных дарожак, кніжная шафа з роўнымі радамі кніг, пісьмовы стол з горкай газет і часопісаў. 3 кухні зайшла невысокая бабулька, вельмі падобная на Ліпанаву.

— Добры дзень, — пявуча загаварыла яна.— Нешта я вас ніколі не бачыла. Чаму ж ты, дачушка, так позна?

— Бюро было, мама.

— То бюро, то сход, то нарада... А жыць калі?

— Дык гэта ж і ёсць жыццё, мама.

Тамара выбегла. Бабулька падсела да Веры.

— Таксама яшчэ не замужам? — запыталася яна.

Вера пачырванела.

— Была. Разышліся.

— Здараецца. Дзіця для ўцехі засталося?

— Не.

— Гэта ўжо блага.

— Адной лягчэй...

Бабулька спалохана замахала рукамі.

— Што ты, дачушка, гаворыш!.. Як жа аднаму можа быць лягчэй? Ды што ж я адна рабіла б? Таму і на Тамару злуюся. У гадах, а толькі і думае пра сходы. Дзеці трэба, без іх і жыць не варта. У мяне васьмёра было: шэсць сыноў і дзве дачкі. Сыны на фронце загінулі, дачка прапала ў Германіі. Засталіся мы з Тамарай. А пасля вайны захварэла яна: з месяц ляжала. Калі б памерла, дык і мне не жыць. Тады і пасівела. Мне яшчэ і гадоў не дужа многа...

Прышла Тамара. Маці затупала вакол стала. Неўзабаве на ім паявіўся абед. Вера зноў адчула сябе ніякавата. Праўда, нялоўкасць тая хутка прайшла, бо і дачка, і маці аднесліся да яе вельмі шчыра.

— Пагуляйце ў садочку, — сказала маці, калі яны паабедалі.

Яны вышлі. Садок быў маленькі, на самым беразе Дзвіны. Дзесятак яблынь, кусты парэчак і агрэсту, а над кручай расла тоўстая сукаватая вішня. Лістоў на ёй не было, толькі чырванелі дробныя ягады.

— Хочаш? — запыталася Ліпанава. — Толькі сама залазь на дрэва. Тут не высока. Станавіся на лавачку, потым вось на гэты сук і гатова...

Вера не адважвалася. Тады Тамара палезла першай. Крыху пастаяўшы, узабралася на вішню і Вера. 3 дрэва яшчэ лепш адкрываўся вачам далягляд: задзвінскія лясы і поплаў. Далёка ўнізе струменіліся хвалі Дзвіны.

Тамара нечакана запыталася:

— Чаму вы мяне не любіце?

Вера сумелася, не ведаючы, што сказаць.

— Гэта вам здалося.

— Не. Я — зыркастая.

— На гэты раз памыліліся.

— Хочаце, я сама адкажу на сваё пытанне? Бо вы не адну мяне не любіце. Помніце, я пыталася ў вас, ці кахаеце вы каго? Вы тады раззлаваліся на мяне. Падумалі: чаго я да вас прычапілася. А я хацела вас перасцерагчы, бо гэтая вашая любоў — вельмі дрэнны чалавек.

«Сапраўды зыркастая», — падумала Вера. Ёй раптам стала балюча, крыўдна за тую абразу, якую нанёс Рамір.

— Ен не дрэнны, а незразумелы.

— Ён, відаць, асляпіў вас альбо прыгажосцю, альбо размовамі, якія здаліся вам незвычайнымі. Я тады адчула, што вы пад чужым уплывам знаходзіцеся. I пад дрэнным уплывам. Хто ён?

Вера вымушана была расказаць пра Раміра, пра яго размовы. Не ўтаіла і тое, што адбылося сёння.

— А ведаеце чаму так атрымалася? — запытала Ліпанава. — Таму, што вы дрэнна ведаеце жыццё і, па-шчырасці, не надта стараецеся пазнаць яго. Вось вас захапілі незвычайныя размовы гэтага мастака. А калі вы задумаліся, дык самі зразумелі, што яны нічога, апрача шкоды, не могуць прынесш.

— Я ўжо задумвалася над гэтым, — прызналася Вера. — Быў у нас некалі ў вёсцы дзед Баўціль, богу маліўся, святым яго лічылі, дык ён гэтак жа, як і Рамір, гаварыў, а потым у вайну гітлераўцам прыслужваў.

— Вось бачыце, Вера. Думкі ў вас правільныя. Тады чаму вы так да калгаснай моладзі паставіліся? Дружба з ёю можа толькі ўзбагаціць. А вы чамусьці цураецеся людзей...

— Гэта няпраўда. Я, напрыклад, паважаю, ну, гэтага, рахункавода, — Вера ніяк не магла ўспомніць, як яго прозвішча. Ліпанава ўсміхнулася.

— Лёньку Зайчыка? — запыталася яна. — У кожнага з іх многа цікавага, чыстага, шчырага. Трэба толькі прыгледзецца.

Яны злезлі з вішні, селі на лаўку. Вера сказала:

— Не тую я прафесію выбрала. Мала чаго тут цікавага.

— Зноў вы, Вера, не тое гаворыце. I прафесія ваша цікавая, і працаваць вы можаце. Помніце, Лёнька Зайчык пра ўзнёсласць працы гаварыў. Можа ён і не зусім правільна разважаў, аднак жа надта цікава. Вы глядзіце на працу, як на непрыемную неабходнасць, а каб вы глянулі на яе як на патрэбнасць вашай душы, сэрца? Вы пастаўце перад сабою якую-небудзь мэту. Чаго вы хочаце ў жыцці? Ды паспрабуйце дамагчыся таго сваімі сіламі. Якая гэта потым будзе радасць...

— Не ведаю, што за мэту паставіць можна?

— А вось тую, што калгаснікі перад сабой ставяць. Вунь Зіна Асташка добра ведае, што хоча ад жыцця. I я ведаю, і Лёнька, і Ніна Шумейка. Кожны чалавек ведае гэта і дамагаецца свайго.

— Усё гэта так, але мне цяжка працаваць, — адказала Вера.

— Калі цяжка — шукайце дапамогі. А вы ўсё хочаце самі зрабіць. Адзін у полі не воін. Вось жа сёння вы прышлі да мяне. А раней не хацелі.

— Цяпер я заўсёды буду да вас прыходзіць, — паабяцала Вера.

V

Да Закружжа заставалася кіламетраў дзесяць. Час быў не позні, і Леў Раманавіч вырашыў не чакаць спадарожнага транспарту — пайсці пехатою. Да таго ж хацелася паглядзець родныя мясціны, па якіх не хадзіў ужо многа гадоў. 3 таго далёкага часу дарога стала куды лепшай. На прыцёртым пяску выразна відаць былі шырокія сляды аўтамабіляў і вузенькія, у елачку — веласіпедаў. Узышоўшы на ўзгорак, Леў Раманавіч спыніўся, каб паглядзець навокал. Усё здалося незнаёмым... Аднекуль з’явіўся ланцуг высокіх пагоркаў з вузкімі перамычкамі між імі. На пагорках рос густы сасновы хмызняк, на ніжэйшых мясцінах раскашаваў цёмна-зялёны ельнік уперамешку з бярозай. Леў Раманавіч успомніў, што некалі тут быў густы Струмецкі лес. Ад яго засталася толькі невялікая бародка калматых хвой ля самай рэчкі.

Дарога па-ранейшаму пятляла між пагоркаў, то апускалася ў невялічкія нізіны са слядамі былых рачулак, то паволі падымалася ўгору, каб потым зноў крута апусціцца на дно рова. Нарэшце, паказалася Закружжа — роўны, у струнку, рад новых хат з прысадамі. Леў Раманавіч дайшоў да сярэдзіны вёскі, звярнуў у бакавую вулачку, спыніўся ў нерашучасці. Недзе тут за Чорным ручаём павінна была стаяць хата Марыны. Але ручая не было відаць. Прайшоўшы яшчэ з паўсотню крокаў, Леў Раманавіч спыніўся на невялікім, камлюкоў на шэсць, мастку, які ляжаў ледзьве не на зямлі.

За мастком налева стаяла невялічкая хата з двума вокнамі на вуліцу. Ля яе рос клён, пад ім тулілася невялічкая лавачка.

3-за вугла хаты, што стаяла на другім баку вуліцы, нясмела выглянуў рыжы, вяснушчаты, як асеўкамі абсыпаны, хлапчук. Гулка шморгнуўшы кірпатым носам, ён прыклаў да вуснаў свісцёлку і даў доўгую руладу.

— Бач ты, музыкант які!.. — усміхнуўся Леў Раманавіч. — Хадзі сюды.

Хлопчык, падцягнуўшы штаны, нясмела ступіў некалькі крокаў насустрач.

— Гэта чыя хата? — паказаў Леў Раманавіч у бок клёну.

— Цёткі Марыны.

— Асташкі?

— Угу.

— Яна дома, не ведаеш?

— Не, нікога няма, — пасмялеў хлапчук. — На поплаве. А Зіна — на ферме.

— Дрэнная, брат, справа. А я да яе. Цябе як завуць?

— Валерка.

— Бач ты! А чый ты? Хто твой бацька?

— Іван Макарык.

— Пачакай, пачакай... Гэта ж які Іван Макарык? Не Цімохаў? Дзеда твайго як завуць?

— Дзед Цімох.

— Дык ты, брат, радня мне, вось як. Ну, падыдзі бліжэй. Дык гэта ж ты і сапраўды даводзішся мне траюрадным братам. Вось як!

Леў Раманавіч пачаставаў хлапчука цукеркамі. Той адразу запытаўся:

— Можа збегаць па цётку Марыну?

— Калі не лянуешся, збегай. Скажы ёй... А нарэшце не трэба... Скажы, што прыехаў да яе нейкі дзядзька. Зразумеў?

Хлапчук, не даслухаўшы, сарваўся з месца, як віхор, і паімчаў па вуліцы, падскокваючы і махаючы рукамі.

Леў Раманавіч адчыніў брамку, зайшоў на двор. Маленькі двор быў старанна падмецены. Леў Раманавіч абышоў яго, заглянуў у маленькі хляўчук, у прыбудоўку, нават у акно хаты і, зноў вышаўшы на вуліцу, сеў пад клёнам. Сонца прыпякала ніштавата. Але Леў Раманавіч не адчуваў яго гарачых праменняў: клён, дворык, увесь стары, хоць і абноўлены пасля вайны, навяваў даўно забытыя падзеі.

Сонца ўсё ніжэй хілілася на захад. Даўжэлі, цямнелі цені. 3-за прысад дыхнула свежым ветрам, сухім і духмяным. Недзе зарыпеў журавель. Над агародамі праляцела чародка шпакоў. Марыны ўсё яшчэ не было. Тады Леў Раманавіч зноў пайшоў на двор, без усялякай справы пахадзіў па ім, потым сеў на ссечаную калоду.

Стукнула брамка, і на двор узбегла дзяўчына. Яна спынілася, здзіўленая.

— Вы да нас? — запыталася яна, неяк уся падаўшыся наперад.

— Такі мабыць да вас, — Леў Раманавіч добразычліва ўсміхаўся. — Не, ты паглядзі толькі, як дзве кроплі вады, падобна на Марыну!.. Толькі вочы бацькавы.

Дзяўчына безразважна ірванулася наперад, потым нерашуча спынілася.

— Не пазнаеш? — запытаўся Леў Раманавіч, і яго натапыраныя шырокія бровы прыгладзіліся, ля вачэй збегліся маршчынкі. — Дзе ўжо табе, вось такой была.

— Дзядзька Лявон! — дзяўчына раптам збянтэжылася такой сваёй гарачнасці, сарамліва змоўкла.

— Пазнала... — Леў Раманавіч расставіў рукі, пайшоў насустрач дзяўчыне і, узяўшы яе за плечы, сказаў: — Ён самы — дзядзька Лявон.

Размова неяк не ладзілася. Леў Раманавіч і сам, расчулены сустрэчай, задаваў нейкія недарэчныя пытанні, на якія пляменніца адказвала коратка «так» ці «не». Лёд растаў, калі прышла маці. Марына ўвайшла ў хату, моцна прыціскаючы да грудзей рукі. Яна спынілася ля дзвярэй, моцная ўсхваляванасць спірала ёй дыханне, не давала вымавіць слова. Па яе твары, дачасна зрэзаным маршчынамі, пабеглі два ручайкі слёз.

— Братка... — выдыхнула яна; ногі яе падкасіліся, але жанчына неймаверным намаганнем пераадолела слабасць, паспешліва, быццам баялася, што ўпадзе, кінулася да брата, прытулілася да яго грудзей.

— Годзе, годзе, Марына, — няёмка суцяшаў сястру Леў Раманавіч. — Вось жа бачыш: жывы, здаровы і нават тоўсты.

Ён стараўся надаць голасу жартаўлівы тон, але яго самога душылі слёзы. Калі раней усё мінулае толькі прыпаміналася, дык цяпер яно было вельмі блізкім.

***

...Было гэта даўно. Леў Раманавіч быў тады яшчэ хлапчуком Лявонкам. Раніцай ён разам з бацькам і чарнявай, як галчанё, Марынкай паехаў на паплавы касіць сена. Быў вось такі ж гарачы дзень. Над поплавам сонна гулі авадні, пахла дзятлінай і чаборам. Лявонка то растрасаў траву ў пракосах, то забаўляў чатырохгадовую Марынку. Худы, з белым, як малако, тварам бацька, бясконца кашляючы, натужліва, праз сілу махаў касой. Раптам ён упаў на пракос, і з яга рота чорным цурком пацякла кроў. Лявонка, які падбег да бацькі, скамянеў ад страху: бацька цяжка, з прысвістам дыхаў, так што пад зрэбнай кашуляй хадуном хадзілі вострыя лапаткі, і пасля кожнага ўздыху на зялёную траву выплёсквалася кроў, а вочы, жаласлівыя і шырокія ад страху, нешта ці то прасілі ў Лявонкі, ці то загадвалі. Гэты позірк паміраючага чалавека прыкаваў хлапчука да месца. Ён не мог саўладаць з сабой і апамятаўся толькі тады, калі ўбачыў побач з сабой Марынку. Яна трымалася за яго штаніну і моўчкі пазірала на бацьку, які біўся ў канвульсіях. Цяпер Лявонка адчуў сябе сталым, сарваў з галавы бацькі картуз, пабег да ракі, каб зачэрпнуць вады. Яшчэ на паўдарозе яго сустрэла Марынка. Яна абхапіла братавы ногі сваімі ручкамі так моцна, што Лявонка ледзь устаяў. Заглядаючы хлапчуку ў вочы, яна спалохана прашаптала:

— Я не хачу туды.

Бацька ляжаў на спіне, нейкі доўгі і жоўты, па твары яго паўзла муха, а ён глядзеў некуды ў неба застыглым, абыякавым позіркам.

I вось цяпер, калі да яго зноў прытулілася Марына, старое прыгадалася так яскрава, быццам усё было некалькі дзён назад. Ён гладзіў яе валасы, плечы і ўсё паўтараў:

— Ну, ну... Годзе, годзе.

Яны пацалаваліся тры разы, моцна сціскаючы адзін другога ў абдымках.

— Як добра, што ты прыехаў. Паглядзіш на наша жыццё.

Матка з дачкой замітусіліся. Марына ўвіхалася ля печы, распаліла на загнетцы агонь, нарэзала сала, збегала ў хлеў, прынесла яйкі, нацёрла тварог і ўвесь час расказвала пра сябе.

— Жывём не горай за другіх. Дзякуй, што памагаў. Хацёнку змудравала. Хацела большую ставіць, ды перадумала. Зіну ў горад хачу выправіць. Хопіць, што я руду ўсё жыццё тру. Паверыш, брацец, на руках іншы раз цыпкі бываюць. Няхай хоць яна ў чысціні пажыве, — і, выкарыстаўшы адсутнасць Зіны, па сакрэту, прыглушаным голасам дадала: — Каханак жа ўжо ёсць. Хлопцы ліпнуць. Скажу табе — баюся: выскача на малады розум замуж і хлебтане гора. А ты надоўга да нас?

