Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko

• akiri → akiraĵo = io akirita

• havi → havaĵo = io havata

• trinki → trinkaĵo = io, kion oni trinkas

• fandi → fandaĵo = fandita substanco, objekto farita per fandado, drato

kiu facile fandiĝas (speco de elektra sekurigilo)

Oni povas iafoje aldoni participan sufikson (§28.1) por plia precizeco:

draŝataĵo (greno, kiun oni draŝas), draŝitaĵo (greno, kiun oni jam draŝis),

draŝotaĵo (greno, kiun oni intencas draŝi), brulantaĵo (io, kio estas brulanta),

brulintaĵo (io, kio jam brulis). Normale tamen simpla AĴ-vorto plene sufiĉas.

Klariga AĴ

Se radiko havas plurajn signifojn, kaj se nur unu el tiuj estas konkretaĵo,

tiam AĴ povas klarigi, ke temas nur pri la konkreta signifo. Komparu kun

klariga AD (§38.2.2) kaj klariga EC (§38.2.8):

• konstruo = la ago konstrui, konstrumaniero, io konstruita → konstruaĵo

= io konstruita (ordinare domo)

• skribo = la ago skribi, skribomaniero, io skribita, verko → skribaĵo = io

skribita

Alispecaj elementoj

Oni uzas AĴ ankaŭ post aliaj radikoj (ankaŭ radikoj kun konkreta signifo),

post vortetoj kaj post frazetoj. Tiaj AĴ-vortoj montras ian (konkretan) aferon

kun rilato al tio, kio staras antaŭ AĴ:

• ligno → lignaĵo = io farita el ligno

• tolo → tolaĵo = io farita el tolo

• infano → infanaĵo = infaneca afero

• araneo → araneaĵo = reto de araneo

• azeno → azenaĵo = azeneca (= stulta) afero

• ĉirkaŭ → ĉirkaŭaĵo = spaco/loko/regiono ĉirkaŭ io

• sub → subaĵo = io, kio troviĝas sub io alia, subŝtofo, skribsubaĵo, fono

• post → postaĵo = pugo

• mi → miaĵo = io, kio koncernas min, aŭ kio apartenas al mi

§38.2.3

591

Afiksoj

• sen senco → sensencaĵo = afero, al kiu mankas senco

• granda animo → grandanimaĵo = faraĵo karakterizata de ies granda

(= nobla) animo

Manĝaĵoj

Aparta grupo de AĴ-vortoj estas manĝaĵoj. Plej ofte tio, kio staras antaŭ AĴ,

montras ion manĝeblan. La tuta vorto montras manĝaĵon preparitan el tio:

• porko → porkaĵo = manĝaĵo el porko

• kokido → kokidaĵo = manĝaĵo el kokido

• ovo → ovaĵo = manĝaĵo el ovo(j)

• sukero → sukeraĵo = frandaĵo el sukero

• glacio → glaciaĵo = dolĉaĵo el glacieca kremo

En aliaj tiaj vortoj la antaŭelemento ne estas io manĝebla:

• pato → pataĵo = manĝaĵo preparita en pato

• baki → bakaĵo = manĝaĵo preparita per bakado

• bruna → brunaĵo = manĝaĵo farita el faruno brunigita en butero

Nombreblaj kaj nenombreblaj AĴ-vortoj

O-vortoj povas laŭsence esti nombreblaj aŭ nenombreblaj (§8.2.2). Ĉe O-

vortoj kun AĴ-sufikso la nombrebleco ofte ne estas klare fiksita. Tial unu

sama AĴ-vorto povas uziĝi jen kun nombrebla senco, jen kun nenombrebla:

• Sur la ebena tero sub ni ne troviĝas multe da vidindaĵo. FA1.187 La vorto

vidindaĵo uziĝas kun senco nenombrebla (“substanceca”). Ekzistas pli aŭ

malpli multe da vidindaĵo.

• En Eŭropo ekzistas multe da vidindaĵoj! FA3.55 La vorto vidindaĵoj uziĝas

kun senco nombrebla. Ekzistas pli aŭ malpli multaj vidindaĵoj. Oni

povus nombri ilin.

• Kiam vi kolektos la produktaĵon de la tero, festu la feston de la Eternulo

dum sep tagoj. Lv.23 Nenombrebla, substanceca produktaĵo.

• Kaj la arbo de la kampo donados siajn fruktojn, kaj la tero donados

siajn produktaĵojn. Jĥ.34 Nombreblaj produktaĵoj.

Se AĴ-vorto havas J-finaĵon, ĝi sendube havas sencon nombreblan, sed se

mankas J-finaĵo, ambaŭ interpretoj estas eblaj: Li lavis tolaĵon. La tolaĵo

povas esti unu (nombrebla) vestaĵo, tuko aŭ simile. Sed ankaŭ povas temi pri

kolekto de diversaj vestaĵoj, tukoj k.t.p., kiujn oni rigardas kiel unu

nenombreblan amason.

Ordinara radiko

• aĵo = konkreta afero (de nedifinita speco)

• aĵ-vorto = vorto kiu montras aĵon, konkreta vorto

592

§38.2.3

Afiksoj

38.2.4. AN

AN = “membro de grupo, loĝanto de loko, adepto de doktrino, persono kiu

apartenas al loko” k.s. Komparu kun IST (§38.2.24). Tio, kio staras antaŭ

AN, ĉiam montras, al kio la ano apartenas:

• klubo → klubano = membro de klubo

• familio → familiano = membro de familio

• Eŭropo → Eŭropano = loĝanto de Eŭropo

• Brazilo → Brazilano = loĝanto/civitano de Brazilo

• Francujo → Francujano = loĝanto/civitano de Francujo

• vilaĝo → vilaĝano = loĝanto de vilaĝo

• kamparo → kamparano = loĝanto de kamparo

• kongreso → kongresano = partoprenanto en kongreso

• Kristo → Kristano = ano de Kristo, de la religio de Kristo.

• Budho → Budhano = ano de Budho, de la ideoj de Budho.

• Islamo → Islamano = kredanto je Islamo

• respubliko → respublikano = subtenanto de la ideo ke ŝtato estu re-

spubliko, ano de partio kiu nomas sin respublika

• ŝipo → ŝipano = homo, kiu servas sur ŝipo

• civito → civitano = plenrajta membro de ŝtato

• estraro → estrarano = membro de estraro

• UEA → UEA-ano = membro de UEA (Universala Esperanto-Asocio)

• alia domo → alidomano = loĝanto de alia domo

• sama lando → samlandano = loĝanto de la sama lando

• sama religio → samreligiano = kredanto de la sama religio

Ordinara radiko

• ano = membro de societo, partio, familio, eklezio k.s.

• aniĝi = fariĝi membro, aliĝi al grupo

38.2.5. AR

AR = “tuto aŭ kolekto de multaj samspecaj aferoj”. Tio, kio staras antaŭ AR,

ĉiam montras, el kiaj aferoj konsistas la tuto.

AR povas montri tuton de pluraj kunapartenantaj aferoj:

• verko → verkaro = ĉiuj verkoj de unu aŭtoro

• estro → estraro = elektita grupo de estroj de unu organizo

• arbo → arbaro = loko kun multaj kune kreskantaj arboj

• haro → hararo = ĉiuj haroj sur ies kapo

§38.2.5

593

Afiksoj

• tendo → tendaro = grupo de tendoj uzata kiel provizora loĝejo

• ŝafo → ŝafaro = ĉiuj ŝafoj de unu posedanto aŭ en unu loko

• manĝilo → manĝilaro = ĉiuj diversaj manĝiloj de unu hejmo, tablo aŭ

posedanto

• meblo → meblaro = ĉiuj mebloj de unu unu ĉambro, apartamento aŭ

domo

• membro → membraro = ĉiuj membroj de ekz. klubo

• altaj montoj → altmontaro = masivo aŭ ĉeno de altaj montoj

AR povas montri ion, kio konsistas ĉefe el pluraj samspecaj aferoj, sed ne

nur el tio:

• vorto → vortaro = libro kun listo de vortoj kaj klarigoj pri ili

• kanto → kantaro = libro kun kolekto de kantoj

• horo → horaro = tabelo de horoj, en kiuj okazas io speciala

• demando → demandaro = listo de respondendaj demandoj

• ŝtupeto → ŝtupetaro = grimpilo el du stangoj kun multaj ŝtupetoj

(= eskalo)

• vagono → vagonaro = vico de kunigitaj vagonoj tirata de lokomotivo

(= trajno)

Iafoje AR montras ĉiujn en la mondo, aŭ ĉiujn en unu regiono:

• homo → homaro = ĉiuj homoj en la mondo, la tuta homa gento

• gazeto → gazetaro = ĉiuj gazetoj en unu regiono

Ordinara radiko

• aro = grupo, kolekto, grego k.s.

• arigi = meti en grupon, kolekti

• ara = grupa

• granda aro → grandare = en granda aro

38.2.6. ĈJ

Per ĈJ oni faras karesajn nomojn de viroj. Komparu kun NJ (§38.2.25) kaj

ET (§38.2.25). Antaŭ ĈJ oni uzas mallongigitan formon de la nomo. Kutime

oni konservas ĉirkaŭ 1 ĝis 5 literojn:

• Johano → Johanĉjo FE.38 aŭ Joĉjo FE.38

• Nikolao → Nikolĉjo FE.38 aŭ Nikoĉjo FE.38 aŭ Nikĉjo FE.38 aŭ Niĉjo FE.38

• Ernesto → Erneĉjo FE.38 aŭ Erĉjo FE.38

• Vilhelmo → Vilhelĉjo FE.38 aŭ Vilheĉjo FE.38 aŭ Vilĉjo FE.38 aŭ Viĉjo FE.38

• papago → Papĉjo FA1.138 (karesa nomo de vira papago)

• Patro → Paĉjo

594

§38.2.6

Afiksoj

• Onklo → Oĉjo

• Frato → Fraĉjo

ĈJ, same kiel NJ (§38.2.25), estas iom aparta sufikso, ĉar ĝi ne komenciĝas

per vokalo, kaj ĉar oni povas mallongigi la radikon antaŭ ĝi. Iafoje oni eble

povus unue aldoni la sufikson UL (§38.2.30), se tio helpus krei pli bonsonan

formon: Petro → Petrulo → Petruĉjo k.s. Tio tamen ne estas tradicia, nek

eble tute logika, sed kiam temas pri karesnomoj, nek tradicio, nek logiko,

nek rigora gramatiko, estas tre gravaj. Karesnomojn oni fakte povas krei tute

laŭplaĉe (ekz. per pruntado el aliaj lingvoj).

38.2.7. EBL

EBL = “povas esti farata”. Komparu kun IND (§38.2.21) kaj END

(§38.2.12). Tio, kio staras antaŭ EBL, ĉiam ricevas agan kaj pasivan sig-

nifon. La aga signifo estas tiu, kiun la radiko havas kun verba finaĵo

(§37.2.4). EBL-vortoj do ĉiam devenas de verboj. Oni povas uzi EBL nur ĉe

objektaj verboj:

• manĝi → manĝebla = tia, ke ĝi povas esti manĝata

• nombri → nombrebla = tia, ke ĝi povas esti nombrata

• marteli → martelebla = tia, ke ĝi povas esti martelata

• malhavi → malhavebla = tia, ke oni povas ĝin malhavi, nenecesa →

nemalhavebla = tia, ke oni ne povas ĝin malhavi, necesa

• legi → legeble = tiel, ke la rezulto povas esti legata

• kompreni → kompreneble = tiel, ke ĉiu ajn povas kompreni, memklare,

memevidente (ofte uzata kiel mallongigo de memkompreneble)

• esperi → espereble = tiel, ke oni povas esperi la aferon

• supozi → supozeble = tiel, ke oni povas supozi la aferon

• nei → neebla = tia, ke oni povas nei ĝin ( neebla tamen estas dusignifa

vorto, §22.4)

Oni iafoje uzas EBL (kaj ankaŭ IND kaj END) post verbo, kiu normale estas

senobjekta, sed kiu povus havi objekton:

• iri → irebla = tia, ke ĝi povas esti irata, tia, ke oni povas iri ĝin (= iri sur

aŭ laŭ ĝi)

• loĝi → loĝebla = tia, ke ĝi povas esti loĝata, tia, ke oni povas loĝi ĝin

(= loĝi en ĝi)

Normale oni diras iri sur/laŭ vojo kaj loĝi en domo, sed ankaŭ iri vojon kaj

loĝi domon estas laŭregulaj, kvankam tre maloftaj. Sekve oni iafoje uzas

ankaŭ pasivajn participojn kun tiaj verboj (§28.1).

