Bertilo Wennergren
Plena
Manlibro
de
Esperanta
Gramatiko
Provizora PDF-versio laŭ PMEG 15.0.1
26a Majo 2016
© Bertilo WENNERGREN 2016, 2005
La internan grafikan fasonon faris Per Aarne Fritzon kaj Bertilo
Wennergren.
Elektronikaj versioj troviĝas ĉe
Tiu ĉi provizora PDF-versio de PMEG respondas al la hiperteksta
(HTML-a) versio 15.0.1.
Enhavo
Enkonduko..............................................................................................................13
Skribo kaj elparolo.................................................................................................17
1. Skribo............................................................................................................17
1.1. Literoj.......................................................................................................17
1.2. Helposignoj..............................................................................................18
2. Elparolo.........................................................................................................25
2.1. Bazaj elparolaj reguloj.............................................................................25
2.2. Specialaj elparolaj reguloj........................................................................32
2.3. Ne-Esperantaj vortoj – elparolo................................................................36
Gramatiko...............................................................................................................39
3. Gramatika superrigardo..............................................................................39
3.1. Vortospecoj...............................................................................................39
3.2. Frazoj kaj frazpartoj.................................................................................40
3.3. Ĉefvortoj kaj rektaj priskriboj..................................................................43
4. O-vortoj.........................................................................................................45
4.1. Bazaj reguloj por O-vortoj.......................................................................45
4.2. Uzo de O-vortoj.......................................................................................45
4.3. Seksa signifo de O-vortoj.........................................................................46
5. A-vortoj..........................................................................................................51
5.1. Bazaj reguloj por A-vortoj........................................................................51
5.2. Uzo de A-vortoj........................................................................................51
6. E-vortoj..........................................................................................................55
6.1. Bazaj reguloj por E-vortoj........................................................................55
6.2. Uzo de E-vortoj........................................................................................55
7. Frazpartoj.....................................................................................................59
7.1. O-vortaj frazpartoj....................................................................................59
7.2. A-vortaj frazpartoj....................................................................................64
7.3. E-vortaj frazpartoj....................................................................................65
8. Unu-nombro kaj multe-nombro...................................................................67
8.1. Bazaj reguloj por nombro.........................................................................67
8.2. Uzado de unu-nombro kaj multe-nombro.................................................67
8.2.1. Nombro ĉe radikoj kaj kunmetaĵoj...............................................67
8.2.2. Nombro ĉe O-vortoj.....................................................................68
8.2.3. Nombro ĉe A-vortoj......................................................................70
8.2.4. Nombro – specialaj okazoj...........................................................73
9. Difiniloj..........................................................................................................77
9.1. Difina artikolo – la...................................................................................77
9.1.1. La – bazaj reguloj.........................................................................77
9.1.2. La – individuaĵoj..........................................................................78
9.1.3. La – konateco...............................................................................80
9.1.4. La – specoj...................................................................................83
9.1.5. La – specialaj uzoj........................................................................85
9.1.6. La ĉe propraj nomoj.....................................................................88
9.2. Aliaj difiniloj............................................................................................95
9.3. Pli ol unu difinilo.....................................................................................98
3
10. Apostrofo...................................................................................................101
10.1. Normala apostrofado............................................................................101
10.2. Nenormala apostrofado........................................................................103
11. Pronomoj...................................................................................................105
11.1. Personaj pronomoj................................................................................105
11.2. Posedaj pronomoj.................................................................................105
11.3. Unua persono.......................................................................................107
11.4. Dua persono.........................................................................................108
11.5. Tria persono..........................................................................................109
11.6. Si...........................................................................................................115
11.6.1. Si en simplaj frazoj...................................................................115
11.6.2. Si en kompleksaj frazoj.............................................................117
11.6.3. Si en fiksitaj esprimoj...............................................................124
12. Rolmontriloj..............................................................................................125
12.1. Frazroloj sen rolmontrilo......................................................................125
12.1.1. Subjekto...................................................................................125
12.1.2. Alvoko......................................................................................126
12.1.3. Perverba priskribo....................................................................127
12.1.4. Identiga priskribo.....................................................................127
12.2. La rolfinaĵo N.......................................................................................128
12.2.1. N – bazaj reguloj......................................................................128
12.2.2. N por objekto............................................................................129
12.2.3. N por mezuro............................................................................133
12.2.4. N por tempopunkto...................................................................136
12.2.5. N por direkto............................................................................137
12.2.6. N por aliaj signifoj....................................................................141
12.3. Rolvortetoj...........................................................................................142
12.3.1. Je..............................................................................................143
12.3.2. De.............................................................................................146
12.3.2.1. De rilate al verbo.............................................................146
12.3.2.2. De rilate al aga O-vorto...................................................148
12.3.2.3. De rilate al ne-aga O-vorto..............................................150
12.3.2.4. De rilate al participo........................................................152
12.3.2.5. De rilate al A-vorto aŭ E-vorto........................................154
12.3.2.6. De rilate al vorteto...........................................................154
12.3.3. Da.............................................................................................155
12.3.3.1. Da – bazaj reguloj...........................................................155
12.3.3.2. Da – detalaj reguloj.........................................................156
12.3.3.3. Da – nekutimaj uzoj........................................................159
12.3.4. Lokaj rolvortetoj.......................................................................161
12.3.4.1. Antaŭ (kaj malantaŭ).......................................................161
12.3.4.2. Apud................................................................................164
12.3.4.3. Ĉe....................................................................................165
12.3.4.4. Ĉirkaŭ.............................................................................167
12.3.4.5. Ekster..............................................................................169
12.3.4.6. En....................................................................................170
12.3.4.7. Inter.................................................................................174
12.3.4.8. Kontraŭ...........................................................................177
12.3.4.9. Post.................................................................................181
12.3.4.10. Preter.............................................................................183
4
12.3.4.11. Sub.................................................................................184
12.3.4.12. Super.............................................................................186
12.3.4.13. Sur.................................................................................189
12.3.4.14. Tra.................................................................................191
12.3.4.15. Trans.............................................................................193
12.3.5. Direktaj rolvortetoj...................................................................195
12.3.5.1. Al.....................................................................................195
12.3.5.2. El.....................................................................................199
12.3.5.3. Ĝis...................................................................................202
12.3.6. Aliaj rolvortetoj........................................................................205
12.3.6.1. Anstataŭ..........................................................................205
12.3.6.2. Dum.................................................................................207
12.3.6.3. Krom................................................................................208
12.3.6.4. Kun..................................................................................211
12.3.6.5. Laŭ..................................................................................215
12.3.6.6. Malgraŭ...........................................................................217
12.3.6.7. Per...................................................................................218
12.3.6.8. Po....................................................................................221
12.3.6.9. Por..................................................................................223
12.3.6.10. Pri.................................................................................228
12.3.6.11. Pro.................................................................................228
12.3.6.12. Sen.................................................................................230
12.3.7. Rolvortaĵoj................................................................................231
12.3.8. Memstaraj rolvortetoj...............................................................234
12.3.9. Forlaso de rolvorteto................................................................234
13. Tabelvortoj................................................................................................237
13.1. Tabelvortoj – bazaj reguloj...................................................................237
13.2. Tabelvortaj postpartoj kaj ordinaraj finaĵoj...........................................240
13.3. Ĉu ALI-vortoj povas esti tabelvortoj?..................................................241
14. E-vortecaj vortetoj....................................................................................245
14.1. E-vortecaj vortetoj lokaj.......................................................................245
14.1.1. Tabelvortoj je E........................................................................245
14.1.2. Ĉi..............................................................................................247
14.1.3. For............................................................................................250
14.2. E-vortecaj vortetoj tempaj....................................................................251
14.2.1. Tabelvortoj je AM.....................................................................251
14.2.2. Ankoraŭ....................................................................................254
14.2.3. Baldaŭ......................................................................................255
14.2.4. Hodiaŭ, hieraŭ, morgaŭ...........................................................256
14.2.5. Jam...........................................................................................259
14.2.6. Ĵus............................................................................................261
14.2.7. Nun...........................................................................................262
14.2.8. Plu............................................................................................264
14.2.9. Tuj............................................................................................266
14.3. E-vortecaj vortetoj ceteraj....................................................................266
14.3.1. Tabelvortoj je AL......................................................................266
14.3.2. Tabelvortoj je EL......................................................................268
14.3.3. Tabelvortoj je OM....................................................................273
14.3.4. Ajn............................................................................................277
14.3.5. Almenaŭ....................................................................................278
5
14.3.6. Ankaŭ.......................................................................................279
14.3.7. Apenaŭ.....................................................................................280
14.3.8. Do.............................................................................................281
14.3.9. Eĉ.............................................................................................282
14.3.10. Ja............................................................................................282
14.3.11. Jen..........................................................................................283
14.3.12. Kvazaŭ....................................................................................284
14.3.13. Mem........................................................................................285
14.3.14. Nur.........................................................................................286
14.3.15. Pli, plej...................................................................................288
14.3.16. Preskaŭ...................................................................................293
14.3.17. Tamen.....................................................................................294
14.3.18. Tre...........................................................................................294
14.3.19. Tro..........................................................................................296
15. O-vortecaj kaj A-vortecaj vortetoj..........................................................299
15.1. Tabelvortoj je U....................................................................................299
15.2. Tabelvortoj je O....................................................................................304
15.3. Tabelvortoj je A....................................................................................309
15.4. Tabelvortoj je ES..................................................................................312
15.5. Ambaŭ..................................................................................................314
15.6. Liternomoj............................................................................................315
16. Kunligaj vortetoj.......................................................................................317
16.1. Kaj........................................................................................................317
16.2. Aŭ.........................................................................................................320
16.3. Sed........................................................................................................322
16.4. Plus kaj minus......................................................................................324
17. Kombinitaj vortetoj..................................................................................327
17.1. Aŭ... aŭ.................................................................................................327
17.2. Ĉu... ĉu.................................................................................................327
17.3. Jen... jen...............................................................................................328
17.4. Ju... des................................................................................................328
17.5. Kaj... kaj...............................................................................................330
17.6. Nek... nek..............................................................................................330
18. Ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj.................................................................331
18.1. Oficialaj ekkriaj vortetoj......................................................................331
18.2. Ordinaraj radikoj kiel ekkriaj vortetoj..................................................333
18.3. Neoficialaj ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj.............................................334
18.4. Elparolado kaj skribado de ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj....................335
19. Neoficialaj vortetoj...................................................................................337
20. Komparaj esprimoj...................................................................................341
20.1. Kiel kaj ol.............................................................................................341
20.1.1. Uzado de kiel kaj ol..................................................................341
20.1.2. Kiel kaj ol kune kun rolmontriloj.............................................343
20.1.3. Kiel por rolo, funkcio k.s..........................................................346
20.1.4. Komparaj esprimoj – ĉu mallongigitaj frazoj?..........................348
20.1.5. Tiel same kiel, same kiel, samkiel.............................................349
20.2. Aliaj montriloj de komparo..................................................................349
6
21. Neado.........................................................................................................353
22. Demandoj kaj respondoj..........................................................................359
22.1. KI-demandoj........................................................................................359
22.2. Ĉu-demandoj........................................................................................359
22.3. Demandoj sen demandovorto...............................................................361
22.4. Respondvortoj......................................................................................361
23. Nombroj.....................................................................................................367
23.1. Nombraj vortetoj..................................................................................367
23.1.1. Nombraj vortetoj – formoj........................................................367
23.1.2. Nombraj vortetoj – uzado.........................................................370
23.1.3. Specialaj uzoj de unu................................................................372
23.2. O-vortaj nombrovortoj.........................................................................377
23.3. Miksitaj nombroj..................................................................................379
23.4. A-vortaj nombrovortoj.........................................................................380
23.5. E-vortaj nombrovortoj..........................................................................382
23.6. Nuanciloj de nombraj kaj kvantaj vortoj..............................................383
23.7. Matematikaj esprimoj...........................................................................386
23.8. Horoj....................................................................................................388
23.9. Datoj.....................................................................................................389
24. Kvantaj vortoj...........................................................................................391
24.1. Kvantaj O-vortoj..................................................................................391
24.2. Kvantaj A-vortoj..................................................................................391
24.3. Kvantaj E-vortoj...................................................................................392
24.4. Kvantaj vortetoj....................................................................................395
24.5. Grado kaj kvanto..................................................................................396
25. Specialaj priskriboj..................................................................................399
25.1. Perverba priskribo................................................................................399
25.1.1. Perverba priskribo de subjekto.................................................399
25.1.2. Perverba priskribo de objekto...................................................403
25.2. Identiga priskribo.................................................................................407
25.3. Apudmeto.............................................................................................408
26. Verboj........................................................................................................413
26.1. Neŭtrala modo: I-finaĵo........................................................................413
26.2. Reala modo..........................................................................................413
26.2.1. Nun-tempo: AS-finaĵo..............................................................413
26.2.2. Pasinta tempo: IS-finaĵo...........................................................414
26.2.3. Venonta tempo: OS-finaĵo........................................................415
26.3. Vola modo: U-finaĵo.............................................................................416
26.4. Imaga modo: US-finaĵo........................................................................417
27. I-verboj......................................................................................................419
27.1. I-verboj – bazaj reguloj........................................................................419
27.2. I-verboj kiel subjekto...........................................................................420
27.3. I-verboj en aliaj frazroloj......................................................................421
27.3.1. I-verboj kune kun povi, devi kaj voli........................................421
27.3.2. I-verboj kune kun aliaj verboj..................................................422
27.3.3. I-verboj kun alia subjekto.........................................................423
Observaj k.s. ĉefverboj...................................................................425
27.3.4. I-verboj – ŝajne pluraj objektoj.................................................426
27.4. I-verboj kiel rekta priskribo..................................................................426
7
27.5. I-verboj kun rolvortetoj........................................................................428
Aliaj rolvortetoj....................................................................................430
Ĉu lingva evoluo?................................................................................432
Atentu tamen pri la senca subjekto.................................................432
27.6. I-verboj kvazaŭ ĉefverboj.....................................................................433
27.7. I-verboj kaj agaj O-vortoj.....................................................................434
28. Participoj...................................................................................................435
28.1. Participoj kiel A-vortoj.........................................................................435
28.2. Participoj kiel E-vortoj.........................................................................437
28.3. Participoj kiel O-vortoj.........................................................................438
28.4. Kunmetitaj verboformoj.......................................................................441
28.4.1. Kunmetitaj verboformoj aktivaj................................................441
28.4.2. Kunmetitaj verboformoj pasivaj...............................................443
28.4.3. Nekutimaj kunmetitaj verboj....................................................445
29. Pasivo.........................................................................................................447
29.1. Pasivo – bazaj reguloj..........................................................................447
29.2. Pasivo – participelekto.........................................................................449
29.2.1. Elekto de pasiva participo – bazaj principoj.............................449
29.2.2. Elekto de pasiva participo – specialaj okazoj...........................450
29.2.3. Atismo......................................................................................451
29.3. Pasivigeblaj frazoj................................................................................452
30. Verboj kaj frazroloj..................................................................................455
30.1. Sensubjektaj verboj..............................................................................455
30.2. Senobjektaj verboj................................................................................455
30.3. Objektaj verboj.....................................................................................456
30.4. Verboj kun al-komplemento.................................................................457
30.5. Priskribaj verboj...................................................................................458
30.6. Similsignifaj verboj..............................................................................458
30.7. Alternativaj frazkonstruoj.....................................................................459
30.8. IG-verboj..............................................................................................460
30.9. IĜ-verboj..............................................................................................462
30.10. Pri-verboj...........................................................................................465
30.11. Kompleksaj verboj.............................................................................466
31. Kelkaj gravaj verboj.................................................................................467
31.1. Esti.......................................................................................................467
31.2. Fariĝi kaj iĝi........................................................................................469
31.3. Havi......................................................................................................469
31.4. Fari......................................................................................................470
31.5. Igi.........................................................................................................471
31.6. Lasi......................................................................................................472
31.7. Povi, devi kaj voli.................................................................................475
31.7.1. Povi..........................................................................................475
31.7.2. Devi..........................................................................................475
31.7.3. Voli...........................................................................................476
31.7.4. Neado de povi, devi kaj voli......................................................478
31.7.5. Povus, devus kaj volus..............................................................480
31.8. Komenci, fini, daŭrigi, ĉesi..................................................................480
32. Frazospecoj................................................................................................485
32.1. Fraztipoj kaj frazfunkcioj.....................................................................485
8
32.2. Kompleksaj frazoj................................................................................487
32.3. Mallongigitaj frazoj..............................................................................488
33. Subfrazoj...................................................................................................493
33.1. Kio estas subfrazo?...............................................................................493
33.2. Ke-frazoj..............................................................................................494
33.2.1. Ke-frazoj kiel subjekto..............................................................495
33.2.2. Ke-frazoj kiel objekto...............................................................495
33.2.3. Ke-frazoj kiel komplemento.....................................................496
33.2.4. Ke-frazoj kiel priskribo.............................................................497
33.2.5. Motivantaj kaj rezultaj ke-frazoj...............................................499
33.2.6. Forlaso de ke.............................................................................499
33.2.7. Verboformoj en ke-frazoj..........................................................500
33.3. Demandaj subfrazoj..............................................................................504
33.4. Rilataj subfrazoj...................................................................................506
33.4.1. Rilataj kiu, kio kaj kies..............................................................506
33.4.1.1. Rilata kiu.........................................................................506
33.4.1.2. Rilata kio.........................................................................511
33.4.1.3. Rilata kies........................................................................514
33.4.2. Aliaj rilataj KI-vortoj................................................................516
33.4.3. Rilataj subfrazoj – forlaso de TI-vorto......................................520
33.5. Se-frazoj...............................................................................................523
Se antaŭ I-verbo....................................................................................525
33.6. Ĉar-frazoj.............................................................................................525
33.7. Aliaj subfrazoj – apenaŭ, dum, ĝis, kvankam, kvazaŭ, ol.....................526
33.8. Nerekta parolo......................................................................................531
33.8.1. Verboformoj en nerekta parolo.................................................532
33.8.2. Tempaj kaj lokaj vortoj en nerekta parolo.................................534
33.8.3. Pronomoj en nerekta parolo......................................................535
34. Vortordo.....................................................................................................537
34.1. Ordo de frazpartoj................................................................................537
34.2. Antaŭmetado de frazparto....................................................................538
34.2.1. Normala antaŭmetado...............................................................538
34.2.2. Antaŭmetado el subfrazo..........................................................539
35. Propraj nomoj...........................................................................................543
35.1. Nomspecoj...........................................................................................543
35.2. Ne-Esperantigitaj nomoj.......................................................................543
35.3. Esperantigitaj nomoj............................................................................545
35.4. Landoj, popoloj kaj lingvoj..................................................................548
35.5. Majuskloj ĉe propraj nomoj.................................................................555
36. Citaĵoj........................................................................................................559
Vortfarado.............................................................................................................563
37. Vortfaraj principoj....................................................................................563
37.1. Vortelementoj kaj signifoj....................................................................563
37.2. Vortklasaj finaĵoj..................................................................................566
37.2.1. O-finaĵo....................................................................................566
37.2.2. A-finaĵo....................................................................................566
37.2.3. E-finaĵo.....................................................................................570
37.2.4. Verbaj finaĵoj............................................................................571
37.3. Precizigaj antaŭelementoj.....................................................................573
9
37.4. Vortigo de frazetoj................................................................................579
37.5. Streĉitaj formoj.....................................................................................584
37.6. Ŝajnaj kunmetaĵoj.................................................................................585
38. Afiksoj........................................................................................................587
38.1. Kio estas afikso?..................................................................................587
38.2. Sufiksoj................................................................................................588
38.2.1. AĈ............................................................................................588
38.2.2. AD............................................................................................588
38.2.3. AĴ.............................................................................................590
38.2.4. AN............................................................................................593
38.2.5. AR............................................................................................593
38.2.6. ĈJ.............................................................................................594
38.2.7. EBL..........................................................................................595
38.2.8. EC............................................................................................596
38.2.9. EG............................................................................................599
38.2.10. EJ............................................................................................600
38.2.11. EM..........................................................................................602
38.2.12. END.......................................................................................604
38.2.13. ER...........................................................................................605
38.2.14. ESTR......................................................................................606
38.2.15. ET...........................................................................................606
38.2.16. ID...........................................................................................608
38.2.17. IG...........................................................................................608
38.2.18. IĜ...........................................................................................613
38.2.19. IL............................................................................................617
38.2.20. IN...........................................................................................620
38.2.21. IND.........................................................................................622
38.2.22. ING.........................................................................................623
38.2.23. ISM.........................................................................................623
38.2.24. IST..........................................................................................625
38.2.25. NJ...........................................................................................627
38.2.26. OBL........................................................................................628
38.2.27. ON..........................................................................................629
38.2.28. OP...........................................................................................631
38.2.29. UJ...........................................................................................632
38.2.30. UL..........................................................................................633
38.2.31. UM.........................................................................................636
38.3. Prefiksoj...............................................................................................638
38.3.1. BO............................................................................................638
38.3.2. ĈEF..........................................................................................639
38.3.3. DIS...........................................................................................640
38.3.4. EK............................................................................................641
38.3.5. EKS..........................................................................................642
38.3.6. GE............................................................................................643
38.3.7. MAL.........................................................................................644
38.3.8. MIS...........................................................................................648
38.3.9. PRA..........................................................................................649
38.3.10. RE...........................................................................................650
38.4. Afiksecaj elementoj..............................................................................651
38.4.1. Afiksecaj radikoj kaj kunmetaĵoj..............................................652
38.4.2. Afiksecaj rolvortetoj.................................................................655
10
38.4.3. Aliaj afiksecaj vortetoj..............................................................659
39. Neoficialaj afiksoj.....................................................................................663
39.1. Neoficialaj sufiksoj..............................................................................664
39.1.1. AB°...........................................................................................664
39.1.2. AC............................................................................................664
39.1.3. AL............................................................................................664
39.1.4. ANC.........................................................................................664
39.1.5. ARI°.........................................................................................665
39.1.6. ATOR (kaj ADOR°)..................................................................665
39.1.7. E...............................................................................................665
39.1.8. ED............................................................................................666
39.1.9. EN............................................................................................666
39.1.10. ENZ°......................................................................................666
39.1.11. ESK........................................................................................666
39.1.12. I..............................................................................................666
39.1.13. IĈ°..........................................................................................668
39.1.14. IF°..........................................................................................668
39.1.15. IK...........................................................................................668
39.1.16. ILION.....................................................................................669
39.1.17. ILIARD..................................................................................670
39.1.18. ISTAN°...................................................................................670
39.1.19. IT............................................................................................670
39.1.20. IV...........................................................................................670
39.1.21. IZ............................................................................................671
39.1.22. NOMIAL................................................................................671
39.1.23. OFON°...................................................................................671
39.1.24. OID (kaj OJD°)......................................................................672
39.1.25. OL..........................................................................................672
39.1.26. OLOG.....................................................................................672
39.1.27. OLOGI...................................................................................673
39.1.28. OMETR°................................................................................673
39.1.29. OTEK°....................................................................................673
39.1.30. OZ..........................................................................................673
39.1.31. T.............................................................................................674
39.1.32. TET........................................................................................674
39.1.33. UK°........................................................................................674
39.2. Neoficialaj prefiksoj.............................................................................674
39.2.1. AFRO°......................................................................................674
39.2.2. ANTI........................................................................................675
39.2.3. ARĤI/ARKI..............................................................................675
39.2.4. AŬDIO°....................................................................................675
39.2.5. AŬTO°.....................................................................................676
39.2.6. BIO...........................................................................................676
39.2.7. DES..........................................................................................676
39.2.8. EKO.........................................................................................676
39.2.9. EŬRO°.....................................................................................676
39.2.10. HIPER....................................................................................677
39.2.11. INFRA....................................................................................677
39.2.12. KO..........................................................................................677
39.2.13. KVER.....................................................................................678
39.2.14. MAKRO.................................................................................678
11
39.2.15. META.....................................................................................678
39.2.16. MIKRO..................................................................................678
39.2.17. MINI.......................................................................................679
39.2.18. MONO....................................................................................679
39.2.19. PRE........................................................................................679
39.2.20. PROTO...................................................................................680
39.2.21. PSEŬDO................................................................................680
39.2.22. RETRO...................................................................................680
39.2.23. SAN........................................................................................680
39.2.24. SEMI (kaj HEMI)...................................................................681
39.2.25. STIF°......................................................................................681
39.2.26. TELE......................................................................................681
39.2.27. TERMO..................................................................................681
39.2.28. ULTRA...................................................................................682
39.2.29. VIDEO°..................................................................................682
39.3. Internaciaj afiksoj.................................................................................682
Aldonoj..................................................................................................................685
40. Gramatiko en la Fundamento..................................................................685
41. Parencoj kaj familianoj............................................................................691
42. Simboloj kaj mallongigoj.........................................................................695
43. Listo de ne-PIV-aj elementoj....................................................................697
44. Gramatika vortareto.................................................................................705
45. Pri la gramatikaj terminoj en PMEG......................................................713
46. Literaturo..................................................................................................717
Indekso...................................................................................................................727
12
Enkonduko
Enkonduko
Tiu ĉi verko, Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko (= PMEG), celas
ordinarajn Esperantistojn, kiuj volas studi la gramatikon, vortfaradon,
skribon kaj elparolon de la Internacia Lingvo. Ĝi estas unuavice praktika
lernilo, ne teoria verko por lingvistoj.