— Калі прымеш — надоўга.

— Можа на рабоце што здарылася?

— Думаю ў вас сваю навуку прымяніць. Як мяркуеш: атрымаецца?

— Табе відней. Дык я пра Зіну. Не вельмі ж хоча ў горад ісці. За сяброўкамі гоніцца. Тыя застаюцца, і яна за кампанію. Кончыла школу, і не блага, а заяву дасюль нікуды не падавала.

Увайшла Зіна, хаваючы за спіной бутэльку. Марына паставіла на стол вячэру, папрасіла:

— Сядай за стол. Ты, Лявонка, вось сюды, а я тут сяду, а ты, Зіна, побач з дзядзькам.

Леў Раманавіч усміхаўся з таго, што Марына па-ранейшаму называе яго Лявонкам, хоць ён, па шчырасці, неяк адвык ад гэтага імя. Для Марыны ён заставаўся ўсё тым жа віхрастым хлапчуком.

Вячэралі і ўспаміналі мінулыя дні. Леў Раманавіч прыпамінаў таго-сяго з вясковых, але большасць з іх загінулі на фронце ці ў партызанах, многія засталіся недзе ў Літве, у заходніх абласцях Беларусі, куды былі выселены немцамі, і цяпер у вёсцы жыло многа новых людзей, якіх Леў Раманавіч не ведаў. Апусціліся змрокі, невыразныя, як здані. У хаце запалілі лямпу. Доўгія цені карабаціліся на сцяне, нязграбна варушачыся пры кожным руху.

Льву Раманавічу зрабілі пасцель на сене ў прыбудоўцы. Разварушанае ўспамінамі былое мроілася ў дзівосных снах: бэзавая пространь палёў, акаймаваная на даляглядзе белаватай стужкай смугі; пагоня за бандытамі да поўнай знямогі; доўгі Дзямід Пракуда — першы старшыня калгаса, што цягнуў яго з полымя, якое ахапіла калгасны хлеў. Раптам аднекуль з’явілася Лілія Нікадзімаўна, яго першая жонка, закрычала:

— Валерка, я табе, паршывец!

«3 глузду з’ехала, — падумаў Леў Раманавіч. — Нашага сына завуць Вадзім».

Леў Раманавіч расплюшчыў вочы. Скрозь страху, пакрытую дранкай, там-сям прабіваліся вузкія палоскі сонца. На двары крычалі куры, недзе за сцяной рохкаў парсючок.

Марына канчала паліць у печы.

— Паспаў бы яшчэ, — сказала яна, хоць ёй вельмі хацелася пагаварыць з братам. Учарашняя размова была нейкай бесталковай.

— Хачу пахадзіць па палях, паглядзець. Як тут у вас паплавы?

— Пазнаеш. Трава толькі сёлета дрэнная.

— Вось я дзеля таго і прыехаў. Думаю ў вас адзін вопыт паставіць.

Марына прамаўчала, робячы сваё. Потым, калі селі за стол, запыталася:

— Адзін усё жывеш?

— Адзін.

— Дакуль жа так будзе? Гады ж бягуць.

— Бягуць...

— Жаніцца не збіраешся?

— Жанаты ж. Чакаю, хоць і ведаю, што дарэмна. Можа вернецца.

— Дзе ж яна цяпер?

— Пасля таго, як закончыла інстытут — ні аднаго пісьма. Хацеў шукаць, пасля падумаў: не варта.

— То можа да Ліліі Нікадзімаўны вяртаўся б. Усё стары друг лепей новых двух.

— Не, там кончана назаўсёды.

Праз якой паўгадзіны Леў Раманавіч вышаў з хаты.

***

Гэта была старая, прапрадзедамі вытаптаная дарога. Даўней, калі яшчэ дажывалі тут свой век аблыселыя дзяды і згорбленыя бабулі, што на ўласных плячах паспыталі смак паншчыны, хадзіў па людзях падобны на легенду расказ. Калі верыць яму, дык на ўсю прыпітамскую акругу жыў некалі драхлы, зялёны ад старасці дзед Запруда. Калі ён прышоў, калі паявіўся ў прыпітамскіх краях, ніхто дакладна не ведаў. Лічылі яго святым чалавекам, які даўно замаліў свае грахі і цяпер замольваў людскія. А грахоў у дзеда Запруды, паводле тых жа чутак, было шмат. Сек некалі Запруда праваслаўныя галовы па загаду самога Сценькі Разіна, бунтаваў манахаў на Салаўках, рабаваў купцоў на маскоўскіх гасцінцах, а потым уцёк ад царскай расправы на лясную рэчку Пітамку, невялікі, але па тых часах мнагаводны прыток Заходняй Дзвіны. Прынёс ён у лясную глухамань багатую казну, дыяменты і золата, схаваў іх і, можа па старасці, а можа знарок, забыўся, дзе.

Было дзеду пад паўтараста гадоў, калі землі прыпітамскага краю Кацярына Другая аддала пану Зубаву, нейкай задрыпанай радні апошняга свайго любоўніка. Новыя паны, што паяўляліся, адным росчыркам пяра ў кароткія хвіліны адпачынку сярод алькоўных уцех, былі гэткія ж ненажэрныя, як і любоўныя ласкі раздабрэўшай на рускім хлебе немкі-царыцы.

Пан Зубаў хацеў разбагацець за адзін дзень, як і яго больш шчаслівы родзіч, што аціраўся больш па інтымных пакоях царскага двара. Па яго загаду доўга катавалі дзеда Запруду, каб выпытаць, дзе закапаны яго скарб. Але дзед маўчаў, сціснуўшы зубы, і толькі перад самай смерцю паказаў рукой у бок Балоння. Але як ні шукалі там скарб, — нічога не знайшлі.

Тады пан Зубаў прыдбаў у нейкага збяднелага нашчадка старапольскіх князёў паўтараста душ мужыкоў-уніятаў. У іх чатырохсотвёрсны маршрут, як апошняя сцежка да Галгофы, уваходзіла і гэтая дарога. Тады, праўда, дарогі не было. Навокал, падпіраючы хмарнае, слязлівае неба, стаяў непралазны лес, а Паграбішча было вялізным возерам з багністымі непрыступнымі берагамі. I толькі ўздоўж рэчкі Пітамкі ляжалі разложыстыя паплавы, а далей, там дзе пачынаўся бор — купкаватае, парослае верасам і мохам Балонне. Доўгі час Закружжа, так назвалі новую вёску прышлыя людзі, з навакольным светам звязвала звычайная лясная сцежка — вузкая, віхлястая, з мноствам кладак цераз ручаіны і дрыгвяністыя ўпадзіны. Зрэдку ў каламажцы прыязджаў у Закружжа панскі аканом. Прыязджаў адзін, а назад вёз на панскі двор для пацехі якую-небудзь чарнабровую закружскую красуню. Палівала дзеўка сцяжынку слязамі, і, здавалася, ніколі не высахне тая сцежка-віхлянка.

Пазней, калі сяляне крыху абжыліся, завялі па хлявах такую-сякую худобу, сцежка пашырэла, выпрасталася, перастала віхляць між хмызнякоў і выгарак — зрабілася добранаезджанай, выбітай мужыцкім горам дарогай.

Зімой закружскія мужыкі, выбраўшы самую завірушную ноч, ездзілі па ёй красці панскі лес. Толькі адна дарога і ведае, колькі было перавезена ў вёску стромкіх, гладкастволых бярозак, цяжкіх дубовых камлёў, мяккіх, крохкіх асін, старых звонкіх елак ды сосен. Усё гэта вечарамі ў руках закружскіх майстроў ператваралася ў палазы, абады, балеі, цэбры, салонкі, лыжкі, у клёпку, прасніцы і проста забаўкі дзеля маленькіх дзяцей. Па той жа дарозе ўсё гэта адвозілася на кірмашы ў Віцебск, Янавічы, Сураж, Тадуліна, Пяцінку, а то і яшчэ далей аж за Усвяты.

Улетку па гэтай дарозе вазілі з паплавоў сена, мяккае, як воўна, жыта напалам з гірсой і мяцёлкай, а пад восень — дробную, але вельмі ўрадлівую бульбу.

Па гэтай жа дарозе ездзілі хрысціць дзяцей у паддубскую царкву, у мясаед са званочкамі і песнямі ехалі па ёй маладыя пад вянец, па ёй жа неслі чалавека ў апошні шлях на высокі бераг рэчкі, дзе нехта з першых пасяленцаў аблюбаваў сабе месца для райскага жыцця на тым свеце. Усё ў Закружжы было звязана з гэтай дарогай.

3 пяці гадоў яшчэ кволымі дзіцячымі нагамі пачаў таптаць яе і Леў Раманавіч. Спачатку ганяў на выган свіней, робячы з імі два па-даросламу невялікія канцы на дзень. Потым, калі крыху падрос, ганяў на Балонне цэлы статак кароў, не сваіх, а чужых. Даводзілася рабіць ужо і па-даросламу далёкіх чатыры канцы. Яшчэ пазней, застаўшыся без бацькі, нямала пахадзіў па гэтай дарозе з касой, граблямі, за возам, у дождж і ў спёку, халодны і галодны. У апошні час ішоў па ёй з цяжкой торбай за плячыма, — ішоў паступаць на рабфак.

Некалі гэтая дарога была скрозь у каляінах і выбоінах, а пасля навальнічных дажджоў то там, то тут пераразалі яе плыўкія ручаі мутнай, бурбалістай вады. Цяпер на гладкай роўнядзі зелянела мурава, прыцёртая ў адзін след коламі і збітая, запыленая конскімі капытамі.

Леў Раманавіч ішоў спакваля, стараючыся не толькі разгледзець, але адчуць, усвядоміць тыя перамены, што адбыліся за гады яго адсутнасці. Незаўважна для сябе ён спыніўся ля аблыселага курганка і доўга думаў, чаму спыніўся іменна тут. Памяць выцягнула на свет вельмі даўняе, незабыўнае. Некалі на гэтым курганку нябога-старац спяваў нудныя, жудасныя песні пра распусны, блудны Вавілон. Тады славуты горад уяўляўся маленькаму пастушку рагатым, агідным зверам.

За курганком ляжала вялікая імшара з альховымі, лазовымі і малінавымі кустамі. Увесну ў хмызняках да зморы спявалі салаўі. Улетку імшара абуджалася дзіцячымі галасамі: то закружскія хлапчукі і дзяўчынкі ласаваліся малінамі, чарніцамі і буякамі. Старыя бабкі ірвалі на імшары валяр’янавы корань і, настоіўшы яго на гарэлцы, пілі па чарцы тры разы на дзень.

Імшары цяпер не было. Роўнядзь зелянела ладнымі ўсходамі кукурузы. За палеткам ні з таго ні з сяго ўздымалася к небу залатастволая з парасонам цёмна-зялёных галінак сасна. Вочы непрывычна скіроўваліся ў далечыню, нават не хацелі затрымлівацца на сасне-прыгажуні, якая фарсіста выстаўлялася напаказ. Леў Раманавіч адразу ўспомніў, што там далей пачынаўся лес — Барок. Лес не існаваў болей. Таму так нязвычна было для вока. За Барком, — успамінаў Леў Раманавіч,— некалі быў вялікі роў. У рове над ручаём вісеў чорны абамшэлы камень.

Пра гэты камень расказвалі мноства казак, якія тады, у дзяцінстве, здаваліся праўдай. Адзін бачыў на камені белага баранчыка з залатымі рагамі, другі — на свае вушы чуў, як званілі пад каменем царкоўныя званы, трэці — наткнуўся аднойчы на старога дзеда, які, забаўляючыся, кідаў у ваду залатыя дукаты. А хто, як не Запруда, мог кідацца грашыма — яму яны дасталіся лёгка.

Льву Раманавічу раптам захацелася паглядзець той чорны камень, і ён збочыў на сцежку, якую наўпрост праз кукурузнае поле праклалі нейчыя несумленныя ногі. Калісьці ён пабіўся аб заклад на складаны ножык, што нацямку сходзіць і пасядзіць крыху на камені. I пайшоў, але не змог нават і блізка падысці да чорнай аграмадзчны. Пад каменем плюскацела вада, здавалася, дзед Запруда балбоча страшныя, незразумелыя праклёны. Успомніўся бяспалы Цярэшка, з бяльмістьш вокам мужчына. На свае вушы хлапчукі чулі, як Цярэшка апавядаў пра чарцей, што жывуць пад чорным каменем. Аднаго разу ноччу ў люты мароз яны прывялі да каменя Цярэшку, пусцілі яму ў вочы чмур, быццам то гарачая печка, і, пакорны ім, бядак лёг спаць. I хоць бацька Льва Раманавіча запытаўся: колькі кварт гарэлкі перад гэтым выпіў Цярэшка, уражанне ад яго расказа засталося незвычайна вялікім. Так і перайшоў бацькаў сцізорык у чужыя рукі.

Па крутых схілах рова калісьці рос каржакаваты альшэўнік, тонкі, разгалісты арэшнік; то тут, то там узвышаліся калматыя яліны, абвешаныя ваіронінымі гнёздамі. Усё гэта было пераплецена хмелем, крушынай, калючым маліннікам, пахучым л'ясным парэчнікам, дзікай ружай, а знізу цягнулася да сонца лясная рута, цыбатая з бялесай шапкай дробненькіх кветачак валяр’яна, шыракалісты пырнік, высокі падгалісты балігалоў і яшчэ розная трава, — тонкая, крохкая, кволая.

За гады, што Леў Раманавіч жыў па вялікіх гарадах, буйныя дрэвы перавандравалі, відаць, у вёску; па-ранейшаму на схілах рос толькі хмызняк, але і ён значна парадзеў. Неяк адразу прапала ахвота глядзець на камень. Да яго можна было цяпер і не ісці: камень быў добра відзён адсюль.

За ровам пасвіўся статак кароў. Пастух, стары ўжо чалавек, згорблены і доўгі, хадзіў па ўзмежку, раз-пораз згінаўся, быццам нешта шукаў. Было ў яго хадзе, ва ўсёй паставе штосьці добра знаёмае, але даўно забытае. Вось ён разагнуў спіну, выпрастаўся на ўвесь свой амаль сажнёвы рост, і тады Леў Раманавіч убачыў у яго руках снапок нейкіх траў-зёлак. Гэта адразу зацікавіла Льва Раманавіча. У горадзе ён спецыяльна хадзіў на рынак, каб пагаварыць з такімі вось нястомнымі шукальнікамі лекавых траў. У большасці гэта былі цікавыя людзі, дапытлівыя, верныя вартаўнікі народнай медыцыны. I вось яшчэ адзін. Хто ён?

Леў Раманавіч, чапляючыся за кусты, пачаў спускацца ўніз. Там на самым днішчы рова ледзьве прабіваўся між каменьчыкаў і чэзлай асакі малюсенькі ручай. Леў Раманавіч стаў адной нагой на левы, другой — на правы бераг, усміхнуўся. Прыгадалася былое, калі крыху ніжэй па плыні яны купаліся ў віры, што вымылі вясновыя воды. У тым віры кожны з іх хаваўся з галавой, і толькі аднаму Міколе Пракуду вір быў да барады. I тады адразу Леў Раманавіч успомніў, што за чалавек там на гары: безумоўна, гэта не хто іншы, як бацька Міколы, Дзямід Пракуда.

Ад каменя, як і раней, вілася па кручы вытаптаная з незапомных часоў сцяжынка. Некалі Леў Раманавіч узбіраўся на яе адным дыхам. Цяпер яна здалася надта доўгай: двойчы давялося адпачываць.