Ordinara radiko

• ebligi = igi ebla

• eblo = io, kio estas ebla

§38.2.7

595

Afiksoj

• ebleco = eco de io, kio estas ebla (vidu ankaŭ ĉe EC, §38.2.8)

• eble = “povas esti”

• ebla = povanta esti, povanta okazi

• neebla = nepovanta esti, nepovanta okazi

Neebla havas du malsamajn signifojn. Se oni uzas EBL ĉe la verbo nei, oni

kreas neebla = “tia, ke oni povas nei ĝin”. Se oni metas ne antaŭ la A-vorto

ebla, oni kreas neebla = “nepovanta esti”. Por povi eviti miskomprenon oni

proponis la verbon negi (= nei), el kiu oni povus fari la vorton negebla, kiu

havus nur la signifon “tia, ke oni povas ĝin nei”. Kaj negi, kaj negebla estas

tamen tre maloftaj, kaj malmultaj ilin komprenas. Anstataŭ la alia neebla oni

povas uzi malebla:

• ireblo = irebleco, eblo iri

La vorto ireblo estas dusignifa. Kiam ĝi signifas “irebleco”, “tio, ke estas

eble iri ion” (malofte uzebla signifo), oni regule donis pasivan signifon al la

ago IR, kaj EBL do estas uzata kiel sufikso laŭ siaj normalaj reguloj. Sed

kiam ireblo signifas “eblo iri” (“okazo iri”), oni uzis EBL kiel ordinaran

radikon: “eblo” + preciziga antaŭelemento IR. Povas en tia okazo esti inde

iel montri, ke oni uzis EBL kiel ordinaran radikon. Oni povus meti ligfin-

aĵon, kion oni normale ne faras ĉe afikso: iroeblo. Tia eksperimenta uzo

estas tamen malofta. Pli normala maniero estas skribi kun dividostreko: ir-

eblo. Elparole oni tiam normale uzas kromakcenton (§2.2) je IR.

38.2.8. EC

EC = “kvalito aŭ stato (de iu aŭ io)”. EC ĉiam montras ion abstraktan (kval-

iton aŭ staton). Komparu kun AĴ (§38.2.3), kiu normale montras ion kon-

kretan.

Ecaj radikoj

EC povas aperi post radiko, kiu mem havas ecan signifon. Tiam la formo sen

EC povas montri pli sendependan (abstraktan) ideon, dum la EC-formo ĉiam

montras kvaliton de iu aŭ io, staton de iu aŭ io:

• bono = la abstrakta ideo bono → boneco = bono kiel kvalito de io aŭ iu

Vi estos kiel Dio, vi scios bonon kaj malbonon. Gn.3

Ili admiris la bonecon de lia ago.

• ruĝo = la koloro ruĝo → ruĝeco = la stato esti ruĝa

Ŝiaj blankaj vangoj estis kolorigitaj de freŝa ruĝo. M.150

La ruĝeco de ŝiaj vangoj malkaŝis ŝiajn sentojn.

• neceso = absoluta bezono → neceseco = la stato esti necesa

En okazo de neceso vi povos tranokti ĉe mi.

Ĝia neceseco fariĝados por ili kun ĉiu tago ĉiam pli sentebla. FK.266

596

§38.2.8

Afiksoj

Klariga EC

Ĉe plursignifaj radikoj EC povas klarigi, ke temas ĝuste pri eco. Komparu

kun klariga AD (§38.2.2) kaj klariga AĴ (§38.2.3):

• belo = abstrakta ideo pri belo, bela afero aŭ belo kiel kvalito de io →

beleco = belo kiel kvalito de iu aŭ io

• proksimo = stato troviĝi proksime, proksima loko → proksimeco = stato

troviĝi proksime

Iafoje oni tamen uzas ĉi tian EC-vorton ankaŭ kie simpla O-vorto estus pli

logika: Ĉu vi aŭdis nenian tumulton en la proksimeco [= proksimaj

lokoj] ? Rt.123

Mezuroj

Kelkaj simplaj O-vortoj montras ian mezuron kiel neŭtralan ideon. Se oni

aldonas EC al tia vorto, temas pri multeco de la mezuro:

• longo = horizontala dimensio (ĉiu konkretaĵo havas ian longon) → long-

eco = la eco esti longa, havi multe da longo

Ni mezuris la longon de ĝiaj kruroj, kaj trovis, ke ili estas tre mal-

longaj.

La longeco de ĝiaj kruroj tre surprizis nin. La kruroj estis surprize

longaj.

• alto = vertikala dimensio (ĉiu konkretaĵo havas ian alton) → alteco = la

eco esti alta, havi multe da alto

Ĝi [= la altaro] estu kvarangula; kaj du ulnoj estu ĝia alto. Er.30

Ĝi estis bone videbla pro sia alteco. Jĥ.19

• rapido = mezuro de distanco irata en certa tempo (ĉiu moviĝanta afero

havas ian rapidon) → rapideco = eco de io, kio iras (tre) rapide

La rapido de la aŭto estis nur 20 kilometroj en horo.

La aviadilo pasis kun fulma rapideco.

Iafoje estas malfacile fari tiun ĉi distingon inter neŭtrala O-vorto kaj multeca

EC-formo. Ofte oni ignoras la diferencon, kaj uzas EC ankaŭ kie ĝi ne estas

bezonata: La denseco [= denso] de gaso estas la rilato de ĝia maso al ĝia

volumeno.

Iuj volas, ke oni ĉiam rigore distingu, sed tio necesas nur kiam estas efektiva

risko de miskompreno. En scienca lingvaĵo la distingo ofte tre gravas.

Rimarku, ke multaj similaj O-vortoj tute ne havas ĉi tian neŭtralan mez-

ursignifon. Proksimo = proksimeco aŭ proksima loko. Por neŭtrala mezuro

oni uzas distanco. Juno (apenaŭ uzata) egalas al juneco. Neŭtrala mez-

urvorto estas aĝo.

Rimarku ankaŭ, ke oni normale ne uzas vortojn kiel *mallongo*, *malalto*

kaj *malrapido* (krom eble ŝerce). Neŭtralaj estas nur longo, alto kaj rap-

§38.2.8

597

Afiksoj

ido. Neneŭtralaj estas longeco, mallongeco, alteco, malalteco, rapideco kaj

malrapideco.

Mallogikaj EC-formoj

Iafoje EC estas uzata mallogike pro influo de naciaj lingvoj:

• *Bedaŭrinde mi ne havas la eblecon tion ĉi fari.* Tute ne temas pri eco,

sed pri io, kio estas ebla. Oni uzu eblo aŭ eblaĵo: Bedaŭrinde mi ne

havas la eblon tion ĉi fari. L1.339 Se oni hezitas inter eblo kaj ebleco, oni

elektu eblo, ĉar ĝi estas resuma formo kaj por ebleco, kaj por eblaĵo.

• Laboro mensa kaj artista ne prezentas ja la tutan amplekson de la aktiv-

eco de homo. M.77 Ne temas pri eco, sed pri agado. Logike oni uzu aktiv-

ado aŭ eventuale aktivo. La formo aktiveco fariĝis tamen tre ofta en tiaj

ĉi frazoj, kaj oni verŝajne devas toleri ĝin.

Alispecaj radikoj

Ĉe io, kio ne mem montras econ aŭ kvaliton, EC aldonas tian signifon. En

tia okazo la simpla O-formo havas tute alian signifon ol la EC-formo:

• homo → homeco = natura kvalito de homo

• heroo → heroeco = la eco esti heroo, konduti kiel heroo

• fianĉo → fianĉeco = la stato esti fianĉo

• episkopo → episkopeco = la stato/ofico esti episkopo

• granda animo → grandanimeco = la eco havi grandan (= noblan)

animon

• ŝtono → ŝtoneco = la eco esti malmola kiel ŝtono

• vivo → viveco = la eco esti plena je vivo

• unu → unueco = la eco esti kiel unu

• unua → unuaeco = la eco esti la unua

EC por tempo

Post participoj, kaj en kelkaj aliaj vortoj, EC montras tempon aŭ aĝon:

• estonta → estonteco = estonta tempo

• pasinta → pasinteco = pasinta tempo

• infano → infaneco = eco esti infana, infanaĝo

• juna → juneco = eco esti juna, junaĝo

Formoj kiel estonto kaj pasinto normale montras personon, kiel ĉiuj parti-

cipoj kun O-finaĵo (§28.3), sed iafoje oni uzas estonto kaj pasinto kiel mal-

longigojn de estonteco kaj pasinteco.

598

§38.2.8

Afiksoj

Eca, ece

EC ankaŭ povas esti uzata kun A-finaĵo aŭ E-finaĵo (aŭ verba finaĵo). Tiaj

formoj havas normale la signifon “simila, simile, samaspekta kiel, sama-

maniere kiel”:

• silkecaj ŝtrumpoj = ŝtrumpoj silkosimilaj (silke molaj), sed ne nepre el

silko

• ligneca papero = papero parte aspektanta kiel ligno

• ŝtoneca koro = koro tiel malmola (= sensenta), ke ĝi similas al ŝtono

• Ni havas amikecajn rilatojn kun ili. = Ni rilatas kvazaŭ ni estus amikoj.

• Li diris tion per supereca tono. = Li diris tion per tono kvazaŭ li estus

supera.

• Ĉesu konduti tiel infanece! = Ĉesu konduti en maniero tipa por infano.

• Kvankam ŝi estas knabino, ŝi ofte kondutas virece. = ...kondutas kiel

viro.

• Tiu esprimo estas tro Franceca. = ...estas simila al la Franca lingvo.

Iafoje oni povas por klareco uzi anstataŭe kunmetaĵojn kun ŝajna, simila,

maniera aŭ stila. Vidu ankaŭ ESK (§39.1.11).

Iafoje formoj kun ...eca signifas “rilata al tia eco, pri tia eco”:

• patreca testo = testo pri patreco, testo por eltrovi, ĉu iu estas la patro

• reĝeca edikto = edikto pri reĝeco, edikto ke iu estas reĝo

Ordinara radiko

• eco = kvalito

• ecigi = karakterizi

• ec-vorto = vorto, kiu montras econ

38.2.9. EG

EG = “(plej/tre) alta grado, (plej/tre) granda speco”. Komparu kun ET

(§38.2.15). EG ne ŝanĝas la bazan signifon de vorto, sed nur pligrandigas la

signifon:

• domo → domego = (tre) granda domo

• doloro → dolorego = (tre) forta doloro

• varma → varmega = tre varma

• longa → longega = tre longa

• bone → bonege = tre bone

• krii → kriegi = (tre) laŭte krii

• fali → falegi = subite, forte fali

• ŝati → ŝategi = tre ŝati

§38.2.9

599

Afiksoj

• dankon! → dankegon! = grandan dankon!

• tre → treege = tre tre

Ofte EG-vorto havas specialan signifon:

• pordo → pordego = ĉefa pordo de domo, urbo, bieno, korto k.s.

• brulo → brulego = granda katastrofa brulo (de ekz. konstruaĵo)

• granda → grandega = eksterordinare granda

Alternativoj de EG-vortoj

Kelkaj specialsignifaj EG-vortoj ricevis nekunmetitan alternativon. En iaj

okazoj la alternativo fariĝis pli populara. En tiaj okazoj la EG-vorto

tendencas perdi la specialan signifon:

• pafilego = artileria pafilo → kanono

• kuraĝega = kuraĝe riskema → aŭdaca

• buŝego = minaca buŝkavo de rabobesto → faŭko

• ungego = granda akra ungo de besto → krifo

Malŝato

Iafoje EG montras nuancon de malŝato:

• piedo → piedego = granda, dika, malagrabla aŭ danĝera piedo de homo

aŭ besto

• manĝi → manĝegi = avide aŭ troe manĝi, vori

Ordinara radiko

• ega = fortega, intensega, ekstrema

• ege = fortege, intensege, ekstreme

38.2.10. EJ

EJ = “loko, spaco, domo, ĉambro k.s. destinita por io”. Komparu kun UJ

(§38.2.29) kaj ING (§38.2.22). Tio, kio staras antaŭ EJ, ĉiam estas tio, kio

okazas aŭ troviĝas en la loko.