La mallongigon PMEG multaj elparolas kiel “pomego”.
PMEG provas klarigi la lingvon en facila maniero. Ĝi tial uzas netradiciajn
gramatikajn esprimojn (§44), kiuj estas espereble pli facilaj ol la tradiciaj
vortoj. Eĉ tiaj kutimaj vortoj kiel akuzativo, substantivo kaj prepozicio for-
estas. Anstataŭe PMEG parolas pri N-finaĵo, O-vorto kaj rolvorteto. Tio ne
signifas, ke la tradiciaj vortoj estas malbonaj. Ili nur ne estas bezonataj en
PMEG. Pri la kialoj, ke mi uzas tiajn netradiciajn terminojn, mi parolas
aparte en la aldono Pri la gramatikaj terminoj en PMEG (§45).
PMEG klarigas kaj la plej bazajn aferojn, kaj tre specialajn detalojn. Ĝi
provas forlasi la kutiman Eŭropan perspektivon de multaj lernolibroj. Tial
PMEG enhavas detalajn klarigojn de multaj aferoj, kiuj por iuj Eŭropanoj
eble ŝajnas memkompreneblaj.
PMEG traktas kaj modernan kaj klasikan lingvouzon. Ĝi uzas por helpi al la
klarigoj abundon da ekzemploj, inter kiuj estas multege da ekzemploj el la
Fundamento kaj la verkaro de Zamenhof. Ĉe ĉiu tia ekzemplo la preciza
fontloko estas montrata per mallongigo. Vidu tiurilate precipe la liston de
literaturo (§46).
Esence PMEG estas konservema verko, kiu multloke defendas la Fun-
damentan kaj Zamenhofan lingvaĵon kontraŭ diversaj reformemaj ideoj kaj
uzoj.
La Interreta versio de
PMEG
troviĝas ĉe la adreso
Pri la enhavo de PMEG respondecas nur mi sola, sed helpis min multaj per-
sonoj. Precipe kontribuis per valoregaj konsiloj Jorge Camacho, Marcos
Cramer, Birke Dockhorn, Nikolao Killing-Günkel, Hosomi Kazuyuki, Alen
Kris, Jouko Lindstedt, Francisko Lorrain, Ken Miner kaj Rob Moerbeek. Pri
matematikaj terminoj konsilis profesoro Christer Kiselman. Krome kontri-
buis multaj Interretanoj per nemalhaveblaj kritiko kaj proponoj. Pri la el-
laborado de la unua HTML-a versio ege helpis min Stellan Lagerström kaj
Per Aarne Fritzon. Al ĉiuj mi kore dankas.
Fine mi volas aparte danki al Esperanto-USA (antaŭe la Esperanto-Ligo por
Norda Ameriko – ELNA), kiu realigis la paperlibran eldonon de PMEG.
13
Enkonduko
Versio 15.0.1
Versio 15.0.1 de PMEG, publikigita la 26an de Majo 2016, estas provizora
versio survoje al dua eldono kiel papera libro, ĉar intertempe la unua eldono
elĉerpiĝis. Post la publikigo de la unua eldono de la papera libro mi faris tre
multe da korektoj, kompletigoj kaj ĝisdatigoj. Ne estas eble listigi ĉiujn
ŝanĝojn, sed jen kelkaj el la plej atentindaj:
Ĝenerale
Mi aldonis pli da Zamenhofaj ekzemploj. En multaj lokoj mi anstataŭ-
igis elpensitajn ekzemplojn per aŭtentikaj Zamenhofaĵoj.
Mi tute refaris la alfabetan indekson. Ĝi estas nun pli kompleta kaj pli
preciza.
Parto 1 – Skribo kaj elparolo
Ĉefakcenton nun montras dekstrakornaj supersignoj (§2.1) (antaŭe
mi uzis majusklajn vokalojn). Kromakcenton nun montras mal-
dekstrakornaj supersignoj (§2.2) (antaŭe mi uzis dekstrakornajn
supersignojn).
Mi aldonis klarigojn pri Silaboj kaj silabolimoj (§2.2) kaj pri Foresto
de akcento (§2.2).
Parto 2 – Gramatiko
La klarigoj pri Uzo de O-vortaj frazpartoj, kiuj antaŭe estis en Fraz-
partoj (§7), estas nun en Uzo de O-vortoj (§4.2). (Mi pripensis tute
forigi la paragrafon Frazpartoj, movante ties tutan enhavon al la re-
spektivaj klarigoj de O-vortoj §4, A-vortoj §5 kaj E-vortoj §6, sed
tiam ŝanĝiĝus la numerado de ĉiuj paragrafoj post numero 7, kaj tion mi
volis eviti.)
La bazaj difinoj de O-vortoj (§4.1), A-vortoj (§5.1) kaj E-vortoj
(§6.1) estas reverkitaj por pli klare montri, ke tiuj vortklasoj distingiĝas
precipe laŭ la maniero, en kiu ili uziĝas en frazoj, ne laŭ la signifo.
En La ĉe propraj nomoj (§9.1.6) mi aldonis klarigojn pri uzo de la ĉe
la nomoj de klasikaj religiaj verkoj, kaj plibonigis la klarigojn pri
titoloj.
En N por direkto (§12.2.5) la klarigoj pri N kun loka rolvorteto estas
reverkitaj. La antaŭaj klarigoj tro forte apartigis la tri rolvortetojn en,
sur kaj sub disde la ceteraj lokaj rolvortetoj. Pro tio ankaŭ la teksto pri
Trans + direktaj rolmontriloj (§12.3.4.15) estas ŝanĝita.
La klarigojn pri rolvortaĵoj kun de (§12.3.7) mi kompletigis per tra-
ktado de esprimoj kun oriente de, norde de, dekstre de k.s
En la klarigoj pri la tabelvortoj (§13) mi aldonis efektivan tabelan
prezenton (§13.1).
Mi reverkis kaj kompletigis la klarigojn pri jam ne kaj ne jam
(§14.2.5).
14
Enkonduko
Mi reverkis kaj grave kompletigis la klarigojn pri neata plu (§14.2.8).
Mi reverkis la klarigojn pri postmetita ankaŭ (§14.3.6).
La klarigojn pri la diferenco inter apenaŭ kaj preskaŭ (§14.3.7) mi re-
verkis por distingi inter uzo ĉe kvantesprimoj kaj uzo ĉe agoj.
Mi aldonis klarigojn pri tabelvortoj je O kun J-finaĵo (§15.2).
Mi prilaboris, kompletigis kaj vastigis la sekcion pri komparaj
esprimoj kun kiel kaj ol (§20.1).
En Demandoj kaj respondoj (§22) la antaŭaj klarigoj sub Forlaso de
ĉu fariĝis Demandoj sen demandovorto (§22.3) kun pli kompleta en-
havo.
En la klarigoj pri Perverba priskribo de objekto (§25.1.2) mi faris
plurajn kompletigojn kaj plibonigojn.
En la klarigoj pri I-verboj (§27) mi faris multajn kompletigojn kaj
plibonigojn, precipe en la partoj I-verboj kiel rekta priskribo (§27.4)
kaj I-verboj kun rolvortetoj (§27.5), kiuj estas preskaŭ tute reverkitaj.
La klarigojn pri participoj kiel O-vortoj (§28.3) mi prilaboris kaj
kompletigis.
En la klarigoj pri verboj kaj frazoloj (§30) mi aldonis parton pri IĜ-
verboj faritaj el senobjektaj transiraj verboj (§30.9).
Mi plibonigis kaj kompletigis la klarigojn pri rilata kio (§33.4.1.2) pre-
cipe en la parto, kiu temas pri rilata kio en plurakontaj subfrazoj.
En la klarigoj pri Esperantigitaj nomoj (§35.3) mi aldonis novan
sekcion pri N-finaĵo ĉe Esperantigitaj nomoj (§35.3).
La sekcio Nomoj de landoj kaj popoloj estas reverkita. Ĝi nun nom-
iĝas Landoj, popoloj kaj lingvoj (§35.4).
Parto 3 – Vortfarado
En la klarigoj pri vortfarado per A-finaĵo (§37.2.2) mi tute ŝanĝis la
gravan sekcion pri Aga radiko sed eca signifo. Antaŭe mi tie defendis
la uzon de ekz. korekta kun la senco “senerara, ĝusta”. Nun mi ansta-
taŭe aliĝis al la kritiko de tia uzo. Vidu la novan sekcion Evitinda uzo
(§37.2.2).
En la klarigoj pri la sufikso AĴ (§38.2.3) mi aldonis novan sekcion pri
Nombreblaj kaj nenombreblaj AĴ-vortoj.
En la klarigoj pri la prefikso MAL (§38.3.7) mi reverkis la sekcion
Alternativoj al MAL-vortoj.
En Afiksecaj radikoj kaj kunmetaĵoj (§38.4.1) mi aldonis la du
radikojn BIT kaj RET.
En Neoficialaj prefiksoj (§39.2) mi aldonis la prefikson DES (§39.2.7).
15
Enkonduko
Parto 4 – Aldonoj
Mi aldonis novan ĉapitron Pri la gramatikaj terminoj en PMEG
(§45).
La aldono Literaturo (§46) estas ĝisdatigita kaj kompletigita. Oni
aparte notu la datumojn pri Fabeloj de Andersen (§46). Ĉiuj ekzemploj
el tiuj fabeloj estas nun prenitaj el fabeloj de andersen. koboldoimuna
eldono de ludovikito. Tio signifas, ke la paĝonumeroj en la fontindikoj
de ĉiuj Zamenhofaj ekzemploj el Fabeloj 1 nun estas aliaj ol en la
antaŭaj versioj de PMEG.
La malnova Listo de novaj vortoj nun nomiĝas Listo de ne-PIV-aj el-
ementoj (§43). La enhavo estas prilaborita kaj ĝisdatigita. La referenco
nun estas Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto 2005.
Bertilo Wennergren
16
Skribo kaj elparolo
Skribo kaj elparolo
1. Skribo
1.1. Literoj
Esperanto uzas varianton de la Latina alfabeto. Tiu varianto enhavas 28 lit-
erojn. Ĉiu litero ekzistas en du formoj: majusklo (granda litero, ĉeflitero) kaj
minusklo (malgranda litero):
Majuskloj:
A, B, C, Ĉ, D, E, F, G, Ĝ, H, Ĥ, I, J, Ĵ, K,
L, M, N, O, P, R, S, Ŝ, T, U, Ŭ, V, Z
Minuskloj:
a, b, c, ĉ, d, e, f, g, ĝ, h, ĥ, i, j, ĵ, k,
l, m, n, o, p, r, s, ŝ, t, u, ŭ, v, z
Nomoj:
a, bo, co, ĉo, do, e, fo, go, ĝo, ho, ĥo, i, jo, ĵo, ko,
lo, mo, no, o, po, ro, so, ŝo, to, u, ŭo, vo, zo
La ĉi-antaŭan vicordon de la literoj oni uzas por ordigi vortojn en vortaroj,
nomojn en listoj de partoprenantoj, kaj en multaj similaj okazoj. Legu ankaŭ
pri alfabeta ordigo de ne-Esperantaj literoj en §1.2.
Legu pli detale pri la liternomoj en §15.6, kaj pri elparolo de mallongigoj en
§2.2. Legu ankaŭ pri ne-Esperantaj literoj en §1.2.
Majuskloj kaj minuskloj
Ordinare oni uzas la minusklajn literformojn. Majusklojn oni uzas kiel
unuan literon de ĉefa frazo, kaj kiel unuan literon de propra nomo, kaj en iuj
mallongigoj (§2.2).
ONI IAFOJE SKRIBAS NUR PER MAJUSKLOJ, EKZEMPLE EN
TITOLOJ AŬ POR EMFAZI.
okaze oni vidas tekstojn, kiuj uzas nur minusklojn. tio povas esti ekz. stila
efekto. kelkaj eĉ eksperimente uzas nur minusklojn en ĉiaj tekstoj.
Iafoje majuskloj estas uzataj por montri respekton, ekz. en la vorto Dio. La
pronomon Vi Zamenhof ofte skribis kun komenca majusklo (ekz. en leteroj),
sed tio estas nun malofta.
Ne ekzistas devigaj reguloj pri la uzo de majuskloj kaj minuskloj. Legu
tamen pri la uzo de majuskloj ĉe propraj nomoj en §35.5.
Iafoje oni renkontas la ideon, ke la litero Ŭ ne havas majusklan formon. Tiu
ideo baziĝas sur la fakto, ke Ŭ ne povas aperi vortkomence en Esperanta
vorto (§2.1), sed kiam oni ekz. skribas tutajn vortojn majuskle, oni devas uzi
ankaŭ majusklajn Ŭ (vidu la ĉi-antaŭan ekzemplon).
Noto: Kiam oni parolas pri tio, ĉu litero havas sian minusklan aŭ sian majusklan formon, oni iafoje
uzas la vortojn uskleco kaj usklo (= minusklo aŭ majusklo).
§1.1
17
Skribo
Supersignoj
Ses literoj estas unikaj por Esperanto: Ĉ, Ĝ, Ĥ, Ĵ, Ŝ kaj Ŭ. Ili havas super-
signojn. La supersigno ^ nomiĝas cirkumflekso aŭ ĉapelo. La supersigno
super U nomiĝas hoketo.
Alternativoj al la Esperantaj supersignoj
Por tiaj okazoj, en kiuj ne eblas uzi la ĝustajn supersignojn, la Fundamento
(§40) difinis alternativan anstataŭan skribmanieron. En tiu skribo oni uzas
postmetitan H anstataŭ la cirkumfleksoj, kaj oni tute forlasas la hoketon
super Ŭ: ch, gh, hh, jh, sh, u. Ekzemple: Chiu brancho estis kvazau vasta
florricha herbejo au plej charma ghardeno. = Ĉiu branĉo estis kvazaŭ vasta
florriĉa herbejo aŭ plej ĉarma ĝardeno. FA3.114
En komputila tekstolaboro, en retpoŝto, k.s., multaj uzas postmetitan ikson,
X, anstataŭ cirkumflekso kaj hoketo: cx, gx, hx, jx, sx, ux. Ekzemple: Cxiu
brancxo estis kvazaux vasta florricxa herbejo aux plej cxarma gxardeno.
Iafoje oni uzas aliajn supersignojn laŭ la ebloj, ekz. ´ (dekstrakorna super-
signo, akuta supersigno), kaj ` (maldekstrakorna supersigno, malakuta
supersigno).
Kiam oni skribas Esperanton per Brajla skribo (skribo por blinduloj), oni
uzas specialajn Brajlajn kodaĵojn por la supersignaj Esperantaj literoj.
Nur kiam la cirkonstancoj ne permesas uzi la normalajn supersignojn, kaj
kiam pro apartaj bezonoj la Fundamenta H-skribo (klarigita ĉi-antaŭe) ne
estas oportuna, oni povas anstataŭigi la supersignajn literojn per aliaj signoj
aŭ signokombinoj.
1.2. Helposignoj
Krom literoj (§1.1) oni uzas ankaŭ helposignojn. Ne ekzistas devigaj reguloj
pri ilia uzado en Esperanto. Tial ili estos ĉi tie nur supraĵe klarigitaj.
Ne-elparolataj helposignoj
Spaceto estas uzata inter vortoj. Spacetoj normale ne respondas
al paŭzoj en la parolo, sed montras lokojn, kie oni povus paŭzi,
se oni volus. Ne metu spacetojn antaŭ punkto, demandosigno,
krisigno, komo, dupunkto, punktokomo, tripunkto kaj apostrofo.
18
§1.2
Skribo
.
Punkto estas uzata por montri la finon de ĉeffrazo. Oni uzas
punktojn ankaŭ en mallongigoj, ekz. k.t.p. = “kaj tiel plu” (sed
ktp estas same bona). Oni povas uzi punktojn por klariga dis-
igado de ciferoj en altaj nombroj, ekz.: 10.000.000.000 (= “dek
miliardoj”), sed estas pli bone uzi (se eble) mallarĝajn spacetojn,
ekz.: 10 00
0 0
00 00
0. Ne uzu punkton antaŭ decimaloj en
nombroj. Por tiu celo oni uzu komon. Legu pli pri matematikaj
esprimoj en §23.7. Krome punktoj estas uzataj kiel disigaj signoj
en diversspecaj numeroj (kie ne temas pri decimaloj), en nomoj
de komputilaj dosieroj, en retadresoj k.s.: versio 3.2.4 (de pro-
gramo), dokumento.txt, www.uea.org.