Калі ён падняўся на гару, дык на нейкае імгненне нават усумніўся: можа ўсё ж ён памыляецца. У тыя гады Дзямід Пракуда быў стройны, гнуткі, белатвары, а перад ім стаяў даволі стары чалавек, з бурым шрамам праз лоб і шчаку. Шрам хаваўся недзе ў густой шчаціне сіваватай барады.

— Што, Лявон Раманавіч, цяжка пазнаць мяне? А вас я адразу пазнаў, як толькі вышлі з рова. Хоць таксама пастарэлі вельмі. У госці да нас завіталі? Відаць, родныя мясціны пад старасць не даюць спакою.

— Вось рашыў паглядзець, як жывяцё.

— На экскурсію, значыць. Жывем не дрэнна. Але хваліцца асабліва няма чым. Хацелася б лепей жыць. Толькі не мы тут вінаваты.

Падышоў падпасак Грышка. Прывітаўся. Леў Раманавіч па абрысах твару хлапца бачыў, што гэта нехта Макарыкавага роду. Але чый, Дзямід Пракуда падказаў:

— Гэта ж яшчэ радня нейкая вам, Цімохаў сын...

«Таго кірпатага Валеркі дзядзька», — падумаў Леў Раманавіч і яшчэ раз паглядзеў на Грышку. У яго твары ён не заўважыў чаго-небудзь незвычайнага, але ва ўсёй яго постаці адчувалася штосьці хваравітае. I як толькі Грышка загаварыў, Леў Раманавіч зразумеў, што яго насцярожыла.

— Пастухом працуеце? — запытаўся ён у Грышкі.

Грышка ўсміхнуўся нейкай чужой усмешкай:

— Празаічнае мысленне — бяда ўсяго чалавецтва. Узнёслае і радаснае турбуе яго менш, як невялікае гора. Бачыце, навокал колькі святла і паветра, — ён шырока развёў рукамі і яшчэ раз усміхнуўся, — і мне даручана загадваць ім. А пасьба — толькі непрыкметная нагрузка для разрадкі фізічных сіл чалавека, гэтага ўвасаблення гарманічных спалучэнняў святла і ценю.

Дзямід маўкліва і вельмі сур’ёзна выслухаў Грышкавы сентэнцыі, а калі той выказаўся, папрасіў завярнуць кароў ад шкоды.

— Адзнака вайны, — растлумачыў Дзямід, як толькі Грышка пабег пераймаць кароў. — Мы з ім абодва мечаныя. Наляцелі аднаго разу карнікі. Яму прыкладам па галаве ўдарылі, а мне вось на твар пячатку прыклалі. Да вайны гэтым Грышкам бацькі нацешыцца не маглі. Да чаго разумны хлопец быў. Ды ён і цяпер не дурны. Каб вы паслухалі, як ён лічыць. Далібог, здзівіліся б. Скажаш яму: памнож, напрыклад, дзевяцьсот трыццаць сем на семсот дваццаць пяць, вокам не міргнеш — адказ гатовы. Нарабіла вайна праклятая. Рэдка і сям’ю такую знойдзеш, каб усё добра абышлося. Ды ці толькі людзей фашысты пакалечылі?! Паглядзіце вось — прырода пасля іх ніяк у сваю норму не ўвойдзе. Гэта ж некалі тут лясы, як звон, стаялі. Высеклі, вывезлі. Да вайны які краявід быў! Помню, прыязджаў аднаго разу да нас маскоўскі пісьменнік. Забыўся яго прозвішча, заўзяты такі паляўнічы, пра прыроду пісаў. Вось стаў ён на гэтым самым месцы, зняў саламяны капялюш, абапёрся на стрэльбу і доўга-доўга маўчаў. Потым кажа мне: «Я, Дзямід Сідаравіч, усю Расію аб’ездзіў, а нідзе яшчэ такой прыгажосці не бачыў. Нават ехаць адсюль не хочацца. Набудуем тут некалі санаторыяў. Будуць сюды прыязджаць людзі, лячыцца... Бо самы найлепшы лекар, прыгажосць прыроды». А цяпер вунь, бачыце, пагоркі лысеюць і як кінуць вокам адны кусты ды маладыя зараснікі. Калі дачакаешся таго лесу?

— Няўжо ўсё немцы высеклі?

— Усяго лесу не паспелі. Астатняе мы самі дабілі. Праўда, яго не так многа і заставалася.

— Дык як жа дазволілі? — абурыўся Леў Раманавіч.

— Эх, Лявон Раманавіч, хто б у той час не дазволіў... Ды тут кіламетраў на трыццаць ніводнай будыніны не засталося. Што ж, па-твойму, удовам пад адкрытым небам трэба было жыць? — Дзямід непрыкметна перайшоў на ты. — Чытаў мне нядаўна Грышка кнігу. Спачатку я думаў, пра наш калгас напісана. Слухаеш і злуешся: ну як гэта столькі промахаў можна дапускаць?.. I тое не так, і гэта не гэтак. А пасля я сам сабе падумаў: здалёк ды ў цёмным пакойчыку і сабака ваўком здаецца. А ты хоць бы на нашу гаспадарку зірні. Сам, напэўна, помніш, як я пагарэў у дзевятнаццатым годзе. Дзесяць гадоў біўся, дзень і ноч, лета і зіму сам, жонка, дзеці працавалі, на нішчымніцы сядзеў, а так на ногі і не стаў. А тут увесь раён згарэў, ніводнай жывёлінкі не было. Бывала, прачнешся ў зямлянцы ды думаеш, хоць бы певень запеў ці сабака забрахаў. Ціха, як у магіле, А вось жа, бачыш, і хата ў кожнага ёсць, і хлеў, і жывуць нічога... Паглядзі на дзевак: у шаўках на сенакос ходзяць. Калі гэта было?! А цяпер зірні: хлявы ў калгасе пабудаваны, клуб — ёсць, статкі кароў, авечак... Дык што яно з неба звалілася? Прыгадаў я ўсё гэта і падумаў: глянуў той чалавек на свет злосным вокам. Канешне, калі я некалі не меў адных добрых штаноў, дык мне вельмі хацелася мець іх, а займеў адны, дык падавай другія. Я вось цяпер адну з табой гаворку ўспомніў. На першым часе, як толькі калгас арганізавалі, я тады за старшыню быў. Касілі мы з табой сена ў лучках. Я табе тады дужа прыгожае жыццё маляваў. А ты вось, напэўна, паглядзеў на мяне і падумаў: брэшаш ты, Дзямід.

— Гэта не падумаў, а што вы пастухом сталі, крыху здзівіла.

— Вось-вось... Заўважыў я, як ты мяне з ног да галавы аглядаў. Чырвонагвардзеец, першы калгасны старшыня і раптам — пастух. Ты толькі падумаў, а некаторыя, як наш Дземідзенка, не саромячыся, у вочы мне пра гэта кажуць. А толькі, брат, справа не ў тым, кім ты на зямлі лічышся, а ў тым, як ты жывеш і працуеш. Быў я некалі старшынёй, дык мне гаварылі: «Разумны вельмі языком працаваць, а ты на нашым месцы папрацуй, тады, можа, інакш запяеш». Не ўсе так казалі, але былі такія і найбольш з тых, каму не падабаліся мае размовы. Думалі, што я з-за партфеля за савецкую ўладу гарой стаю. А я і цяпер за яе вочы выдзеру. I калі б зноў жыць пачынаць, дык іншай дарогі не выбраў бы. Мне і цяпер гонар і слава. Вось нядаўна сам Сяльчонак уручыў імянны гадзіннік.

Дзямід выняў з кішэні прывязаны на ланцужку гадзіннік, адшпіліў яго, падаў Льву Раманавічу.

— Не, Дзямід ад сваёй праўды не адмовіцца, — сказаў ён, і Леў Раманавіч раптам успомніў адзін далёкі, да часу забыты вечар.

Паўзмрок у хаце. Чырвоныя водбліскі лучыны. Размаляваныя марозам вокны. Бацька, доўгі, з вострымі крыламі лапатак, якія тырчаць з-пад кашулі, майструе для кірмаша ковы вазок. На падлозе мноства тонкіх, халодных стружак, якія маці падбірае і кладзе ў грубку. Вясёлае цяпельца ідзе ад агню. Калыска звешваецца са столі на доўгай вяроўчыне. Далёкі перабрэх сабак на вуліцы. Стук у сенцах. Клубы марознага паветра праз адчыненыя дзверы. Калі пара развеялася, Лявонка ўбачыў на парозе заснежаную чалавечую постаць. На ёй доўгае паліто з бліскучымі гузікамі, перавязанае папругай, і нейкая дзіўная востраверхая шапка, якая закрывае ўвесь твар — відаць толькі вочы, нос і рот. Там, дзе павінен быць лоб, палымнее вялізная пяцікутная зорка. Лявонка ад страху замірае, бо маці толькі што прыгразіла яму дзедам Запрудай, які можа яго забраць, калі ён не захоча калыхаць сястру. Ён з усяе сілы штурхае калыску, каб дзед Запруда бачыў, што маці памыляецца: Лявонка не такі ўжо дрэнны сын. Ад моцных штуршкоў Марына прачынаецца, лемантуе на ўсю хату.

— Эх ты, герой... — гаворыць чалавек: — Дзіця выкінеш.

Ён стрымлівае калыску, а чалавек вітаецца:

— Добры вечар у хату. Лучыну палім?

— Няма газы, — гаворыць маці. — Праходзь, Дзямід, садзіся.

Ён пачынае разумець, што гэта і ёсць Дзямід Пракуда, які нядаўна вярнуўся з Чырвонай Арміі. Але чаму ён не ўвесь чырвоны, а толькі адна зорка? Яму вельмі хочацца запытацца пра гэта, і ён абавязкова запытае, але трэба гушкаць гэтае крыклівае малое, ад якога ўвесь дзень няма адхланення.

— Сабе вазок мудруеш?

— Сабе і на розвальнях добра. Гэта тым, хто багацей за нас жыве,-- адказвае бацька, не пакідаючы стамескі.

— Так-так...

— Так — не так, а ператакваць не выпадае.

— Адно ператакнулі.

Лявонку незразумела тая гутарка, што вядуць старэйшыя, хоць ён стараецца не прапусціць ніводнага слова.

— Адваяваўся? — пытаецца бацька.

— Шыняля пакуль не скідаю.

— Замірыліся ж, кажуць? — устаўляе слова маці і бярэ на рукі Марынку.

Цяпер Лявонка вольны казак — рабі, што хочаш.

— Пачнем новае жыццё ладзіць, — адказвае Дзямід.

— Пакуль тое новае, — гаворыць бацька і прымайстроўвае да перадка выразаную з ліпавай дошкі рашотку.

— Думаеш, старое вернецца?

— Нашто яму варочацца. Само вырасце. Не паспееш аглянуцца, як тут будзе. Пані Залуцкую прагналі, дык, глядзіш, на яе месца Хведар Сапун лезе. Прамышляе, дзе б зямлі прыкупіць. Сваёй дваццаць дзесяцін, дык усё мала.

— Не купіць цяпер. Забаронена.

— Дзівак чалавек. За грошы ўсё можна купіць. Вунь Шумейчыха-ўдава ніяк не можа даць рады зямлі. Да яе, кажуць, падкідваўся. У долю лезе. А ці мала такіх, што зямля адолела. А ты кажаш...

— Чаго ж вы маўчыцё?

— Пагавары. А як хлеба да навіны не хопіць, куды папнешся? Зноў да Сапуна.

— Выходзіць, хоць саву аб пень, хоць пнём па саве.

— А ты як думаў...

— Не, браток, не за тое мы ваявалі, каб Сапунам вольна жылося, а вось за такіх, як ты, Шумейчыха, Асташкавы. Мацней нам трэба трымацца адзін за другога, тады і сам чорт не страшны будзе. Кажуць, што хаўрусам і пана лягчэй біць. Справіліся з Залуцкімі, дык і Сапунам дамо рады.

Тут Лявонка не вытрымаў, падышоў бліжэй і запытаўся:

— А чаму ты не чырвоны? Казалі, ты ўвесь чырвоны...

— У лазні, брат, адмыўся, — Дзямід прытуліў яго да сябе. — Вось, Раман, для іх мы жыццё заваявалі і на ногі яго паставім.

***

Прыгадалася ноч, хутчэй світанне той ночы. Тады ўжо бацькі не было. Яны ідуць з Дзямідам па шорсткаму, падмёрзламу за ноч снегу. Мігцяць зоркі. Цьмяна свеціць ветах. Хрусцяць пад нагамі тонкія шкельцы ільду, які пакрыў праталіны. 3 дахаў звісаюць доўгія ледзяжы капяжу. Пахне вясной. Абодва ўражаны і таму маўчаць. Толькі што закончыўся сход беднаты, і на ім чатырнаццаць сямействаў згадзіліся працаваць супольна. Арцель. Новае, непрывычнае слова. Такіх арцелей няма яшчэ ва ўсім раёне. Нарэшце Дзямід парушае маўчанне.

— Я вось іду і ўсё думаю, як заўтра ашалее Сапун. Рабочую сілу мы ў яго адабралі. Лета — бяжыць да Шумейкаў, Асташкаў, на жніво кліча. Касьба — да цябе, да Зайчыкаў. Малацьба — усіх збірае. I ніколі не спытаецца, а як у цябе: упраўка з работай ці не? I ідзеш, бо на прадвесні даводзіцца хлеб пазычаць. За трыццаць капеек увесь дзень без адпачынку жывот надрываеш.

— Ды яшчэ дзень за так працуеш, працэнты за тое, што гірсы пазычаў, адрабляць прыходзіцца.

— А калі ўсе ў арцель пойдуць — канец Сапуну. Што скажаш, не дарма ваявалі?!. Улада, брат, нашая...

I яшчэ ўспомніўся, але не вечар, а дзень. На выгане вылі Сапуновы нявесткі і дочкі, размазваючы па шчаках слёзы. Галасілі так, быццам адпраўляліся на той свет. Нецярпліва перабіралі нагамі сапуноўскія коні, не разумеючы, відаць, што апошні раз вязуць сваіх гаспадароў.

«Запалі, мама, свечку, выйдзі на сустрэчку», — раптам запеў вясельную песню п’яны Цярэшка. Некаторыя зарагаталі, на іх зашыкалі: няма чаго смяяцца. Тады ў Льва Раманавіча, помніцца, варухнулася сумненне, ці варта высяляць Сапуна? Няхай бы адабралі зямлю, жывёлу, але пакінулі жыць тут. Гэтай думкай ён і падзяліўся з Дзямідам. Той доўга глядзеў на яго, моцна сцяўшы зубы, увесь белы, як палатно.

— Думаеш, мне лёгка? Сасунок. Ды я, можа, з дарагой душой пакінуў бы яго тут, — і раптам грымнуў басам: — А хлеў арцельны хто спаліў? Шняк? Ды ён каб сто гадоў думаў, да гэтага не дадумаўся б. Не, брат, ваўку з авечкамі ў адным хляве не жыць. Запомні гэта. Жаласлівасць у цябе. А думаеш, у мяне няма яе? Але маё сэрца па бедных збалела. I па багатых яно балець не хоча. Кінуліся ў бой — шкадаваць няма чаго. Ды і не мы першыя той бой пачалі. Ясна?

***

Леў Раманавіч вярнуў гадзіннік. Дзямід схаваў яго.

— Сваёй работай я задаволены, толькі вось малака мала. Не ведаю, можа цяпер з кармамі палепшае, кукурузу сеяць пачынаем, а то, брат, бывае такая бяскорміца, жах адзін...

Гэта якраз было тое, пра што ўвесь час хацеў распачаць гаворку Леў Раманавіч. I ён адразу ж выкарыстаў гэта. Дзямід слухаў уважліва, не перапыняючы яго, не выказваючы ні адабрэння, ні сваёй нязгоды. Льву Раманавічу нават здалося, што Дзямід нічога не разумее. Ён пастараўся хутчэй закончыць.