Agejoj

EJ povas montri lokon, kiu ekzistas speciale por certa agado:

• lerni → lernejo = loko destinita por lernado

• promeni → promenejo = loko aranĝita por promenado

• dormi → dormejo = ĉambro por dormado

• eliri → elirejo = loko (normale pordo), tra kiu oni povas eliri

• redakti → redaktejo = loko, kie oni redaktas (ekz. gazeton)

• akcepti → akceptejo = loko, kie oni estas akceptata (en hotelo, kongreso

k.s.)

600

§38.2.10

Afiksoj

• kongreso → kongresejo = loko, kie okazas kongreso

• necesa → necesejo = loko por certa necesa agado, kiun oni preferas ne

rekte diri (nome urinado kaj fekado)

• preĝi → preĝejo = loko por preĝado kaj aliaj religiaj agadoj

• urĝi → urĝejo = malsanulejo (aŭ parto de malsanulejo), kie oni urĝe

traktas akcidentoviktimojn k.s.

La vorto preĝejo estas tradicie uzata precipe por Kristana preĝejo, dum oni

preferas specialajn vortojn por preĝejoj de aliaj religioj: moskeo, sinagogo,

templo k.a. Sed preĝejo ja povas esti uzata por ĉia religio. Por Kristana pre-

ĝejo ekzistas ankaŭ la speciala vorto kirko (tre malofte uzata). Plej simple

oni tamen precizigas per: Kristana preĝejo, Islama preĝejo, Hinduisma pre-

ĝejo k.t.p.

Tenejoj, vendejoj

EJ povas montri lokon, kie oni tenas aŭ vendas ion:

• trezoro → trezorejo = loko, kie trezoro estas tenata

• ĉevalo → ĉevalejo = loko (domo) por ĉevaloj

• aŭto → aŭtejo = loko por teni aŭ prizorgi aŭtojn

• mallibero → malliberejo = loko de mallibero, por malliberuloj (= pri-

zono)

• cigaro → cigarejo = magazeno en kiu oni vendas cigarojn, ĉambro en

kiu oni tenas cigarojn

• ĉapelo → ĉapelejo = vendejo aŭ tenejo de ĉapeloj

• viando → viandejo = vendejo aŭ tenejo de viando

• libro → librejo = vendejo de libroj (kolekto aŭ kolektejo de libroj estas

biblioteko)

Je bezono oni povas precizigi: cigartenejo, cigarvendejo, ĉapeltenejo,

ĉapelvendejo, librovendejo k.t.p.

Produktadejoj

Post nomo de kultivata planto EJ montras lokon de kultivado:

• rizo → rizejo = loko (kampoj), kie oni kultivas rizon

• oranĝo → oranĝejo = loko, kie oni kultivas oranĝarbojn

• tabako → tabakejo = loko, kie oni kultivas tabakon

• vito → vitejo = ĝardeno de vitoj, vinberĝardeno

Se temas pri fabriko aŭ simile, oni prefere uzu pli klarajn kunmetaĵojn:

tabakfarejo = “loko, kie oni produktas cigaredojn kaj aliajn tabakaĵojn”,

ŝtalejo aŭ ŝtalfabriko = “fabriko de ŝtalo”, gisejo aŭ gisfabriko = “fabriko de

gisoj kaj gisaĵoj”.

§38.2.10

601

Afiksoj

Naturaj abundejoj

Iafoje EJ montras lokon en la naturo, kie abundas io:

• herbo → herbejo = loko, kie kreskas precipe herboj (ne arboj k.t.p.)

• sablo → sablejo = loko, kie abundas sablo

• glacio → glaciejo = loko kun konstanta glaciamaso (≈ glaĉero)

Loko por persono aŭ grupo

EJ povas montri lokon, kie certa persono, grupo aŭ speco de personoj

laboras, agas, vivas aŭ simile:

• tajloro → tajlorejo = loko, kie tajloro laboras

• ŝuisto → ŝuistejo = loko, kie ŝuisto laboras

• episkopo → episkopejo = palaco de episkopo

• ministro → ministrejo = loko (domo, oficejo) de ministro

• konsulo → konsulejo = loko, kie servas konsulo

• stabo → stabejo = loko, kie laboras stabo

• virino → virinejo = loĝloko por virinoj, haremo, bordelo

• malsanulo → malsanulejo = loko, kie oni flegas kaj kuracas malsanulojn

(= hospitalo)

Figura uzo

EJ-vorto, kiu montras ian oficejon aŭ laborejon, povas ankaŭ esti uzata

figure por la personaro, kiu laboras tie:

• La tuta redaktejo klopodis por fini la gazeton ĝustatempe. Efektive ne la

ejo mem klopodis, sed la ĵurnalistoj kaj aliaj laborantoj tie.

• La ministrejo [= ministerio] pri financoj hieraŭ informis, ke...

• Ĉu la konsulejo donis al vi vizon?

Ordinara radiko

• ejo = loko (destinita por ia speciala afero)

38.2.11. EM

EM = “inklino al io”. La radiko antaŭ EM normale ricevas agan signifon. La

aga signifo estas tiu, kiun la radiko havas kun verba finaĵo (§37.2.4). EM-

vortoj do normale devenas de verboj.

Natura tendenco

EM-vorto plej ofte montras, ke io pro sia naturo ofte aŭ daŭre tendencas al

la ago:

• mensogi → mensogema = inklina al mensogado, ofte mensoganta

• timi → timema = inklina al timado, ofte timanta

602

§38.2.11

Afiksoj

• manĝi → manĝema = inklina al ofta aŭ multa manĝado

• kompreni → komprenema = tia, ke oni ĉiam volas kompreni

• servi → servema = tia, ke oni ofte volas servi al aliaj

• venĝi → venĝema = tia, ke oni volas venĝi, nepardonema

• pura → puri = esti pura → purema = tia, ke oni volas esti pura

• dogmo → dogmi = prezenti siajn opiniojn kiel dogmojn → dogmema

= inklina al dogmado

Momenta emo

Iafoje oni uzas EM por momenta aŭ okaza deziro, aŭ por pasanta bezono:

• Ŝi sentis fortan manĝemon. (= ... fortan malsaton. )

• Ĉu vi estas trinkema? (= ... soifa? )

• Subite li fariĝis terure dormema. (= ... terure dorme laca. )

• Ili deziris satigi sian venĝemon. (= Ili volis venĝi iun ofendaĵon. )

Oni povas alternative uzi kunmetaĵojn kun vola (§38.4.1): manĝivola,

venĝovola. Sed normale EM sufiĉas.

Kapablo

En kelkaj vortoj EM montras kapablon:

• produkti → produktema = tia, ke oni povas multe produkti

• krei → kreema = tia, ke oni povas multe krei

• decidi → decidema = kapabla fari decidojn

• inventi → inventema = kapabla fari inventojn

• eksplodi → eksplodema = kapabla facile eksplodi (ekz. eksplodema

kemiaĵo)

• floro → flori → florema = kapabla multe flori

Oni ankaŭ povas uzi kunmetaĵojn kun pova aŭ kapabla (§38.4.1): de-

cidpova, inventokapabla. Vidu ankaŭ IV (§39.1.20). Normale tamen EM

estas sufiĉe klara.

Natura minaco, kontraŭvola risko

En iuj vortoj EM signifas, ke oni pro sia naturo estas minacata de io, ke oni

riskas ion, kion oni ne volas:

• erari → erarema = tia, ke oni ofte aŭ facile faras erarojn

• rompiĝi → rompiĝema = tia, ke ĝi facile rompiĝas

• vomi → vomema = tiel malsana, ke oni eble vomos

• morti → mortema = tia, ke oni povas, eĉ devas, morti

§38.2.11

603

Afiksoj

Ne-agaj radikoj

Iafoje oni faras EM-vorton, kiu ne devenas de verbo:

• gasto → gastema = tia, ke oni ŝatas gastojn

• muziko → muzikema = tia, ke oni ŝatas muzikon

• vero → verema = tia, ke oni ŝatas veron

• la sama sekso → samseksema = tia, ke oni preferas la propran sekson

EM-vortoj normale estas faritaj el verboj, kaj gastema tial povas kompreniĝi

kiel “ema mem gasti”, muzikema kiel “ema mem muziki” k.t.p. Se ne temas

pri tia signifo, povas esti preferinde uzi kunmetaĵojn kun ama: gastama

= “tia, ke oni amas gastojn”, muzikama = “tia, ke oni amas muzikon”,

samseksama = “tia, ke oni amas la propran sekson”. Aliflanke, kiam AM

ŝajnas tro forta aŭ sence maltrafa, eble tamen EM estas preferinda.

O-finaĵo

EM-vortoj havas plej ofte A-finaĵon, sed povas havi ĉian ajn finaĵon. Ĉe O-

finaĵo oni antaŭe kutimis ĉiam aldoni la sufikson EC: manĝemeco, timemeco

k.s. Sed EC normale ne estas bezonata. Sufiĉas manĝemo, timemo k.t.p.

Forlaso de EM

Antaŭ la sufikso UL oni povas ofte forlasi EM, se la signifo restas klara:

• timemulo → timulo

• drinkemulo → drinkulo

Ordinara radiko

Kiel ordinara radiko EM normale montras nedaŭran, momentan inklinon:

• ema = momente inklina

• emo = momenta inklino

• emi = havi momentan inklinon

• malemo = malinklino momenta

• emigi = krei momentan inklinon ĉe iu

38.2.12. END

END = “devas esti farata”. Komparu kun EBL (§38.2.7) kaj IND (§38.2.21).

Tio, kio staras antaŭ END, ĉiam ricevas agan kaj pasivan signifon. La aga

signifo estas tiu, kiun la radiko havas kun verba finaĵo (§37.2.4). END-

vortoj do ĉiam devenas de verboj. Oni povas uzi END nur ĉe objektaj

verboj. END estas sufiĉe malofte uzata. (La sufikso END estis oficialigita en

1953.)

• pagi → pagenda = tia, ke ĝi devas esti pagata, tia, ke oni pagu ĝin

• respondi → respondenda = tia, ke ĝi devas esti respondata, tia, ke oni re-

spondu ĝin

604

§38.2.12

Afiksoj

Ordinara radiko

• enda = nepra, necesa, kiu devas esti, kiu devas okazi

• ende = nepre, necese

• Endas, ke vi venu. = Estas necese, ke vi venu.

END estas tre malofta afikso, kaj kiel ordinara radiko ĝi estas eĉ pli malofta.

Tial oni atentu, ke vortoj kiel enda, ende kaj endi ne ĉiam kompreniĝas fac-

ile, kvankam ili estas tute regulaj.

38.2.13. ER

ER = “tre malgranda parto de tutaĵo”. ER estas uzata, kiam io konsistas el

multaj samspecaj partetoj. Tio, kio staras antaŭ ER, ĉiam montras la tuton,

kiun la partetoj konsistigas:

• sablo → sablero = grajno de sablo

• neĝo → neĝero = flok(et) o el neĝo

-

• ĉeno → ĉenero = unu kunliga parto (ringo) de ĉeno

• pluvo → pluvero = akvoguto de pluvo

• mono → monero = peco de metala mono (papera monpeco nomiĝas

monbileto aŭ monpapero)

• herbo → herbero = unu tigo de herbo

• fajro → fajrero = tre malgranda (fluganta) brulanta parto (elektran fajr-

eron oni nomas ankaŭ sparko)

• kudri → kudrero = unu kompleta tratiro per kudrilo kaj fadeno

Ordinara radiko

• ero = malgranda (konsistiga) parto

• ereto = malgrandega ero

• grandaj eroj → grandera = konsistanta el grandaj eroj

• disaj eroj → diseriĝi = dispartiĝi en multajn disajn erojn

ER, PART kaj PEC

ER montras unu el multaj similaj apenaŭ distingeblaj konsistigaj partoj de

tuto. Se temas pri diversspecaj aŭ individuecaj partoj, oni ne uzu ER, sed

PART: mondoparto (≈ kontinento), landparto, korpoparto, parto de libro. Se

temas pri parto, kiu estas derompita aŭ deŝirita de tuto, oni uzu PEC: Mi dis-

ŝiris la leteron kaj disĵetis ĝiajn pecetojn en ĉiujn angulojn de la

ĉambro. FE.42 (PEC havas ankaŭ diversajn aliajn signifojn.)