?
Demandosigno estas uzata post demandaj ĉeffrazoj (§32.1)
anstataŭ punkto: Kion vi volas? Ne uzu demandosignon post de-
manda subfrazo (§33.3). Oni ne metas demandosignon komence
de frazo (male al la Hispana lingvo).
!
Krisigno estas uzata post ordonaj frazoj (§32.1) kaj emfazaj
frazoj anstataŭ punkto: Ne faru tion! Oni ne metas krisignon
komence de frazo (male al la Hispana lingvo).
,
Komo estas uzata ene de frazoj en lokoj, kie povas esti nature
iom paŭzi, ekz. antaŭ subfrazo, kaj anstataŭ la vortoj kaj kaj aŭ
(§16) en elnombrado de pluraj aferoj. Komo estas iafoje uzata
anstataŭ punkto inter ĉeffrazoj, kiuj iel kunapartenas. Komo estas
ankaŭ uzata antaŭ decimaloj en nombroj: 3,14 (= “tri komo unu
kvar”, “tri kaj dek kvar centonoj”). Legu pli pri matematikaj
esprimoj en §23.7.
:
Dupunkto signifas: “jen komenciĝas detala montro de tio, pri kio
oni antaŭe parolis”. Dupunkto estas uzata antaŭ rektaj citaĵoj,
antaŭ elnombradoj, kaj kelkfoje antaŭ klarigaj subfrazoj.
;
Punktokomo estas iafoje uzata anstataŭ punkto aŭ komo inter
ĉeffrazoj, kiuj iel kunapartenas; iafoje anstataŭ komo en el-
nombradoj, kie la elnombrataj aferoj ne estas unuopaj vortoj, sed
plurvortaĵoj. Punktokomo disigas pli forte ol komo, sed malpli
forte ol punkto. Ĉeffrazo post punktokomo normale komenciĝas
per minusklo.
...
Tripunkto estas uzata anstataŭ punkto post nefinitaj frazoj, aŭ
kie io estas ellasita, aŭ kie oni deziras iom longan paŭzon.
§1.2
19
Skribo
-
Dividostreko estas iafoje uzata inter la partoj de kun-metita vorto
por faciligi la vorto-komprenon, kaj por tranĉi vorton fine de
linio. Oni ankaŭ uzas dividostrekojn en iaj mallongigoj por
montri, kie mankas literoj ene de vorto: d-ro (= “doktoro”), s-ro
(= “sinjoro”). Iafoje oni uzas dividostrekojn en propranomaj
radikoj, ĉar la origina nomformo konsistas el pluraj vortoj:
San Francisco → San-Francisko (aŭ Sanfrancisko), Sierra Leone
→ Siera-Leono (aŭ Sieraleono), San Marino → San-Marino (aŭ
Sanmarino), La Paz → La-Pazo (aŭ Lapazo), Nova Scotia →
Nova-Skotio° (aŭ Novaskotio). Tiaj Esperantaj formoj estu do
rigardataj kiel nekunmetitaj en Esperanto malgraŭ la divido-
strekoj. Skribo sen dividostreko estas tamen preferinda. Legu
ankaŭ pri dividostrekoj en kunskriboj en §25.3. Dividostreko
aspektas pli-malpli same kiel minus-signo, kaj tre similas al ĝis-
streko kaj haltostreko, kiuj tamen estas pli longaj (en bona tipo-
grafio).
—
Haltostreko estas uzata — kiel memstara signo — anstataŭ
komo por montri paŭzon, anstataŭ krampo por montri paren-
tezon, kaj antaŭ nova repliko en dialogo. Haltostreko aspektas
simile al dividostreko, minus-signo kaj ĝis-streko, sed en preciza
tipografio ĝi estu pli longa. Inter haltostreko kaj apuda vorto estu
spaceto.
( )
Krampoj estas uzataj antaŭ kaj post parentezo (intermetita klar-
igo aŭ komento). Oni parolas pri komenca krampo aŭ ek-
krampo, kaj ferma krampo aŭ finkrampo. Alternativaj formoj
estas krampoj rondaj (komento), rektaj [komento], angulaj
krampoj kaj komento. Ne skribu do: ( komento ). Oni iafoje uzas
anstataŭe haltostrekojn: – komento –. Tiam oni ja uzu spacetojn.
/
Suprenstreko estas uzata por dividi alternativojn/elekteblojn
(anstataŭ la vorto aŭ). Ekzistas ankaŭ malsuprenstreko, \, kiu
apenaŭ estas uzata en ordinaraj tekstoj.
*
Steleto aŭ asterisko estas uzata post vorto aŭ frazo por signali
ion specialan, ekz. por atentigi pri piednoto. En PMEG steletoj
antaŭ kaj post vorto aŭ frazo ( *ekzemplo*) montras, ke la ek-
zemplo estas erara aŭ tre malrekomendinda.
’
Apostrofo montras, ke parto de vorto estas forlasita. Legu detale
pri la uzado de apostrofoj en §10.
20
§1.2
Skribo
“ ”
Citiloj estas uzataj antaŭ kaj post citaĵo, aŭ antaŭ kaj post vorto,
kiu ne estas uzata en sia vera signifo. Jen kelkaj alternativaj
formoj: “citaĵo”, “citaĵo”, „citaĵo”, «citaĵo», »citaĵo«, ‘citaĵo’.
Oni ne metu spacetojn inter citiloj kaj citaĵo. Ne skribu do: “ cit-
aĵo ”. Ordinare oni ne elparolas citilojn, sed por aparte atentigi
pri la ĉeesto de citiloj en teksto, kelkaj elparolas komencan cit-
ilon kiel cit, kaj finan citilon kiel malcit. Pli klare estas diri citaĵo
– fino de citaĵo aŭ simile.
Streketoj
En la frua tempo de Esperanto oni uzis diversaspektajn streketojn inter la
partoj de kunmetitaj vortoj por helpi al komencantoj: vapor|ŝip|o FG. Tio
povas ankoraŭ aperi en bazaj lernolibroj, sed en ordinaraj tekstoj oni ne plu
uzas tiajn streketojn. Multaj ekzemploj de tiaj streketoj troviĝas en la sekcio
Gramatiko en la Fundamento (§40). Iafoje oni konfuzas tiajn streketojn kun
apostrofoj (§10.2).
Apudiĝo de helposignoj
Helposignoj iafoje apudiĝas, ekz.: ). ”) ’. ’? kaj simile. Tio estas tute en
ordo. Iafoje fina punkto de mallongigo renkontiĝas kun komo, krisigno aŭ
demandosigno: Kie vi loĝas, laboras k.t.p.? Ankaŭ tio estas bona. Sed kiam
mallongiga punkto renkontiĝas kun frazofina punkto, oni normale forigas
unu el la punktoj: Ĉi tie mi loĝas, laboras k.t.p.
Elparolataj helposignoj
1 2 3 4
Ciferoj (Hindaj-Arabaj ciferoj) estas simboloj por nombroj
5 6 7 8
(§23.1.1). Iafoje oni uzas anstataŭe Romajn ciferojn (I, II, III,
9 0
IV, V...), sed la Romaj ciferoj ne estas tutmonde konataj, kaj
estas evitindaj en Esperanto.
–
Ĝis-streko estas simbolo por la vorto ĝis (§12.3.5.3) normale
kunlabore kun de (§12.3.2): Majo–Aŭgusto (= “de Majo ĝis
Aŭgusto”). Ĝis-streko estas (almenaŭ en presitaj tekstoj) pli
longa ol dividostreko kaj minus-signo, sed malpli longa ol
haltostreko. Kutime oni ne uzas spacetojn antaŭ kaj post ĝis-
streko.
−
Minus-signo estas simbolo por la vorto minus (§16.4): 3 − 2
(= “tri minus du”). Minus-signo aspektas pli-malpli same kiel
dividostreko, kaj tre similas al ĝis-streko kaj haltostreko, kiuj
tamen estas pli longaj (en bona tipografio).
+
Plus-signo estas simbolo por la vorto plus (§16.4): 2 + 3 (= “du
plus tri”).
=
Egalo-signo estas simbolo de egaleco: k.t.p. = kaj tiel plu
(= “k.t.p. egalas al kaj tiel plu”). Legu pli pri matematikaj
esprimoj en §23.7.
§1.2
21
Skribo
&
Kaj-signo estas simbolo por la vorto kaj. Ĝi normale ne estas
uzata en ordinaraj tekstoj, sed iafoje en nomoj k.s.: UEA &
TEJO (= “UEA kaj TEJO”). Iafoje oni trovas la mallongigon k.
(kun aŭ sen punkto) por kaj.
§
Paragraf-signo estas simbolo por la vorto paragrafo: §10
(= “paragrafo dek”).
%
Procento-signo aŭ elcento-signo estas simbolo por la vorto
procento ( elcento), kiu signifas “centono”: 100% (= “cent pro-
centoj/elcentoj”).
Ne-Esperantaj literoj
Latinaj ne-Esperantaj literoj povas aperi, kiam oni uzas alilingvajn vortojn
en Esperanta teksto, ekz. proprajn nomojn (§35.2). Ili estas uzataj ankaŭ kiel
matematikaj kaj alispecaj simboloj.
Jen la kvar plej gravaj ne-Esperantaj Latinaj literoj kun siaj Esperantaj
nomoj:
Q q
= kuo
X x
= ikso
Y y
= ipsilono
W w = duobla vo, Ĝermana vo, vavo, vuo°
Noto: El la kvar nomoj de la litero W, duobla vo estas la plej ofte uzata, sed ĝi povas esti mis-
komprenata kiel efektiva duobla V: vv. El la tri malpli oftaj nomoj, vavo estas kredeble la plej ofta.
Ĝi estas registrita en PIV kaj en kelkaj aliaj vortaroj. Rimarku tamen, ke ekzistas Hebrea litero, kiu
nomiĝas vav (§19).
Legu ankaŭ pri elparolado de la literoj Q, X, Y kaj W en §2.3.
Iuj provas uzi la literon W kaj iafoje la literon Y en Esperantaj vortoj. Tio
estas eraro. Esperantaj vortoj povas enhavi nur la 28 Esperantajn literojn
(§1.1).
Kiam oni alfabete ordigas vortojn kun ne-Esperantaj Latinaj literoj, oni
devas iel envicigi tiujn literojn en la Esperantan alfabetan ordon (§1.1). La
literojn q, w, x kaj y oni povas tiam envicigi laŭ iliaj kutimaj pozicioj en
Latin-alfabetaj lingvoj; literojn kun kromsignoj, ekz. á, è, ö, ç, k.s. oni povas
meti kune kun la respondaj senkromsignaj literoj; ligaĵojn kiel æ kaj œ oni
povas trakti kiel la respondan duliteraĵon; la Germanan literon ß ( esceto) oni
povas trakti kiel ĝian kutiman anstataŭaĵon ss; kaj tiel plu. Laŭ tiuj ĝeneralaj
ideoj (kiuj ne solvas ĉiujn problemojn) povas ekesti ekz. la jena vicordo: a à
á â ã ä å æ (= ae), b, c ç, ĉ, d ð, e è é ê ë, f, g, ĝ, h, ĥ, i ì í î ï, j, ĵ, k, l, m, n
ñ, o ò ó ô õ ö ø œ (= oe), p, q, r, s ß (= ss), ŝ, t þ (= th), u ù ú û ü, ŭ, v, w, x,
y ý ÿ, z.
Grekaj literoj (§19) estas uzataj en Esperanto nur kiel simboloj en mate-
matiko.
22
§1.2
Skribo
Vortotranĉado
Kiam oni atingas la finon de skriblinio, oni povas je bezono tranĉi la lastan
vorton en du partojn. La unuan parton oni lasas fine de la linio. Post ĝi oni
metas dividostrekon. La duan parton oni metas komence de la sekva linio:
Ŝin kaptis neforpelebla, nevenk-
ebla revado. Neatenditaj, bril-
antaj perspektivoj kreiĝis antaŭ
ŝiaj okuloj, ŝi ne povis for-
ŝiri de ili sian rigardon, lac-
igitan de la mallumo.
Ne ekzistas devigaj reguloj pri vortotranĉado en Esperanto. Oni simple
tranĉu tiel, ke la rezulto estu facile legebla kaj komprenebla. Multaj tial
evitas tranĉojn, kiuj disigas unu solan literon de vorto aŭ vortoparto. Oni
ekz. preferas tranĉi “ĉef-urbo” anstataŭ “ĉe-furbo” por ne forigi la solan lit-
eron F disde la prefikso ĈEF (§38.3.2), kaj ankaŭ ĉar ofte estas pli klare, se
oni tranĉas laŭ la efektivaj signifohavaj vortelementoj. Vidu ankaŭ la klar-
igojn pri silaboj kaj silabolimoj (§2.2).
§1.2
23
Elparolo
2. Elparolo
2.1. Bazaj elparolaj reguloj
En Esperanto ĉiu litero ĉiam estas elparolata. Ne ekzistas silentaj literoj. La
literoj havas po unu bazan elparolon, kiun oni ĉiam povas uzi, sed en la
praktiko ĉiu litero varias en sia elparolo.
La literoj A, E, I, O kaj U estas vokaloj. Ĉiuj aliaj estas konsonantoj.
Akcento
En vortoj kun du aŭ pli da vokaloj oni elparolas unu vokalon pli forte ol la
aliajn. Tiu vokalo havas akcenton. Akcento signifas normale plian laŭtecon,
sed akcentata vokalo povas ankaŭ esti pli longa, kaj povas havi alian tonon
ol la aliaj vokaloj, normale pli altan. Ne ekzistas devigaj reguloj, kiel oni
kreu la plifortecon de akcentata vokalo en Esperanto.
La akcento estas ĉiam sur la antaŭlasta vokalo (dekstrakornaj supersignoj
montras akcenton ĉi tie):
táblo, neníam, rapída, taksío, familío, revolvéro, krokodíloj, eskímo, diskútas, métro, metróo, ápud, anstátaŭ, trícent, málpli, ékde, k.t.p.
Rimarku, ke Ŭ kaj J ne estas vokaloj, sed speco de konsonantoj. Oni nomas
Ŭ kaj J duonvokaloj.
La finaĵon O oni povas anstataŭigi per apostrofo (§10.1). Apostrofo estas
kalkulata kvazaŭ vokalo (neelparolata), kaj la akcento ne ŝanĝiĝas: taksí’,
familí’, revolvér’, metró’.
Legu ankaŭ pri kromakcentoj en §2.2, silaboj kaj silabolimoj (§2.2), foresto
de akcento (§2.2) kaj akcentado de ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj (§18.4).
Vokaloj
Vokalo estas sono, kiu estas farata sen baro de la aerfluo, kaj kiu povas porti
akcenton. La voĉkordoj faras tonon (vibrigas la aeron), kaj la lango formas
la sonon. La vokaloj diferencas inter si laŭ la pozicio de la lango: laŭ vast-
eco kaj laŭ antaŭeco.
Vasteco
Esperanta vokalo povas esti:
malvasta
malgranda malfermaĵo inter la lango kaj la buŝa plafono (I, U)
mezvasta
mezgranda malfermaĵo (E, O)
vasta
granda malfermaĵo (A)
Antaŭeco
Esperanta vokalo povas esti:
antaŭa
la malfermaĵo inter la lango kaj la buŝa plafono estas prok-
sima al la dentoj (I, E)
§2.1
25
Elparolo
malantaŭa la malfermaĵo inter la lango kaj la buŝa plafono estas mal-
proksima de la dentoj (U, O)
La malantaŭaj vokaloj estas preskaŭ ĉiam elparolataj kun rondigitaj lipoj,
sed rondeco de la lipoj ne estas grava en Esperanto.
La kvin vokaloj de Esperanto
Vokalo Priskribo
Sonsimbolo laŭ la
Internacia Fonetika
Alfabeto
I
malvasta antaŭa
[i]
U
malvasta malantaŭa
[u]
E
mezvasta antaŭa
[e]
O
mezvasta malantaŭa
[o]
A
vasta
[a]
Antaŭeco ne gravas ĉe la vokalo A, ĉar ĝi estas la sola vasta vokalo.
Vokala variado
En lingvo kun nur kvin vokaloj la elparolo povas esti sufiĉe libera. Gravas
nur, ke la elparolo de ĉiu vokalo ne fariĝu tro simila al tiu de iu alia el la
kvin vokaloj. La ĝusta elparolo de vokalo ne estas preciza loko en la buŝo,
sed povas libere varii inter certaj limoj. Se oni elparolas ie inter tiuj limoj, la
elparolo estas bona. Sed se oni tro proksimiĝas al la limoj, aŭ transiras ilin,
tiam oni riskas miskomprenon. Iaj reguloj pri diversaj variantoj de la vokaloj
ne ekzistas, kaj ne estas bezonataj.
Noto: Bedaŭrinde PAG rekomendas komplikitajn regulojn pri variantoj de la vokaloj E kaj O. Tiuj
rekomendoj estas plene fremdaj al Esperanto kaj tre malfacile lerneblaj. La efektiva lingvouzo ne
sekvas ilin.
La longeco de la vokaloj estas en Esperanto tute sensignifa. Oni povas el-
paroli ilin longe, mezlonge aŭ mallonge, laŭplaĉe. Vokalo, kiu estas akcent-
ata, estas tamen normale elparolata pli longe ol senakcenta vokalo ( simíla).
Sed se sekvas pli ol unu konsonanto, akcenta vokalo ofte ne longiĝas
( rezísti). Ankaŭ antaŭ C, Ĉ kaj Ĝ multaj elparolas akcentajn vokalojn mal-
longe ( réĝo).
La Esperantaj vokaloj ne estas diftongoj. Tio signifas, ke ĉiu Esperanta
vokalo estas elparolata “senmove”. Oni ne aŭdeble movas la langon de unu
pozicio en la buŝo al alia pozicio dum la elparolo de unu vokalo. Ekz. E ne
sonu kiel “ej”, O ne kiel “oŭ”.
Kiam I staras tuj antaŭ alia vokalo, okazas, ke oni elparolas I pli-malpli kiel
“ij”: mia = “mija”, liuto = “lijuto”, bieno = “bijeno”. Tia elparolo estas mal-
ĝusta, kaj oni provu eviti ĝin, sed kiam miskompreno ne povas okazi (ne ek-
zistas efektivaj vortoj mija, lijuto kaj bijeno), ĝi tamen povas esti tolerata.
26
§2.1
Elparolo
Sed oni nepre ne elparolu tian aldonan “j” kun tre forta frota sono (preskaŭ
kiel Ĵ), ĉar tiam oni tro malproksimiĝas de la ĝusta elparolo.
Konsonantoj
Konsonantoj estas sonoj farataj per ia baro de la aerfluo. Ili diferencas inter
si laŭ maniero (kiel oni baras la aeron), laŭ loko (kie en la buŝo oni baras la
aeron), kaj laŭ voĉeco (ĉu la voĉkordoj vibras aŭ ne).
Tio tamen ne validas por la duonvokaloj (Ŭ kaj J). Ili estas vokaloj laŭ la el-
parola maniero (sen baro de la aerfluo), sed ili estas uzataj kiel konsonantoj.