— Замахнуўся ты на вялікае... — Дзямід дапытліва паглядзеў на Алексіча, быццам выпрабоўваючы, чаго той варты. — А не лёгка будзе. I вось што я табе яшчэ скажу. Не ўсё адразу робіцца. Спачатку Балонне пераары, травамі засей, а пасля ўжо і за паплавы бярыся. Спакваля рабіць трэба. На ўсё і насення не хопіць. А на тое, каб Балонне засеяць, знойдзецца. Ёсць тут у мяне ўчастак...

— Дык жа самі ведаеце, што паплавы запушчаны. Чым паляпшаць такі луг, лягчэй пераараць яго ды канюшьшай засеяць.

— Яно многа што лягчэй... Вось я зёлкі збіраю. Капануў я травы і ўбачыў, што не ўмеем мы імі карыстацца. Тут усё ёсць для чалавека. А з траў пчолы мёд бяруць. Таму мёд лякарства. Не будзе траў — не будзе і мёду. Поплаў ты не трывож пакуль. Не ведаю, як там навука кажа, а мне, здаецца, усё вельмі проста. Некалі ў кожным хляве за зіму вазоў дваццаць — пяцьдзесят гною набіралася. А цяпер вунь Даміра выдумаў кожны дзень у хляве падчышчаць, і ніякага гною. Ну, сеюць мінералку, але ж яна, кажуць, хутка раствараецца. А бывала, гной яшчэ на другі год на паплавы вымывала. Вось таму і трава на іх лепшай была. Ці можа не так я кажу?

— Доля праўды ёсць.

— Вось бачыш. Хочацца мне, каб нашыя кароўкі малака давалі паболей. Ды вось аднаму цяжкавата, стары, відаць, стаў і здароўе не тое.

— А заатэхнік у вас ёсць?

— Ёсць, дзяўчына з інстытута. Дарэчы, Алексіч таксама, Вера Антонаўна.

Леў Раманавіч адчуў, як у галаву ўдарыла гарачыня, — гэта ж яго апошняе каханне.

VI

Даміру разбудзіў яркі прамень сонца, што пранік у свіран праз вузкую шчыліну ў падстрэшшы. Секануў па вачах, як ні круціў старшыня галавой, — не адстаў, пакуль не раскрыліся цяжкія з пахмелля павекі.

Спачатку Даміра нічога не бачыў — аслеп ад сонца. Потым угледзеў у кутку падвешаную да бэлькі касу і адразу ўсё ўспомніў. Як падсмалены, ускочыў, грукнуў плячом у дзверы. Яны не паддаліся. Доўга біў кулакамі: цяжкія дзверы гудзелі ад удараў, але не адчыняліся. У роспачы сеў на перавернутую ўверх дном бочку і толькі ўспомніў, што ў свіран залез з-пад падлогі: не хацеў ісці ў хату па ключы.

Пад свіранам пахла прэллю. Перш чым вылезці, Даміра высунуў галаву, азірнуўся — ці бачыць хто. Вуліца пуставала. Абіўшы з каленяў зямлю, ён, не заходзячы ў хату, падыбаў да трох бяроз, дзе прызначаны быў збор. Яшчэ здалёк убачыў, што там, апрача дзеда Сілявея, нікога няма. «Падвялі, гады, — вылаяўся Даміра. — Гарэлку піць прышлі, а касіць — нікога. Я ж вас падыму, пачакайце мне...»

Ён не ішоў — бег. Нізенькі, з перабітым носам дзед збочыў, спалохаўшыся перакошанага злосцю Даміравага твару. Каб паменшыць гнеў, паспачуваў:

— Ото ж людзі пайшлі, скажу я табе, Тарасавіч!.. Ну, як ёсць жывёліна няўдзячная: піць пілі, а цяпер хвастом накрыліся.

Даміра зыркануў вачыма, схапіў шворан, з усяе сілы пачаў біць па вагоннаму буферу. Сонную цішыню вёскі абудзіла звонкае блямканне. Дзед Сілявей затыкаў вушы, хаваў пляшывую галаву ў далонях. А Даміра ўсё біў ды біў па буферу, шэпчучы перасмяглымі вуснамі: «А вось жа разбуджу... Агоркне вам слухаць такую абедню...»

Хутка Даміра зусім аглух. Чуў толькі, як напаўняецца наваколле металічным звонам. Здавалася, усё прыціхла перад гэтым патрабавальным клічам.

Нехта разы са два тузануў Даміру за штаніну. Старшыня неахвотна азірнуўся, пашукаў вачыма таго, хто адважыўся перашкаджаць. Па-ранейшаму побач з ім быў толькі дзед Сілявей. Той глядзеў не мігаючы на Даміру ды раз-по-раз раскрываў рот, быццам выцягнуты на пясок мянтуз.

— Чаго табе? — крыкнуў Даміра і сам здзівіўся: уласны яго голас далятаў да вушэй аднекуль з падзямелля.

— Кінь, кажу, Тарасок, — запішчаў па-камарынаму дзед Сілявей. — Давай закурым лепей.

Абодва адышліся, селі на лавачцы, закурылі.

— Я табе, Тарасок, што скажу: бяры ты шворан ды не па бухверу гэтаму, а па загрыўку двух-трох стукні добранька — паглядзіш, пабягуць на паплавы. Разбандурыўся народ наш да чорцікаў. Ну, вось я да прыкладу: чалавек у гадах, праўнукаў дачакаўся. Па ўсіх правілах мог бы задам печку праціраць. А не хачу. Запытаешся: чаму? Зноў адказ дам — сумленне не дазваляе. Якога чорта ў цябе душа сялянская, калі ты, скажам, у сенакос за бабскую спадніцу трымаешся і ні на крок з хаты. Кажуць, мала атрымліваем на працадні. Дык адкуль жа яно будзе брацца?..

Даміра кінуў папяросу, рашуча ўстаў, паправіў салдацкую папругу.

— Вось што, дзед, пасядзі тут. Затрымлівай усіх. Скажаш, па майму загаду. Ясна?

— А ты куды?

— То не твайго розуму справа. Рабі тое, што задана.

— Гэта мы можам. Толькі ж сумнавата аднаму будзе.

— Чакай, кіню прышлю, ці, можа, артыстаў лепш, — Даміра прыжмурыў і без таго заплыўшыя вочы. — Калі ты мне толькі з месца скранешся — душу дастану...

Дзед Сілявей кашлянуў у кулачок, потым, адводзячы ў бок вочы, папрасіў:

— Папяросачак бы мне падкінуў, а кіно ты і сам месяцы два ўжо не глядзеў.

Даміра вылаяўся, але папярос даў.

I зноў, прыгнуўшыся да лукі сядла, насіўся ён па Закружжу, забягаў у хаты, пагражаў, угаворваў. Блізка к снеданню Даміра сабраў чалавек пятнаццаць касцоў. Выстраіўшы іх у шарэнгу, ускінуў на плячо касу, пайшоў наперадзе, шырока расстаўляючы ногі, быццам баяўся, што вось-вось пакаўзнецца і ўпадзе. Ззаду, збіўшыся ў кучу, уразнабой тупалі хмурыя, заспаныя касцы.

Учора выпіўка не закончылася Даміравым частаваннем. Прынеслі самагонкі, бражкі, і многія разышліся па хатах перад узыходам сонца. Якая ўжо тут касьба!

Яшчэ здалёк касцы ўбачылі на поплаве людзей. Мужчыны схамянуліся, прыўзнялі апушчаныя плечы, загаманілі:

— А ты, Даміра, баяўся. А тут — глянь!

— Косяць то яно косяць, ды і нас просяць.

— Камсамольцы косяць.

— А ты і рады!..

— Яму абы паспаць.

— Сапраўды, сорам нам.

— Не дым, вочы не выесць.

— Табе і дым нічога не зробіць. Прывык самагонку гнаць.

Першым у пракосе стаяў Лёнька Зайчык. Ён увішна махаў касой, прасякаючы ў траве шырокі чысты пракос. Следам за ім ішло яшчэ з дзесятак хлопцаў. Крыху далей касілі дзяўчаты: Ніна Шумейка, Ліда Раковіч, Зіна Асташка, Ева і нават настаўніца Наташа Кароткая. Як толькі мужчыны ўзышлі на поплаў, моладзь перастала касіць.

— А-а-а, паповы работнікі ідуць!.. — першай не выцерпела Ніна Шумейка.

— Чаго нам спяшацца, калі вы тут...

Дзяўчаты зашумелі, з хлапечай кампаніі нехта свіснуў у пальцы.

— Абібокі!..

— Лодыры...

— Ды мы вас у адзін мах абгонім.

— Знайшоў па сіле... Ты лепей з Дамахай Кузьмовай пазмагайся.

— А цю, ён пакуль дайшоў — замарыўся, пот цурком лье.

Мужчыны бачком абышлі камсамольскую брыгаду. Даміра быў рады. Папала ім — і добра... Няхай адчуюць. Калі крытыкавалі другіх, старшыня заўсёды задаволена ўсміхаўся.

Ён падышоў да рэчкі, абкасіў бераг і, пачаў валіць у пракос густую асакаватую траву. Хутка на поплаве чуўся толькі мерны посвіст кос.

Абсыхала раса на красках. Усё болей прыпякала сонца. Прападала ранішняя прахалода. Тым мацней нылі рукі і паясніца, салёна-горкі пот наплываў на вочы. Касцы даўно пашумлівалі, каб пайсці дадому, але Даміра адмоўчваўся, толькі злосна соп, калі няўмеру хто-небудзь пачынаў дакучаць з адпачынкам.

Не кідалі касіць і камсамольцы. Упарыліся, але не здаваліся. Няхай не думаюць, што ў моладзі мала сілы!..

***

Леў Раманавіч доўга глядзеў на руплівы людскі муравейнік. Пад яркім сонцам постаці касцоў былі асабліва добра відаць: маленькія, але ўвішныя і ўпартыя, яны нястомна махалі косамі, спыняліся на хвіліну, каб памянташыць іх, і зноў махалі, махалі...

I касцы даўно заўважылі Алексіча. Многія радасна ўздыхнулі: цяпер можна будзе адпачыць. Леў Раманавіч падышоў спачатку да моладзі. Узяў у пляменніцы касу, перавязаў вышэй мульніцу. Пракос у яго быў шырокі, удвая шырэй Зінінага. Усе глядзелі, як косіць сталічны вучоны.

Крокаў праз некалькі Леў Раманавіч адчуў, як моцна забілася сэрца, а па спіне паплылі ручайкі поту.

— Адвык, — прызнаўся ён, і ад гэтага прызнання, шчырага і непасрэднага, усе адчулі ў ім свайго чалавека.

Падышлі мужчыны. Кожны вітаўся за руку. Апошні падышоў Даміра.

— У госці да нас? Калі ласка, рады вучоным, тым болей, што яны рэдкія госці ў калгасах.

Усім зрабілася няёмка ад такой даміраўскай праматы. Выручыў дзед Сілявей. Ён увесь час таптаўся на месцы, не знаходзіў зручнага моманту, каб спрытней можна было ўлезці ў размову. А яму вельмі хацелася расказаць прд адзін даўні выпадак.

— Некалі з тваім бацькам, царства яму нябеснае, ехалі мы з Пяцінкі. Пад Пяцінкай тады славутыя кірмашы былі. Хто багацей, прыязджаў маліцца богу, ну, а такія, як мы — голь перакатная, вазілі туды тавар прадаваць: лыжкі фарбаваныя, калаўроты, свісцёлкі розныя. Склаліся мы, значыцца, купна, каб двух коней на ганяць. Худа-руда прадалі тавар, выпілі з гора кварту гарэлкі на двух і не спяшаючыся едзем дамоў. Абвечарэлі ў дарозе, а тут яшчэ хмара насунулася. Цёмна, хоць вока выкалі. Я кажу: «Заначуем, Рамане, а то чаго добрага, яшчэ пярун заб’е». А твой бацька не згаджаецца. Вельмі яму дамоў хацелася. Дабраліся неяк да Сінюхі. У сухое лета яе куры ўброд пераходзілі, а то аж раве і маста няма — знясло. Пайшлі брод шукаць, толькі дзе яго знойдзеш, калі цемра непраглядная, а зверху ілье, як з пажарнай кішкі. Пачалі пераязджаць раку, перадок ударыў каня па нагах, ён і ўпаў у ваду. Як мы яго выцягнулі, самі не помнім. Садралі скуру, ды пехатою і прышлі дамоў. Вось тады Раман і захварэў на сухоты, прастыў вельмі. А людзі яшчэ выскаляліся, быццам мы абодва п’яныя былі, таму і каня страцілі.

Дык я чаму тое ўспомніў. Некалі так лічылі, калі бедны, дык абавязкова дурны і п’яніца. А мы вось якія вышлі. Нам толькі дай за жыццё ўхапіцца. Хоць бы я, к слову сказаць, жабрак быў. Бывала, прывітаюся з багацейшым — не адкажа, а цяпер вунь сам таварыш Сяльчонак руку падае.

Мужчыны ўсміхаліся.

— Ну, ты, дзед, завёў шарманку,— не вытрымаў Даміра. — Госцю не цікава слухаць пра тое, што было.

— Нават вельмі цікава, — Леў Раманавіч па-сапраўднаму быў узрушаны. — У Закружжы мне ўсё дарагое. Таму і прыехаў сюды. Не ў госці, а каб жыццё лепш ладзіць. Паплавы хачу палепшыць. Канешне, без вас нічога не зробіш. А калі разам пачнем — многае дасягнем. Хіба вось гэта сена... Званец. Наедак з яго дрэнны. А канюшына тут расла б. Быў я сёння на Балонні: чорнагалоўка, зязюльчын лён, лаза ніцая — пустка.

— Балонне спрадвеку такое.

— Помню. Некалі балота было. Але на тое мы калгасы стварылі, каб лягчэй было зямлю пераўтвараць. Зямля квітнець павінна. Кожны кавалачак яе чалавеку мусіць служыць.

— Сілы няма.

— Людзей не хапае.

— Многія ў горад бягуць.

— Моладзь бяжыць.

— Старыя не адстаюць.

Леў Раманавіч перачакаў, пакуль надціх шум.

— Дзіўнага нічога няма, што ў горад бягуць. Помніцца, да вайны не вельмі ахвотна ішлі на будоўлі. Цікавага там было мала. Цэглу на спіне насілі. Работа сумная. А цяпер вось такая кірпаносая дзяўчынка — кранам кіруе. Цікава! Горад мяняецца.

— У нас, дарагі таварыш, таксама змены вялікія. Трактары, машыны, камбайны. Такшто вы наконт нашай адсталасці памыляецеся,— Даміра шматзначна змоўк.

Зноў наступіла няёмкае маўчанне. Усе чакалі, што адкажа Алексіч.

— Тэхнікі многа, гэта праўда. Але тэхніка пакуль не ўсюды. Вось дзяўчаты пайшлі на фермы. Чуў я, узяліся горача за работу. А пройдзе год — надоі не павялічацца, аднастайная праца абрыдне. Што тады будзе? Ад гэтага сена малака на ферме не прыбавіцца. А калі б мы далі каровам сена, канцэнтратаў, сіласу колькі хочаш, дык жа даяркі дабіліся б такіх поспехаў, што вы, таварыш Даміра, і не снілі.

— А я што казаў!.. — Лёнька Зайчык пераможна глянуў на Наташу Кароткую. — Гэтае самае. Патрэбны маштабы, і, наогул, моладзь на ўсё згодна.