§38.2.13

605

Afiksoj

38.2.14. ESTR

ESTR = “persono kiu gvidas kaj decidas, mastro”. Komparu kun ĈEF

(§38.3.2). Tio, kio staras antaŭ ESTR, ĉiam estas la loko, kie la estro de-

cidas, aŭ tio, pri kio la estro decidas:

• ŝipo → ŝipestro = tiu, kiu decidas sur ŝipo

• banko → bankestro = tiu, kiu decidas en banko

• imperio → imperiestro = titolo de gvidanto de imperio

• provinco → provincestro = gvidanto de provinco

• grupo → grupestro = gvidanto de grupo

• urbo → urbestro = persono elektita por gvidi kaj administri urbon

• orkestro → orkestrestro = persono, kiu gvidas orkestron

• lernejo → lernejestro = direktisto de lernejo

• laboro → laborestro = persono, kiu gvidas laboron, labormastro

• cent → centestro = oficiro super cento da soldatoj

Ordinara radiko

• estro = ĉefo kun decida povo

• estraro = grupo de personoj, kiuj kune gvidas organizon

• estrarano = ano de estraro

• estri = esti estro super io, regi kiel estro

• subestro = persono, kiu helpas al estro

38.2.15. ET

ET = “(plej/tre) malalta grado, (plej/tre) malgranda speco”. Komparu kun

EG (§38.2.9). ET ne ŝanĝas la bazan signifon de vorto, sed nur malgrandigas

la signifon:

• domo → dometo = (tre) malgranda domo

• doloro → doloreto = (tre) malforta doloro, irito

• varma → varmeta = nur iom varma

• verda → verdeta = malforte verda, neklare verda

• dika → diketa = nur iom dika

• babili → babileti = babili malmulte

• pluvi → pluveti = pluvi malforte, pluvi kun malgrandaj gutoj

• iom → iomete = nur malmulte

Ofte ET-vorto montras specialan signifon:

• ŝtrumpo → ŝtrumpeto = mallonga ŝtrumpo, kiu kovras nur la piedon kaj

la parton tuj super la piedo

• ridi → rideti = ridi sensone kun fermita buŝo

606

§38.2.15

Afiksoj

• manĝi → manĝeti = malmulte kaj senapetite manĝi

• rafano → rafaneto = speciala malgranda varianto de rafano (speco de

legomo)

Alternativoj de ET-vortoj

Kelkaj specialsignifaj ET-vortoj ricevis nekunmetitan alternativon. En iaj

okazoj la alternativo fariĝis pli populara. En tiaj okazoj la ET-vorto

tendencas perdi la specialan signifon:

• faleti = preskaŭ fali pro mispaŝo → stumbli

• vojeto = tervojeto en arbaro aŭ kampo → pado

• beleta = plaĉaspekta → linda

Karesa signifo

Iafoje ET montras karesan nuancon:

• patro → patreto = kara patro, paĉjo

• edzo → edzeto = kara edzo

• mano → maneto = ĉarme malgranda mano

• knabino → knabineto = ĉarme malgranda knabino

Ordinara radiko

• eta = malgranda, malintensa

• etigi = fari malgranda

• etiĝi = fariĝi malgranda

• etulo = malgranda persono

Iafoje oni uzas ET prefiksece por montri specialan signifon:

• burĝo → etburĝo = burĝo, kies burĝeco estas eta (laŭ socia statuso)

• fingro → etfingro = speco de fingro, kiu estas kutime pli malgranda ol la

aliaj fingroj sur la mano

• akciano → etakciano, etakciulo = iu, kiu posedas relative malmulte da

akcioj

Iuj opinias, ke ĉi tia prefikseca uzo de ET estas erara, sed temas fakte pri tute

regula uzo de ET kiel ordinara radiko. Prefikseca ET estas preciziga antaŭ-

elemento de kombino (§37.3). Normale oni uzu ET sufikse, sed por iaj

specialaj signifoj prefikseca uzo povas esti utila.

§38.2.15

607

Afiksoj

38.2.16. ID

ID = “naskito”. Tio, kio staras antaŭ ID, ĉiam montras tion, de kio devenas

la naskito.

Bestoj

Normale ID estas uzata ĉe besta vorto. Tiam ID montras nematuran beston,

junan naskiton de la bestospeco:

• bovo → bovido = nematura bovo

• koko → kokido = nematura koko

• hundo → hundido = nematura hundo

• rano → ranido = nematura rano

Plantoj

Iafoje oni uzas ID por juna planto:

• arbo → arbido = juna arbo

Homoj

Ĉe homa vorto ID montras infanon, devenulon, sen konsidero de aĝo. Oni

tiel uzas ID precipe ĉe titoloj kaj historiaj nomoj:

• reĝo → reĝido = infano de reĝo

• grafo → grafido = infano de grafo

• Karolo → Karolidoj = dinastio fondita de Karolo la Granda

• Timuro → Timuridoj = princoj devenintaj de sultano Timuro la Lama

• Izraelo → Izraelido = deveninto de la homo Izraelo ( Israelano = ano de

la lando Israelo)

Figura uzo

Iafoje ID estas uzata figure ĉe landa aŭ lingva vorto:

• lando → landido = homo naskita en certa lando, indiĝeno

• Latino → Latinida lingvo = lingvo, kiu devenas de Latino

Ordinara radiko

• ido = juna naskito de besto

• idaro = ĉiuj idoj aŭ posteuloj de unu homo (aŭ besto)

38.2.17. IG

IG = “efika, kaŭza aŭ ŝanĝa ago”. Komparu kun IĜ (§38.2.18). Tio, kio

staras antaŭ IG, ĉiam montras la rezulton de la ago. IG aperas plej ofte kun

verba finaĵo. Ĉiuj IG-verboj estas objektaj. La objekto estas tio, kio estas

ŝanĝata. La subjekto estas tio, kio kaŭzas la ŝanĝon. Legu ankaŭ pri frazroloj

ĉe IG-verboj en §30.8.

608

§38.2.17

Afiksoj

Ecaj radikoj

Oni povas fari IG-verbon el eca radiko (kiu normale estas A-vorto). Tia IG-

verbo signifas, ke oni donas tian econ al la objekto:

• akra → akrigi = agi tiel, ke io fariĝas akra

Mi akrigas mian tranĉilon.

• pala → paligi = agi tiel, ke io fariĝas pala

La terura novaĵo paligis ŝin.

• longa → longigi = agi tiel, ke io fariĝas longa

La kunveno devus esti mallonga, sed la multaj demandoj longigos ĝin.

• pli longa → plilongigi = agi tiel, ke io fariĝas pli longa

Ni devis plilongigi nian viziton en Hindujo.

Teorie estas klara diferenco inter longigi kaj plilongigi, sed en la praktiko ne

ĉiam estas grave, kiun el ili oni uzas. Normale oni uzas preskaŭ nur mal-

longigi, ĉar plimallongigi kaj malplilongigi estas tro longaj.

Agaj radikoj

Oni povas fari IG-verbon el aga radiko (kiu normale estas verbo). Tia IG-

verbo signifas, ke oni kaŭzas, ke iu faras la agon. La objekto de tia IG-verbo

estas tio, kio estus subjekto de la simpla verbo.

Oni povas deiri de senobjekta verbo:

• sidi → sidigi = agi tiel, ke iu komencas sidi

Li sidigis sian infanon sur seĝon.

• esti → estigi = agi tiel, ke io ekestas

Lia demando estigis longajn diskutojn.

Oni ankaŭ povas deiri de objekta verbo. La objekto de tia IG-verbo estas aŭ

la subjekto de la simpla verbo, aŭ la objekto de la simpla verbo:

• kompreni → komprenigi = agi tiel, ke iu komprenas

Mi finfine sukcesis komprenigi lin, ke li devas iri hejmen.

Mi ne povis komprenigi la ŝercon al li.

• manĝi → manĝigi = agi tiel, ke iu manĝas

Mi devas manĝigi mian ĉevalon. = Mi devas doni manĝon al mia

ĉevalo.

Ŝi manĝigis avenon al la ĉevalo.

Legu pri la elekto de objekto ĉe IG-verboj el agaj radikoj en §30.8.

§38.2.17

609

Afiksoj

Alispecaj radikoj

Oni ankaŭ povas fari IG-verbon el radiko, kiu normale estas O-vorto.

Tia IG-verbo povas signifi, ke oni agas tiel, ke la objekto fariĝas tio, kion la

radiko montras:

• edzo → edzigi = agi tiel, ke iu fariĝas edzo

Li edzigis sian filon al riĉa fraŭlino.

Tia IG-verbo ankaŭ povas signifi, ke oni faras la objekton tia kiel la radiko:

• pinto → pinta → pintigi = agi tiel, ke io fariĝas pinta, ke io ekhavas

pinton

Se vi volas skribi, vi devas unue pintigi vian krajonon.

Tia IG-verbo ankaŭ povas signifi, ke oni kaŭzas, ke la objekto faras ian

agon, kiu rilatas al la radiko. La ago estas tiu, kiun esprimas la verba formo

de la radiko:

• flamo → flami → flamigi = agi tiel, ke io flamas

Petro flamigis la fajron per forta blovado.

Frazetoj

Oni ankaŭ povas fari IG-verbon el frazeto kun rolvorteto:

• en (la) domo → endomigi = movi en (la) domon

Kiam komencis pluvi, ŝi rapide endomigis la infanojn.

• al la bordo → albordigi = movi al la bordo

La ondoj albordigis diversajn rubaĵojn.

• en tombo → entombigi = meti en tombon

Morgaŭ li entombigos sian patron.

• sen vesto → senvestigi = forpreni la veston de iu

Janjo estis senvestigita kaj endormigita. M.13

• sen fortoj → senfortigi = forpreni la fortojn

La longa malsanado tute senfortigis mian patrinon.

La malon de sen...igi oni povas teorie esprimi per kun...igi, sed tiajn vortojn

oni normale ne uzas, ĉar multaj simplaj verboj havas per si mem tian sig-

nifon: maski = “kunmaskigi” , ŝarĝi = “kunŝarĝigi” , vesti = “kunvestigi” .

En tiaj okazoj oni povas kiel alternativon al sen...igi uzi la prefikson MAL

(§38.3.7) sen IG: malvesti = senvestigi, malmaski = senmaskigi, malŝarĝi

= senŝarĝigi. Estas do du specoj de verboj. Unu speco deiras de radiko, kiun

oni rekte verbigas ( maski, ŝarĝi, vesti). Tian verbon oni povas poste maligi

per MAL ( malmaski, malŝarĝi, malvesti). Alia speco deiras de frazeto, de

kiu oni faras IG-verbon: sen vesto → senvestigi ( kun vesto → “kunvestigi” ),

sen ŝarĝo → senŝarĝigi ( kun ŝarĝo → “kunŝarĝigi” ). Ne eblas do diri ekz.

*senvesti*, nek *malvestigi*. Tiaj vortoj konfuzas la du manierojn formi

tiajn verbojn.

610

§38.2.17

Afiksoj

Senfortigi estas pli-malpli samsignifa kiel malfortigi. La malo de senfortigi

estas teorie “kunfortigi” , sed tio estas senbezone peza vorto. Anstataŭe oni

diras simple fortigi. Estas ankaŭ ĉi tie du specoj de verboj. Unu speco deiras

de simpla A-vorto: forta → fortigi → malfortigi. La alia speco deiras de

frazeto: sen fortoj → senfortigi ( kun fortoj → “kunfortigi” ). La simpla verbo

forti signifas “esti forta”. Malforti = “esti malforta”.