Maniero
La Esperantaj konsonantoj estas farataj en sep manieroj:
eksplode
kompleta baro, kiun oni ekrompas per aerpuŝo (B, P, D, T,
G, K)
frote
nekompleta baro (malvastigo), tra kiu la aero fluas kun frota
sono (V, F, Z, S, Ĵ, Ŝ, Ĥ, H)
ekfrote
kompleta baro, kiun oni ekrompas per aerpuŝo, sed nur
tiom, ke la aero povas traflui kun frota sono (C, Ĝ, Ĉ)
naze
kompleta buŝa baro, la aero iras anstataŭe tra la nazo (M, N)
duonbare
baro nur en la mezo de la buŝo, la aero fluas libere flanke de
la lango (L)
treme
pluraj sinsekvaj rapidaj baroj kaj rompoj (R)
duonvokale
mallonga vokala sono uzata kiel konsonanto (J, Ŭ)
Loko
La Esperantaj konsonantoj estas farataj en ses lokoj:
lipe
la du lipoj kune (B, P, M)
lipdente
la malsupra lipo kontraŭ la supraj dentoj (V, F)
dente
la lango kontraŭ la karno tuj malantaŭ la supraj dentoj, aŭ
kontraŭ la supraj dentoj mem (D, T, Z, S, C, N, L, R)
gingive
la lango kontraŭ la gingivo iom pli malantaŭe ol la denta
pozicio (Ĵ, Ŝ, Ĝ, Ĉ)
vele
la lango kontraŭ la malantaŭa parto de la buŝa plafono, ĉe la
tiel nomata velo (G, K, Ĥ)
glote
ĉe la voĉkordoj en la gloto – en la gorĝo (H)
§2.1
27
Elparolo
Voĉeco
Esperanta konsonanto povas esti:
voĉa
la voĉkordoj vibras dum la konsonanto estas elparolata (B, D,
G, V, Z, Ĵ, Ĝ, M, N, L, R)
senvoĉa
la voĉkordoj ne vibras (P, T, K, F, S, Ŝ, Ĥ, H, C, Ĉ)
La 23 konsonantoj de Esperanto
Konsonanto Priskribo
Sonsimbolo laŭ la
Internacia Fonetika
Alfabeto
B
eksploda lipa voĉa
[b]
P
eksploda lipa senvoĉa
[p]
D
eksploda denta voĉa
[d]
T
eksploda denta senvoĉa
[t]
G
eksploda vela voĉa
[g]
K
eksploda vela senvoĉa
[k]
V
frota lipdenta voĉa
[v]
F
frota lipdenta senvoĉa
[f]
Z
frota denta voĉa
[z]
S
frota denta senvoĉa
[s]
Ĵ
frota gingiva voĉa
[ʒ]
Ŝ
frota gingiva senvoĉa
[ʃ]
Ĥ
frota vela senvoĉa
[x]
H
frota glota senvoĉa
[h]
C
ekfrota denta senvoĉa
[ts]
Ĝ
ekfrota gingiva voĉa
[dʒ]
Ĉ
ekfrota gingiva senvoĉa
[tʃ]
M
naza lipa voĉa
[m]
N
naza denta voĉa
[n]
L
duonbara denta voĉa
[l]
R
trema denta voĉa
[r]
J
duonvokalo malvasta antaŭa
[j]
28
§2.1
Elparolo
Ŭ
duonvokalo malvasta malantaŭa [w]
Konsonanta variado
Ĉu sono estas voĉa aŭ senvoĉa gravas plej, se ekzistas du sonoj, kiuj mal-
similas nur per la voĉeco, ekz. B – P kaj Ĝ – Ĉ. Por aliaj sonoj la voĉeco ne
estas tre grava. Ekz. H estas normale senvoĉa, sed ĝi povas fariĝi voĉa sen ia
ajn problemo, ekz. inter vokaloj ( kahelo, kohera k.a.).
Kiam senvoĉa konsonanto staras tuj antaŭ voĉa konsonanto, multaj emas
voĉigi ĝin: akvo → “agvo”, okdek → “ogdek”. Kaj inverse, kiam voĉa
konsonanto staras antaŭ senvoĉa, multaj emas senvoĉigi ĝin: subtaso →
“suptaso”, absolute → “apsolute”. Tiaj ŝanĝoj principe neniam estas regulaj,
sed estas ofte tolerataj en la praktiko, se ili ne kaŭzas miskomprenojn.
Aparte malfacila estas la sinsekvo KZ, kiu ofte elparoliĝas kiel GZ: ek-
zemple → “egzemple”. Tio estas neregula, sed praktike akceptata. Iafoje iuj
eble emus senvoĉigi vortfinan voĉan konsonanton: apud → “aput”, sed →
“set”, hund’ → “hunt”, naz’ → “nas”. Tiaj ŝanĝoj tamen ne estas akceptitaj,
kaj oni evitu ilin.
Anoj de iuj lingvoj emas elparoli la sinsekvojn KV kaj GV kiel respektive
“kŭ” kaj “gŭ”: akvo → “akŭo”, kvin → “kŭin”, gvidi → “gŭidi”. Ŭ neniam
povas sekvi rekte post konsonanto en vera Esperanta vorto (vidu ĉi-poste),
kaj tial miskomprenoj apenaŭ povas estiĝi, sed tia elparolo estas principe
malĝusta.
En kelkaj lingvoj oni elparolas la sonojn P, T, K, C kaj Ĉ kun forta elspiro,
kvazaŭ kun malforta H poste. En Esperanto tiuj konsonantoj estas normale
sen tia elspiro, sed pri tio ne ekzistas regulo. Oni povas do elparoli kun el-
spiro, se oni volas, sed oni atentu, ke la elspiro ne sonu kiel plena H.
L estas farata per parta baro ĉe la dentoj. Se oni baras nur tie, la L sonas
“hele”. Se oni samtempe levas la malantaŭon de la lango kontraŭ la velo, la
L sonas “malhele” (u-ece). Tia malhela L estas tute bona alternativo, sed oni
atentu, ke ĝi ne sonu kiel Ŭ. Tio okazas, se la ĉefa baro ĉe la dentoj mal-
aperas.
N estas denta naza konsonanto. Ĝi kontrastas al la alia naza konsonanto M,
kiu estas lipa. Kiam N staras antaŭ gingiva aŭ vela sono, oni emas ŝanĝi N
en gingivan sonon (malgranda diferenco), aŭ velan sonon (granda dife-
renco), por faciligi la elparolon: tranĉi, manĝi, longa, banko k.a. Tio estas
senproblema, ĉar ne ekzistas gingiva aŭ vela nazaj sonoj, kun kiuj N povus
konfuziĝi. Simile oni emas elparoli M lipdente antaŭ alia lipdenta sono:
amforo, ŝaŭmvino k.a. Ankaŭ tio estas senproblema. Sed oni atentu, ke oni
ne elparolu N lipdente: infero, enveni k.a., ĉar tiam oni konfuzus N kaj M,
kio ne estas akceptebla. Kompreneble oni povas ĉiam uzi la bazan elparolon
de N kaj M. Nepre erare estas elparoli N kiel M (pro influo de sekvanta lipa
konsonanto), ekzemple mampremo anstataŭ manpremo.
R estas trema konsonanto, kiu normale estas denta, sed fakte ne gravas, kie
en la buŝo oni faras la sonon. Ekz. vela R estas tute bona alternativo. La
§2.1
29
Elparolo
grava afero pri R estas, ke ĝi estu trema. Do ankaŭ vela R prefere estu trema,
“rulata” (tiam la uvulo tremas kontraŭ la lango). R estu same trema en ĉiaj
pozicioj en la vorto. En ekz. rivero la du R estu same elparolataj. Efektive
tamen oni uzas ankaŭ diversajn aliajn specojn de R-sonoj, ankaŭ netremajn,
kaj tio estas sufiĉe akceptita en la praktiko. Oni tamen zorgu, ke la R-sono
ne konfuziĝu kun alia konsonanto, ekz. L. Oni klare distingu inter ekz. revi
kaj levi, inter maro kaj malo, k.t.p. Oni ankaŭ atentu pri R post vokalo:
parko ne sonu kiel pako, karto ne konfuziĝu kun kato, k.t.p.
La longeco de la konsonantoj estas en Esperanto tute sensignifa. Oni povas
elparoli ilin longe, mezlonge aŭ mallonge, laŭplaĉe.
Ekfrotaj konsonantoj
La ekfrotaj sonoj C, Ĉ kaj Ĝ tre similas al sinsekvoj de samlokaj eksplodaj
kaj frotaj sonoj: TS, TŜ kaj DĴ. Tiuj sinsekvoj ekzistas nur en kunmetitaj
vortoj: tut-simple, dat-ŝanĝo, kased-ĵurnalo. Estas tamen diferenco inter tiaj
sinsekvoj kaj veraj ekfrotaj konsonantoj. En TS, TŜ kaj DĴ oni povas el-
paroli la eksplodan sonon kun plena rompo de la baro. En C, Ĉ kaj Ĝ la baro
neniam estas plene rompata. Estus eraro elparoli ekz. C kiel plenan T +
plenan S. Alia diferenco estas, ke C, Ĉ kaj Ĝ kondutas kiel memstaraj unuoj
en la lingvo. Ili aperas ofte kaj en plej diversaj pozicioj: ĉu, laĉo, eĉ, centro,
eco, scias k.t.p. Kontraste la malofta sinsekvo DZ (ekz. edzo), kiu estas
kvazaŭ voĉa C, estas en Esperanto sinsekvo de du konsonantoj, kaj oni ĉiam
povas elparoli D kaj Z aparte (en rapida elparolo oni tamen plej ofte el-
parolas ilin kunece, ekfrote). Ankaŭ la maloftegaj KĤ ( muzikĥoro), PF
( pfenigo) kaj BV ( Zimbabvo) estas sinsekvoj de samlokaj (aŭ preskaŭ sam-
lokaj) eksplodaj kaj frotaj sonoj. Oni povas ilin elparoli ĉu aparte, ĉu kunece
(ekfrote).
Noto: Iafoje oni trovas nekunmetitajn vortojn kun TS, ekz. *tsetseo*, *Pitsburgo*, kaj
*Potsdamo*. Normalaj Esperantaj formoj estas tamen ceceo, Picburgo° kaj Pocdamo°.
Duonvokaloj
La duonvokaloj J kaj Ŭ estas laŭ la elparola maniero vokaloj: Ili estas farataj
sen baro de la aerfluo. Sed ili rolas en la lingvo kiel konsonantoj. Ili estas
ĉiam mallongaj, kaj neniam povas ricevi akcenton. Duonvokalo ĉiam aperas
kune kun vera vokalo, kaj sin apogas al tiu vokalo en la elparolo.
La duonvokalo Ŭ aperas normale nur en la sinsekvoj AŬ kaj EŬ. La sin-
sekvoj OŬ, IŬ kaj UŬ estas fremdaj al Esperanto. Okaze oni vidas vortojn
kun OŬ, sed por preskaŭ ĉiu OŬ-vorto ekzistas preferinda alternativo sen
OŬ: poŭpo (prefere pobo), toŭfuo (prefere tofuo°). IŬ kaj UŬ neniam
aperas.
La Fundamento diras, ke “Ŭ estas uzata nur post vokaloj”. Escepto estas la
Fundamenta liternomo (§15.6) ŭo. Ekzistas ankaŭ sonimitoj (§18.3) kiel
kŭaks kaj ŭa, sed ili ne estas veraj vortoj. Vortoj, kiuj en iuj aliaj lingvoj
havas komencan aŭ postkonsonantan Ŭ-sonon, havas en normala Esperanto
la sonon V: akvo, kvar, lingvo, Gvatemalo, Vaŝingtono, sandviĉo, visto k.t.p.
Iafoje Esperanto havas U: Eduardo, Ruando, tualeto, trotuaro.
30
§2.1
Elparolo
Iuj volas uzi Ŭ en ĉiaj pozicioj. Ili kreas vortojn, kiuj havas komencan aŭ
postkonsonantan Ŭ: *Gŭatemalo*, *ŭato*, *ŭesto* k.s. Oni uzu Gvatemalo,
vato kaj okcidento.
Se oni uzas Esperantajn literojn por proksimume transskribi la sonon de ali-
lingvaj vortoj (ekz. propraj nomoj), oni povas uzi Ŭ pli libere: Ŭakajama
( Wakayama, Japana urbo), Ŭinĉestr ( Winchester, Angla urbo), Ŭoŝingtn
( Washington), Rŭanda ( Rwanda, lando en Afriko). Tiam tute ne temas pri
Esperantaj vortoj, kaj neniuj Esperantaj limigoj de literuzado validas. Se oni
plene Esperantigas tiujn nomojn, oni uzu Vakajamo°, Vinĉestro°, Vaŝingtono
kaj Ruando.
La duonvokalo J estas uzebla antaŭ kaj post ĉiu ajn Esperanta vokalo.
Oni klare diferencigu J kaj I. Kiam I estas akcentata, tio estas sufiĉe facila,
ekz. jes – ies, jam – iam, ja – ia kaj jen – ien. Kiam I estas senakcenta, la diferenco estas pli malgranda, sed tamen grava. Distingu zorge inter ekz.
mielo – mjelo kaj violo – vjolo. En tiaj vortoj I devas esti pli longa ol J,
kvankam I ne havas akcenton. (Tiaj vortparoj estas tamen tre malmultaj.) En
tre rapida parolo tamen ne ĉiam eblas tute klare diferencigi inter senakcenta
I kaj J (§2.2). Vortoj kiel regiono ofte elparoliĝas pli-malpli kiel “regjono” .
Tio estas principe malĝusta, sed kiam konfuzo ne eblas (ne ekzistas ia vorto
*regjono*), oni estu tolerema pri tiaj elparoloj.
Normale J estas elparolata tute kiel mallonga I, sen ĉia frota sono, sed se oni
nur iom pli malvastigas la malfermaĵon inter la lango kaj la buŝa plafono,
povas ekesti malforta frota sono. Tia elparolo de J estas tute akceptebla vari-
anto, precipe kiam J aperas antaŭ vokalo: justa, jes, kajako, vjolo. Kiam J
aperas antaŭ aŭ post I, estas preskaŭ necese elparoli kun iomete da froteco,
por ke J entute estu rimarkebla: jido, jingo, Tanganjiko, ŝijaismo. Sed oni ne
elparolu kun tiel forta frota sono, ke J sonas preskaŭ kiel Ĵ, ĉar tiam povas
ekesti miskomprenoj. Atentu pri vortparoj kiel la jenaj: juro – ĵuro, jako –
ĵako, jeto – ĵeto, majoro – maĵoro.
Iafoje oni demandas, ĉu en ekz. kajo kaj naŭa la duonvokalo apogu sin al la
antaŭa aŭ la posta vokalo. Ĉu estu “ka-jo” aŭ “kaj-o”? Ĉu estu “na-ŭa” aŭ
“naŭ-a”? Pri tio ne ekzistas reguloj. Oni povas elparoli laŭplaĉe. Tamen Ŭ
plej ofte apogas sin al la antaŭa vokalo, al kiu ĝi tre forte apartenas. La
duopoj AŬ kaj EŬ estas kvazaŭ fiksitaj sonkombinoj. Vidu ankaŭ la klar-
igojn pri silaboj kaj silabolimoj (§2.2).
Ĥ kaj H
Ofte oni legas, ke la diferenco inter Ĥ kaj H estas malsama forto de elspiro.
Tio estas miskompreno. Ambaŭ estas senvoĉaj frotaj sonoj. La fortecoj de
iliaj “elspiroj” eble estas malsamaj, sed ili ne distingiĝas laŭ la spirado. La
vera diferenco estas, ke Ĥ estas farata ĉe la velo, per la lango, dum H estas
farata en la gloto, per la voĉkordoj. H fakte estas kvazaŭ senvoĉa vokalo. Se
oni havas problemojn pri H, oni povas eble lerni ĝin deirante de vokalo,
kiun oni poste senvoĉigas. Por lerni Ĥ oni povas deiri de K, kies malferm-
aĵon oni iom post iom malfortigu tiel, ke ĝi fariĝas frota sono, Ĥ.
§2.1
31
Elparolo
Alternativoj de Ĥ-vortoj
Ĥ estas la plej malofta el la Esperantaj sonoj. Multaj opinias, ke ĝi estas tro
malfacila, ĉar ĝi mankas en kelkaj lingvoj. La vera kaŭzo, ke Ĥ estas mal-
facila por iuj, estas ĝia maloftegeco en Esperanto. Se oni havas malfacilojn
pri Ĥ, oni preskaŭ neniam havas okazon ekzerci sin pri ĝi.
De la unuaj jaroj ekzistas tendenco krei alternativojn al vortoj kun Ĥ. K
estas la plej proksima sono, ĉar ĝi estas elparolata en la sama loko kiel Ĥ.
Tial oni plej ofte anstataŭigas Ĥ per K en la alternativaj vortoj: ĥemio
= kemio, ĥirurgo = kirurgo, ĥaoso = kaoso, meĥaniko = mekaniko, teĥniko
= tekniko, k.t.p. Por ĉiu radiko, en kiu Ĥ sekvas tuj post R, ekzistas alter-
nativa formo kun K: arĥeologio = arkeologio, arĥitekto = arkitekto,
monarĥo = monarko.
En kelkaj okazoj simpla anstataŭigo per K kreus kolizion kun alia vorto.
Tiam oni povas anstataŭigi per alia litero, ekz. Ĉ, aŭ ŝanĝi la vorton en alia
maniero: Ĥino = Ĉino ( kino havas alian signifon), ĥilo = ĉilo ( kilo havas
alian signifon), ĥolero = kolerao ( kolero havas alian signifon), ĥoro
= koruso ( koro havas alian signifon).
Ĝenerale ambaŭ vortoj de tiaj vortparoj estas plene uzeblaj. Kaj la malnova
Ĥ-formo, kaj la nova vorto sen Ĥ, estas egale bonaj. Kiun oni uzu, dependas
de la propra gusto. Tamen en kelkaj okazoj la Ĥ-formo plene malaperis el la
praktika uzo, kaj tiam ordinare ne estas rekomendinde reenkonduki ĝin. Ekz.
Ĥino plene malaperis. Oni uzu prefere nur la formon Ĉino (krom se oni ial
volas uzi malnovecan lingvaĵon).
Iuj Ĥ-vortoj ankoraŭ ne havas ĝenerale akceptitan sen-Ĥ-an alternativon.
Ekz. eĥo kaj Ĉeĥo.
2.2. Specialaj elparolaj reguloj
Kromakcentoj
En longaj vortoj povas aperi, krom la ĉefakcento sur la antaŭlasta vokalo
(§2.1), ankaŭ pli malfortaj akcentoj, kromakcentoj, precipe en kunmetitaj
vortoj. Kromakcentoj estos ĉi-poste montrataj per maldekstrakorna super-
signo: à, è, ì, ò, ù. Ĉefakcenton montras dekstrakorna supersigno kaj grasa
stilo: á, é, í, ó, ú.
La vorto matenmanĝo povas elparoliĝi: matenmánĝo (sen kromakcento),
matènmánĝo (kromakcento je e) aŭ màtenmánĝo (kromakcento je a).
Oni elparolas matenmánĝo aŭ màtenmánĝo, se oni sentas la vorton kiel unu
tuton. Oni elparolas matènmánĝo, se oni volas distingi la partojn de la kun-
metaĵo. Oni tiam kvazaŭ elparolas la vorton mateno, kiu havas akcenton sur
E.
Regulo ekzistas nur pri ĉefakcentoj. Kromakcentoj estas ĉiam libervolaj. Oni
principe povas elparoli tute sen kromakcentoj, sed kiam oni ja uzas krom-
akcenton, oni povas ĝin meti, kien oni volas.
32
§2.2
Elparolo
Por distingi parton de kunmetita vorto, oni en la praktiko ofte eĉ malobeas la
regulon pri ĉefakcentoj. Oni povas tiom akcenti sur la E de matenmanĝo, ke
ĝi fariĝas pli forta ol la ĉefakcento. Tio estas natura, kiam oni volas forte
kontrastigi inter ekz. vespermanĝo kaj matenmanĝo. Tiel oni ofte emfaze
akcentas la prefikson MAL, kiam oni volas forte kontrastigi ion al ĝia malo,
ekz.: Tio ne estas bona, sed màlbona. (Kun tre forta akcento sur MAL.)
Efektive oni tiam elparolas kvazaŭ MAL estus aparta vorto: “mal bona” .
Tiaj okazaj rompoj de la akcentoregulo estas tute naturaj kaj permeseblaj.
Distingaj paŭzetoj
Alia rimedo por distingi la partojn de kunmetita vorto estas enmeti mallong-
egajn paŭzetojn inter la partoj. Normale tiaj paŭzetoj estas uzataj kune kun
kromakcentoj. Ĉi-poste la signo vertikalo, |, montras tiajn paŭzetojn:
• Maten|manĝo kontrastas al ekz. vesper|manĝo.
• Konk|ludo (kunmetita) kontrastas al konkludo (nekunmetita).
Ne ekzistas devigaj reguloj pri distingaj paŭzetoj. Oni nepre ne trouzu ilin,
ĉar tio malbeligas la elparolon. Principe oni povas elparoli tute sen distingaj
paŭzetoj.
Silaboj kaj silabolimoj
En la PMEG-aj klarigoj pri akcentoj (§2.1) kaj kromakcentoj estas parolado
nur pri akcentataj vokaloj. En la vero oni akcentas ne nur vokalon, sed
ankaŭ eventualajn apudajn konsonantojn, kiuj “apartenas” al tiu vokalo.
Vokalo kune kun siaj konsonantoj formas tiel nomatan silabon, en kiu la
vokalo kaj la konsonantoj elparoliĝas kune. Ĉiu vorto do konsistas el unu aŭ
pluraj silaboj, sed ne ekzistas reguloj, kiuj difinas precizajn limojn inter
silaboj en plursilabaj vortoj. Oni povas dividi la trisilaban vorton sistemo
kiel sis-te-mo, si-ste-mo, sis-tem-o aŭ si-stem-o kaj eble eĉ en ankoraŭ aliaj
manieroj. Ĉiuokaze nur ĉe relative malrapida elparolo eblas vere aŭdi la sub-
tilajn diferencojn inter tiaj diversaj manieroj dividi vorton en silabojn. Ofte
unu divido povas esti la plej natura kaj komforta, sed ofte ekzistas pli ol unu
bona eblo. Kiam oni skribe distranĉas vortojn inter linioj (§1.2), oni ofte
faras tion laŭ la silabolimoj.