Старэйшыя стрымана маўчалі, паглядалі на Даміру. Пад іх поглядамі Даміра рос, адчуваючы сваю перавагу над гэтым вучоным чалавекам. Урэшце, усё залежыць ад яго. Скажа, што ён згодны — і заўтра будуць пераараны паплавы. Не скажа — усё застанецца, як было. Даміру хацелася сказаць, што ён дае сваю згоду. У той жа час ён баяўся памыліцца. Ці мала ёсць людзей, якія любяць рабіць вопыты, хаваючыся за чужую спіну. Даміру выручыла Ева:

— Камсамольцы, канешне, згодны. Толькі, каб райком камсамола рашэнне прыняў.

Даміра падтрымаў Еву.

— Наконт паплавоў і я скажу: будзе рашэнне — не толькі паплавы, а ўсё канюшынай засеем. Вось так. А пакуль работы ў нас хапае. Ну, пайшлі касіць. Адпачнулі і годзе. Ад размоў толку мала.

Ён першы пайшоў да свайго пракосу. Узяў касу, разы са два касянуў, потым пачаў мянташыць. Калгаснікі не разыходзіліся, стаялі каля Льва Раманавіча, збянтэжаныя няветлівым учынкам Даміры.

— Ты, Раманавіч, на яго не зважай, — дзед Сілявей першы адважыўся парушыць маўчанне. — Ён у нас чалавек зменлівы, як надвор’е ўвосень. Яго, як тую больку, кратаць нельга. Ды і то сказаць, давялося чалавеку перажыць за пяцёх. I цяпер нясоладка. Людзі спачуваць не хочуць. А тое, пра што ты расказваў, палохае. Тут работы і без таго да самай суботы. Канюшына, вядома, справа прываблівая. Ну, а калі не ўправімся?

— Чаму мы не ўправімся? Ды моладзь на сябе ўсё возьме. Праўда, хлопцы? — Лёнька не доўга чакаў ад сяброў адказу. Усе загаманілі наперабой.

— Вядома.

— Узялі шэфства, дык ужо да канца.

— Правільна.

Лёнька, калі сціх шум, прадоўжыў:

— I Даміра астыне крыху, пагодзіцца. Калі ўсё пойдзе ладам ды жывёлагадоўля ўздымецца, яму ж першаму пашана будзе. I лаяць перастануць.

— Ды ён і цяпер толькі так, для выгляду. Не ведаеце вы яго, — Леў Раманавіч здзіўлена паглядаў на мажную постаць Ніны Шумейкі, якая гзтак горача абараняла Даміру.

— У кожнага чалавека свой характар, — сказаў ён, — толькі адзін умее ім кіраваць, а другі не. А вось у вас, моладзь, наш характар. Адчуваю, што з вамі мы так крута павернем справу — дзівіцца навокал будуць. Пройдзе год, і вось у такую пару на месцы купкаватага Балоння будзе прасцірацца зялёны дыван з яркіх ружовых кветак канюшыны. I не косамі будуць касіць траву, а машынамі. Ды не адзін, а два ўкосы можна будзе рабіць. Тады ўжо не па тысячы літраў малака можна будзе надойваць ад каровы, а па чатыры-пяць тысяч...

Алексіч бачыў, што позіркі, дасюль скіраваныя на яго, раптам скіраваліся ўбок. Прадаўжаючы гаварыць, ён павярнуў галаву і тады ўбачыў Веру Алексіч — сваю другую жонку. Яна ішла павольна, апусціўшы галаву, згорбіўшы плечы, быццам несла які цяжар. Леў Раманавіч не разумеў, чаму ўсе з такой цікаўнасцю паглядаюць на Веру. Раптам ён пачуў, як за спіной дзявочы голас сказаў:

— I не сорам ёй вачэй паказваць.

Лёнька сыкнуў:

— Самім сорамна. Напалі на чалавека...

Не дайшоўшы некалькі крокаў да касцоў, Вера спынілася. Яе сінія вочы здзіўлена і збянтэжана пазіралі на Льва Раманавіча. Адкуль ён паявіўся? Няёмкае маўчанне зацягвалася. Леў Раманавіч бачыў насцярожаныя позіркі сваіх аднавяскоўцаў, разгубленасць Веры.

— Добры дзень, Вера Антонаўна, — сказаў ён. — Чаму не вітаешся са сваім былым настаўнікам? Я, ці бачыце, выкладаў у інстытуце адзін час, і Вера Антонаўна была маёй студэнткай.

Сінія вочы сказалі вучонаму, што іх гаспадыня ўдзячна яму.

— А мы тут надумалі паплавы на свой лад перайначваць. Вы некалі захапляліся праблемай кармоў.

Сухі язык не слухаўся Веры. Голас прапаў. Толькі ў галаве віхурыліся думкі. «Чаму ён прыехаў?»

VII

Перад світаннем наляцела навальніца. Буйны цёплы дождж змыў шызаваты пыл. Адразу ўсё павесялела і, як толькі ўзышло сонца, над зямлёй закурэла блакітнаватым дымам пара.

Сяльчонак прачнуўся ад першых удараў грому. Ляжаў на спіне, слухаў, як звоняць дажджавыя кроплі па шыбах. Побач соладка спала жонка. Напоўраскрытыя паўнаватыя вусны ўсміхаліся ў сне той прываблівай усмешкай, якая некалі растапіла яго сэрца. Маленькая сіваватая пасмачка, аддзяліўшыся ад чорных падвітых валасоў, какетліва ляжала на белым ілбе, ужо збараджоным зморшчынамі. Сяльчонак адкінуў гэтую пасмачку, жонка спрасонку паварушыла вуснамі, відаць, адчуўшы яго ласку. Хацелася пацалаваць у вусны, але пабаяўся разбудзіць яе. Няхай спіць. Сам Сяльчонак не любіў спаць позна. Падымаўся на золаку нават тады, калі не было асаблівай работы.

Некалькі гадоў назад яму даводзілася не соладка. Кожны раз заседжваўся ў райкоме да трох, а то і да чатырох гадзін ночы. Іншыя потым спалі да паўдня, а ён не мог. Роўна ў дзевяць прыходзіў у райком, а ўставаў яшчэ раней, з цяжкасцю выкройваючы якіх-небудзь тры гадзіны, каб паспаць.

Цяпер насталі іншыя часы. Прыходзіў з райкома, чытаў, а то і проста адпачываў на мяккай канапе. Хоць, шчыра кажучы, сапраўднага адпачынку не было: не мог пазбавіцца клапатлівых ліпнучых думак. Ім не было ніякай справы да таго, што змораны, што глядзіш кіно або чытаеш кнігу. Лезлі і лезлі сляпіцай у галаву. Хто і калі ўлічыць гэтую нябачную работу думак? Чым і як можна вымераць яе? А вельмі часта іменна вось у такія гадзіны адзінокіх роздумаў вырашаліся вялікія справы.

Сяльчонак асцярожна вылез з-пад коўдры, вышаўшы ў калідор, зрабіў некалькі нескладаных гімнастычных практыкаванняў. Як і ранні пад’ём, гімнастыка была старой армейскай прывычкай.

На маленькім дворыку пахла вільгаццю. Акуратна праполатыя градкі лапушыліся густым бацвіннем радыса, далікатнымі лапкамі морквы, густым гурочнікам і доўгім пер’ем цыбулі. Сяльчонак сеў на лавачцы, падставіў пад сонца твар. Кволыя ранішнія праменні прыемна лашчылі яго. З пад апушчаных павек Сяльчонак назіраў, як прачынаўся гарадок. 3 жалезнага коміну электрастанцыі марудліва падымаўся ў празрыстае неба шызаваты дым. Хутка па правадах пабяжыць злектраток, і тады загудуць станкі ў МТС, пачнуць працаваць машыны ў швейнай арцелі, з віскам будзе ўгрызацца цыркулярка ў сасну. Усё гэта маленькія прадпрыемствы, пра якія не гавораць на вялікіх нарадах. Але ў кожным з іх пульсуе, трапеча жыццё. Людзі выконваюць планы, дамагаюцца нечага свайго, можа і незначнага, але вартага. Потым думкі сакратара пабеглі далей, на прастор калгасных палёў.

«Добра як! Яравыя паправяцца, — думаў Сяльчонак. — Трава таксама. Такая падсада пойдзе! Каб можна было б яшчэ з тыдзень пачакаць. Толькі не. Тады не ўправімся, зноў не скошаныя застануцца паплавы. Трэба пачынаць зараз жа.

Сяльчонка каторы ўжо год запар непакоіла думка з кармамі. Здавалася б, дзе, як не ў іхнім раёне, павінна было хапаць кармоў. Іх паплавы і сухадолы славіліся на ўсю рэспубліку. Але неяк здаралася, што сена не хапала. Збіралі нарады, заслухоўвалі людзей на бюро, вышуквалі мноства прычын, накшталт тых, што, маўляў, вырасла пагалоўе, што не спрыяе прырода і таму паплавы не даюць вялікіх ураджаяў, — але сена ад таго не прыбаўлялася.

Позірк Сяльчонка спыніўся на разлапістай яблыні. Высока, на самай верхавіне, залацілася павуцінне. Прадаўжаючы думаць пра паплавы, Сяльчонак схадзіў у хлявок, насыпаў у марлевую анучку дусту, навязаў мяшочак на доўгую палку, асцярожна пачаў апыляць заражаныя вусенямі сучкі.

«Абавязкова загляну ў сады. Каб часам не забылі апылкаваць. Колькі тых садоў... За вайну, ды і пасля нямала было загублена яблынь, ігруш, вішань, сліў. Некалі сюды прыязджалі па садавіну з Масквы і Ленінграда, а цяпер не хапае самім. Вось бы насадзіць у кожным калгасе сады!.. Хоць бы гектараў па дзесяць. Ды завесці пчол... Чаму нельга?.. Можна ўсё зрабіць. Трэба толькі як след узяцца за гэта».

Сяльчонак у думках спрачаўся са Старыковічам, старшынёй райвыканкома. На кожную новую прапанову сакратара райкома Старыковіч знаходзіў сотні розных прычын, якія зводзілі на нішто прапановы Сяльчонка.

— Ты, Сяргей Паўлавіч, напалеонаўскімі маштабамі ўсё мераеш,— казаў звычайна Старыковіч. — Ну, возьмемся мы садзіць сады... Людзей ад асноўнага занятку адцягнем. За сады, братка мой, нешта я не чуў, каб здымалі з работы. А вось калі з сяўбой альбо з уборкай бульбы правалімся — песенька наша будзе спета.

I ён пратэставаў, нават ездзіў у вобласць, скардзіўся. 3 работамі і сапраўды была няўпраўка, мусіць таму Старыковіч перамагаў. Сады садзілі. Але як?.. Не было такога размаху, які заўсёды ўяўляўся Сяльчонку.

«Трэба нешта новае прыдумаць, — думаў Сяльчонак. — Вялікія справы выклікаюць вялікі энтузіязм. А мы топчамся на адным месцы. Сумна і нецікава. Людзі працуюць з неабходнасці, а не па закліку сэрца. Мы павінны падымаць, натхняць, захапляць людзей навізной і грандыёзнасцю задач. Тады знойдуцца энтузіясты. Не, таварыш Старыковіч, вялікія справы павялічваюць сілы, а не памяншаюць іх. Усё залежыць ад людзей!»

Ад думак Сяльчонка адарваў гулкі перастук калёс па бруку. Сакратар раптам убачыў, як па вуліцы, сцёбаючы каня, праехаў Даміра. Седзячы ў перадку, Даміра раз-по-раз кратаў лейцы і злосна махаў пугай над конскай спіной.

Конь, Даміра і ўся фурманка хутка схаваліся за павароткай. Толькі тады Сяльчонак успомніў, што выклікаў сёння Даміру ў райком. Артыкул у газеце настроіў сакратара ваяўніча. Хопіць. Ці ж можна далей цярпець такое?!

У прыёмнай ужо сядзела чалавек сем наведвальнікаў. Сяльчонак прывітаўся з усемі, прайшоў у кабінет. Следам за ім у вузкія дзверы бачком праціснуўся старшыня райспажыўсаюза. Сяльчонак усміхнуўся: яму наперад было вядома, чаму так рана заявіўся Макарык. Заўсёды, калі на базу прысылалі які-небудзь дэфіцытны тавар, Макарык прыходзіў за ўказаннямі.

— Тавар прыбыў?— запытаўся сакратар, сядаючы ў крэсла.

— Так точна, дываны. I танныя...— Ён на дыбачках падбег да стала, спыніўся, выцягнуў рукі па швах. — Так што, можна падкінуць. Алена Васільеўна, я чуў, даўно хацела набыць дыванок. Расфарбовачка — першы гатунак!.. Сам адбіраў.

— Добра. Колькі штук прыслалі? Дваццаць? Накіруеш у сельмаг. Усе дваццаць.

— Сяргей Паўлавіч, таварыш Старыковіч прасіў яму два дываны прыслаць...

— Усе дваццаць накіруеш у сельмаг. Што яшчэ?

Макарык патупаў на месцы, вышаў. Адразу ж зайшоў дырэктар прамкамбіната, за ім — Маленчанка.

У кожнага былі свае неадкладныя справы. Вырашаючы іх, Сяльчонак забыўся пра Даміру. Той напомніў пра сябе сам. Спачатку ў кабінет прасунулася ўскудлачаная галава, потым ужо ўся яго квадратная, няўклюдная постаць. Выгляд у Даміры быў хваравіты. Нябрыты твар асунуўся, пад вачыма чарнелі кругі. Да крэсла ён ішоў хісткай, зняможанай хадою. Цяжка сеў, тужліва паглядзеў на Сяльчонка.

«Спагады шукае, — злосна падумаў сакратар. — Не, брат, паблажкі не будзе».

— Не надоўга хапіла цябе, Даміра. Думаў я — сумленны ты чалавек, ды, відаць, памыліўся...

— Здымайце, — выдыхнуў Даміра. — Мне цяпер усё роўна.

— А вось мне не ўсё роўна. Чалавека шкада. А вызваляць давядзецца. Толькі не мы, а людзі няхай вырашаюць. Эх, Даміра, Даміра!..

Даміра сядзеў, апусціўшы галаву, маўчаў. Потым падняўся.

— А вы, Сяргей Паўлавіч, ніколі не памыляліся? Я так вам скажу: правільна вы робіце, а вось каб вы ў душу маю заглянулі...

— Ды ты і сам у яе не заглядаеш... Памыліўся я...

— Можа і не памыліліся. Жызня мяне заела. Круціць, як вецер млын, супынку няма.

— На жыццё дарэмна крыўдуеш. Некалі сам яго каваў.

— А вось цяпер пад молат трапіў. Я, канешне, вінаваты перад вамі. У апошні раз прашу, загадайце мне што-небудзь такое, каб я вам мог сваю адданасць давесці.

— А перад калгаснікамі?

— I перад імі, але ў меншай меры.

— Нічога тады ты не зразумеў. Збярэм сход, людзей паслухаем...

— Што там слухаць: ім што скажуць, так яны і зробяць.

Сяльчонак злосна кашлянуў. На скронях у яго ўздуліся сінія жылы.

— Сход рыхтуй,— адрэзаў ён коратка, нібы падаючы каманду.— Але работу не ўздумай кідаць... Паглядзім, што калгаснікі зробяць, і без нашага ўказання.

Даміра патупаў на месцы, не хацелася ісці. На сэрцы было горка. «А можа дарэмна не сказаў, што жонка пры смерці», — і тут жа адагнаў здрадлівую думку: на каленях Даміра не стаяў...

Ён вышаў. У прыёмнай сядзеў Алексіч. Даміра абыякава глянуў на яго, падумаў: «Няхай цяпер хоць усе паплавы перааруць. Што мне да таго...»

Ускочыўшы на калёсы, ён некалькі разоў моцна выцяў каня. Той адразу ірвануў галопам. Толькі за горадам конь сцішыў бег. Гаспадар болей не паганяў яго, сядзеў, бяздумна пазіраючы навокал, і не заўважаў, як цяклі па шчоках слёзы.