Oni ne konfuzu IG-verbojn faritajn el rolvorteta frazeto ( endomigi, senvest-

igi k.s.), kun IG-verboj, al kiuj oni poste aldonis precizigan prefiksecan rol-

vorteton: ordigi = “meti en ordon” → kunordigi = “meti en ordon kun io

alia”. La generaloj kunordigis siajn militplanojn. Kunordigi ne devenas de

kun ordo. Kun ne rilatas al ordo sed al “io alia”. Legu pli pri la diferenco

inter prefiksecaj rolvortetoj en kombinoj kaj en frazetvortoj en §38.4.2.

Vortetoj kaj afiksoj

Oni ankaŭ povas fari IG-verbon el vorteto aŭ el afikso:

• for → forigi = formovi, forpreni, forviŝi, forskrapi

Per forta lesivo ŝi sukcesis forigi la nigrajn makulojn.

• al → aligi = aldoni, almeti

Ili baldaŭ discipline aligos siajn fortojn al tiu komuna granda

armeo. OV.448

• trans → transigi = movi al transa flanko, transdoni, transturni

La pramo transigis nin al la kontraŭa bordo.

• tro → troigi = agi tiel, ke io estas aŭ ŝajnas troa (= tro granda, tro multa,

tro grava)

Alkoholtrinkadon oni ne troigu. Li troigis la rakonton tiom, ke neniu

kredis lin.

• kun → kunigi = agi tiel, ke io fariĝas kuna; DIS → disigi = agi tiel, ke io

fariĝas disa

Malfeliĉo ofte kunigas la homojn, kaj feliĉo ofte disigas ilin. FE.42

Ĉu uzi IG aŭ ne?

Kiam la radiko estas nek eca, nek aga, oni povas ofte heziti, ĉu uzi simplan

sensufiksan verbon, aŭ verbon kun la sufikso IG.

Ofte la lingva tradicio donis al simpla verbo IG-ecan signifon:

• fino = la lasta parto de io → fini = kaŭzi ke io havu finon, meti finon al

io

Mi finos mian vivon per morto. Rz.89 Ne *...finigos...*, kio signifus, ke

oni igas iun alian fari la agon fini. Fini similas al ĉesigi. Finigi do

similas al ĉesigigi.

• masko → maski = surmeti maskon, kaŝi per masko

Ŝi maskis sin por ke li ne rekonu ŝin. Ne *...maskigis...*. Maskigi sig-

nifas “igi iun alian maski” aŭ eble “fari maskon el io”.

§38.2.17

611

Afiksoj

Iafoje la tradicio elektis uzi nur formon kun IG:

• grupo → grupigi = kunigi en grupo(j) n, starigi en grupo(j) n

-

-

La lernantoj estis grupigitaj po dek. (La verbo grupi estas apenaŭ

uzata, sed povus signifi “stari en grupo” aŭ simile.)

• bildo → bildigi = fari bildon de io, prezenti bilde

Ili ne povis bildigi al si la teruran okazaĵon. (La verbo bildi ne estas

uzata.)

Iafoje la tradicio donis malsaman signifon al la simpla formo kaj la IG-

formo, sed ambaŭ signifoj estas IG-ecaj:

• koloro → kolori = doni al io sian koloron, esti tio kio donas koloron al io

La rizo estas oranĝokolora, ĉar safrano koloras ĝin.

• koloro → kolorigi = agi tiel, ke io fariĝas kolora

Mi kolorigis la rizon per safrano.

• limo → limi = esti limo de io, formi limon de io, troviĝi ĉe la limo de io

Meksiko limas norde Usonon kaj sude Gvatemalon kaj Belizon.

• limo → limigi = meti limo(j) n al io, kaŭzi ke io havu limo(j) n

-

-

Ni devas limigi niajn elspezojn, ĉar niaj financaj rimedoj estas limig-

itaj.

Oni tamen ne povas postuli, ke ĉiuj ĉiam sekvu tiujn ĉi delikatajn distingojn.

Oni devas almenaŭ toleri, se iu iafoje intermiksas kolori kaj kolorigi, aŭ limi

kaj limigi. La distingoj ankaŭ ne ĉiam ekzistis. Zamenhof uzis kaj limi kaj

limigi por la nuna limigi.

Iafoje la simpla formo havas signifon, kiu ne estas IG-eca:

• lumo → lumi = elĵeti lumradiojn

La steloj lumis hele. FA3.111 (Ekzistas ankaŭ la verbo prilumi, §38.4.2,

kiu havas iom alian signifon.)

• lumo → lumigi = fari tiel ke io lumu, fari luma

Karlo lumigis la lampon.

Iafoje ambaŭ formoj havas la saman signifon:

• ordo → ordi aŭ ordigi = krei ordon, meti en ordon, fari orda

La ideoj kun siaj signoj estis orditaj laŭ specoj. FK.243

Tuj ordigu bone tiun ĉambron por la gasto. Rz.40

Nuntempe oni ĝenerale preferas la formon ordigi, sed ordi estas same

logika.

Ofte oni aldonas superfluan IG al verbo, kiu normale ne havu ĝin. Tio povas

esti tolerata, precipe se el tio rezultas plia klareco, sed normale oni uzu la

tradiciajn formojn. Ne ĉiam la formoj estas tamen tute stabilaj. En iuj okazoj

la IG-sufikso eble ne estas nepra, ĉar la simpla formo apenaŭ havas ian alian

signifon. Tiam oni eble estonte ekuzos la pli mallongan formon sen IG. Ofte

612

§38.2.17

Afiksoj

ambaŭ formoj povas esti uzataj paralele sen signifodiferenco: loki/lokigi,

arkivi/arkivigi, listi/listigi.

La verbo igi

El la sufikso IG oni povas fari la memstaran verbon igi (§31.5).

IG kun ne-verba finaĵo

IG kutime aperas kun verba finaĵo, sed povas ankaŭ havi O-finaĵon, A-fin-

aĵon aŭ E-finaĵon. Tiaj formoj montras la saman agan signifon kiel la verba

formo: akrigo = “la ago akrigi”, akriga = “rilata al la ago akrigi, akriganta”,

sidigo = “la ago sidigi”, sidige = “rilate al la ago sidigi, sidigante”, edzigo

= “la ago edzigi”, edziga = “rilata al la ago edzigi”.

38.2.18. IĜ

IĜ = “transiro al nova stato, al nova loko, al nova ago”. Komparu kun IG

(§38.2.17). Tio, kio staras antaŭ IĜ, ĉiam montras la rezulton de la transiro.

IĜ aperas plej ofte kun verba finaĵo. La subjekto de la verbo estas tio, kio

estas ŝanĝata. IĜ-verbo ne povas havi objekton. Legu ankaŭ pri frazroloj ĉe

IĜ-verboj en §30.9.

Ecaj radikoj

Oni povas fari IĜ-verbon el eca radiko (kiu normale estas A-vorto). Tia IĜ-

verbo signifas, ke la subjekto ricevas tian econ:

• pala → paliĝi = fariĝi pala

Li paliĝis pro la ŝoko.

• akra → akriĝi = fariĝi akra

La ekonomia krizo akriĝis.

• longa → longiĝi = fariĝi longa

La tagoj longiĝas, printempo alvenas.

• pli longa → plilongiĝi = fariĝi pli longa

Li asertas, ke post la vizito al la miraklisto lia kruro plilongiĝis.

Agaj radikoj

Oni povas fari IĜ-verbon el aga radiko (kiu normale estas verbo). Estas

granda diferenco inter IĜ-verbo farita el senobjekta verbo, kaj IĜ-verbo el

objekta verbo.

IĜ-verbo farita el senobjekta verbo montras transiron al la ago. IĜ ĉe tia

verbo estas do preskaŭ egala al la prefikso EK (§38.3.4). Iafoje tiaj ĉi IĜ-

verboj montras la nuancon, ke la ago okazas per si mem, aŭ ke la ago okazas

senvole:

• sidi → sidiĝi = komenci sidi, eksidi

Li sidiĝis sur la sofo.

• esti → estiĝi = komenci esti, ekesti

§38.2.18

613

Afiksoj

Estiĝis kverelo inter ili.

• morti → mortiĝi = fariĝi morta (senvole)

Mia onklo ne mortis per natura morto, sed li tamen ne mortigis sin

mem kaj ankaŭ estis mortigita de neniu; unu tagon, promenante apud

la reloj de fervojo, li falis sub la radojn de veturanta vagonaro kaj

mortiĝis. FE.39 Jam simpla morti montras transiron (de vivo al morto).

Ĉi tie IĜ montras, ke la morto okazis senvole, akcidente. Legu pli pri

tia uzo de IĜ en la klarigoj pri verboj kaj frazroloj. (§30.9)

Oni ankaŭ povas fari IĜ-verbon el objekta verbo. En tia IĜ-verbo IĜ ne

montras transiran signifon. IĜ tie nur servas por fari la verbon senobjekta,

por ŝanĝi la frazrolojn. Se IĜ-verbo el objekta verbo ja havas transiran sig-

nifon, tiu transira signifo troviĝas jam en la origina objekta verbo. La sub-

jekto de IĜ-verbo farita el objekta verbo estas la objekto de la simpla verbo:

• malfermi → malfermiĝi = iĝi malfermita, esti malfermata (per si mem)

La knabo malfermis la pordon.

La pordo brue malfermiĝis. M.27

• turni → turniĝi = iĝi turnita, esti turnata (per si mem)

La knabo turnis sian kapon.

La tero turniĝas ĉirkaŭ sia akso.

• vendi → vendiĝi = iĝi vendita, esti vendata (per si mem)

Ŝi vendis sian aŭton.

Tiuj ĉi aŭtoj vendiĝas tre bone.

• kolekti → kolektiĝi = iĝi kolektita, kuniĝi, esti kolektata (per si mem)

La pentraĵoj kolektis ĉirkaŭ si amason da admirantoj.

La larmoj kolektiĝis en ŝiaj okuloj. BV.77

• ruli → ruliĝi = moviĝi per rulado, esti rulata (per si mem)

Kiu rulas ŝtonon, al tiu ĝi revenos.

Ili rulis sian ĉaron.

La vinberoj elpremite ruliĝadis sur la teron. FA4.185

La amaso kuris malpli rapide ol la veturilo, kiu ruliĝis tre rapide. M.212

• detrui = kaŭzi, ke io fariĝas malkonstruita aŭ finita → detruiĝi = fariĝi

detruita, esti detruata (per si mem)

La bombo detruis la domon.

Ĉiuj miaj planoj detruiĝis, kiam mi provis ilin en praktiko.

Legu pri la frazroloj ĉe IĜ-verboj el agaj radikoj en §30.9.

614

§38.2.18

Afiksoj

IĜ-verboj kaj pasivaj verboj

IĜ-verbo farita el objekta verbo ofte similas al pasiva verbo (§29). La dife-

renco estas, ke IĜ-verbo montras, ke la ago okazas pli-malpli per si mem, aŭ

ke oni ne interesiĝas pri eventuala kaŭzanto de la ago:

• Li estis naskita en Januaro. Normala pasiva frazo. Oni atentas precipe la

agon, kiu plenumiĝis kun rezulto (pro la IT-formo). Ja ekzistas aganto aŭ

kaŭzanto, sed oni ne mencias ŝin. Oni povus aldoni la patrinon en la

formo de de-komplemento: Ŝi estas naskita de saĝulino.

• Li naskiĝis en Januaro. Li fariĝis naskita. Pli da atento al la naskato, la

infano, ol al la naskanto, la patrino, kiu apenaŭ povas aperi en tia ĉi

frazo.

• Li estas nomata Petro. Normala pasiva frazo. ≈ Oni nomas lin Petro.

• Li nomiĝas Petro. Petro estas lia nomo, sendepende de tio, ĉu homoj

uzas la nomon aŭ ne.

• Tiu libro estas legata de multaj homoj. Normala pasivo. ≈ Multaj homoj

legas tiun libron.

• Tiu libro legiĝas facile. Efektivaj legantoj ne gravas. ≈ Tiu libro estas

facile legebla.

Komenciĝi, finiĝi

En multaj lingvoj oni uzas unu saman verbon por komenci kaj komenciĝi,

kaj unu saman por fini kaj finiĝi. En Esperanto oni devas distingi:

• komenci = kaŭzi komencon. Komenci estas uzata kun ordinara objekto aŭ

kun I-verba objekto. La objekto estas tio, pri kies komenco temas. La

subjekto de komenci plej ofte estas persono:

La instruisto komencis la lecionon.