Noto: En paragrafoj 2 kaj 3 de la Ekzercaro (en la Fundamento) estas ekzemploj de bonaj kaj re-
komendindaj silabodividoj. Tie la vorto sistemo aperas kiel sis-te-mo, sed la Fundamento ne diras,
ke tiu estas la sola ĝusta maniero trakti tiun vorton.
Kiam oni volas elparoli kunmetitan vorton tre klare, aparte montrante la
limojn inter la vortopartoj, oni nature uzas silabodividon laŭ tiuj limoj. La
malofta kunmetaĵo konkludo (= ludo per konkoj) povas do soni kiel kon-klu-
do en rapida elparolo, sed kiel konk-lu-do, kiam oni volas klare montri, kiel
tiu vorto estas kunmetita, dum la ofta vorto konkludo (= rezulto de re-
zonado) kredeble ĉiam sonas kiel kon-klu-do.
Foresto de akcento
En praktika elparolado iuj vortoj havas pli da emfazo ol aliaj pro sia senco
kaj relativa graveco. Kiam vorto kun pli ol unu vokalo estas relative mal-
§2.2
33
Elparolo
grava en frazo kaj sekve ne havas emfazon, tiam en la praktiko oni ofte tute
ne uzas akcenton. Tio plej ofte okazas pri vortetoj kiel antaŭ, ili kaj kiel, sed
ankaŭ al verboj kiel esti, havi kaj fari.
Ĉi-poste graseco montras frazan emfazon de vorto, dum vokaloj kun
dekstrakorna supersigno montras akcenton:
• Antaŭ tri tágoj mi vizítis vian kúzon kaj mia vizíto faris al li
plezúron. FE.20 Ĉe la vortoj antaŭ, vian, mia kaj faris teorie devus esti
akcento je la antaŭlasta vokalo, sed en la praktiko ili plej verŝajne estas
elparolataj tute sen akcento en tiu ĉi ekzemplo, ĉar ili ne ricevas frazan
emfazon. En ekz. la vorto mia la du vokaloj I kaj A sekve estas elparol-
ataj ambaŭ sufiĉe mallonge, kaj apenaŭ eblas aŭdi akcenton ĉe I. Se oni
parolas tre rapide, eĉ povas esti, ke la I de mia sonas pli-malpli kiel J:
“mja” .
• Rózo estas flóro kaj kolómbo estas bírdo. FE.5 En tiaj ĉi frazoj oni ordin-
are elparolas la verbon estas sufiĉe malforte kaj rapide, kaj sen klare
aŭdebla akcento, ĉar la aliaj vortoj estas pli gravaj kaj esprimas la
plejparton de la senco. Eĉ povas esti, ke la unua vokalo de estas, E, kiu
teorie devus esti akcentata, praktike preskaŭ forfalas: “Rozo ’stas floro
kaj kolombo ’stas birdo.” Tia elparolo estas principe malĝusta, sed tamen
ofte aperas en rapida parolado.
La ĉi-antaŭe montrataj elparolmanieroj ne estas la solaj eblaj, sed ili estas
sufiĉe verŝajnaj. En ambaŭ ekzemploj oni povas uzi tute aliajn frazajn
emfazojn, se oni volas. Tio tute dependas de la kunteksto, kaj de la nuancoj,
kiujn la parolanto volas esprimi.
Duoblaj literoj
Du sinsekvajn identajn literojn oni elparolu duoble.
Duoblaj vokaloj estas oftaj. Oni devas elparoli ambaŭ vokalojn: opinii
= opiní-i, ĝuu = ĝú-u, treege = tre-ége, metroo = metró-o, praa = prá-a, maato = ma-áto k.t.p. Duobla vokalo ne egalas al duoble longa vokalo. Ĉiu
el la du vokaloj devas esti aparte elparolata.
Duoblaj konsonantoj ekzistas en kunmetitaj vortoj kaj en kelkaj malmultaj
radikoj, ĉefe propraj nomoj. Oni devas elparoli ambaŭ konsonantojn.
Ĉe duoblaj eksplodaj sonoj oni devas aŭdigi du eksplodojn, ekz.: ekkoni
= ek-koni (du apartaj K-sonoj), tualettablo = tualet-tablo (du apartaj T-
sonoj). Komparu kun ekz. KP aŭ PT ( ekpensi, kapti... ), kie ambaŭ eksplodaj
konsonantoj estu plene elparolataj.
Multaj tamen simpligas la elparolon de duoblaj eksplodaj konsonantoj. Ĉe
ekz. duobla T ili ne eksplodigas la unuan T-sonon, sed elparolas unu longan
T (ili tenas la baron de la aerfluo pli longe). Ĉe rapida aŭ ne aparte zorga el-
parolo tia simpligo estas tolerebla, sed ĉe zorga elparolo oni devas ĉiun
konsonanton elparoli.
34
§2.2
Elparolo
Ankaŭ ĉe duoblaj seneksplodaj konsonantoj oni devas elparoli ambaŭ
sonojn plene. Sed tiaj konsonantoj ne enhavas ian paŭzon. Ĉe ekz. NN, LL,
SS, FF k.s. oni ne bezonas fari distingan paŭzon inter la du konsonantoj,
ekz.: sennoma, ennaĝi, Anno FE.36, Finno, mallonga, Pollando, ellerni, Ŝill-
ero FG. En kunmetitaj vortoj povas tamen esti nature fari paŭzeton ( mal-
longa, Pol-lando, en-naĝi, huf-fero), sed tio ne estas deviga.
Duoblaj konsonantoj ene de radikoj
Duoblaj konsonantoj ene de radikoj estas maloftaj kaj fremdaj en Esperanto,
sed tute ne malpermesitaj. Jam en la Fundamento troviĝas la nomoj
Anno FE.36 kaj Ŝillero FG. Ili havas duoblajn seneksplodajn konsonantojn, kiuj
estas ne tro malfacile elparoleblaj.
Ekzistas ankaŭ kelkaj malmultaj radikoj kun duoblaj eksplodaj konsonantoj:
nette, vatto, Mekko k.a. Se oni uzas tian vorton, oni devas ĝin elparoli laŭ la
ĉi-antaŭaj reguloj, sed ĉiam eblas trovi alternativon pli facile elparoleblan:
nete, vato, Mekao° k.s.
Estas rekomendinde uzi duoblajn konsonantojn nur en kunmetitaj vortoj kaj
en propraj nomoj. Krome oni uzu en propraj nomoj prefere nur sen-
eksplodajn duoblajn konsonantojn laŭ la modelo de la Fundamentaj Anno
kaj Ŝillero. La popolnomo Finno ne estas propra nomo, sed popolnomoj
estas similaj al propraj nomoj. En zorga elparolo oni distingu klare inter
Finno kaj fino, kaj la kunmetaĵon Finnlando oni ne konfuzu kun fin-lando.
TC, TĈ, DĜ
Similaj al duoblaj konsonantoj estas la maloftaj sinsekvoj TC, TĈ kaj DĜ. Ili
devas esti plene elparolataj: budĝeto = bud-ĝeto, matĉo = mat-ĉo. Ankaŭ por
tiaj malfacile elparoleblaj vortoj eblas trovi pli facilajn alternativojn, ekz.:
buĝeto, maĉo.
Elparolo de mallongigoj
Mallongigojn oni povas elparoli per la nomoj de la literoj (§1.1). Ĉiu litero
tiam elparoliĝas kiel aparta vorto. Iajn mallongigojn oni povas elparoli kiel
vortojn. Oni ankaŭ povas ĉiam elparoli per la plena ne mallongigita formo.
ILEI povas esti elparolata en tri manieroj:
iléi (kiel unu vorto, ofta elparolo)
i lo e i (per la liternomoj, kiel kvar apartaj vortoj, malofta elparolo)
Internacia Ligo de Esperantistaj Instruistoj (plene)
OkSEJT povas esti elparolata en tri manieroj:
o ko so e jo to (per la liternomoj, kiel ses apartaj vortoj)
okséjt (oni ofte akcentas la lastan vokalon en unuvorta elparolo, se la
mallongigo finiĝas per konsonanto – komparu kun akcentado de
fremdaj vortoj, §2.3)
Okcidenta Somera Esperantista Junulara Tendaro (plene)
§2.2
35
Elparolo
k.t.p. povas esti elparolata en du manieroj:
ko to po (per la liternomoj, kiel tri apartaj vortoj)
kaj tiel plu (plene)
IJK povas esti elparolata en du manieroj:
i jo ko (per la liternomoj, kiel tri apartaj vortoj)
Internacia Junulara Kongreso (plene)
Kiam oni elparolas per la liternomoj, oni ordinare iom pli emfazas la lastan
liternomon (ekz. “i jo kó”), sed oni ne kunŝovu la liternomojn en unu vorton
(kvankam mallongigoj normale estas skribataj unuvortece). Se oni elparolus
unuvorte, oni devus akcenti la antaŭlastan vokalon, *kotópo*, *ijóko*. Tia
elparolo iafoje aperas, sed ĝi ne estas normala, nek konsilinda.
2.3. Ne-Esperantaj vortoj – elparolo
Kiam ne-Esperanta nomo (aŭ alispeca fremda vorto) aperas en Esperanta
frazo, ekzistas tri manieroj elparoli:
Oni povas la nomon elparoli laŭ la origina lingvo (almenaŭ proksim-
ume), kio postulas sciojn de tiu lingvo. Tio ĉiam estas ĝusta elparol-
maniero, sed ne ĉiam efika maniero komuniki.
Oni povas la nomon elparoli tiel, kiel oni ĝin elparolas en sia propra
lingvo (kiam tiu ne estas la origina lingvo). Tio bedaŭrinde tre ofte
okazas, sed estas tre malrekomendinda, ĉar tiam eble nur parolantoj de
tiu lingvo bone rekonas la nomon.
Oni povas la nomon elparoli en Esperanteca maniero. Tio estas ankoraŭ
malofta, sed tre rekomendinda, ĉar ĉiuj parolantoj de Esperanto havas
ŝancon rekoni la nomon.
Kiam ekzistas plene Esperantigita nomformo (§35.3), kiu estas vaste konata,
uzado de tiu formo estas kompreneble la plej efika maniero komuniki. Legu
pli pri ne-Esperantigitaj nomoj en §35.2.
Esperanteca elparolo
Kiam anoj de diversaj lingvoj parolas sian lingvon kaj uzas fremdajn
nomojn, ili normale ne elparolas laŭ la fremda lingvo, sed spontane ŝanĝas
la elparolon laŭ la elparolaj kutimoj de sia propra lingvo. Simile Esperant-
istoj povas elparoli fremdajn nomojn laŭ la elparola sistemo de Esperanto.
Tion oni povas nomi Esperanteca elparolo.
Esperanteca elparolo ne signifas, ke oni elparolas ĉiun literon laŭ la Esper-
antaj reguloj, sed ke oni elparolas uzante kiom eble nur Esperantajn sonojn.
La celo estas trovi elparolmanieron, kiu faras la nomon rekonebla por ĉiu
ajn Esperantisto. Oni atentu kaj la fremdan elparolon, kaj la fremdan
skribon, ĉar multaj nomoj estas pli konataj en sia skriba formo. Ofte estas
bone serĉi kompromison inter la origina sono kaj la sonsistemo de Esper-
anto. Kiam oni ne konas la originan elparolon, sed eble nur la skribon, oni
36
§2.3
Elparolo
devas improvizi. Necesas esti tre tolerema pri elparolo de fremdaj nomoj en
Esperanto. La celo ne estas montri siajn sciojn de fremdaj lingvoj, sed
komuniki kiel eble plej efike.
En fremdaj vortoj ofte aperas la ne-Esperantaj literoj Q, W, X kaj Y (§1.2).
Por ili oni povas uzi la sekvajn elparolojn:
Q kiel “k”; QU kiel “kv”
W kiel “ŭ” (aŭ kiel “v”)
X kiel “ks”
Y kiel “j” (antaŭ aŭ post vokalo) aŭ kiel “i” (en aliaj okazoj)
Ekzemploj de eblaj Esperantecaj elparoloj
La ĉi-postaj Esperantecaj elparoloj ne estas la solaj eblaj. Oni povas divers-
grade atenti la originan elparolon kaj la Esperantan sonsistemon. Memoru
ankaŭ, ke oni ĉiam povas uzi la originan elparolon senŝanĝe, se oni tion pre-
feras.
• Coca Cola → koka kola (Angla nomo de trinkaĵo). La “O” (diftongo)
fariĝas simpla vokalo. La malklaraj finaĵvokaloj fariĝas A laŭ la skribo.
• Chaplin → ĉaplin, ĉeplin (Usona nomo de kinartisto). La “A” elparol-
iĝas Angle inter A kaj E. Verŝajne A laŭ la skribo estas preferinda, sed
ankaŭ E eblas. La malklara elparolo de “I” fariĝas I.
• Winchester → vinĉester (Angla urbonomo). La “W” (= Ŭ) fariĝas V, ĉar
Esperanta Ŭ normale ne aperas vortkomence. La malklara “E” fariĝas E.
La fina “ER”, kiu elparoliĝas kiel vokaleca R, fariĝas ER, ĉar Esperante
R ne povas esti vokalo.
• Dreyfus → dre(j)fus (nomo de historie fama Franca oficiro). La “Y”
-
estas neelparolata France. Ĝi povas fariĝi J aŭ malaperi. La “U” (ronda
antaŭa vokalo) fariĝas U laŭ la skribo.
• Honoré de Balzac → (h) onore de balzak (Franca nomo de verkisto). La
-
“H” estas neelparolata France. Ĝi povas resti, laŭ la skribo, aŭ malaperi.
La malklara vokalo en de fariĝas E laŭ la skribo.
• Changzhou → ĉan(g) ĝo (Ĉina urbonomo). La spira “CH” fariĝas Ĉ. La
-
senspira “ZH” fariĝas Ĝ. La “NG” (vela naza konsonanto) fariĝas N, aŭ
eventuale N + G laŭ la skribo. La diftongo “OU”, kiu estas fremda al
Esperanto, fariĝas O.
• al-Ghurdaqa → (al-) ĥurdaka aŭ (al-) gurdaka (Araba nomo de Egipta
-
-
havenurbo). Al estas difina artikolo kaj povas forfali. “GH” (= voĉa Ĥ)
fariĝas Ĥ aŭ G. La ekstreme malantaŭa “Q” fariĝas K.
• Haliaeëtus leucoryphus → halieetus leŭkorifus (Latina scienca nomo de
birdospeco; la Esperanta nomo estas haliaeto). La “AE” fariĝas E. La
“Y” fariĝas I.
• Kalocsay → kaloĉai (Hungara nomo de Esperanta verkisto). Hungara
malhela “A” fariĝas ordinara A laŭ la skribo.
§2.3
37
Elparolo
• Malmö → malme, malmo (Sveda urbonomo). La “Ö” (antaŭa ronda
vokalo) fariĝas E aŭ O.
Akcentado
Ekzistas tri manieroj akcenti en Esperanteca elparolo. Por ĉiu nomo oni
elektu manieron, kiu ŝajnas oportuna:
Se la origina lingvo havas akcenton, oni povas konservi la originan
akcenton.
Oni povas akcenti sur la antaŭlasta vokalo laŭ la Esperanta akcento-
regulo. Tio estas ofte natura, kiam la nomo ŝajnas havi ian finaĵon
similan al la Esperantaj finaĵoj.
Oni povas imagi finan apostrofon (§10.1) – anstataŭ O-finaĵo – kaj
akcenti lastvokale.
• Coca cola → kóka kóla aŭ kokakóla
• Chaplin → ĉáplin aŭ ĉaplín
• Haliaeëtus leucoryphus → haliéetus leŭkórifus aŭ halieétus leŭkorífus
• Kalocsay → káloĉai aŭ kaloĉái
• Malmö → málmo, málme (la “duobla” Sveda akcento fariĝas ordinara
akcento)
38
§2.3
Gramatiko
Gramatiko
3. Gramatika superrigardo
Ĉi tiu superrigardo klarigas, kiel la diversaj specoj de vortoj estas nomataj
en PMEG. Ĝi ankaŭ klarigas la bazajn principojn de frazokonstruado kaj
frazanalizado.
3.1. Vortospecoj
Ekzistas du specoj de vortoj en Esperanto: radikvortoj kaj vortetoj.
Radikvortoj
Plej multaj vortoj en Esperanto estas radikvortoj. Radikvorto baze konsistas
el radiko + vortklasa finaĵo, ekz.: patro, rozo, suno, amo, sana, verda, ege, aparteni, brilas, estos.
Radikoj esprimas plej diversajn aferojn: bestojn, homojn, agojn, kvalitojn,
abstraktaĵojn, konkretaĵojn k.t.p. Radiko ne povas aperi memstare kiel vorto,
sed bezonas finaĵon. Ekzistas naŭ vortigaj finaĵoj: O, A, E, I, AS, IS, OS,
US kaj U. Se oni aldonas iun el tiuj finaĵoj al radiko, oni kreas vorton. Ĉiu
ajn radiko povas akcepti ĉiun ajn finaĵon: homo, homa, home, homi, homas
k.t.p., bluo, blua, blue, blui, bluas k.t.p., kuro, kura, kure, kuri, kuras k.t.p.
Radikvortoj povas ankaŭ konsisti el pluraj radikoj + finaĵo, aŭ el vorteto +
finaĵo, k.t.p.: vaporŝipo, peri k.t.p. Legu detale pri la diversaj manieroj kon-
strui radikvortojn en §37.
Iuj radikoj estas uzataj ĉefe en vortokunmetado. Oni nomas ilin afiksoj
(§38): EBL, UL, MAL, GE k.a.
Ekzistas pluraj miloj da radikoj, kaj daŭre aperas novaj. Ili estas nefermita
klaso de lingvoelementoj. Enkonduko de novaj afiksoj estas tamen pli mal-
facila, ĉar ili apartenas al la kerno de la lingvo. Afiksoj estas pli fermita
klaso de lingvoelementoj.
Vortetoj
Vorteto ne bezonas finaĵon, sed povas aperi en frazo tia, kia ĝi estas. La vort-
etoj estas limigita grupo de vortoj, kiuj montras tre bazajn ideojn, grama-
tikajn rilatojn k.t.p. Jen ĉiuj oficialaj vortetoj dividitaj en grupojn:
Rolvortetoj (§12.3): al, anstataŭ, antaŭ, apud, ĉe, ĉirkaŭ, da, de, dum, ekster, el, en, ĝis, inter, je, kontraŭ, krom, kun, laŭ, malgraŭ, per, po, por, post, preter, pri, pro, sen, sub, super, sur, tra, trans.
Pronomoj (personaj) (§11): mi, ni, vi, ( ci), li, ŝi, ĝi, ili, oni, si.
O-vortecaj kaj A-vortecaj vortetoj (§15): kiu, tiu, iu, ĉiu, neniu, kio, tio,
io, ĉio, nenio, kia, tia, ia, ĉia, nenia, kies, ties, ies, ĉies, nenies, ambaŭ, la (§9.1) kaj la nomoj de la Esperantaj literoj (§15.6).
§3.1
39
Gramatika superrigardo
Nombraj vortetoj (§23.1): unu, du, tri, kvar, kvin, ses, sep, ok, naŭ, dek, cent, mil, nul.
Kunligaj vortetoj (§16): kaj, aŭ, sed, plus, minus, nek.
Frazenkondukaj vortetoj (§33): ke, ĉu, se, ĉar, apenaŭ, dum, ĝis,
kvankam, kvazaŭ, ol.
Komparaj vortetoj (§20.1): kiel, ol.
E-vortecaj vortetoj lokaj (§14.1): kie, tie, ie, ĉie, nenie, ĉi, for.
E-vortecaj vortetoj tempaj (§14.2): kiam, tiam, iam, ĉiam, neniam,
ankoraŭ, baldaŭ, hodiaŭ, hieraŭ, morgaŭ, jam, ĵus, nun, plu, tuj.
Diversaj E-vortecaj vortetoj (§14.3): kial, tial, ial, ĉial, nenial, kiel, tiel, iel, ĉiel, neniel, kiom, tiom, iom, ĉiom, neniom, ajn, almenaŭ, ankaŭ, apenaŭ, des (§17.4), do, eĉ, ja, jen, jes (§22.4), ju (§17.4), kvazaŭ, mem, ne (§22.4), nur, pli, plej, preskaŭ, tamen, tre, tro.
Ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj (§18): adiaŭ, bis, fi, ha, he, ho, hura
(hu ra), nu, ve.