Сяльчонак праз акно бачыў, як Даміра выбег на двор, як пагнаў каня. «Пакутуе, — падумаў ён і тут жа абарваў сябе.— Няхай, можа чалавекам стане». Але рашучая думка не адагнала спагадлівасці. Падабаўся яму Даміра сваёй няўрымслівасцю, праматой і яшчэ нечым такім, што гарнула да шчырай мужчынскай дружбы.

— Да вас можна? — пачуў ён незнаёмы голас.

У кабінет уваходзіў Леў Раманавіч.

— Маё прозвішча Алексіч. Кандыдат навук.

— Сядайце.

Яны селі.

— Я, уласна кажучы, прыехаў сюды ў госці. Сам я з «Маяка», з былога Закружжа. Ну, не зусім у госці, але раз паявіўся ў родных мясцінах, дык, значыць, госць.

Сяльчонак дастаў з шуфлядкі цукерку, паклаў у рот.

— Адвыкаю курыць, — растлумачыў ён. — I вось ніяк не магу. Надоўга да нас?

— Як вам сказаць. Пэўна, надоўга. Ад вас многае залежыць.

— Калі ад нас, тады пастараемся затрымаць вас. Вучоныя нам патрэбны.

— Пачну я здалёк. Шмат гадоў назад з адной падзвінскай вёскі пайшоў у горад хлапчук...

— Вы?

— Можа і я. Ішоў вучыцца. Думаў, набярэцца розуму і хутка вернецца назад, каб памагаць людзям. Маладосць, ведаеце, нецярплівая. Ёй усё спяшацца... А жыццё ідзе сваім парадкам. Пасівелі ў хлапчука скроні, пакуль сабраўся ён у дарогу назад. Вярнуўся і пачаў сумнявацца, можа яго планы і задумы — проста юначая летуценнасць. Можа і сапраўды рана брацца за тое, што так хвалюе яго. Прабачце, я расказваю доўга і нецікава...

— Чаму?.. Цікава. Лёс гэтага хлапчука падобны на мой уласны.

— Гэта вельмі прыемна. Тады дазвольце яшчэ раз пазнаёміцца: той хлапчук — я. Я, уласна, наконт сенажацей нашых. 3 імі звязана ўсё маё маленства. Некалі я ганяў у поле скаціну і вельмі палюбіў паплавы. Мне здавалася тады, што замах на паплавы — самы найцяжэйшы грэх. I вось я прышоў цяпер да вас з просьбай — памагчы мне знішчыць паплавы. Так-так, знішчыць, каб пасля, падобна птушцы фенікс, яны ўваскрэслі зноў. Карацей кажучы, у мяне ёсць план карэннага палепшання паплавоў. I калі вы хоць крыху зацікаўлены ў гэтым, бяруся расказаць вам пра яго.

Леў Раманавіч адкінуўся на спінку крэсла, дапытліва паглядзеў на Сяльчонка. Той, адчыніўшы шуфляду, шукаў нешта сярод папер. Потым, выцягнуўшы адну з іх, паклаў перад сабой.

— Прадаўжайце, — папрасіў ён.

Леў Раманавіч абвёў вачыма кабінет, спыніў свой позірк на плане, што вісеў на сцяне. Устаўшы, узяў аловак, падышоў да плана.

— Калісьці я марыў пра тое, калі вярнуся ў сваё роднае Закружжа і пачну пошукі таго скарбу, што схаваў дзед Запруда. Знайду яго і аддам людзям. Крыху пазней, ужо на рабфаку, я зразумеў, што ніякага скарбу няма. Тады я пачаў марыць пра тое, як пачну шукаць карысныя выкапні, знайду іх, і стане маё Закружжа славутым на ўвесь свет. Лёс, аднак, зычыў мне нешта іншае: я паступіў у сельскагаспадарчую акадэмію. Здавалася, прышоў канец хлапечым марам. Які з заатэхніка геолаг! Але летуценнасць не пакідала мяне. Аднойчы пачутая легенда пра Запруду і яго золата не давала мне спакою. 3 думкай пра скарб прайшоў я ўсю вайну. Пасталеў, як і ўсе мы за гэты час. Зноў, здавалася, канец юначым марам. Аж не. I вось тады я сказаў сабе: а скарб усё ж ёсць. Я знайду яго. I ён сапраўды ў нашых руках. Гэта нашы паплавы.

Я хадзіў па іх і думаў, што яны і ёсць той найцудоўнейшы скарб, на які ўказаў людзям Запруда перад сваёй смерцю. Ляжыць гэты скарб некрануты. Не заўважаючы таго, мы бярэм з яго толькі невялічкія часцінкі, што паяўляюцца на паверхні. А людзям патрэбны ўвесь скарб. Варта працягнуць рукі, і ён будзе ў людзей. Але аднаму чалавеку ён недаступны. Яго могуць здабыць не адзіночкі, а — калектыў. Вось таму я і прышоў да вас. Мне здаецца, што вам і трэба ўскалыхнуць людзей на пошукі гэтага скарбу.

Леў Раманавіч забыўся, дзе ён. Словы ліліся плаўна і лёгка. Здавалася, перад ім сядзіць цэлая аўдыторыя дапытлівых, цікаўных людзей. Вось яны зараз падымуцца і рушаць за ім. Змоўкнуўшы, ён убачыў Сяльчонка. Той загадкава ўсміхаўся.

— Прабачце, —сказаў ён, — я вельмі захапіўся.

— Кажуць, што выпадковасць дрэнны слуга, але няхай часцей здараюцца вось такія выпадкова-сці, — Сяльчонак падышоў да Льва Раманавіча, узяў яго руку, моцна паціснуў яе. — Я толькі сёння думаў пра паплавы. Я не ведаю яшчэ канкрэтнага плана, але мне здаецца, што ён у вас ёсць, і ажыццяўленне. яго паможа нам вырашыць тую праблему, якая ўжо наспела.

Узяўшы Алексіча пад руку, Сяльчонак падвёў яго да стала.

— Возьмем канкрэтны прыклад: зону Закружскай МТС. Пяцьсот гектараў паплавоў дадуць сёлета шэсць тысяч цэнтнераў сена. Чатырыста гектараў сухадольных сенажацяў дададуць яшчэ тры тысячы. 3 Балоння, імшараў і балот, якіх амаль столькі, колькі паплавоў і сухадолу, калгасы атрымаюць трэцегатунковага корму яшчэ тысячы чатыры цэнтнераў. Усяго пятнаццаць тысяч. На тысячу кароў, паўтысячы коней і паўтары тысячы авечак — гэта мала. А далей глядзіце, што атрымліваецца. Каб сабраць гэтае сена, мы павінны выставіць сотні касцоў, бо касілкі ўсюды не пусціш. Ад такога сена надоі малыя, і вынік — літр малака ў нас каштуе чатыры рублі. А калі б мы маглі ўдвая павялічыць пагалоўе ды ўдвая павялічыць надоі, дык тады літр малака каштаваў бы пяцьдзесят капеек. Сапраўды, залаты скарб... Чатыры гады я ў раёне, а вось не чуў пра Запруду. Усім цікавіўся, толькі не легендамі. А яны аказаліся самай звычайнай явай. Прабачце, я перапыніў вас, але гэта толькі пацвердзіла вам, як зацікаўлены я ў вырашэнні той задачы, якую надумалі ажыццявіць вы. Дарэчы, пачакайце... Што я слухаю адзін!.. Зараз паклічам таварышаў, раскажыце ім усё так, як і мне. Няхай паслухаюць.

Сяльчонак паклікаў сакратарку. Увайшла круглатварая маладзенькая дзяўчына, спынілася ля парога, чакаючы загаду.

Леў Раманавіч папрасіў:

— Што вы, я не рыхтаваўся.

— Нічога. Так нават лепей. Вось што, Аня, выклікайце членаў бюро. Ліпанаву таксама. Каму-каму, а ёй работы будзе. — А калі сакратарка пайшла, растлумачыў: — Будзем арыентавацца на моладзь. Яе лягчэй запаліць на такую справу. Камсамол, дарэчы, узяў шэфства над жывёлагадоўляй. А тут і рамантыка, асабліва, калі паслухаеш вас.

VIII

Ніна адкрыла вочы і адразу аслепла. Следам адрывіста і суха трэснуў гром. Потым наступіла цішыня. Чулася толькі, як за сцяной лапочуць аб капусныя лісты спорныя дажджавыя кроплі ды ў кутку шэпча малітву бабуля. Затым маланка зноў асвяціла хату сіне-белым святлом. 3 цемрачы на імгненне выніклі стол, шафа, распластаная на падлозе чалавечая постаць, ды зноў усё знікла.

— Бабуля! — крыкнула Ніна ў цемру. — Хадзі сюды...

— Страхоцце, не давядзі бог!.. А ты спіш... — бабульчына постаць засланіла шэры квадрат акна. — Баюся, Ніначка, вельмі. Даўным-даўно, яшчэ я ў дзеўках гуляла, наваражыла мне цыганка па лініях рукі раптоўную смерць ад нябеснага агню. I вось, як блісне з хмары, дык уся калачуся: няйначай, думаю, Ілья-прарок у мяне цэліцца.

— Такога паляўнічага даўно трэба з работы зняць...

— А табе ўсе кпіны!.. Аднаго разу вось настолечкі ад смерці была. Узнялася неяк навальніца — свету белага не відаць... Адно маланкі свішчуць, ды пяруны б’юць. Я тады за парабчанку ў Сапуна служыла. Сабраліся мы ў каморцы за печчу, зубамі ляскаем. Раптам уварваўся гаспадар: «Варка, нягодніца, чаму дзверы ў пуні наросхліст пакінула? Зараз жа зачыні, а то вецер паломіць». Скаваў мяне страх, не магу з месца скрануцца. Прашуся: «Дзядзечка, баюся я на вуліцу высці». Толькі ў Сапуна не адпросішся. Бывала, як задумае што, хоць кол у яго на галаве чашы, — не адступіць. Кінулася я на двор. Як дабегла да пуні, не помню. Толькі ўзялася за дзверы аж перад вачыма як бліскане зялёны агонь... Запахла смаляным... А далей цёмна зрабілася. Апрытомнела, гляджу, сонца свеціць, я ў зямлю па грудзі закапаная ляжу і ў галаве маёй званы звоняць. Думала, на тым свеце апынулася. Страх мяне калоціць: раз закапана ў зямлю — значыць, у пекла трапіла, а за які грэх не ўспомню. Толькі раптам вочы мае ўгледзелі пуню і тры бярозы пры ёй. Адна бяроза зверху да нізу абсмалена і да самага нізу надвое расшчэплена. Тут я ўсё прыпомніла і заплакала. 3 таго часу і баюся грому.

Нехта моцна загрукаў у дзверы, Бабка здрыганулася, палезла пад коўдру, шэпчучы.

Ніна, як была ў адной кашулі, так і выбегла ў сенцы. Праз маленькае акенца зазірнула на двор. У далёкім водсвеце бліскавіц угледзела Даміру, праставалосага, у сподняй кашулі. Адкінула засаў, прапусціла начнога госця. Ні слова не кажучы, Даміра зайшоў у хату, спыніўся ля парога. Ніна ледзь абышла яго згорбленую постаць.

— Хто там прышоў? — спалохана спытала бабуля.

— Гэта я — Тарас. Няшчасце ў мяне. Анюце кепска...

Ён чыркнуў запалкай. Жаўтаватае святло на хвіліну асвяціла хату. Аганёк стух, і цемра зноў абступіла людзей.

— Дык што ты хочаш, дзетухна?

— Прасіла Ніну зайсці. Хоча пагаварыць.

— Схадзі, унучачка, — параіла бабка.

Ніна знайшла ў цемнаце плацце, адзела, накінула на галаву хустку.

— Пойдзем, — і першай вышла з хаты.

Дождж надціхаў. Па вуліцах цяклі плыткія ручаі, весела булькалі, шумелі ў каляінах. Рэдкія бліскавіцы драбіліся ў іх. Было сыра і свежа. Дыхалася лёгка. Даміра ішоў наперадзе. Яго квадратная постаць то паяўлялася, калі раптам успыхвала маланка, то зноў прападала, калі яна тухла.

На двары стаяў запрэжаны конь і злосна фыркаў, відаць, на агорклы дождж. 3 хаты падаў на мокрую сцежку белы пук святла. Пераходзячы яго, Ніна заглянула ў пакой. На ложку, як прылеплены да сцяны, стаяў Коля. Вочы яго, поўныя страху, пазіралі некуды ўбок, маленькія ручкі распачліва трымаліся за худую доўгую шыю.

Жонка Даміры ляжала, закінуўшы галаву. Ніна бачыла толькі жоўты Схуднелы яе твар і завостраны нос.

«Не жылец...» — падумала яна.

Хворая ўбачыла Ніну, паклікала да сябе. Голас у яе быў ціхі і нейкі надта спакойны.

— Дзякую, Ніна, уважыла... Сіротак маіх пашкадуй, сама сіратой расла.

— Паправіцеся яшчэ, — сказала Ніна знарок весела.

— Не ўжо, не выладнею.

Увайшоў Даміра.

— Дождж зусім сціх, паедзем, Анютка, — ён адварочваў галаву ад святла. Ніна ўгледзела, што твар яго мокры не толькі ад дажджу.

— Няхай бы не вёз ты мяне.

— Не выдумляй, Анютка, паправішся. Доктарка сказала, хутчэй трэба везці.

Ен падышоў да ложка, загарнуў жонку ў коўдру.

— Пачакай, Тарас, апошняе слова скажу, — яна некалькі хвілін цяжка дыхала, пад тонкай коўдрай натужна ўздымаліся і апускаліся грудзі. Нарэшце адпачнула. — Ніначка, цябе дзеці любяць і ты іх таксама — за матку ім застанься. Слова дай мне, што не кінеш іх.

Ніна, разгубленая дашчэнту, камячыла канцы хусткі, маўчала. Даміра падняў жонку на руках.

— Што ты толькі вярзеш...

— Не, Тарас, пакляніся, што нікога замуж не возьмеш, апрача яе. Я ўжо даўно свой лёс ведаю. Невылечная хвароба мая. Усё я абдумала. Яна дзяцей шкадаваць будзе, а ты яе не кідай.

Ніна правяла іх да калёс, захутала Анюту ў Даміраў кажух, потым адчыніла вароты. Даміра крануў лейцы, застаялы конь лёгка выкаціў калёсы на бязлюдную вуліцу.

Ніна, як сонная, зайшла ў хату. Волечка падбегла да яе, абхапіла за ногі.

— Куды маму павезлі?.. — хліпала яна.

— У бальніцу, Волечка. — Ніна пагладзіла дзяўчынку па галоўцы.— Не трэба плакаць, родненькая. Бачыш, Коля меншы, а не плача. Вось зараз мы ляжам...

Яна падняла Волечку, пасадзіла на ложак. Падышоў Коля, прытуліўся да рукі. Яго маленькае цела дрыжала.

— Ты нас не пакінеш?

— Не, з вамі буду.

Проста ў плацці яна лягла на ложак, дзе спалі дзеці. Яны прытуліліся да яе і хутка заснулі. А Ніна не спала. Усё думала аб тым, што сказала Дамірава жонка. I чым больш яна думала, тым больш дзіўным здавалася ўсё пачутае.

Потым яна выпаліла ў печы, зварыла сняданне, накарміла дзяцей. Падумала: «Добра яшчэ, што не трэба ісці на кашару». Але следам неўтаймаваная крыўда сціснула абцугамі грудзі.

Прышла Зіна Асташка. Пабліскваючы акулярамі, запыталася:

— Ёй вельмі кепска?

— Ну, так.

— Шкада, добрая жанчына... А ты чаму на кашару не ходзіш?

— Няхай Ева за мяне працуе, абрыдла.

— Сама таксама вінавата.

— Ты чаго прышла? — у Ніны на пераносіцы рэзка абазначылася глыбокая доўгая складка. — Маралі чытаць?.. А ці запыталася: хачу я іх слухаць або не?