Li komencas instrui.

Komencis pluvi.

• komenciĝi = eniri en komencan fazon (per si mem). La subjekto de

komenciĝi estas tio, pri kies komenco temas. Tio preskaŭ ĉiam estas

okazaĵo:

La leciono komenciĝis.

La koncerto komenciĝas.

Komenciĝos nova epoko.

• fini = kaŭzi finon. Fini estas uzata kun ordinara objekto aŭ kun I-verba

objekto. La objekto estas tio, pri kies fino temas. La subjekto de fini estas

preskaŭ ĉiam persono:

La preleganto finis sian paroladon.

Li baldaŭ finos paroli.

• finiĝi = eniri en finan fazon, atingi sian finon (per si mem). La subjekto

de finiĝi estas tio, pri kies fino temas. Tio preskaŭ ĉiam estas okazaĵo:

§38.2.18

615

Afiksoj

La prelego finiĝis.

La danco finiĝas.

Finiĝos ankoraŭ unu tago.

Ne diru do: *La leciono finis.* *Kiam komencos la koncerto?* Se oni aŭdas

tian frazon, oni volas scii, kion la leciono finis, kaj kion la koncerto

komencos. Diru: La leciono finiĝis. Kiam komenciĝos la koncerto? Temas

ja pri okazaĵoj, kaj okazaĵoj normale komenciĝas kaj finiĝas.

Iafoje tamen okazaĵo povas kaŭzi, ke alia afero komenciĝas aŭ finiĝas: La

unua mondmilito komencis novan epokon en la homa historio. La subjekto

ja estas okazaĵo, sed temas pri la komenco de la objekto, la nova epoko.

Legu ankaŭ pri komenci, fini, daŭrigi kaj ĉesi en §31.8, kaj pri detrui/ de-

truiĝi, ruli/ ruliĝi, trovi/ troviĝi, movi/ moviĝi en §30.9.

Alispecaj radikoj

Oni ankaŭ povas fari IĜ-verbon el radiko, kiu normale estas O-vorto. Tia

IĜ-verbo povas signifi, ke la subjekto fariĝas ĝuste tio, kion la radiko

montras, aŭ ke ĝi fariĝas simila al la radiko, aŭ ke okazas al ĝi ia ago karak-

terizata de la radiko:

• edzino → edziniĝi = fariĝi ies edzino

Ŝi edziniĝis kun sia kuzo. FE.39

• tago → tagiĝi = fariĝi tago

Nun baldaŭ tagiĝos. Ĉu vi ne vidas la lumon ĉe la horizonto?

• pinto → pinta → pintiĝi = fariĝi pinta, ekhavi (akran) pinton

Malgraŭ liaj penoj la krajono ne pintiĝis.

• flamo → flami → flamiĝi = komenci flami

Ligno fendita facile flamiĝas. PE.1339

Frazetoj

Oni ankaŭ povas fari IĜ-verbon el frazeto kun rolvorteto. La preciza signifo

dependas de la rolvorteto. Se ekz. la rolvorteto estas loka aŭ mova, IĜ sig-

nifas “moviĝi, iri, translokiĝi”:

• en domo → endomiĝi = veni en domon

Kiam la fulmotondro komenciĝis, ni tuj endomiĝis.

• al bordo → albordiĝi = veni al bordo

Pro la ŝtormo la ŝipeto ne sukcesis albordiĝi.

• sen vesto → senvestiĝi = fariĝi nuda, forpreni sian veston

Senhonte mi senvestiĝis antaŭ ili.

• sen fortoj → senfortiĝi = perdi siajn fortojn

Li senfortiĝis pro soifo.

616

§38.2.18

Afiksoj

• en (la) lito → enlitiĝi = kuŝiĝi en (la) lito; el (la) lito → ellitiĝi = leviĝi

el (la) lito

Vespere mi enlitiĝas malfrue, sed mi tamen frue ellitiĝas en la mateno.

Vortetoj kaj afiksoj

Oni povas ankaŭ fari IĜ-verbon el vorteto aŭ el afikso:

• al → aliĝi = aldoniĝi, aniĝi, anigi sin, anonci sian partoprenon

Al lia antaŭa embaraso aliĝis nun iom da konfuzo. M.179 Ĉu vi jam

aliĝis al la kongreso?

• sen → seniĝi = fariĝi sena je io, liberiĝi de io

Mi ne plu eltenas ilin, ni devas seniĝi je ili.

• kun → kuniĝi = fariĝi kuna, kolektiĝi, amasiĝi

La laboristoj kuniĝas ĉiun dimanĉon en la popola domo.

• AR → ariĝi = fariĝi aro, kuniĝi are

Sur mia skribotablo daŭre ariĝas paperoj en plena konfuzo.

La verbo iĝi

El la sufikso IĜ oni povas fari la memstaran verbon iĝi (§31.2).

IĜ kun ne-verba finaĵo

IĜ kutime aperas kun verba finaĵo, sed povas ankaŭ havi O-finaĵon, A-fin-

aĵon aŭ E-finaĵon. Tiaj formoj montras la saman agan signifon kiel la verba

formo: akriĝo = “la ago akriĝi”, akriĝa = “rilata al la ago akriĝi, akriĝanta”,

sidiĝo = “la ago sidiĝi”, sidiĝe = “rilate al la ago sidiĝi, sidiĝante”, edziĝo

= “la ago edziĝi”, edziĝa = “rilata al la ago edziĝi”, unuiĝo = “la ago unu-

iĝi”.

Iafoje IĜ-vorto kun O-finaĵo ankaŭ povas montri rezulton de transira ago:

Unuiĝo Franca por Esperanto (nomo de asocio) / Post la buboj iris iom

malpli rapide diversaj senlaboruloj, por kiuj ĉia homa amasiĝo prezentas

distraĵon. M.210 Dio nomis la sekaĵon Tero, kaj la kolektiĝojn de la akvo Li

nomis Maroj. Gn.1

38.2.19. IL

IL = “instrumento, aparato, rimedo”. Tio, kio staras antaŭ IL, ricevas agan

signifon. La aga signifo estas tiu, kiun la radiko havas kun verba finaĵo

(§37.2.4). IL-vortoj do (normale) devenas de verboj.

Permane uzebla instrumento

Plej ofte IL montras instrumenton, kiun oni povas uzi permane. Temas ĉiam

pri instrumento speciala por la koncernata ago:

• haki → hakilo = instrumento por haki

• segi → segilo = instrumento por segi

§38.2.19

617

Afiksoj

• fosi → fosilo = instrumento por fosi

• fajfi → fajfilo = instrumento por fajfi

• kudri → kudrilo = pinta instrumenteto por kudri

• tondi → tondilo = instrumento por tondi (kiu konsistas el du klingoj)

• ŝlosi → ŝlosilo = instrumento, kiun oni turnas en seruro por ŝlosi aŭ mal-

ŝlosi

• pintigi → pintigilo = instrumento por pintigi (ekz. krajonon)

• manĝi → manĝilo = instrumento por manĝi (telero, kulero, tranĉilo,

forko, manĝbastoneto, glaso aŭ simile)

• linio → linii → liniilo = instrumento, kiu helpas en desegnado de linioj

Iafoje temas pri instrumento, kiu mem faras la agon:

• sonori → sonorilo = instrumento, kiu sonoras (uzanto de sonorilo ne

sonoras, sed sonorigas)

Granda aparato

IL povas ankaŭ montri pli grandan aŭ pli ellaboritan aparaton:

• presi → presilo = maŝino por presado de libroj, gazetoj k.t.p.

• komuniki → komunikilo = helpilo por komunikado (telefono, radio,

televido, gazeto k.t.p.)

• komputi → komputilo = (elektronika) aparato por prilabori informojn kaj

fari tre rapidajn kalkulojn

• amplifi → amplifilo = aparato por elektre plifortigi ekz. sonojn

• fotokopio → fotokopii → fotokopiilo = aparato por fari fotokopiojn

Aliaj aferoj

IL povas ankaŭ montri paperaĵon, substancon, abstraktan rimedon, komput-

ilan programon, aŭ ion ajn, kio servas por certa ago:

• aboni → abonilo = papero, per kiu eblas ekaboni ion

• aliĝi → aliĝilo = papero, per kiu eblas aliĝi al io (ekz. kongreso)

• kuraci → kuracilo = io ajn, kio servas por kuraci (ekz. medikamento)

• solvi → solvilo = substanco per kiu oni solvas alian substancon, io per

kio eblas solvi problemon

• preventi → preventilo = io, per kio eblas preventi malsanon aŭ graved-

iĝon (medikamento, kondomo k.t.p.)

• kompili → kompililo = komputila programo, kiu kompilas aliajn pro-

gramojn

• koloro → kolori → kolorilo = substanco kiu servas por doni sian koloron

al io, organika farbo

618

§38.2.19

Afiksoj

Alternativoj

La sufikso IL havas tre ĝeneralan signifon. Por esprimi sin pli ekzakte oni

povas fari kunmetaĵojn kun aliaj radikoj, ekz.: presmaŝino, presaparato,

segmaŝino, transportaparato, vendaŭtomato, fermoplato, kovrotuko,

solvosubstanco, kompilprogramo. Sed ofte taŭgas simpla IL-formo. Vidu

ankaŭ ATOR (§39.1.6).

Subkomprenata ago

En iuj malmultaj IL-vortoj la aga elemento estas subkomprenata. Tio, kio

staras antaŭ IL, ne mem montras agon, sed ekz. rezulton de ago:

• fajro → fajrilo FA1.5 = ilo por fari fajron (ne “ilo por fajri”)

• rekto → rektilo = instrumento por desegni rektajn liniojn (ne “ilo por

rekti”)

• angulo → angulilo = instrumento por difini aŭ desegni angulojn (ne “ilo

por anguli”)

• disko → diskilo = aparato, kiu legas (komputilan) diskon kaj skribas sur

ĝi (ne “ilo por diski”)

Oni povas diri, ke tiaj vortoj estas mallongigoj de ekz. fajrigilo,

anguldesegnilo, rektofarilo, diskoturnilo aŭ simile. Oni estu tre ŝparema pri

tiaj IL-vortoj por ne riski konfuzon. Normale oni faru IL-vortojn nur el

verboj.

Ne ĉiuj iloj havas IL-sufikson

Ekzistas multaj simplaj radikoj, kiuj estas nomo de ia instrumento aŭ simile.

Al tia vorto oni ne aldonu IL. Tiaj vortoj estas ekz. manĝiloj kiel kulero,

forko kaj glaso, pafiloj kiel revolvero, kanono kaj fusilo (nekunmetita!),

transportiloj kiel aŭto, buso kaj biciklo, kaj muzikiloj kiel gitaro, piano kaj

fluto, kaj ankoraŭ multaj diversaj ĉiutagaj iloj kiel martelo, broso, peniko,

krajono, lupeo, serpo k.t.p.

Pri la radiko ARM regas konfuzo. La O-formo estas preskaŭ neniam uzata,

sed Zamenhof iam uzis ĝin kun la signifo “batalilo”: Ne servas larmo

anstataŭ armo. PE.1739 Normale oni uzas la formon armilo. La verboformo

armi tamen signifas “provizi per bataliloj”, kaj armilo do devus signifi ne

“batalilo”, sed “ilo por provizi per bataliloj”. Se oni uzus ĉiam armo anstataŭ

armilo, ĉiuj vortformoj fariĝus tute logikaj, sed armilo estas forte enradikiĝ-

inta.

El la nekunmetita vorto aviadi (= “flugi per aparato pli peza ol aero”) oni

faris la vorton aviadilo (= “tia flugmaŝino”). Nuntempe kelkaj uzas ansta-

taŭe la nekunmetitan vorton avio. El ĝi oni povas fari la verbon avii kaj la

agvorton aviado. Sed ankoraŭ aviadilo estas la normala formo. Aliaj simil-

signifaj vortoj estas flugmaŝino (= “ĉia aparato por flugi”) kaj aeroplano (la

plej ofta speco de avio).