Kvankam vortetoj ne bezonas finaĵojn por roli vorte, oni povas aldoni fin-
aĵojn kaj afiksojn por krei novajn vortojn kun aliaj signifoj: antaŭe, duma,
mia, ilia, unua, due, plia, kialo, morgaŭo, ĉirkaŭi, ĝisi, treege, unuigi, pliiĝi k.t.p.
45 el la vortetoj ŝajnas havi iajn finaĵojn, ŝajnas kunmetitaj, sed estas nekun-
metitaj: tio, tia, kio, kie, iu, iel, ĉiam, ĉiom, nenial, nenies k.a. Tiujn vortetojn oni nomas tabelvortoj (§13).
Apenaŭ enkondukiĝas novaj vortetoj, ĉar la vortetoj estas stabila, sufiĉe
fermita klaso de vortoj. Provoj enuzigi novajn vortetojn (§19) preskaŭ ĉiam
montriĝas vanaj.
Noto: Okazis provoj ŝanĝi iujn E-vortecajn vortetojn, kiuj finiĝas per “aŭ”, en radikvortojn, ekz.:
hodiaŭ → *hodie*, ankoraŭ → *ankore*, almenaŭ → *almene*. Nur en poezio oni povus ankoraŭ
renkonti tiajn formojn. En ordinara lingvaĵo oni nepre restu ĉe la normalaj formoj.
3.2. Frazoj kaj frazpartoj
Frazo estas vico de vortoj, kiuj kune esprimas penson.
Frazparto estas vorto aŭ grupo de vortoj, kiuj rolas kiel unuo en frazo.
Ĉi tie temos nur pri frazoj en aktivo, kiu estas la baza maniero konstrui
frazojn. Kelkajn specojn de frazoj oni povas transformi en pasivon (§29),
kiu prezentas la agon el alia perspektivo.
Ĉefverbo kaj frazroloj
La plej grava frazparto estas la ĉefverbo. Ĝi estas vorto kun iu el la finaĵoj
AS, IS, OS, US kaj U (normale ne I): iras, sidis, batos, vidus, pensu k.t.p.
Ĉefverbo montras, pri kia ago aŭ stato temas.
La ĉefverbo estas la centro de la frazo. Ĉiuj aliaj partoj de la frazo rilatas en
diversaj manieroj al la ĉefverbo. Ili ludas diversajn frazrolojn.
40
§3.2
Gramatika superrigardo
Se la ĉefverbo de frazo estas batas, oni povas imagi ekz. la jenajn frazrolojn:
Tiu, kiu faras la agon, ekz. knabo.
Tio, kio ricevas la baton, ekz. ŝtono.
Tio, per kio oni faras la baton, ekz. martelo.
La tempo, en kiu okazas la ago, ekz. vespero.
La loko, en kiu okazas la ago, ekz. korto.
Tiel formiĝas “frazo” kun ses frazpartoj:
• *Batas knabo ŝtono martelo vespero korto.*
Tio tamen ne estas ĝusta Esperanta frazo. Oni bezonas ankaŭ rolmontrilojn,
kiuj klarigas, kiajn rolojn ludas la diversaj frazpartoj:
Tio, kio faras la agon de la ĉefverbo, ricevas nenian rolmontrilon:
→ Knabo batas.
Tio, kion la ago trafas, ricevas la rolfinaĵon N:
→ Knabo batas ŝtonon.
La ilo ricevas la rolvorteton per:
→ Knabo batas ŝtonon per martelo.
La tempo de la ago povas ricevi diversajn rolmontrilojn depende de la pre-
ciza signifo. Ĉi tie oni povas elekti la rolvorteton dum:
→ Knabo batas ŝtonon per martelo dum vespero.
Ankaŭ la loko de la ago povas ricevi diversajn rolmontrilojn depende de la
preciza signifo. Ĉi tie taŭgas la rolvorteto en:
→ Knabo batas ŝtonon per martelo dum vespero en korto.
Tiujn frazpartojn oni povas meti en ia ajn ordo, ekz.:
• Knabo batas ŝtonon per martelo dum vespero en korto.
• Batas ŝtonon knabo per martelo en korto dum vespero.
• Ŝtonon dum vespero per martelo knabo batas en korto.
• Knabo ŝtonon per martelo batas dum vespero en korto.
La baza signifo ne ŝanĝiĝas, sed la vortordo (§34) povas nuanci la frazon
kun diversaj emfazoj.
Ekzistas tri rimedoj montri frazrolon: nenio (§12.1), la finaĵo N (§12.2), kaj
rolvortetoj (§12.3).
E-vortoj (vortoj kun E-finaĵo) kaj diversaj E-vortecaj vortetoj povas montri
ekz. manieron, tempon aŭ lokon sen aparta rolmontrilo:
• Bonaj infanoj lernas diligente. FE.9 Diligente montras manieron, sed havas
nenian rolmontrilon.
• Venu al mi hodiaŭ vespere. FE.18 Hodiaŭ kaj vespere montras la tempon de
la ago, sed partoprenas en la frazo sen rolmontriloj.
§3.2
41
Gramatika superrigardo
La roloj, kiujn frazpartoj povas havi, nomiĝas: subjekto, objekto, perverba
priskribo, alvoko kaj komplemento.
Subjekto
Subjekto (§12.1.1) estas la plej grava frazrolo (krom la ĉefverbo). La sub-
jekto faras tiun agon, aŭ estas en tiu stato, kiun esprimas la ĉefverbo:
• La birdoj flugas. FE.9 La birdoj faras la agon flugas.
• Li promenas kun tri hundoj. FE.12 Li faras la agon promenas.
• Sur la tero kuŝas ŝtono. FE.6 La agon kuŝas “faras” ŝtono.
• Leono estas forta. FE.7 La “agon” estas “faras” leono.
Kio precize estas subjekto, tamen dependas de la verbo (§30).
Objekto
Objekto (§12.2.2) estas tio, kio estas rekte trafata de la ago:
• Mi amas la patron. FE.8 La patro estas rekte trafata de la ago amas.
• Ludoviko, donu al mi panon. FE.8 La donado “trafas” rekte panon.
• Mi vidas leonon. FE.7 Leono estas rekte trafata de la vidado.
Kion precize signifas “esti rekte trafata de ago”, dependas de la verbo
(§30.3).
Perverba priskribo
Perverba priskribo (§25.1) montras, pere de la ĉefverbo, priskribon de la
subjekto aŭ de la objekto:
• Leono estas forta. FE.7 La vorto forta montras priskribon de la subjekto
leono. La priskribon peras la verbo estas.
• La juna vidvino fariĝis denove fianĉino. FE.33 Fianĉino estas priskribo de
la subjekto la juna vidvino. La priskribo okazas pere de la verbo fariĝis.
• Li estas hodiaŭ en kolera humoro. FE.31 En kolera humoro estas priskribo
de la subjekto li.
• Ĉu tion vi opinias justa? Ij.35 Justa estas priskribo de la objekto tion. La
priskribon peras la verbo opinias.
Alvoko
Alvoko (§12.1.2) estas frazrolo, per kiu oni alvokas tiun, al kiu oni volas
paroli, per eldiro de ties nomo aŭ per alia O-vorto, kiu reprezentas la alvok-
aton:
• Ludoviko, donu al mi panon. FE.8 Ludoviko estas alvoko al la alparolato.
• Sinjoro, vi estas neĝentila. FE.16
42
§3.2
Gramatika superrigardo
Komplemento
Komplemento estas komuna nomo de ĉiuj aliaj frazroloj ol subjekto,
objekto, alvoko kaj perverba priskribo. Komplemento montras diversajn
cirkonstancojn de la ago.
Komplementojn oni povas nomi laŭ la signifo: loka komplemento, tempa
komplemento, maniera komplemento k.t.p.
Komplementojn oni ankaŭ povas nomi laŭ la formo: N-komplemento
(havas N-finaĵon), al-komplemento (havas la rolvorteton al), en-komple-
mento (havas la rolvorteton en), E-komplemento (estas E-vorto) k.t.p.:
• Sur la fenestro kuŝas krajono kaj plumo. FE.6 Sur la fenestro estas loka
komplemento, sur-komplemento.
• En la tago ni vidas la helan sunon. FE.10 En la tago estas tempa komple-
mento, en-komplemento.
• Bonaj infanoj lernas diligente. FE.9 Diligente estas maniera komplemento,
E-komplemento.
• Tio daŭris nur malgrandan momenton. FA1.136 Malgrandan momenton
estas tempa komplemento, N-komplemento.
Multaj gramatikistoj rigardas objekton kiel specon de komplemento, sed en
PMEG objekto kaj komplemento estas rigardataj kiel malsamaj frazroloj.
Subfrazoj
Frazo povas aperi kiel parto de alia frazo. Tian frazon ene de frazo oni
nomas subfrazo (§33):
• Diru al la patro, ke mi estas diligenta. FE.8 La subfrazo ke mi estas
diligenta rolas kiel objekto en la tuta frazo.
Ordinaran frazon oni povas nomi ĉeffrazo por distingi ĝin de subfrazo.
3.3. Ĉefvortoj kaj rektaj priskriboj
Frazparto povas konsisti el unu sola vorto, sed ofte ĝi estas kunaĵo de pluraj
vortoj. Unu el la vortoj de plurvorta frazparto estas ĉefvorto, kaj la aliaj estas
rektaj priskriboj de la ĉefvorto. Se la ĉefvorto estas O-vorto, la frazparto
nomiĝas O-vorta frazparto. Se la ĉefvorto estas A-vorto, ĝi estas A-vorta
frazparto. Se la ĉefvorto estas E-vorto, ĝi estas E-vorta frazparto:
• ĉambro – Ĉambro estas ĉefvorto. Priskriboj ne estas.
• matura homo – Homo estas ĉefvorto. Matura estas rekta priskribo de
homo.
• tre granda – Granda estas ĉefvorto. Tre estas rekta priskribo de granda.
• tre longe – Longe estas ĉefvorto. Tre priskribas ĝin.
Oni povas ankaŭ paroli pri E-vortecaj frazpartoj, en kiuj la ĉefvorto estas
E-vorteca vorteto: tre baldaŭ, multe pli, absolute ĉiam.
§3.3
43
Gramatika superrigardo
Rekta priskribo de ĉefvorto povas mem esti plurvorta frazparto:
• la kajero de la juna fraŭlino – Ĉefvorto estas kajero. La estas difina pri-
skribo (= difinilo). De la juna fraŭlino estas poseda priskribo. La poseda
priskribo estas mem O-vorta frazparto enkondukita per la rolvorteto de.
• tre alte estimata sinjoro – La tuto estas O-vorta frazparto. Sinjoro estas
ĉefvorto. Tre alte estimata estas mem A-vorta frazparto, kiu rekte pri-
skribas la ĉefvorton sinjoro.
Legu pli pri la diversaj manieroj rekte priskribi ĉefvorton en §7, kaj pri per-
verbaj (nerektaj) priskriboj en §25.1.
44
§3.3
O-vortoj
4. O-vortoj
4.1. Bazaj reguloj por O-vortoj
Vorton kun la finaĵo O oni nomas O-vorto. O-vortoj rolas precipe kiel sub-
jekto kaj objekto, sed ili povas roli en multaj aliaj manieroj (§4.2).
O-vortoj estas nomoj de aferoj, konkretaĵoj, abstraktaĵoj, homoj, bestoj,
fenomenoj, agoj, kvalitoj, specoj, individuoj k.t.p.:
• tablo = nomo de konkretaĵo
• hundo = nomo de bestospeco
• saĝo = nomo de kvalito
• amo = nomo de sento
• kuro = nomo de ago
• martelado = nomo de agado
• Petro = nomo de persono
• Berlino = nomo de urbo
Post O-finaĵo povas sekvi J-finaĵo por multe-nombro (§8), kaj N-finaĵo por
frazrolo (§12.2). Oni ankaŭ povas meti ambaŭ, sed ĉiam J antaŭ N:
tablo
tabloj
tablon
tablojn
hundo
hundoj
hundon
hundojn
kuro
kuroj
kuron
kurojn
Oni povas anstataŭigi la finaĵon O per apostrofo (§10), sed nur kiam ne
sekvas J aŭ N: hund’ = hundo, saĝ’ = saĝo, am’ = amo, kur’ = kuro, Berlin’
= Berlino.
Legu ankaŭ pri O-vortaj frazpartoj en §7.1, kaj pri propraj nomoj en §35.
4.2. Uzo de O-vortoj
Frazparto, kies ĉefa vorto estas O-vorto, estas nomata O-vorta frazparto. O-
vortaj frazpartoj rolas en frazoj precipe kiel subjekto, objekto, alvoko aŭ
komplemento, sed ili ankaŭ povas roli kiel priskribo de alia vorto.
O-vortaj frazpartoj kiel subjekto
• La bona virino trankviligis sian soifon. FE.15
• Sur la korto staras koko kun tri kokinoj. FE.33
Legu pli pri subjekto en §12.1.1.
O-vortaj frazpartoj kiel objekto
• Mi prenis broson kaj purigis la veston. FE.39
• Mi vidas leonon. FE.7
§4.2
45
O-vortoj
Legu pli pri objekto en §12.2.2.
O-vortaj frazpartoj kiel alvoko
• Ludoviko, donu al mi panon. FE.8
• Vi parolas sensencaĵon, mia amiko. FE.35
Legu pli pri alvoko en §12.1.2.
O-vortaj frazpartoj kiel komplemento
• Sur la fenestro kuŝas krajono kaj plumo. FE.6
• Li staris tutan horon apud la fenestro. FE.26
• Mi veturas al Londono. LR.103
• Li amas tiun ĉi knabinon pro ŝia beleco kaj boneco. FE.35
Legu pli ĉe la diversaj rolmontriloj en §12.
O-vortaj frazpartoj kiel priskribo
• La dentoj de leono estas akraj. FE.7
• Devas ekzisti okcidenta vojo Hindujon. FK.254
• Glaso da vino estas glaso plena je vino. FE.32
• Pli pr
ok sime al la fenestroj [...] prenis al si lokon laboristinoj pli
junaj. M.112
• Aŭgusto estas mia plej amata filo. FE.22
Legu pli ĉe la diversaj rolmontriloj en §12. Legu ankaŭ pri perverba pri-
skribo en §25.1.
4.3. Seksa signifo de O-vortoj
En Esperanto ne ekzistas gramatika sekso. Sekso estas nur parto de la sig-
nifo de iuj O-vortoj. La finaĵo O neniel esprimas sekson.
La signifon de vorto oni ĉiam devas lerni. Por ĉiu besta kaj homa vorto oni
devas lerni la eventualan sekson kiel parton de la signifo. Neniaj reguloj de-
cidas pri tio. Regas iom da konfuzo pri tio ĉi, kaj multaj vortoj bedaŭrinde
havas neklaran signifon.
Ekzistas en Esperanto tri signifoklasoj de vortoj por homoj kaj bestoj: Sekse
neŭtraj radikoj, virseksaj radikoj kaj inseksaj radikoj:
Sekse neŭtraj radikoj:
Ĝeneralaj bestaj kaj homaj radikoj: besto, birdo, insekto, fiŝo, homo,
persono, infano k.a.
La sufiksoj -ul-, -ist-, -an-, -estr- kaj -id-.
Participoj kun O-finaĵo: ...anto, ...into, ...onto, ...ato, ...ito, ...oto.
Ĉiuj bestospecioj: bovo, kato, leono, ĉevalo, zebro, hundo, lupo,
koko, ansero, pasero, ezoko, formiko, araneo, muŝo k.a.
46
§4.3
O-vortoj
Diversaj ne-familiaj homaj rilatoj: amiko, kolego, gasto, najbaro,
membro, ĉefo, kamarado k.a.
Profesioj kaj diversaj homaj roloj: aktoro, sekretario, kelnero,
tajloro, ŝoforo, geografo, redaktoro, studento, sklavo, mastro,
majstro, moŝto, ministro, nobelo, turisto, fripono, heroo, pasaĝero,
viktimo k.a.
Militistoj: soldato, oficiro, kaporalo, leŭtenanto, kapitano, kolonelo,
generalo, adjutanto k.a.
Diversaj religiuloj: pastro, episkopo, kardinalo, diakono, katoliko,
bonzo k.a.
Gentoj, landanoj, rasoj k.s.: Anglo, Svedo, Ruso, Japano, Ĉino,
Arabo, Cigano, Lapono, Judo, Apaĉo, Slavo, indiĝeno k.a.
Viraj radikoj:
Diversaj evidente viraj radikoj: viro, sinjoro, fraŭlo, knabo, bubo,
ĝentlemano, masklo k.a.
La sufikso -ĉj-.
Familiaj radikoj: patro, frato, filo, avo, nepo, nevo, onklo, kuzo,
fianĉo, edzo, vidvo k.a. (sed la ĝenerala vorto parenco estas neŭtra).
Nobeloj kaj similaj altranguloj: reĝo, caro, princo, grafo, barono,
ŝaho, mikado, emiro, samurajo k.a. (sed la ĝenerala vorto nobelo
estas neŭtra).
Kelkaj religiuloj: monaĥo, abato, papo, rabeno, imamo k.a.
Specialaj virbestaj radikoj: taŭro, okso, kapono, stalono, boko k.a.
Inaj radikoj:
Evidente ina: femalo.
La sufiksoj -in- kaj -nj-.
Diversaj inaj radikoj: damo, matrono, primadono, furio, amazono,
nimfo, megero, putino, meretrico, gejŝo, madono, muzo, hetajro,
subreto, almeo k.a.
El la tri grupoj la neŭtra estas sendube la plej granda. Ĝi estas nefermita
klaso, kiu daŭre akceptas novajn membrojn. La vira grupo estas multe pli
malgranda, kaj estas pli fermita. La ina grupo estas la plej malgranda.
Eventuale ĝi povas akcepti pliajn membrojn. Verŝajne iuj malkonsentas pri
la klasado de iuj vortoj, sed estas klare, ke ĉiuj tri kategorioj ekzistas. Kiuj
vortoj troviĝu en kiu grupo, estas nur demando de detaloj, ne de principoj.
La klasado neniel pretendas esti io perfekta aŭ deviga por aliaj. La lingvo
estas ĉi-kampe neunueca, kaj ne ekzistas ia simpla vero pri ĉiuj ĉi tiaj
radikoj. Kompreneble ĉi tie temas nur pri Esperanto kaj Esperantaj vortoj.
En aliaj lingvoj estas alie, kaj iliaj respondaj vortoj povas havi aliajn sig-
nifojn kaj uzojn rilate sekson.
§4.3
47
O-vortoj
Iuj radikoj montras homan rolon, kiu estas plej ofte okupata de viroj,
kvankam nenio vere malebligas virinon en tia rolo. Tre frapa ekzemplo estas
la vortoj soldato kaj pastro. Por tiuj, kiuj konas nur virajn soldatojn kaj nur
virajn pastrojn, tiuj radikoj povas ŝajni per si mem klare viraj, sed en iuj
landoj ja ekzistas ankaŭ inaj soldatoj kaj inaj pastroj. En la ĉi-antaŭaj listoj
soldato kaj pastro estas klasitaj kiel neŭtraj. Tiaj radikoj ekzempligas la
multajn okazojn, en kiuj la klasado estas tre malfacila.
Radikoj por supernaturaj kaj fabelaj estaĵoj kiel dio, diablo, anĝelo, feo,
koboldo, fantomo kaj genio havas tre varian uzon depende de la diversaj
tradicioj kaj imagoj pri tiaj estaĵoj. Iuj el ili tamen forte tendencas al vireco,
ekzemple dio kaj feo. Se oni parolas pri inoj, oni do normale uzas diino kaj
feino.
Seksaj afiksoj
Per la sufikso IN (§38.2.20) oni povas doni inan sekson al vorto: knabino,
studentino, hundino. Se la radiko estas vira, oni devas aldoni IN, kiam temas
pri ino: Ŝi estas reĝino. Ĉe neŭtra radiko oni povas aldoni IN, se oni volas
klare montri, ke temas pri ino, sed tio ne estas deviga: Ŝi estas aktor(in)o. Se
-
jam la radiko estas ina, oni kompreneble ne aldonu IN: Ŝi estas mia muzo.
Per la radiko VIR uzata prefiksece aŭ A-vorte (§38.4.1) oni povas doni viran
sekson al vorto: virleono, virhundo, virhomo, vira studento. Ĉe neŭtra radiko
oni povas aldoni VIR- aŭ vira, se oni volas klare montri, ke temas pri viro:
Virhundoj agas alie ol hundinoj. Tiu rolo estas por vira aktoro. Se jam la
radiko estas vira, oni kompreneble ne aldonu VIR: Li estas reĝo. Se la
radiko estas ina, oni povas aldoni VIR- aŭ vira por krei viran signifon, sed
praktike tio malofte okazas: Li agas kiel virprimadono.