Зіна прысела, усміхнулася. Ніна паступова сцішылася.

— Ты, Ніна, як той матылёк-шкляніца, толькі з выгляду на шэршня падобная, крычыш, а не ўкусіш. Я цябе даўно разгадала: душа ў цябе лагодная, мяккая.

— Не твая справа.

— Ліпанава сёння прыехала. Сход збірае, кожная даярка будзе абавязацельствы браць.

— Бярыце, а мне што?

— Ты таксама даярка.

— Выгналі...

— Ніхто цябе не выганяў.

— На сход не пайду, так і перадай Еве. Гэта яна цябе паслала—ведаю.

— Вось жа прыдзеш.

— Не, нават кроку не зраблю.

Зіна пайшла, а Ніна села на ложак і заплакала. Падышла Волечка, запыталася:

— Хто вас пакрыўдзіў, цётачка?

— Ніхто. Сама сябе крыўджу. Ідзі гуляй.

Пасля абеду прыехаў Даміра, пахмуры і злосны. Распрог каня, шыбануў збрую ў куток. Накасіў у садку каню канюшыны, моўчкі зайшоў у хату. Ніна, спяшаючыся, налівала абед. Дваістае пачуццё не пакідала яе ўвесь час. Даміра пазіраў з-пад ілба, левае павека раз-по-раз нерзова краталася.

— Ты вось што, — пачаў ён ціхім, глухім голасам, — забудзь, што яна гаварыла. Чалавек у роспачы, ну і, канешне, пра дзяцей думае... А толькі ад мяне ніякіх намёкаў ніколі не было. Я сваёй Анюце да магільнага курганка чалавек адданы. I дзяцей сам выгадую.

Чырвань заліла Нінін твар. Ёй было сорамна. I ў той жа час радасна, што Даміра іменна такі чалавек, якім яна яго ўяўляла.

На развітанне сказала:

— Калі будзе якая патрэба, дык не саромцеся, заўсёды памагу.. А наконт размовы той, дык я і сама так думала.

Даміра нават не ўзняў галавы.

IX

У маленькай хатцы, схаванай пад шатамі старой ліпы, было халаднавата. Праз густую лістоту векавога дрэва ў пакой пранікалі круглыя, як пятакі, плямкі. На чыстай падлозе яны выткалі дзівосны карункавы ўзор.

Ліпанава прывіталася, але ёй ніхто не адказаў. 3-пад ложка вылез пушысты белы кот, пацёрся аб нагу, раскрыў рот, але мяўкаць паляніўся.

Выгнуўшы дугой хвост, пайшоў пад ложак. Тамара не ведала, што рабіць, але тут з-за печы паказалася бабульчына галава: бальшаваты нос, пад якім чорнай складкай туліўся сціснуты рот. Ліпанава прывіталася яшчэ раз.

— Праходзь, калі ласка, — бабуля зусім вылезла з-за печы. — А я ўсю ноч не спала, цяпер прыдрамнула крыху.

— Зайшла праведаць вас.

— I на тым рады.

— 3 унучкай жывяцё?

— Удзвюх. Ды ты праходзь. Не пазнаю — чыя будзеш? Вочы слабавата бачаць, ды і людзей цяпер новых шмат. Даўней я ўсіх ведала. Бывала, у мяне пыталіся, калі хто нарадзіўся, — усіх помніла. А цяпер, вунь, рахункавод людзей на лічыльніках лічыць. Як, па-твойму, гэта?

— То добра, што народу многа. А мяне вы не ведаеце. Я — сакратар райкома.

Старая недаверліва паглядзела на Ліпанаву.

— У нас жа, здаецца, мужчына партыйнымі кіруе.

— То, бабуля, сакратар райкома партыі, а я ў райкоме камсамола за сакратара. 3 моладдзю, значыць, працую.

— А з імі яшчэ цяжэй. Мая ты дзетухна залатая, такая маладзенькая і столькі клопату на твае плечы ўскладзена!.. Тут вось з адной Нінай ніяк не зладжу.

— Нічога, бабуля, выдужаем.

— Яно так. Змоладу ўсякая ноша лёгкай бывае. А ты, можа, да Ніны? Яна ў старшыні нашага на гаспадарцы. Жонка ў яго занядужала, а дзеці малыя. Сам жа ўвесь дзень матляецца, работа ў яго катаржная.

— Ці не ведаеце вы, часам, чаму Ніна перастала на ферме працаваць?

— Ды што ты кажаш?.. Каб Ніна кінула работу — такога і ў сне не ўгледзіш. Хіба мо паспрачалася з кім.

— 3 заатэхнікам.

— Пакрыўдзіла?.. У каго ўдалася — не ведаю. Бацька з маткай былі рахманыя, слова наперакор не сказалі нікому, а Нінка не па іх. Думаю, вайна яе такой зрабіла. Няхай яна, вайна гэтая, на сухі лес.

Ліпанава ўспомніла, як аднаго разу Сяльчонак расказаў ёй: «Эканоміку падлячылі, а пра чалавечыя душы, пакалечаныя вайной, забыліся. Вайна людзям прынесла нязлічоныя бядоты. Тыя раны, што на целе, — загаіліся, а пад імі другія крываточаць. У аднаго бацьку забілі — на ўсё жыццё след застаўся. У другога — нявесту змардавалі, а сэрца не маўчыць. Ці мала чаго за вайну здаралася. У кожнага яна след пакінула. Ды не абы-які. Ваенныя каляіны па дарогах травой параслі, а вось тыя, што ў душы, забыццём не зарастаюць. Таму да кожнага чалавека прыглядацца трэба. Нядаўна скардзіўся мне адзін старшыня на сваю калгасніцу. Матэрыял на яе ў суд перадаваў. Выцяла яна яго чапельніком. А ў гэтай жанчыны немцы траіх дзяцей спалілі. Не жанчына — а камяк нерваў. Параіў яму не падаваць у суд. Да такіх людзей — асаблівы падыход патрэбны».

Увайшла Ніна, глянула нялюба на Ліпанаву, быццам тая была вінавата ва ўсім.

— Што ж ты, Ніначка, не здароўкаешся? — бабуля, як тая сарока, хуценька пацёпала на кухню. Адтуль нейкі час чуўся шэпт: адзін — старэчы, лагодны, паблажлівы, другі — малады, злосны, адрывісты.

Кожны раз, калі даводзілася весці размову па якой-небудзь надзвычай далікатнай справе, Тамара Ліпанава старанна абдумвала, з чаго яе пачынаць. I ўсё ж часта памылялася: або гаварыла такія словы, якія зусім не краналі чалавека, або яшчэ горш — выводзілі яго з раўнавагі.

Колькі за гэтыя гады было зроблена памылак! Таму і абдумвала Ліпанава, што яна будзе зараз гаварыць Ніне.

Пасля доўгага шушукання на кухні Ніна паявілася ў пакоі: галава ў яе была апушчана, вочы пазіралі неяк скосу.

— Яршыстая ты, Ніна...

— Такая ўрадзілася.

— Нарадзілася ты другой.

— Адкуль вы ведаеце?

— Ды ўжо ж ведаю. На сход прыдзеш?

— Мяне з работы прагналі.

— А ты прыходзь. Дзяўчаты прасілі, без Ніны, кажуць, сумна жыць. А вось чым ты іх запаланіла — не разумею.

— Дзяўчаты мяне любяць.

— Я гэта заўважыла адразу. Пытаюся ў іх: якія будзеце на сябе абавязацельствы браць. А Ліда Раковіч адказвае: па тысячы літраў за лактацыю. Я ўсміхнулася ды і кажу: а Ніна Шумейка абавязваецца не менш паўтары тысячы літраў малака надаіць. Можа я памылілася, дарэмна за цябе слова сказала. А толькі дзяўчаты, як пачулі, што ты такое абавязацельства бярэш — зашумелі. Маўляў, памыліліся яны. Я чаму асмелілася за цябе гаварыць? Бо ты не горш Матроны Башукевіч, а тая якраз такую лічбу назвала.

— Я, калі трэба, і больш надаю. Кроў з носу, а надаю, пабачыце.

— То я ўпэўнена. А некаторыя дзяўчаты пабойваюцца.

— І чаго баяцца?!.

— Добра было б, каб ты мне памагла іх сагітаваць.

Ніна раптам натапырылася.

— Агітаваць — ваша работа.

Ліпанава зразумела, што сказала нешта не так. Але тут у размову ўмяшалася бабулька:

— Нядобра чыніш, унучка... Чалавек чалавеку памагаць павінен.

— Памагаць я не супроць.

***

Ля клуба ў змроку чырванелі агні цыгарак. Хлопцы расступіліся, далі дарогу сакратару. Дзве лямпы дрэнна разганялі змрокі, Ліпанава доўга прыглядалася да людзей, пакуль заўважыла знаёмых. Ева адкрыла сход.

...Першай выступіла Ніна. Яе прасілі падысці да стала. Але яна ўпёрлася, не пайшла. Ды, і прамова ў яе была кароткая: паўтары тысячы літраў малака ад кожнай каровы за лактацыю.

Ніне доўга апладзіравалі. Дзяўчаты следам называлі такую ж лічбу.

Паднялася Матрона Башукевіч. Павяла падфарбаванымі брывамі, усміхнулася загадкавай усмешкай.

— Я так лічу: лепей верабей у руцэ, чым сініца за морам. Дзеўкі па паўтары тысячы бяруцца надаіць. Сказаць можна. Слова — яно гук пусты... А калі разабрацца па сутнасці, дык найлепшая пара для надояў упушчана. Яшчэ месяцы два-тры — зарвуць каровы. Адкуль жа тое малако будзе? Хіба з выгаркі?..

— А ты, цётка Матрона, за ўсіх не кажы, — паднялася Зіна Асташка і пачала прабівацца да сцэны.

— Не даяцё гаварыць — і не трэба, — Башукевіч села, але ўсё яшчэ прадаўжала сваю незакончаную прамову. — Кармоў не хапае. Без падкормкі якія надоі... Пры нашым старшыні, таварышу Даміры, не было парадку і не будзе. Дзякуй, кажуць, што вызваляюць.

Зіна ніяк не магла вымавіць першыя словы. Заікалася. Потым супакоілася, загаварыла спакайней:

— Раілася я з дзяўчатамі. Баяцца яны, а толькі баяцца няма чаго. Па паўтары тысячы надаіць можна. I час яшчэ наперадзе вялікі. Хто не хоча на нашай камсамольскай ферме працаваць — няхай другую шукае. А я ўношу прапанову аб’явіць ферму ўдарна-камсамольскай. Кожнай дабівацца таго, каб не ніжэй паўтары тысячы літраў надаіць. Калі даможамся гэтага — засвецім над фермай зорку чырвоную, каб не толькі ў нас, а ва ўсім раёне ведалі: камсамольцы сваё слова стрымалі. А ў наступным годзе возьмемся па дзве тысячы надаіць. Даможамся, яшчэ адну зорку запалім. Няхай гараць зоркі ды другіх за намі клічуць. Неяк заатэхнік наш гаварыла пра тое, што ў Амерыцы надоі вялікія. Вось і будзем тую Амерыку даганяць. Астатнія няхай нас даганяюць.

Зіна змоўкла, абвяла вачыма прыціхлую залу. Дзяўчаты перашэптваліся, Матрона Башукевіч крывіла нафарбаваныя вусны. Нехта ад парога выгукнуў:

— А сама колькі збіраешся надаіць?

— Сама? Дзве тысячы хачу надаіць.

Ліпанава першай пачала пляскаць у далоні. Калі воплескі сціхлі, пачуўся нечый голас:

— Надоіш, калі матка вучыцца не пагоніць...

Насцярожаная цішыня лопнула, зарыпелі крэслы. Усе хацелі бачыць, хто там высоўваецца.

— То сябрук Шняка.

— Чаго не нашым трэба?

Зіна перачакала, пакуль супакоіліся.

— Магу растлумачыць. Уцякаць у горад не збіраюся, а вучыцца буду. На завочны факультэт заяву сёння адаслала. I яшчэ вось што. У нас арцель. Гэта значыць, што ўсе за аднаго і адзін за ўсіх. Нічога ў нас не атрымаецца, калі за надоі толькі даяркі будуць змагацца. А калі ўсе ў адну шарэнгу стануць, тады нам і мора па калена. Праўду цётка Матрона казала: кармоў у нас не хапае. Але ж пад ляжачы камень і вада не цячэ. Ёсць у нас час, можам і сіласу нарыхтаваць, і атаву скасіць. Толькі ўсе за гэта павінны ўзяцца. А на наступны год, як паплавы палепшым, канюшыны ды цімафееўкі хопіць.

Летняя ноч кароткая. Не паспела зліняць яркая чырвань захаду, як на ўсходзе заружавеў край неба. Толькі тыя, хто быў у клубе, не заўважылі такіх перамен на небе. Пасля Зіны нібы ўскалыхнуў хто сход. У кожнага былі свае прапановы самыя найлепшыя, самыя дасціпныя. Нават Максім Шняк вышаў на сцэну выказаць сваю думку.

— Нам, моладзі, канешне, арцеллю спадручней. Толькі няхай дзеўкі разумеюць гэта таксама і насы не адварочваюць. Пасля, наконт гулянак трэба не забываць: работа работай, а як культурныя людзі — мы і павесяліцца хочам. Так што прапанова мая такая: як мы хочам быць перадавыя, дык няхай да нас артыстаў шлюць. Усё весялей будзе...

Максіма сагналі, не далі гаварыць. Следам Лёнька зачытаў абавязацельствы. Яшчэ не паспеў ён кончыць, як у зале ўзняўся лес рук. Ліда Раковіч аж дзвюма галасавала, тлумачачы сяброўкам:

— Доім мы кароў у дзве рукі, дык чаму галасаваць можна толькі адной?

Начаваць Ліпанаву запрасіла Ніна. Ішлі соннай вуліцай. Тамара, узрушаная сходам, маўчала, думала пра нешта і Ніна. Павячэралі. Ніна паціху разбірала пасцель. Марудзіла.

Патушылі лямпу. Ніна лягла з краю на спіну, запыталася:

— Гэта праўда, што Даміру знялі?

— Не чула.

— Шкада яго.

— А ён табе радня якая?

Памаўчаўшы, Ніна адказала:

— Не. А ўсё роўна шкада. Догляд за ім трэба, чалавек ён падатлівы, як скіруеш, так і пойдзе.

Ліпанава прыкусіла язык: хацелася яшчэ што-кольвечы спытаць у Ніны, але адчула — не варта. Ніна, памаўчаўшы, папрасіла:

— Можа вы з таварышам Сяльчонкам пагаворыце наконт яго. Жонка ў Даміры памірае, а калі здымуць яшчэ — прападзе чалавек зусім.

— Мусіць, то плёткі. Я нічога яшчэ не ведаю, — супакоіла яна Ніну.

Пра сябе падумала: «Абавязкова трэба пацікавіцца іх адносінаімі».

X

«Далёкі друг мой, Машанька.

Набярыцеся цярпення і дачытайце гэты ліст да канца. Некалі вы прытулілі і абласкалі мяне; спадзяюся, і цяпер не адштурхнеце.

Даўно я вам не пісала. Вы добрая, таму даруйце мой такі цяжкі грэх, асабліва калі дазнаецеся пра прычыны, што прымушалі мяне маўчаць.

Я ўжо закончыла інстытут, працую заатэхнікам у калгасе. Пакуль працы няма. Адно гора ды няўдачы падсцерагаюць мяне на кожным кроку.

Закармілі вы мяне тады бублікамі ды варэннем, так што жыцця я і не паспела ўбачыць. Кажу гэта не ў крыўду вам. Вы добрая і слаўная. Сама я вінавата ва ўсім. А вось як выблытацца з усяго, не ведаю. Прынялі мяне тут не так, як вы, — холадна. Старшыня наш — няўдалы. Брыгадзір жывёлагадоўчай фермы — абібок. А з даяркамі сяброўства не атрымалася. Глядзяць яны на мяне, як на чужую. Ды і ўласнае жыццё не ўдалося.