§38.2.19

619

Afiksoj

Ordinara radiko

• ilo = instrumento, rimedo

• ilaro = kolekto de laboriloj

• ilujo = ujo por ilo(j)

38.2.20. IN

IN = “la naskopova sekso”. La sufikson IN oni povas uzi nur ĉe io, kio

povas havi sekson, nome homo aŭ besto. IN ne ŝanĝas la bazan signifon de

la vorto, sed nur aldonas in-seksan signifon (kaj forprenas eventualan

virseksan signifon).

Noto: Oni do ne uzas vortojn kiel *belino*, *virgino* k.s., ĉar belo kaj virgo estas ecoj, kaj ecoj ne povas havi sekson. Oni devas unue krei la vortojn belulo kaj virgulo, kiuj montras ion, kio povas

havi sekson. El tiuj vortoj oni poste faras belulino kaj virgulino. Nur en poezio k.s. oni povas ren-

konti vortojn kiel *virgino*.

Legu ankaŭ pri seksa signifo de O-vortoj en §4.3, kaj pri IN en propraj

nomoj en §35.3.

IN ĉe viraj vortoj

Plej ofte oni aldonas IN al vorto, kiu havas viran signifon. La vorto tiam ek-

havas anstataŭe in-seksan signifon:

• patro → patrino = homino, kiu naskis infanon

• viro → virino = plenkreska homino

• knabo → knabino = juna homino

• onklo → onklino = fratino de patro aŭ patrino

• avo → avino = patrino de patro aŭ patrino

• fraŭlo → fraŭlino = needziniĝinta virino

• reĝo → reĝino = virino kiu regas same kiel reĝo, edzino de reĝo

IN ĉe neŭtraj vortoj

Oni ankaŭ povas aldoni IN al vorto, kiu estas sekse neŭtra, sed tio okazas

multe malpli ofte. La sekse neŭtra vorto tiam ekhavas in-seksan signifon:

• homo → homino = ina homo

• aŭtoro → aŭtorino = ina aŭtoro

• agento → agentino = ina agento

• pasaĝero → pasaĝerino = ina pasaĝero

• estro → estrino = ina estro

• besto → bestino = ina besto

• simio → simiino = ina simio

• muso → musino = ina muso

• mortinto → mortintino = mortinta virino

620

§38.2.20

Afiksoj

Ĉe neŭtra vorto oni povas montri viran sekson per la radiko VIR uzata pre-

fiksece aŭ A-vorte (§38.4.1).

Inaj radikoj

Ekzistas kelkaj vortoj, kiuj en si mem estas in-seksaj: damo, nimfo, matrono,

putino (nekunmetita!), furio, gejŝo, femalo k.a. Al tia vorto oni ne aldonu IN.

Figura uzo

Iafoje oni faras figurajn IN-vortojn, kiuj montras aferon, kiun oni prezentas

kvazaŭ inon:

• jambo → jambino = speco de verso, kies ritmon oni tradicie kaj figure

nomas ina

• ŝraŭbo → ŝraŭbino = trueto, en kiun oni metas ŝraŭbon (oni teorie devus

diri ŝraŭbingo, §38.2.22, sed tiu vorto havas iom alian signifon)

Ordinara radiko

• ino = ina besto (aŭ homo)

• ina = tia kiel ino, rilata al ino k.s.

• ineto = malgranda ina besto (aŭ homo)

• investaĵo = vestaĵo por virino, virina vestaĵo

• malino = vira besto aŭ homo (iafoje uzata ŝerce anstataŭ viro, sed ankaŭ

serioze, kiam oni volas inkluzivi virhomojn de ĉiuj aĝoj)

Ŝajnafikso

Apud heroino = “ina heroo”, kaj urino = “ina uro”, ekzistas la nekunmetitaj

vortoj heroino (drogo) kaj urino (likvo), en kiuj “in” estas ŝajnsufikso. Ek-

zistas ankoraŭ multaj tiaj vortoj kun ŝajna IN-sufikso: kombino, margarino,

maŝino, medicino, origino, parafino, rutino, tamburino, turbino, Berlino,

Kalvino k.a. En iuj okazoj oni evitis ŝajnan IN-sufikson uzante “en” anstataŭ

“in”: azeno, delfeno, ermeno, frakseno, jasmeno, rosmareno, rubeno,

sukceno, tendeno, plateno k.a.

Noto: Apud la Fundamenta plateno UV, certa metalo, ekzistas dekomence ankaŭ la formo plat-

ino FK.233 kun la sama signifo. Ambaŭ estas tute bonaj vortoj. Ekzistas ankaŭ tute alia platino, speco

de tabulo uzata en presado, sed tiu vorto estas evitinda. Oni uzu plateto aŭ simile pri tiaj aferoj.

Ekzistas ankaŭ tre multaj vortoj, kiuj havas “in” kiel ŝajnprefikson. La

historia signifo de tiaj “in” estas ofte en aŭ MAL: inaŭguri, incizi, indukti,

infiltri, influi, indiferenta, individuo, inerta, infinito, inklino k.a.

§38.2.20

621

Afiksoj

38.2.21. IND

IND = “meritas aŭ valoras esti farata”. Komparu kun EBL (§38.2.7) kaj

END (§38.2.12). Tio, kio staras antaŭ IND, ĉiam ricevas agan kaj pasivan

signifon. La aga signifo estas tiu, kiun la radiko havas kun verba finaĵo

(§37.2.4). IND-vortoj do ĉiam devenas de verboj. Oni principe povas uzi

IND nur ĉe objektaj verboj:

• ami → aminda = tia, ke ĝi meritas esti amata

• legi → leginda = tia, ke ĝi valoras esti legata

• vidi → vidinda = tiel bela aŭ bona, ke ĝi valoras esti vidata

• fidi → fidinda = tia, ke ĝi meritas esti fidata

• bedaŭri → bedaŭrinde = tiel (malbone), ke bedaŭro estas meritata

En kelkaj okazoj oni faras IND-vorton el verbo, kiu ordinare ne estas

objekta:

• ridi → ridinda = tia, ke ĝi meritas, ke oni ridu ĝin (= pri ĝi). Ordinare

oni ridas pri io aŭ pro io, sed principe oni povas uzi la verbon ridi ankaŭ

en aliaj manieroj, ekzemple kun rekta objekto: Mi ridas je lia naiveco

(aŭ mi ridas pro lia naiveco, aŭ: mi ridas lian naivecon). FE.29

• miri → mirinda = tiel eksterordinara, ke ĝi meritas, ke oni miru ĝin

(= pri ĝi).

• plori → plorinde = tiel (malbone), plorado estas meritata

IND ≈ END

Komence la sufikso END (§38.2.12) ne ekzistis, kaj oni uzis IND ankaŭ kun

la signifo de END (“devas esti farata”). Tiu uzo de IND ne estas tute mal-

aperinta:

• ne pardoni → nepardoninda = tia, ke oni devas ne pardoni ĝin,

nepardonenda

• kaŝi → kaŝinda = tia, ke ĝi meritas aŭ eĉ devas esti kaŝata, kaŝenda

• konsideri → konsiderinda = tia, ke ĝi meritas esti konsiderata, tia ke oni

ne povas ne konsideri ĝin pro ĝia forto, amplekso k.s.

• Konstrui sur ĝi [= la diletanteco] sian ekzistadon fizikan [...] estas nefar-

eble kaj nefarinde. M.74 = ...ne devas esti farate.

Ordinara radiko

• inda = merita, valora

• indo = merito, valoro

• indigi = fari inda

• mortinda = inda je morto, tiel grava ke iu pro ĝi meritas morton: mort-

inda peko, mortinda ofendo

• prezoinda = inda je sia prezo, sufiĉe valora por sia prezo

622

§38.2.21

Afiksoj

La nekutimaj vortoj mortinda kaj prezoinda ne sekvas la ordinaran regulon,

ke antaŭ IND la radiko ĉiam havu agan kaj pasivan signifon. Oni devas diri,

ke IND en tiuj vortoj ne estas uzata kiel sufikso, sed kiel ordinara radiko. La

ligfinaĵo O en prezoinda respegulas tion, ĉar afikso normale neniam havas

ligfinaĵon. Tia uzado de ligfinaĵo estas tamen malofta kaj eksperimenta. Oni

ankaŭ povas uzi dividostrekon en tiaj vortoj: mort-inda, prez-inda. Elparole

oni tiam normale uzas kromakcenton (§2.2) je MORT aŭ PREZ.

38.2.22. ING

ING = “tenilo, en kiun oni (parte) metas ion”. Komparu kun UJ (§38.2.29).

Tio, kio staras antaŭ ING, normale estas tio, kion oni parte enmetas en la

ingon:

• glavo → glavingo = tubeca objekto, en kiun oni metas la klingon de

glavo

• cigaro → cigaringo = tubeto, en kiu oni tenas cigaron por fumi ĝin

• ŝraŭbo → ŝraŭbingo = ringo, en kiun oni ŝraŭbas ŝraŭbon

• ovo → ovingo = vazeto, en kiun oni metas ovon por ĝin manĝi

• piedo → piedingo = ringo, en kiun oni metas piedon por surĉevaliĝi kaj

rajdi

• fingro → fingringo = fingropinta protekta ĉapo uzata dum kudrado

Iafoje la elemento antaŭ ING ne estas tio, kion oni enmetas en la ingon:

• pendi → pendingo = pendumilo, aparato por ekzekuti homon per pend-

umo. Oni povus diri, ke pendingo estas mallongigo de pendumatingo

( pendumato = “homo, kiun oni pendumas”). Normale oni tamen diras

pendumilo.

Ordinara radiko

• ingo = glavingo, ia ajn tenilo kiu parte kovras ion

• ingi, eningigi = enmeti en ingon

• malingi, elingigi = eligi el ingo

38.2.23. ISM

ISM = “doktrino, movado, sistemo, agmaniero” k.s. Iafoje ISM-vorto ankaŭ

montras unuopan ekzemplon de ia speciala agmaniero. La signifo de ISM

treege varias, kaj tre dependas de tio, post kio ĝi staras. (La sufikso ISM

estis oficialigita en 1919 en la Dua Oficiala Aldono al Universala Vortaro.)

Legu pri paraj “ist”-vortoj kaj “ism”-vortoj en §38.2.24.

Persona nomo

ISM povas stari post propra nomo de persono:

• Budho → Budhismo = la religio fondita de Budho

• Stalino → Stalinismo = la politikaj ideoj de Stalino

§38.2.23

623

Afiksoj

• Zamenhof → Zamenhofismo = la idearo de Zamenhof (vidu ĉi-poste pri

alia senco de tiu vorto)

Adepto

ISM povas stari post vorto por adepto de fama persono:

• Kristo → Kristano → Kristanismo = la religio de la Kristanoj, la religio

de Kristo. (La pli simpla formo Kristismo estas tute logika, sed multe

malpli ofta.)

• Konfuceo → Konfuceano → Konfuceanismo = la filozofio de la Kon-

fuceanoj, la filozofio de Konfuceo. (Oni ofte uzas la pli simplan formon

Konfuceismo.)

En tiaj vortoj AN (§38.2.4) estas superflua (sed ne mallogika). Oni uzas ĝin

pro influo de nacilingvaj vortoj.

Temo, karakterizaĵo

ISM povas stari post temo aŭ karakterizaĵo de la sistemo, doktrino k.t.p.:

• kolonio → koloniismo = ekspluatado de kolonioj fare de forta ŝtato

• spirito → spiritismo = kredo, ke eblas kontakti spiritojn de mortintoj

• vegetara → vegetarismo = sistema nemanĝado de viando

• komuna → komunismo = politika sistemo bazita sur komuna posedado

• kapitalo → kapitalismo = ekonomia sistemo de privata kapitalposedo

• kubo → kubismo = stilo de pentrado, kiu uzas kubecajn figurojn

• alkoholo → alkoholismo = malsana dependeco de alkoholo

• plumbo → plumbismo = malsano pro veneniĝo de plumbo

• internacia → internaciismo = sistema strebado al internacia kunlaboro

• nova → novismo = tendenco ĉiam voli krei ion novan

• ...adas → adasismo = (mallerta) rimado per sufiksoj (ekz. AD), ek-

zemplo de tia rimado (ekz. kantadas – amadas)

Speco de persono

ISM povas stari esti aldonita al vorto por persono aŭ speco de persono. Tia

ISM-vorto montras agmanieron de tia persono:

• kanibalo → kanibalismo = homomanĝado fare de homo

• diletanto → diletantismo = amatoreca kaj fuŝema agado

• patrioto → patriotismo = amo kaj sindediĉo al la propra patrujo

• Zamenhof → zamenhofismo = esprimomaniero propra al Zamenhof (vidu

ĉi-antaŭe pri alia senco de tiu vorto)

624

§38.2.23

Afiksoj

Lingvo

Post nomo de lingvo ISM montras dirmanieron propran al tiu lingvo:

• la Angla lingvo → Anglismo = apartaĵo de la Angla lingvo

• la Ĉina lingvo → Ĉinismo = apartaĵo de la Ĉina lingvo

• Latino → Latinismo = apartaĵo de Latino

Anglaĵo, Ĉinaĵo k.t.p. povas esti io ajn dirita aŭ skribita en la lingvo. En tiaj

vortoj mankas la ideo, ke temas pri esprimo aparta aŭ speciala.