Per la prefikso GE (§38.3.6) oni povas doni ambaŭseksan signifon al vorto:
gehomoj, geviroj, gestudentoj, gehundoj. Se la radiko estas neŭtra, GE
normale estas superflua, sed povas esti uzata por emfazi, ke ambaŭ seksoj
ĉeestas. Kutime oni ne uzas GE antaŭ inaj radikoj, sed nur antaŭ viraj aŭ
neŭtraj.
Vortoj faritaj per la sufikso ĈJ (§38.2.6) havas viran signifon. Vortoj faritaj
per la sufikso NJ (§38.2.25) havas inan signifon.
Konfuzo
Bedaŭrinde pri la signifo de iuj vortoj regas diversaj opinioj. Precipe vortoj
por bestoj kaj profesiuloj estas neunuece uzataj. Vortoj kiel bovo, ĉevalo,
ŝafo, hundo, tajloro, advokato kaj sekretario estas uzataj de kelkaj kiel viraj
vortoj, de aliaj kiel neŭtraj. Konfuzo regas ankaŭ pri vortoj, kiuj finiĝas per
...ulo, ...ano, ...isto, ...estro, ...anto, ...into, ...onto, ...ato, ...ito kaj ...oto, pri popolaj vortoj kiel Anglo, Italo, Ĉino kaj Hindo, pri la vorto amiko k.t.p.
Plej ofte oni rutine aldonas la sufikson IN al neŭtraj vortoj, se oni parolas pri
ino, kvankam tio principe ne necesas. Aliflanke ĉe multaj neŭtraj vortoj oni
ofte ne montras virseksecon, eĉ kiam tio povus esti bezonata. Oni kontrast-
igas inter ekz. bovo kaj bovino, koko kaj kokino, Ĉino kaj Ĉinino, Svedo kaj
48
§4.3
O-vortoj
Svedino, kuracisto kaj kuracistino, lernanto kaj lernantino k.t.p., tiel ke
bovo, koko, Ĉino, Svedo, kuracisto kaj lernanto ŝajnas viraj. Tiam la kun-
teksto (kontrasto kun ina vorto) momente donas viran signifon al vorto, kiu
per si mem estas neŭtra. Tio estas eble mallogika, sed tre praktika. Temas pri
ekonomia esprimomaniero. En multe-nombro tamen tiaj vortoj restas
neŭtraj: Vortoj kiel bovoj, kokoj, Ĉinoj, Svedoj, kuracistoj, lernantoj k.t.p.
normale inkluzivas kaj virojn kaj inojn. Ne necesas aldoni la prefikson GE.
Efektive nur ĉe la multe-nombra formo oni povas klare vidi, ĉu temas pri
neŭtra aŭ vira radiko. Firme viraj radikoj neniam estas uzataj sensekse en
multe-nombro. Vortoj kiel patroj, knaboj, onkloj kaj bokoj ĉiam montras nur
virojn aŭ virbestojn.
Sed multaj firme neŭtraj vortoj, ekz. homo, persono, infano, parenco,
membro, pasaĝero, demokrato, turisto, besto, formiko, muŝo k.a., apenaŭ
iam estas uzataj virsekse. Oni ne parolas pri ekz. homo kaj homino, persono
kaj personino, infano kaj infanino, celante, ke homo, persono kaj infano estu
komprenataj vire. Entute vortoj kiel homino, personino kaj infanino estas tre
maloftaj. Iuj eĉ opinias, ke tiaj vortoj estas eraraj. Tio tamen estas troigo. En
iaj specialaj kuntekstoj povas esti tute konvene paroli pri ekz. homino aŭ
infanino.
Legu ankaŭ pri eventuala sekso de UL kaj aliaj similaj sufiksoj en §38.2.30.
Evoluo
La signifo de radiko ne estas ŝtone fiksita. La lingvo povas evolui, kaj ankaŭ
fakte evoluas kaj ŝanĝiĝas. Multaj vortoj, kiuj antaŭe estis uzataj preskaŭ
ĉiam kun vira signifo, estas nun pli kaj pli uzataj kun neŭtra signifo. Precipe
ĉe profesioj la evoluo de la modernaj socioj ĉiam pli kreas bezonon de
vortoj neŭtraj. Sed estas evidente, ke tiu evoluo ne povas trafi ĉiujn vortojn.
La signifo de oftaj viraj vortoj kiel patro, viro, knabo, sinjoro, reĝo k.a., tre
malfacile ŝanĝiĝos. Ili estas kaj kredeble restos viraj. Ankaŭ la inaj radikoj
havas tre firman signifon, kaj estas malfacile imagi, ke ili iam fariĝos sekse
neŭtraj.
Ĉiu plene rajtas daŭrigi la tradician kvazaŭ-viran uzadon de neŭtraj vortoj,
sed ĉiu ankaŭ rajtas uzadi neŭtrajn vortojn plene sensekse. La du manieroj
uzi la neŭtrajn vortojn ne vere konfliktas inter si. Ili ambaŭ baziĝas sur la
propraj signifoj de la respektivaj vortoj, kaj estas ambaŭ logikaj kaj kon-
formaj al la reguloj de la lingvo. Temas simple pri personaj preferoj, ĉu in-
sisti pri sekso aŭ ne. Por iuj personoj sekso ne estas nepra kaj grava inform-
ero, por aliaj ĝi tre ofte estas.
Ĝenerale estas konsilinde ne provi ŝanĝi, reformi aŭ modifi la seksan sig-
nifon de radikoj, por kiuj la uzado kaj signifo estas stabilaj kaj klaraj, ĉar tio
nur pliigus la konfuzon. Sed en ĉiuj okazoj, en kiuj la signifo estas malklara,
neunueca aŭ ŝanceliĝanta, estas konsilinde doni al la radiko neŭtran sig-
nifon.
§4.3
49
O-vortoj
Seksa diskriminacio
Iuj opinias, ke Esperanto diskriminacias virinojn, ĉar multaj vortoj estas
baze viraj. Sed rigardante la ĉi-antaŭajn listojn oni vidas, ke plej multaj
vortoj fakte estas (aŭ almenaŭ povas esti) neŭtraj. Oni do tute rajtas diri ekz.
Ŝi estas ŝoforo, ĉar la radiko ŜOFOR per si mem estas neŭtra. Iuj tamen plu
insistas ĉe tiaj vortoj ĉiam uzi IN, se temas pri ino. Tiam estas diskriminacia
ne la lingvo, sed (eventuale) la lingvouzantoj.
Ĉe la sufiĉe malgranda grupo de vere viraj vortoj oni ja devas uzi IN-su-
fikson, kiam temas pri ino ( edzino, fratino, reĝino...), sed oni memoru, ke la
uzado de ina sufikso estas nur gramatika afero. Zamenhof vivis en socio,
kiun regis viroj, kaj tio postlasis spurojn en lia lingvo, sed la lingvo ne kreas
la diskriminacion, nur spegulas ĝin.
Lastatempe (komence de la 2000-aj jaroj) aldoniĝis al tiu ĉi diskuto la fakto,
ke iuj homoj rigardas sin nek kiel virojn, nek kiel virinojn. Estas ankoraŭ
malklare, kiel tio influos la lingvan evoluon.
Legu ankaŭ pri diversaj provoj enkonduki viran sufikson en §39.1.13 kaj
sekse neŭtran unu-nombran pronomon por homoj (§11.5).
50
§4.3
A-vortoj
5. A-vortoj
5.1. Bazaj reguloj por A-vortoj
Vorton kun la finaĵo A oni nomas A-vorto. A-vortoj montras ecojn, kvalitojn,
apartenojn, rilatojn k.s. A-vortoj estas uzataj por priskribi (§5.2). La A-finaĵo
aldonas la ĝeneralan ideon “karakterizata de tio, kion esprimas la radiko”:
• longa = havanta multe da longo
• ruĝa = havanta ruĝon kiel econ
• bona = karakterizata de bono
• inteligenta = havanta inteligenton, karakterizata de inteligento
• homa = rilata al homoj
• malaperinta = tia, ke ĝi jam malaperis
La signifo de A-vorto dependas kaj de la radiko, kaj de la kunteksto
(§37.2.2).
Ankaŭ posedaj pronomoj (§11.2) kaj vicordaj nombrovortoj (§23.4) estas A-
vortoj. En ili la A-finaĵo havas specialan signifon.
Post A-finaĵo povas sekvi J-finaĵo por multe-nombro (§8), kaj N-finaĵo por
frazrolo (§12.2). Oni ankaŭ povas meti ambaŭ, sed ĉiam J antaŭ N:
longa
longaj
longan
longajn
ruĝa
ruĝaj
ruĝan
ruĝajn
mia
miaj
mian
miajn
sesa
sesaj
sesan
sesajn
Legu ankaŭ pri A-vortaj frazpartoj en §7.2.
5.2. Uzo de A-vortoj
A-vortoj estas uzataj precipe por priskribi O-vortojn. Rekte priskribantaj A-
vortoj staras plej ofte antaŭ la priskribata O-vorto, sed ili povas stari ankaŭ
post ĝi. Eĉ povas esti A-vortoj samtempe antaŭ kaj post la sama O-vorto:
• granda domo
• domo granda
• la tago longa
• la longa tago
• fama Franca verkisto
• fama verkisto Franca
A-vorto, kiu staras post sia O-vorto, estas ofte emfazita: §7.1.
§5.2
51
A-vortoj
A-vorto povas ankaŭ priskribi ion pere de verbo (§25.1):
• La domo estas granda. Granda priskribas la O-vorton domo pere de la
verbo estas.
• Tiuj ĉi v erk istoj estas famaj. Famaj priskribas la O-vorton verkistoj pere
de estas.
• Mi farbis mian domon blanka. Blanka priskribas la O-vorton domon pere
de la verbo farbis.
A-vortoj estas uzataj ankaŭ por priskribi pronomojn (§11) kaj aliajn O-vort-
ecajn vortetojn (§15), ordinare pere de verbo:
• Mi estas feliĉa.
• Tiu estas mia.
• Tio estas bona.
• Ili fariĝis koleraj.
• Ambaŭ ŝajnis dormantaj.
• Estu singarda(j)! = Vi estu singarda(j). Ĉe U-verboj oni tre ofte forlasas
la subjekton (§32.3), se ĝi estas la pronomo vi (§11.4).
O-vorteca uzo de A-vortoj
Kiam A-vorto rolas kiel rekta priskribo de O-vorto (§7.1), oni iafoje forlasas
la O-vorton. Tiam la A-vorto kvazaŭ mem transprenas la rolon de ĉefvorto,
kaj rolas O-vortece. Tio eblas, kiam la kunteksto klare montras, kiu O-vorto
estu subkomprenata. Subkomprenado de O-vorto faciliĝas, se antaŭ la A-
vorto aperas la aŭ alia difinilo (§9):
• La palaco de la imperiestro estis la plej belega [palaco] en la
mondo. FA2.24
• Mi legas al vi nur la plej delikatan [parton] . Rt.6
• Mi ne donos al vi manĝi, ĝis vi pagos por la antaŭa [manĝo] . Rz.22
• Vi ne estas la unuaj [personoj] , kiujn mi vidas hodiaŭ matene. BV.15
• Mi devis oferi la agrablan [aferon, eblon] pro la utila [afero, eblo] . OV.266
• Ĉiuj homoj certigis, ke ili ĝin legis kaj komprenis, ĉar alie oni ja
rigardus ilin kiel malsaĝajn [homojn] . FA2.29
• Rekta vojo estas pli mallonga, ol kurba [vojo] . FE.33
• Ni ambaŭ volas la saman [aferon] . Se la tute ĝenerala ideo afero estas
subkomprenata post la sama, oni povas anstataŭe diri la samo: Ni ambaŭ
volas la samon. / Ŝi volas scii, kial, kaj por kio, kaj kiarajte, [...] kaj de-
nove, kaj ankoraŭ unu fojon denove la samon! Gm.67
En esprimoj de horo (§23.8) kaj dato (§23.9) oni preskaŭ ĉiam forlasas la O-
vortojn horo, tago kaj jaro. Tiam vicordaj nombrovortoj (§23.4) ekrolas O-
vortece:
• Hodiaŭ estas la dudek sepa (tago) de Marto. FE.12
52
§5.2
A-vortoj
• Georgo Vaŝington estis naskita la dudek duan [tagon] de Februaro. FE.12
• Estas la dek-unua [horo] kaj duono.
• Tio okazis en Julio [de la] mil naŭcent tridek oka [jaro] . Ĉe jaresprimo
oni nuntempe preferas forlasi ankaŭ la A-finaĵon: Tio okazis en Julio mil
naŭcent tridek ok.
Ĉe posedaj pronomoj (§11.2) oni ofte forlasas O-vorton, se la kunteksto per-
mesas:
• Via pano estas malpli freŝa, ol mia [pano] . FE.10
• Kial al li estus permesite ekspluati por si kaj por la siaj [homoj] ĉion. M.36
• Vi ankaŭ min redonu al la miaj [homoj] . IT.7
Pri la uzo aŭ neuzo de la antaŭ posedaj pronomoj (kun aŭ sen posta O-vorto)
legu pli detale en la klarigoj pri posedaj pronomoj kiel difiniloj (§9.2).
Alia
La A-vorto alia estas ofte uzata O-vortece. Oni povus imagi subkompren-
atan O-vorton, sed alia ofte komplete transprenas la rolon de O-vorto, kaj
enŝovo de O-vorto estas iafoje tute superflua:
• Mi ne volas tiun ĉi supon, donu al mi alian [supon] . Rz.27
• Ŝi estas jam edzino de alia [viro] ! H.15
• Alian [homon] ne mallaŭdu, vin mem ne aplaŭdu. PE.34
• El ŝiaj multaj infanoj unuj [infanoj] estas bonaj kaj aliaj [infanoj] estas
malbonaj. FE.12
• Laboru en konsento kaj helpu unu [persono] al la alia [persono] . OV.141
Legu pli pri la esprimo unu... (la) alia en §23.1.3.
Alia plej ofte esprimas individuecan signifon. Alia tiam tre similas al la
tabelvortoj je U (§15.1). Tial iuj eĉ proponis ŝanĝi la A-vorton alia en tabel-
vorton, kio estas tamen evitenda reformprovo (§13.3).
La kvantaj A-vortoj multaj, malmultaj, pluraj kaj kelkaj estas ofte O-vortece
uzataj (§24.2).
§5.2
53
E-vortoj
6. E-vortoj
6.1. Bazaj reguloj por E-vortoj
Vorton kun la finaĵo E oni nomas E-vorto. E-vortoj rolas kiel komplementoj
kaj en diversaj aliaj frazroloj (§6.2). Ili montras manierojn, lokojn, tempojn,
kvantojn k.s.:
• rapide = en rapida maniero, kun rapido
• bele = en bela maniero, kun belo
• urbe = en (la) urbo(j), en urba maniero
• hejme = en la propra(j) hejmo(j)
• tage = en (la) tago(j)
• matene = en (la) mateno(j)
• lunde = en la lundoj, en lundoj, en ĉiu lundo, en iu lundo, en lunda mani-
ero
• normale = en normala maniero, en normalaj okazoj
• multe = en granda kvanto
• alveninte = post (la) alveno
La signifo de E-vorto dependas kaj de la signifo de la radiko, kaj de la kun-
teksto (§37.2.3).
Ĉe lokaj E-vortoj povas aperi la finaĵo N por direkto (§12.2.5): urben = “al
la urbo(j)”, hejmen = “al la propra(j) hejmo(j)”. Sed E-vorto neniam povas
ricevi J-finaĵon.
En tempaj komplementoj lunde kaj lundon havas malsamajn sencojn:
§12.2.4.
Legu ankaŭ pri E-vortaj frazpartoj en §7.3.
6.2. Uzo de E-vortoj
E-vortoj kiel komplementoj
E-vorto povas roli kiel komplemento de verbo:
• Ili manĝas rapide. Rapide estas komplemento de manĝas, kaj montras la
manieron de manĝado.
• Urbe t rov iĝas multaj restoracioj. Urbe estas komplemento de troviĝas,
kaj montras la lokon de la troviĝado.
E-vorta komplemento povas ankaŭ rilati al tuta frazo:
• Kompreneble mi iros. Kompreneble rilatas al la tuta frazo. Ĝi ne montras
la manieron de irado, sed komentas la fakton, ke mi iros. Tiu tuta fakto
estas komprenebla.
§6.2
55
E-vortoj
E-vortoj kiel priskriboj
E-vorto povas ankaŭ roli kiel rekta priskribo de A-vorto, de alia E-vorto, kaj
de E-vorteca vorteto:
• Ĝi estas sufiĉe granda. Sufiĉe estas rekta priskribo de granda.
• Li manĝas terure multe. Terure estas rekta priskribo de multe.
• Ili revenos treege baldaŭ. Treege estas rekta priskribo de baldaŭ.
E-vorto povas ankaŭ esti perverba priskribo de I-verbo aŭ de subfrazo
(§25.1.1):
• Estas amuze labori. Amuze estas perverba priskribo de labori.
• Multe maĉi estas necese por bona digesto. Necese perverbe priskribas
multe maĉi.
• Estis ĝojige, ke ili sukcesis. Ĝojige perverbe priskribas la ke-frazon.
A-vortoj kaj E-vortoj estas tre similaj. La afero, kiun oni volas priskribi, de-
cidas, ĉu oni uzu A-vorton aŭ E-vorton.
E-vortoj kiel nuanciloj
Iuj E-vortoj povas direkti la atenton al certa frazparto, kaj nuanci ĝian rolon
en la frazo. En tia nuanca rolo E-vorto povas rilati al tiaj vortoj, kiujn ĝi
normale ne povas priskribi, ekz. O-vortoj kaj personaj pronomoj:
• Unuj diris absolute nenion, aliaj diris tro multe. FA3.19 La objekto nenion
validas senrezerve, senescepte.
• Li estis tute e n mal espero. FA1.122 Ne restis eĉ iomete da espero.
• Li manĝas multajn diversajn aferojn, sed ĉefe legomojn. La plej gravaj el
liaj manĝaĵoj estas legomoj.
• La najbaroj disiĝis kun larmoj, kaj precipe l a inf anoj ploris mal-
dolĉe. FA3.58 Ankaŭ aliaj ploris maldolĉe, sed la infanoj tion faris pli multe.
• Ĝuste apud
mia pord ego floras la plej belaj rozoj. FA2.132 La loka esprimo
validas tute precize kaj ekzakte. Ne uzu ĵus (§14.2.6) anstataŭ ĝuste en ĉi
tiaj frazoj.
• Estu tre singardaj kun Viaj vortoj, ĉar alie Vi atingos ĝuste la malon de
tio, kion Vi deziras atingi! L2.6 Vi atingos la malon en absoluta senco, ne
nur proksimume.
• La numero videble estis ĝuste tiu, kiun ŝi havis en sia memoro. M.18 Ne nur
proksimume tiu numero, sed tute ekzakte.
• Lia tago de naskiĝo ĝuste nun estis festata. FA1.87 Ne iom antaŭe aŭ poste,
sed vere en tiu momento mem.
• La tuta ĝojo de la tero flugis for, kaj restis sole ĝemo! Rt.75 = ...restis nenio
alia ol ĝemo. ...restis nur ĝemo. Ĉi tia sole estas egala al nur (§14.3.14),
sed nur iafoje havas alian signifon.
56
§6.2
E-vortoj
• Li elĵetis la tutan kupran monon kaj plenigis al si la poŝojn kaj la
tornistron sole per arĝento. FA1.7 Per nenio alia li plenigis ilin. Iafoje
povas estiĝi konfuzo inter tiu ĉi nuanca signifo de sole kaj ĝia ordinara
signifo “sen akompano”. Tiam oni ofte povas uzi la A-formon sola por
“sen akompano”: Ili iris sole tien. = Ili iris nur tien. Ili iris solaj tien.
= Ili iris tien sen akompano.
E-vortecaj vortetoj kiel ankaŭ, eĉ, almenaŭ, ja kaj nur (§14.3) ofte havas
tian nuancan rolon.