Ды і што гэта я пішу... Вы ж нічога не ведаеце. Пачну ўсё па парадку.

На прадвесні мяне паклікалі да дырэктара інстытута. Я стаяла ля акна і глядзела, як насупраць, пад карнізам, лепяць ластаўкі гняздо. Думкі ў мяне былі самыя панурыя. У кабінеце, апрача дырэктара, сядзела шмат народу — усё начальства. Івана Інакенцьевіча, нашага дырэктара, вы памятаеце.

— Вера Антонаўна, — пачаў ён, быццам я ўжо не лічуся болей студэнткай, а раўня яму, — дэбатуецца пытанне наконт вашай кандыдатуры на замяшчэнне пасады навуковага супрацоўніка. Я думаю, што тая сур’ёзнасць да навукі, якая была ў вас, застанецца надалей. Я, асабіста, чакаю ад вас новых адкрыццяў. Не схаваю, у нашых таварышаў ёсць іншая думка: пакінуць на гэтай пасадзе вашага аднакурсніка Міхаіла Якімчука. Уласна, таму мы вас і выклікалі.

Мабыць, я вельмі разгубілася ад такой прадмовы. У мяне загарэўся твар.

— Бачыце, Алексіч, — сказаў парторг, — наконт вашай кандыдатуры не было б спрэчак. Але вы жонка Льва Раманавіча, які працаваў у нашым інстытуце. Таму мы і парашылі параіцца з вамі і з ім.

Напамінак аб ім яшчэ павялічыў маю збянтэжанасць. Я прамармытала нешта несуладнае:

— Гэта мая справа. Навошта раіцца. Што ён адказаў?

— Ён адказаў, што вы чалавек дарослы, самі ўсё разумееце, што ён не раіў бы вам заставацца, што ён з вамі яшчэ пагутарыць і вы скажаце сваё слова.

Напярэдадні я сапраўды атрымала ад яго ліст, але, не прачытаўшы, спаліла. Што ён пісаў? Чаму я не прачытала пісьмо? Потым мяне апякла другая думка. Іван Інакенцьевіч працуе над праблемай стварэння высокапрадукцыйных і каларыйных сінтэтычных кармоў. Мая «праца» таксама прысвечана гэтай тэме. Яна нават была надрукавана ў «Вучоных запісках». Значыць, дырэктар хоча ўзяць мяне на сваю кафедру. Але ж тэма і само вырашэнне праблемы належала Льву Раманавічу. Пройдзе час, і дырэктар дазнаецца пра ўсё. Не толькі пра маю «працу», але і пра тое, якім мужам быў мне Леў. Раманавіч.

«Адмовіцца, хутчэй адмовіцца ад іх прапановы. Які сорам чакае мяне тут. Калі дазнаюцца пра ўсё — лепей не жыць»,— думкі адна неверагодней за другую лезлі ў галаву. Было імгненне, калі я ледзь вытрымала, каб не расказаць пра ўсё. Нарэшце дырэктар вывеў мяне з задумлівасці:

— Вы можаце падумаць...

— Не, не, — паспешліва адказала я. — Дзякую за ўвагу, але мне сапраўды лепш паехаць на вёску.

— Леў Раманавіч гэтага не дапусціць. Ён і так ужо сумуе па вас, — усміхнуўся дырэктар. — Вось якая яна моладзь пайшла! Сама ірвецца ў калгас, а вы кажаце, што мы дрэнна выхоўваем студэнтаў.

Я выбегла ў калідор.

Уяўляю, Машанька, як вы кругліце вочы, а вашы бровы падымаюцца ўгару. Вы здзіўлены. Ці не праўда?.. Вам хочацца ўсё хутчэй ведаць. Зараз і пачну пра гэта.

Неўзабаве пасля таго, як я прыехала ад вас, мы беглі з заняткаў у сталовую. Мусіць, так было і тады, калі яшчэ вучыліся і вы тут: ледзь запознішся, дык прастаіш у чарзе. Таму пасля заняткаў звычайна наладжваўся «забаршчагонскі» бег. Я першай выскачыла з аўдыторыі і стрымгалоў кінулася па калідоры. На павароце я сутыкнулася з чалавекам і, абмінаючы яго, паслізнулася на паркеце, Помню, тады ў мяне пацямнела ў ваччу ад болю, але я падхапілася і... не змагла далей ісці. Ля мяне прабег увесь наш курс, калідор апусцеў. Стала вельмі ціха. Я паспрабавала ісці — нага балюча заныла. Тады я ўзняла вочы і ўпершыню разгледзела чалавека, якога ледзь не збіла з ног. Быў ён на галаву вышэй за мяне, сінявокі, чорнавалосы, з лёгкімі, ледзь прыкметнымі слядамі адзёра ді воспы на твары. Скроні яго вельмі прыкметна серабрыліся, і ад таго твар меў нейкую далікатную, прывабную прыгажосць.

— Прабачце, што не ўтрымаў вас... — сказаў ён мне і неяк збянтэжыўся, быццам і сапраўды быў вінаваты ў маім няшчасці. — Вельмі баліць?

Я кіўнула галавой. Тады ён узяў мяне пад руку. Кульгаючы, як падстрэленая качка, я пайшла, моцна абапіраючыся на яго руку. Ён завёў мяне ў першую пустую аўдыторыю.

— Сядайце, — папрасіў ён мяне.

Я села. Ён стаў на калена, узяў сваімі белымі мяккімі рукамі маю нагу, асцярожна абмацаў ступню і шчыкалатку.

— Нічога асаблівага, пройдзе. Паварушыце пальцамі... Не баліць? Цяпер станьце. Вось так. Не баліць? А бегаць стрымгалоў не варта. Так можна і насмерць разбіцца.

Я падзякавала. Ён сказаў, што не варта, і мы вышлі на калідор.

Ісці мне было балюча, але я цярпела. Ён заўважыў гэта і прапанаваў пасядзець. Я, аднак, пайшла, думаючы, што, напэўна, дзяўчаты заказалі ўжо абед, чакаюць мяне ў сталоўцы і злуюцца.

«Хто ж ён?» — думала я ўвесь вечар. Перад вачыма маімі, узнікшы аднойчы, стаяў яго воблік: сінія вочы, шырокія бровы, белыя скроні і смуглы колер твару. Назаўтра, здаецца, я забылася пра яго. А яшчэ дзён праз пяць мы сустрэліся ў бібліятэцы. Я забегла абмяняць кнігу і адразу ўбачыла яго. ён стаяў ля акна, у канцы бар’ера, што адгароджваў кнігасховішча ад чытальнай залы, і чытаў нейкі замежны часопіс. Мы прывіталіся, як старыя знаёмыя. Потым я выбірала кнігу і старалася не глядзець у яго бок.

— Што вы чытаеце? — пачула я за сабой яго голас.

Не павярнуўшыся, я падала кнігу.

— А-а-а, даволі трывіяльная любоўная гісторыя...— сказаў ён, і мы зноў удвух вышлі на калідор. Ён запытаўся: — Як ваша нага?

— Можна нават у баскетбол гуляць.

— А я тады спалохаўся і, ведаеце, разгубіўся неяк. Гэта ў мае сорак год!.. Дзіўна...

Я не разумела, што тут дзіўнага, і, каб не маўчаць, адказала:

— Вы амаль удвая старэйшыя за мяне. Але на выгляд вам не болей за трыццаць.

Ні тады, ні цяпер я не магу зразумець, чаму сказала гэтую фразу. Ен дапытліва паглядзеў на мяне сваімі сінімі вачыма, нешта хацеў сказаць, але змоўчаў.

Дзён праз колькі я ўжо ведала, што ён дацэнт, кандыдат навук, які нядаўна пераведзен да нас на работу. Дзяўчаты ды і хлопцы былі ад яго ў захапленні.

Ен вельмі цікава расказваў. А ведаў ён многа. I яшчэ была адна якасць у яго: адкажа на пытанне так, быццам гэта ты дайшоў да ўсяго сваім розумам. Да студэнтаў ён адносіўся па-бацькоўску: дароўваў ім пракуды, пазычаў грошы...

Мяне ён неяк вылучаў сярод астатніх, мабыць таму, што я лепш за другіх ведала літаратуру і мастацтва. А ён вельмі любіў і тое, і другое. Неяк так атрымлівалася, што мы часта сустракаліся. Хоць, што таіцца, я, бывала, хадзіла ў бібліятэку толькі дзеля таго, каб сустрэць яго.

Мяне дешыла яго ўважлівасць. Ага, са мной яму цікава, а з вамі не!

Размаўлялі мы не толькі пра літаратуру. Часта гаварылі пра жыццё, ён расказваў пра вайну, пра розныя краіны. А пабыў ён шмат дзе.

Аднаго разу сустрэў мяне на вуліцы непадалёк ад дома, дзе жыў. Пагаварылі, потым ён сказаў:

— Учора прыбылі мае кнігі. Можа заглянеце на хвіліну. У мяне цудоўнае выданне Гётэ і вельмі рэдкі экземпляр першага выдання Гогаля. Пахваліцца ёсць чым.

Я зайшла. Такой бібліятэкі я даўно не бачыла. Мы доўга разглядалі кнігі. Потым селі ў крэслы: адзін супроць другога. Раптам я адчула, што зараз адбудзецца нешта вельмі важнае.

Размова неяк абарвалася. Я хацела была пайсці, але не зразумела, чаго сядзела. Леў Раманавіч паглядаў час-ад-часу на мяне, быццам пытаў дазволу на размову.

— У вас хораша, — сказала я, каб толькі не маўчаць, — Вельмі многа кніг.

Ён неяк выпрастаўся.

— Дарагая Вера Антонаўна, — пачаў ён крыху ўрачыста. Мне было страшна і цікава, што ён скажа далей. — Я доўга думаў. Людзі ў мае гады надта многа думаюць. Крыху боязна гаварыць пра тое, аб чым мару, але маўчаць яшчэ цяжэй. Мне ўжо агоркла маўчаць.

Я хацела запытацца, чаму ён адзін? Няўжо ў яго дасюль не было сям’і, але нейкі сорам скаваў мяне. Замест таго я запыталася:

— Навошта вам стрэльба? Хіба вы палюеце?

— Так, блазную. Я гэтай стрэльбай і не карыстаюся, — ён раптам перамяніў тон. — Вера Антонаўна, я так прывык да вас, што не ўяўляю сабе, як мог дасюль жыць адзін. Мы ж аднолькава думаем і патрэбны адзін другому. Мы шукаем адзін аднаго і чакаем сустрэч з нецярплівасцю, а калі доўга не бачымся, — пакутуем. Я гэтыя дні не працую, а думаю пра вас. А вы думаеце пра мяне?

Я кіўнула галавой.

— Ну, вось бачыце, — гаворыць ён і раптам голасам поўным невыказнага суму дадае: — Родная Вера Антонаўна, калі ў вас ёсць кропелька прыхільнасці да мяне, вы зразумееце маё шчырае прызнанне. Без вас мне...

Я маўчала, хоць разумела, што так будзе лепш, як ён кажа.

— Вы, напэўна, думаеце над маім узростам?— запытаўся ён у мяне.

Зноў я кіўнула галавой, хоць зусім тады не думала пра гэта.

— Я аднойчы сказаў, што мне сорак год, вы адказалі, што вам удвая менш. Значыць, вам дваццаць год, і я сапраўды ўдвая старэй. А вось калі вам будзе сорак, а мне шэсцьдзесят, дык тады я старэй буду не ўдвая. А яшчэ праз дваццаць год мы будзем амаль аднаго ўзросту.

Я разгублена паглядзела на яго: сапраўды, узрост — рэч вельмі адносная. А ён прадаўжаў у тым жа тоне, з лёгкай іроніяй у голасе.

— Я разумею, што я стары, адзінокі і непатрэбны нікому... Так бывае з парасонам: ідзе дождж і кожны раскрывае парасон, а ў пагоду кідаюць у кут. Кажуць, што Альфонс Дадэ, жартуючы, называў сябе прадаўцом шчасця. Да яго заўсёды звярталіся за дапамогай, парадай. Студэнты нясуць мне свае крыўды, свае няўдачы, бо я ўмею параіць, паспачуваць і памагчы. Але, напэўна, ніхто не здагадваецца, што мне самому часам хочацца прыхіліцца да каго-небудзь і не слухаць чужыя крыўды, а апавядаць пра свае пачуцці. Не падумайце, што я выбраў вас з тысячнага натоўпу, як ахвяру. У мяне сапраўды сур’ёзныя і вельмі шчырыя да вас пачуцці. I я заўсёды буду бласлаўляць той здрадлівы паркет, які звёў мяне з вамі, вядома, калі вы згодзіцеся раздзяліць маё адзіноцтва.

Я маўчала, гэта я добра памятаю. А вось што думала — забылася. Ён узяў мае рукі ў свае і яшчэ раз запытаўся:

— Дык ці згодны вы ніколі не разлучацца з гэтым старым парасонам, які спатрэбіцца ад дажджу, а ў спёку захавае ад сонца? Мы будзем сябрамі, Вера.

Я паварушыла вуснамі, яны зашасталі, як папера. А можа гэта мне здалося. Толькі слоў не пачула. Тады я зноў кіўнула галавой.

Ён абхапіў мяне за плечы. Здзіўленая яго ўчынкам, я прыўзняла галаву, а ён прыціснуўся вуснамі да маёй шчакі. Я адчула, як балюча ўкалола мяне яго барада, і спалохана адхіснулася ад яго. Ён, відаць, зразумеў усё неяк па-свойму, бо ніколькі не здзівіўся. Сеўшы ў крэсла, ён пазіраў на мяне сваімі ласкавымі сінімі вачыма.

Вы, Машанька, скажаце, што я дзівачка. Нічога ў тым пацалунку не было дрэннага. Не, дарагая Машанька, відаць, я другі чалавек. Я паважала яго за розум, за дабрату. I раптам гэты пацалунак... Ён вярнуў мяне ад мар да сапраўднасці. У гэты час я з жахам думала над тым, што нашая блізкасць можа быць зусім іншай. Мне хацелася проста быць таварышам, слухаць яго разважанні, жыць яго думкамі, адчуваць яго сяброўскую прыхільнасць. Спачатку я хацела ўстаць і пайсці. Так было б, вядома, лепш, больш сумленна. Але я сядзела. Чаму я тады не паднялася і не пайшла? Перад смерцю маці сказала мне, што, мусіць, так трэба было. Глупства. Я проста была дурной дзяўчынкай. Не, напэўна, не тое.

— Вера, калі вы не будзеце супроць, мы ў нядзелю запішамся.

«Паслязаўтра, — падумала я. — Так хутка».

Прамільгнула была думка сказаць яму, што не трэба гэтага, але ён глядзеў на мяне так даверліва, з такой мальбой, што я не адважылася расчараваць яго.

— Рабіце, як хочаце... — сказала я і жахнулася ад сваіх слоў. Калі ён скажа заставацца зараз, устану і пайду і ніколі не буду нават размаўляць з ім.

— А як вы глядзіцё на вяселле? — запытаўся ён.

— Не, не, не трэба, — спалохалася я.

Ён усміхнуўся.

— Я сам не вельмі паважаю шумную бяседу. Ідыёцкае становішча — выстаўляцца напаказ, асабліва ў маім узросце. Але многа людзей не будзе, толькі самыя блізкія. Вы таксама запрасіце сваіх сябровак.

Я прамаўчала. Ён доўга яшчэ гаварыў пра тое, як нам будзе добра. Потым ён крадком паглядзеў на гадзіннік, і я заспяшалася дамоў. Леў Раманавіч правёў мяне да самай рэчкі — далей я не дазволіла.