O-vortecaj E-vortoj
Kvantaj E-vortoj povas esti uzataj kvazaŭ ili estus O-vortoj (§24.3): Sur la
arbo sin trovis multe (aŭ multo) da birdoj. FE.32
§6.2
57
Frazpartoj
7. Frazpartoj
Frazparto estas grupo de vortoj, kiuj rolas kune en frazo. Frazparto konsistas
el ĉefvorto kaj eventualaj rektaj priskriboj de la ĉefvorto. Depende de la ĉef-
vorto oni parolas pri O-vortaj (§7.1), A-vortaj (§7.2) kaj E-vortaj (§7.3) fraz-
partoj:
7.1. O-vortaj frazpartoj
Difiniloj
O-vorta frazparto povas havi difinilon (§9) antaŭ si. Difinilo estas vorteto,
kiu precizigas aŭ malprecizigas la identecon de la tuta frazparto:
la nomo tia nomo
tiu nomo
ties nomo ĉiu nomo
iu nomo
la nomoj tiaj nomoj
tiuj nomoj
ties nomoj ĉiuj nomoj
iuj nomoj
la nomon tian nomon tiun nomon ties nomon ĉiun nomon iun nomon
la nomojn tiajn nomojn tiujn nomojn ties nomojn ĉiujn nomojn iujn nomojn
Nombrovortoj
Por rekte priskribi O-vorton oni povas uzi nombrajn vortetojn (§23.1), kiuj
montras, pri kiom da aferoj temas:
• unu tablo
• du pordoj
• tri hundojn
• dudek kvin aŭtoj
• cent mil dolarojn
A-vortoj
Por rekte priskribi O-vorton oni uzas precipe A-vortojn (§5). Se la O-vorto
havas iun el la finaĵoj J kaj N, ankaŭ la rekte priskribanta A-vorto ricevas
tiujn finaĵojn. Rekte priskribanta A-vorto staras normale antaŭ la O-vorto:
• granda tablo
• malfermita pordo
• sovaĝaj hundoj
• strangajn okazaĵojn
Oni povas ankaŭ uzi postmetitajn A-vortojn. Iafoje oni postmetas A-vorton
por emfazi ĝin:
• amo eterna
• marteladon bruan
Alifoje oni postmetas A-vorton por klareco.
§7.1
59
Frazpartoj
O-vortaj frazpartoj
Oni ankaŭ povas uzi O-vortan frazparton por priskribi O-vorton. Tia pri-
skriba frazparto staras ĉiam post la O-vorto. La priskriba frazparto havas
ĉiam rolmontrilon, plej ofte rolvorteton, sed iafoje N-finaĵon:
• viro kun ĉapelo
• junulino el Francujo
• instruisto pri la Japana lingvo
• hundo sen vosto
• pordo de malgranda domo
• kurado laŭ vojo kampara
• skribado per globkrajono
• verkado de konataj aŭtoroj
• verkado de la libroj
• verkanto de libroj
• iro en la preĝejon FA4.166
Rimarku, ke oni ne povas priskribi O-vorton per antaŭmetita O-vorto (sen
rolmontrilo). Tiaj priskriboj eblas en iuj lingvoj, ekz. la Angla, sed ne en
Esperanto. Oni ne diru: *Esperanto kongreso*, *lingvo instruisto*, *Berlino
Esperanto-klubo*. Oni devas uzi A-vorton aŭ postmetitan O-vorton kun rol-
vorteto: Esperanta kongreso, kongreso de Esperanto, lingva instruisto,
instruisto de lingvo(j), Berlina Esperanto-klubo, Esperanto-klubo de Ber-
lino. Ofte oni povas alternative fari kunmetitan vorton (§37.3): Esperanto-
kongreso, lingvoinstruisto.
Identigaj priskriboj
Post O-vorto povas aperi rekta priskribo, kiu identigas la aferon. Normale
temas pri la propra nomo de la afero. Tia identiga priskribo (§25.2) ne havu
N-finaĵon aŭ alian rolmontrilon:
• sinjoro Petro FE.18
• la urbo Barcelono OV.391
• la monato Majo FA3.18
• mia fratino Anastazio FA1.229
• la gazeto New York Times
• tiu libro Ĉu vi kuiras ĉine? (la libro nomiĝas Ĉu vi kuiras ĉine? )
• Neniam uzu la vorton “amo” . OV.383
60
§7.1
Frazpartoj
I-verboj
O-vorto povas havi I-verbon kiel rektan priskribon (§27.4), precipe se la O-
vorto havas agan signifon:
• la povon labori M.38
• forta deziro venki
• ĝojo esti la unua
• la neceso eduki infanon
Komparaj esprimoj
Oni povas priskribi O-vorton per kompara kiel-esprimo (§20.1). Tia pri-
skribo staras ĉiam post la O-vorto:
• haroj kiel plumoj de korvo M.141
• vizaĝo kiel lakto kaj sango FA2.105
En ĉi tiaj esprimoj oni ne uzu kia (§20.1.4). Ne diru *haroj kiaj plumoj de
korvo*.
Subfrazoj
Por priskribi O-vorton oni povas uzi subfrazon (§33). La subfrazo ĉiam
staras post la O-vorto:
• Jen estas la pomo, kiun mi trovis. FE.6
• Li rakontis la nov
aĵon, ke ŝi finfine alvenis.
Lokaj kaj tempaj E-vortoj
Lokaj, direktaj kaj tempaj E-vortoj (kaj E-vortecaj vortetoj) povas aperi kiel
postmetita priskribo de O-vorto. Tiam oni subkomprenas kiu estas, kiu trov-
iĝas, kiu okazas, estanta, troviĝanta, okazanta aŭ similan esprimon:
• La floroj supre sur la tero odoras. FA1.83 = La floroj, kiuj troviĝas supre...
• El la p
re ĝejo tute apude penetris al li la sonoj de orgeno. FA3.63 = El la
preĝejo, kiu estis tute apude... El la tute apuda preĝejo...
• La pordo kontraŭe estis ankaŭ malfermata vespere. FA2.134 = La pordo, kiu
troviĝis kontraŭe [= en la kontraŭa domo] ... La kontraŭa pordo...
• La v es peron antaŭe la tuta urbo estis iluminita. FA1.203 = La vesperon, kiu
estis antaŭe... La antaŭan vesperon...
• Sur mizera lito tie kuŝis la patrino de la infano. FA3.93 = Sur mizera lito,
kiu troviĝis tie... Sur tiea mizera lito...
• Alie la malfeliĉa blindulino ja neniam povus trovi la vojon hejmen. FA3.123
= ...la vojon, kiu kondukas hejmen.
• La sola afero, kiun ni devas fari, estas, certigi al nia afero regulan sen-
haltan iradon antaŭen. OV.123 = ...iradon, kiu direktiĝas antaŭen.
§7.1
61
Frazpartoj
• Ŝi kuraĝis entrepreni la vojaĝon ĉi tien. FA4.152 = ...la vojaĝon, kiu kon-
dukis ŝin ĉi tien.
Ofte oni ankaŭ povas uzi postmetitan A-vorton kiel lokan aŭ tempan pri-
skribon de O-vorto: la preĝejo tute apuda, la pordo kontraŭa, la vesperon
antaŭan, mizera lito tiea. Iafoje tio estas pli klara.
Rimarku, ke A-vorta priskribo povas stari ĉu antaŭ, ĉu post la O-vorto, dum
tia ĉi E-vorta priskribo nur povas stari post la O-vorto: la antaŭan vesperon,
la vesperon antaŭan, la vesperon antaŭe, sed nepre ne *la antaŭe vesperon*.
Postmetita loka, direkta aŭ tempa priskribo de O-vorto ofte mem havas pre-
cizigan priskribon kun rolvorteto. Tiam oni por klareco preferas E-vortan
formon: la floroj supre sur la tero, la regionoj sude de Parizo (ili troviĝas
sude de Parizo), la vesperon antaŭe de
la ge edziĝo (la geedziĝo okazos en la
posta tago). Se oni uzas A-vorton, oni iafoje povas miskompreni tiel, ke la
preciziga priskribo rilatas al la O-vorto, kio povas tute ŝanĝi la sencon: la re-
gionoj sudaj de Parizo = la sudaj regionoj de Parizo (la regionoj apartenas
al Parizo), la vesperon antaŭan de la geedziĝo = la antaŭan vesperon de la
geedziĝo (la geedziĝo okazas en tiu vespero). En la lasta ekzemplo eblas el-
turnigi per al anstataŭe de: la vesperon antaŭan al
la ge edziĝo (la geedziĝo
okazos en la tago post tiu vespero).
Ordo de priskriboj de O-vorto
En O-vorta frazparto la rektaj priskriboj ordinare sekvas la jenan ordon:
difinilo · kvantaj priskriboj · antaŭpriskriboj · ĉ ef vorto · postpriskriboj
Ekzemple: la du novaj tenisaj pilkoj en tiu kesto. Tie pilkoj estas ĉefvorto, la
estas difinilo, du estas kvanta priskribo, novaj kaj tenisaj estas antaŭ-
priskriboj, kaj en tiu kesto estas postpriskribo.
Difinilo
Difinilo = la, tabelvorto, poseda pronomo, ambaŭ, unu.
Normale oni uzas samtempe nur unu difinilon: la domo, tiuj tri domoj, kies
grandaj domoj, miajn lignajn domojn, ia stranga domo, ambaŭ domoj.
La difinilo tia iafoje aperas post kvanta priskribo: multaj tiaj homoj, kelkaj
tiaj arboj. La vorteto tia iafoje eĉ troviĝas en postpriskriba pozicio, precipe
kiam ĝi mem havas subfrazon kiel priskribon: La arbo de la suno estis bel-
ega arbo tia, kian ni neniam vidis. FA3.114 Tia estas difinilo de arbo. La sub-
frazo kian ni... priskribas tia. Ĝi estis komercejo tia sama, kiaj estas ĉiuj
al
iaj komerc ejoj. M.20 Ankaŭ kiam tia staras en tiaj pozicioj, ĝi estas difinilo,
kaj oni ne uzas la kune kun ĝi.
62
§7.1
Frazpartoj
Kvantaj priskriboj
Kvantaj priskriboj estas ĉefe nombraj vortetoj kaj vicordaj nombrovortoj
(§23): la tridek ruĝaj domoj, la dek tri ruĝaj domoj, la unua domo, mia tria
ruĝa domo.
Ankaŭ iuj tre bazaj A-vortoj, kiel tuta, alia, (mal)sama, pluraj, (mal)multa,
-
-
kelka, (antaŭ)lasta kaj cetera, aperas en la pozicio de kvantaj priskriboj: la
-
tuta ŝtona domo (ne *la ŝtona tuta domo*), la alia ŝtona domo (ne *la ŝtona
alia domo*), la sama ŝtona domo (ne *la ŝtona sama domo*).
Se oni uzas du aŭ pli da kvantaj priskriboj samtempe, la reciproka ordo
normale ne gravas: la lastaj dek jaroj aŭ la dek lastaj jaroj, la aliaj du
knaboj aŭ la du aliaj knaboj. Sed se oni uzas kaj nombran vorteton, kaj
vicordan nombrovortojn samtempe, oni normale metu la vicordan nombro-
vorton unue por klareco: la unuaj dek jaroj.
Antaŭpriskriboj
Antaŭpriskriboj estas ordinaraj A-vortoj: la ruĝa domo, la du grandaj
domoj. O-vorto povas havi plurajn antaŭmetitajn A-vortojn: tiuj dek grandaj
nigraj Hindaj ĉemizoj. Oni tiam normale metas ĝeneralajn A-vortojn unue
( grandaj), kaj specialajn A-vortojn laste ( Hindaj).
Iafoje poseda pronomo aperas en la pozicio de ordinaraj A-vortoj. Tiam la
poseda pronomo ne estas difinilo: Krom mi restis ĉe la patrino du
m
iaj pli
junaj fratoj. M.101 Oni povus ankaŭ diri: ...du el miaj pli junaj fratoj.
Antaŭmetita A-vorto povas siavice havi priskribon. Se tiu priskribo staras
post la A-vorto, la esprimo ofte fariĝas neklara: la farita el ligno domo. El
ligno priskribas la A-vorton farita, kiu priskribas la O-vorton domo. Pli bone
estas meti la priskribon de la A-vorto antaŭ ĝi: la el ligno farita domo. Sed
plej bone estas meti la A-vorton kiel postpriskribon de la O-vorto: la domo
farita el ligno. Se tia priskribo de A-vorto estas tre longa, oni nepre metu la
A-vorton post la O-vorto: la domo farita e l multe k osta Braz ila ligno de tre
al
ta kval ito.
Postpriskriboj
Postpriskribo = A-vortoj, I-verbo, kiel-komparo, identiga priskribo, fraz-
parto kun rolmontrilo, subfrazo, loka aŭ tempa E-vorto, loka vorteto.
Postpriskriboj estas tre diversspecaj. Por klareco oni malofte uzas pli ol unu
postpriskribon samtempe. Se oni tamen uzas pli ol unu postpriskribon, la re-
ciproka ordo dependas de klareco. Se oni ekz. uzas samtempe subfrazon kaj
frazparton kun rolmontrilo, tiam la frazparto kun rolmontrilo normale staru
antaŭ la subfrazo, sed tia konstruo povas tamen esti malklara: domo el ligno
kiun mi aĉetis. Ĉu mi aĉetis la domon aŭ la lignon? Por aldona klareco oni
povas uzi la difinilon tiu. Ĝi montras, al kiu O-vorto la subfrazo rilatas: tiu
domo el ligno kiun mi aĉetis, domo el tiu ligno kiun mi aĉetis. (En tiu ĉi ek-
zemplo eblas elturniĝi ankaŭ per ligna domo, kiun mi aĉetis / domo ligna,
kiun mi aĉetis, se la senco estas, ke mi aĉetis la domon.)
§7.1
63
Frazpartoj
Nekutima vortordo
Iafoje oni deflankiĝas de la kutima vortordo por speciala emfazo k.s. Tio
eblas, kiam la diversaj finaĵoj klare montras, kiuj vortoj kunapartenas:
• Ĉevalojn ili tie ĉi havas tre bonajn. Rz.67 = Ili tie ĉi havas tre bonajn
ĉevalojn. La N-finaĵo ĉe bonajn klare montras, ke ĝi estas rekta priskribo
de ĉevalojn malgraŭ la nekutima vortordo.
• Pli da mono ŝi ne havis, kaj laborenspezon ŝi havis nenian. M.178 = ...kaj
nenian laborenspezon ŝi havis.
Unu el la plej ekstremaj ekzemploj de tia ĉi vortordo troviĝas en la Esper-
anta himno “La Espero”: Ne al glavo sangon soifanta ĝi la homan tiras
familion. FK.298 = Ne al glavo soifanta sangon (kiu soifas/deziras sangon) ĝi
tiras la homan familion. Tian vortordon oni nepre ne uzu en ordinara lingv-
aĵo.
7.2. A-vortaj frazpartoj
Priskribo per E-vortoj aŭ vortetoj
Por priskribi A-vorton oni uzas normale E-vorton aŭ E-vortecan vorteton. La
priskribo staras preskaŭ ĉiam antaŭ la A-vorto:
• vere feliĉa
• ekstreme longa
• mirinde bela
• tre feliĉa
• tiel bela
• pli bela
• iom varma
• apenaŭ komprenebla
Sed se la priskribata A-vorto estas participo (§28), priskribanta E-vorto
aperas ĉu antaŭ ĝi, ĉu post ĝi:
• pekinta senintence FE.22
• multe drinkinta
O-vortaj frazpartoj
Oni povas uzi O-vortan frazparton por priskribi A-vorton. La priskribanta
frazparto havas ĉiam rolvorteton aŭ N-finaĵon. Se ĝi havas rolvorteton, ĝi
staras normale post la A-vorto. Se ĝi havas N-finaĵon, ĝi staras normale
antaŭe:
• longa je dek metroj
• legebla sen helpo
• scivolema pri ĉio ajn
64
§7.2
Frazpartoj
• plena de akvo
• farita de mi
• legata de multaj homoj
• skribita per krajono
• mil metrojn alta
• kelkajn paŝojn distanca
Se A-vorto esprimas objektan agon, N-finaĵa priskribo montras la objekton
de tiu ago (§12.2.2):
• e sprim anta grandan inteligentecon M.41
• di
r inta la veron FE.24
Komparaj esprimoj
Oni povas priskribi A-vorton per kompara esprimo kun kiel aŭ ol (§20.1).
Tia priskribo staras ĉiam post la A-vorto:
• longa kiel serpento
• stulta kiel azeno
• feliĉa kiel infaneto
• longa kiel tiu ĉi ŝnuro
• sama kiel mi
• pli longa ol serpento
• pli stulta ol azeno
• pli feliĉa ol li
Subfrazo aŭ I-verbo
Por priskribi A-vorton oni ankaŭ povas uzi subfrazon (§33) kaj I-verbon
(§27.4). Tia priskribo staras ĉiam post la A-vorto:
• Mi estas feliĉa, ke mi vin akceptos. LR.93
• Ili estis aŭd
intaj, ke la reĝo venos viziti.
• Mi estas kapabla instrui nur la francan lingvon. M.57
7.3. E-vortaj frazpartoj
Priskribo per E-vortoj aŭ vortetoj
Por priskribi E-vorton oni uzas unuavice alian E-vorton aŭ E-vortecan vort-
eton (§14). La priskribo staras preskaŭ ĉiam antaŭ la priskribata E-vorto:
• vere rapide
• tre rapide
• ekstreme tede
• pli rapide
§7.3
65
Frazpartoj
• tiel tede
• iom tede
O-vortaj frazpartoj
Oni povas uzi O-vortan frazparton por priskribi E-vorton. La priskribanta
frazparto havas ĉiam rolvorteton aŭ N-finaĵon. Tia priskribo staras normale
post la E-vorto:
• rilate al tio
• rilate tion
• pere de li
• kaŭze de la akcidento
• fare de ili
Se E-vorto esprimas objektan agon, N-finaĵa priskribo montras la objekton
de tiu ago (§12.2.2):
• subtenante la kruĉon FE.15
• elĵetante unu serpenton kaj unu ranon FE.21
• trovinte pomon FE.22
Se O-vorta priskribo de E-vorto montras mezuron, ĝi staras normale antaŭ la
E-vorto:
• je cent decibeloj laŭte
• cent decibelojn laŭte
Komparaj esprimoj
Oni povas priskribi E-vorton per kompara esprimo kun kiel aŭ ol (§20.1).
Tia priskribo staras ĉiam post la E-vorto:
• longe kiel hieraŭ
• tede kiel en la lernejo
• same kiel mi
• pli longe ol hieraŭ
• pli tede ol mia instruisto
Subfrazo aŭ I-verbo
Por priskribi E-vortan participon oni ankaŭ povas uzi subfrazon (§33) kaj I-
verbon (§27.4). Tia priskribo staras ĉiam post la E-vorto:
• V
id ante, ke ŝi estas tiel bela, li demandis ŝin, kion ŝi faras tie ĉi tute
sola. FE.21
• Aleĉjo staris momenton apud la pordo, kvazaŭ ŝanc
eliĝ ante, ĉu li devas
resti aŭ iri post la kuzino. M.49
• For
ge
s ante diri adiaŭ al la du virinoj, li elkuris en la antaŭĉambron. M.60
66
§7.3
Unu-nombro kaj multe-nombro
8. Unu-nombro kaj multe-nombro
8.1. Bazaj reguloj por nombro
Ĉe O-vortoj (§4) kaj A-vortoj (§5), kaj ĉe tabelvortoj je U kaj A (§13), oni
devas fari distingon inter unu-nombro kaj multe-nombro. Unu-nombro
signifas, ke temas pri unu afero. Multe-nombro signifas, ke estas pli ol unu
afero.
Gramatikan multe-nombron oni montras per la finaĵo J. Manko de J-finaĵo
montras unu-nombron:
Unu-nombro
Multe-nombro
(unu) tago
(pluraj) tagoj
(unu) granda domo
(tri) grandaj domoj
ilia granda domo
iliaj grandaj domoj
alia homo
aliaj homoj
la unua tago
la unuaj tagoj
iu
iuj
tiu homo
tiuj homoj
tia speco
tiaj specoj
La kato estas nigra.
La katoj estas nigraj.
Ĝi estas granda, sed bela. Ili estas grandaj, sed belaj.
Vi estas bela.
Vi estas belaj.
Ĉiu miris pri tio.
Ĉiuj miris pri tio.
Kia estis la respondo?
Kiaj estis la respondoj?
Eventuala N-finaĵo staras post J: tagojn, grandajn, aliajn, nigrajn, iliajn,
tiujn, neniajn.
Iaspecan multe-nombrecon esprimas ankaŭ la sufikso AR (§38.2.5).
8.2. Uzado de unu-nombro kaj multe-nombro
ТЕЛЕГРАМКанал с обзорами, анонсами новинок и книжными подборками
Книжный Вестник
Бот для удобного поиска книг (если не нашлось на сайте)
Поиск книг
Свежие любовные романы в удобных форматах
Любовные романы
О психологии, саморазвитии и личностном росте
Саморазвитие
Детективы и триллеры, все новинки
Детективы
Фантастика и фэнтези, все новинки
Фантастика
Отборные классические книги
Классика
ВКОНТАКТЕБиблиотека с любовными романами, которая наверняка придётся по вкусу женской части аудитории
Любовные романы
Библиотека с фантастикой и фэнтези, а также смежных жанров
Фантастика
Самые популярные книги в формате фб2
Топ фб2
книги