Ordinara radiko

• ismo = doktrino, kredo, pensosistemo (ofte kun ia ironia aŭ malŝata

nuanco)

Je unu ismo

Mi tutsincere kredas –

Je la abismo!

hajko de Daphne Lister

38.2.24. IST

IST = “persono, kiu ofte okupiĝas pri io (eble profesie)”. Komparu kun AN

(§38.2.4) kaj ISM (§38.2.23). Tio, kio staras antaŭ IST, ĉiam estas tio, pri

kio okupiĝas la persono.

Estas ofta miskompreno, ke IST egalas al “profesiulo”, sed ĝia vera signifo

estas pli vasta:

• verki → verkisto = persono, kiu ofte verkas

• instrui → instruisto = persono, kiu profesie instruas

• kuraci → kuracisto = persono, kiu profesie kuracas

• dento → dentisto = kuracisto de dentoj

• arto → artisto = persono, kiu praktikas arton

• lignaĵo → lignaĵisto = persono, kiu metie faras lignaĵojn

• biciklo → biciklisto = persono, kiu ofte biciklas

• ŝteli → ŝtelisto = persono, kiu ofte ŝtelas

• komerco → komercisto = persono, kiu profesie komercadas

• Esperanto → Esperantisto = persono, kiu scias kaj uzas Esperanton

IST-vorto povas esti plursignifa. Je bezono eblas fari pli precizajn vortojn.

Anstataŭ la ĝenerala fiŝisto oni povas paroli pri fiŝkaptisto, fiŝbredisto aŭ

fiŝvendisto. La formon dentisto oni povas precizigi al dentokuracisto, sed tio

normale estas superflua.

Esperantisto tradicie kaj kutime estas ĉiu, kiu scias kaj uzas la lingvon, sed

sufiĉe ofte oni renkontas la ideon, ke Esperantisto devus signifi nur “aktiva

ano de la Esperantomovado” aŭ simile. IST tamen nur montras, ke la per-

sono ofte okupiĝas pri la afero. Ne devas esti profesieca aŭ simila okupiĝo.

§38.2.24

625

Afiksoj

Sed oni ne uzas IST por parolantoj de ordinaraj lingvoj. Oni ne diras Angl-

isto por “parolanto de la Angla”, sed Anglalingvano ( Anglisto signifas

“specialisto pri la Angla”).

IST kaj ISM

Por IST-vorto ofte ekzistas simila ISM-vorto. La rilatoj inter la du formoj de

tiaj vortparoj povas esti tre diversaj:

• alkoholisto = persono dependa de alkoholo, trafita de alkoholismo

• alkoholismo = malsana dependeco de alkoholo

• kapitalisto = persono, kiu posedas multan kapitalon

• kapitalismo = ekonomia sistemo de privata kapitalposedo

• Esperantisto = persono, kiu scias kaj uzas Esperanton

• Esperantismo = 1. penado disvastigi en la tuta mondo la uzadon de

lingvo neŭtrale homa 2. lingva apartaĵo de Esperanto

Ekzistas ankaŭ tre multaj vortoj, kiuj finiĝas per “ist” aŭ “ism”, kaj kiuj ja

montras diversajn istojn kaj ismojn, sed kiuj tamen ne estas kunmetitaj, ekz.:

turisto – turismo, faŝisto – faŝismo, ekzistencialisto – ekzistencialismo, rojal-

isto – rojalismo, nihilisto – nihilismo, feministo – feminismo. Tiuj vortoj ne

devenas de *turo*, *faŝo*, *ekzistencialo*, *rojalo* k.t.p. En tiaj okazoj

“ist” kaj “ism” estas ekssufiksoj (§37.6). Iafoje oni provas elserĉi signifon

por la ŝajna radiko de tiaj ĉi vortoj, kaj fari el tio novan veran radikon. Tio

povas esti bona, se la tiel kreita vorto estas efektive utila, sed ofte nur re-

zultas superflua duoblaĵo de jam ekzistanta vorto, aŭ vorto praktike neuz-

ebla. Preskaŭ ĉiam estas plej saĝe lasi tiajn ŝajnkunmetaĵojn en paco.

IST = ISM-AN

Ofte IST signifas “subtenanto de la responda ismo”. Tiam IST = ISM-AN:

• Marksisto = Marksismano, subtenanto de Marksismo

• oportunisto = oportunismano, iu kiu agas laŭ oportunismo

• komunisto = komunismano, subtenanto de komunismo

Rimarku, ke IST ne ĉiam egalas al ISM-AN. Ekz. kapitalisto ne egalas al

kapitalismano.

IST kaj AN

AN kaj IST estas en iaj okazoj tre proksimaj. Tiam oni povas elekti laŭplaĉe.

Oni kutimas uzi tiun el la du sufiksoj, kiu donas la plej internacian formon.

Oni ekz. normale parolas pri Kristo, Kristano kaj Kristanismo. La formoj

Krististo kaj Kristismo preskaŭ neniam aperas. Ili estas same logikaj, sed

malpli internaciaj. Komparu kun Budho, Budhisto kaj Budhismo, kie la pre-

fero estas mala, ankaŭ pro internacieco. Apud Budhisto oni uzas ankaŭ

Budhano, same logikan, sed pri Budhanismo oni ne parolas. (Iuj uzas ansta-

taŭe Budao, Budaisto kaj Budaismo.) Anstataŭ Esperantisto oni same logike

626

§38.2.24

Afiksoj

povus diri Esperantano. Sed en la praktiko nur Esperantisto estas uzata.

(Laŭ PIV la vorto Esperantano signifas “aprobanto de Esperanto”.)

Nevivaĵoj

IST ankaŭ estas uzebla figure por doni individuecan karakteron al senviva

afero: krozi → krozisto = “milita krozoŝipo”. Sed pro la konfuzorisko tiaj

vortoj estas praktike apenaŭ uzataj. La sufikso UL estas pli ofte uzata en tia

figura maniero (§38.2.30).

Ne ĉiuj istoj havas IST-sufikson

Ekzistas multaj simplaj vortoj por profesiuloj k.s. Al tia vorto, kiu jam per si

mem montras personon, oni ne aldonu IST: kirurgo, astronomo, ekologo,

diplomato, gimnasto, ŝoforo, barbiro, studento, kelnero, aktoro, mimo, generalo, soldato, kuratoro, profesoro k.t.p.

Oni do nepre ne diru *kirurgisto*, *astronomisto*, *ekologisto* k.t.p. Sed

en multaj okazoj oni povas tamen per la sufikso IST krei paralelan vorton

por tia persono, se ekzistas aparta vorto por tio, pri kio li okupiĝas:

• kirurgio → kirurgiisto = kirurgo

• astronomio → astronomiisto = astronomo

• ekologio → ekologiisto = ekologo

• diplomatio → diplomatiisto = diplomato

• gimnastiko → gimnastikisto = gimnasto

• Diplomatiiston oni povas ankaŭ nomi diplomato, sed fizikiston oni ne

povas nomi fiziko, ĉar fiziko estas la nomo de la scienco mem. FE.32

38.2.25. NJ

Per NJ oni faras karesajn nomojn de virinoj. Komparu kun ĈJ (§38.2.6) kaj

ET (§38.2.15). Antaŭ NJ oni uzas mallongigitan formon de la nomo. Kutime

oni konservas ĉirkaŭ 1 ĝis 5 literojn:

• Mario → Manjo FE.38 aŭ Marinjo FE.38

• Klaro → Klanjo FE.38

• Sofio → Sonjo FE.38 aŭ Sofinjo FE.38

• Patrino → Panjo

• Onklino → Onjo

• Fratino → Franjo

Uzante NJ oni normale forigas eventualan IN-sufikson. Iafoje oni tamen

povus reteni la vokalon de IN, se tio helpus krei pli bonsonan formon: kuz-

ino → Kuzinjo M.47, knabino → Knabinjo. Eble oni eĉ povas uzi superfluan

IN-sufikson, se tio helpas al bonsoneco: Klaro → Klarino → Klarinjo.

§38.2.25

627

Afiksoj

38.2.26. OBL

OBL = “multipliko”. Komparu kun ON (§38.2.27) kaj OP (§38.2.28). OBL

estas uzebla nur ĉe nombrovortoj kaj similsignifaj vortoj. Tio, kio staras

antaŭ OBL, ĉiam montras, per kiom oni multiplikas:

• du → duobla = multiplikita per du

• du → duoble = multiplikite per du

• du → duoblo = kvanto duobla

• dek → dekobla = multiplikita per dek

• dek → dekoble = multiplikite per dek

• dek → dekoblo = kvanto dekobla

• cent dek du → cent-dek-du-obla = multiplikita per 112

• cent dek du → cent-dek-du-oble = multiplikite per 112

• cent dek du → cent-dek-du-oblo = kvanto 112-obla

• multe → multobla = multiplikita per multe (per alta nombro)

• multe → multoble = multiplikite per multe

• multe → multoblo = kvanto multobla

• 3,14 (tri komo unu kvar) → 3,14-oble (tri-komo-unu-kvar-oble) = mult-

iplikite per 3,14

• Por ĉiu tago mi ricevas kvin frankojn, sed por la hodiaŭa tago mi ricevis

duoblan pagon, t.e. dek frankojn. FE.14

• Proksime de ili staris ankoraŭ alia figuro de triobla grandeco. FA2.105

• Kvinoble sep estas tridek kvin. FE.14

• Cent estas la dekoblo de dek.

• Ĉi tiu [lumradio] flugas deknaŭ-milionoble pli rapide, ol la plej bona

vetkuristo. FA1.126 Se oni multiplikas la rapidecon de la plej bona vetkuristo

per dek naŭ milionoj, oni ricevas la rapidecon de lumradio.

• Kiomoble tri estas dek kvar? = Per kiom oni devas multipliki tri por

ricevi dek kvar?

Legu pli pri matematikaj esprimoj en §23.7.

Plurpartaj aferoj

OBL-vorto kun A-finaĵo ankaŭ povas signifi, ke io konsistas el tiom da

partoj:

• duobla vesto = vesto, kiu konsistas el du tavoloj da vestaĵoj

• duobla fadeno = du apudmetitaj fadenoj uzataj kiel unu

• duobla lito = lito por du personoj

• duobla kaverno = kaverno duparta - ĉiu el la du partoj estas jam per si

mem kaverno

628

§38.2.26

Afiksoj

• duobla sago = unu sago konsistanta el du partoj, kiuj ĉiu per si mem jam

aspektas kiel (parta) sago (↔)

Skribomaniero

Antaŭ OBL oni ĉiam kunskribas la nombron. Oni povas por klareco uzi

dividostrekojn. La strekojn oni metu normale tie, kie estas spacetoj en la ori-

gina nombro (§23.1.1):

• dek du → dekduoblo aŭ dek-duoblo

• dudek → dudekoblo

• tricent tridek → tricenttridekobla aŭ prefere tricent-tridekobla

• du mil dudek → dumildudekoble aŭ prefere du-mil-dudekoble

• 0,123 (nul komo unu du tri) → nul-komo-unu-du-tri-oble

La samaj skriboreguloj validas por la sufiksoj ON (§38.2.27) kaj OP

(§38.2.28).

OBL kaj FOJ

Okaze oni uzas la radikon FOJ anstataŭ OBL. Eĉ Zamenhof tion faris: Se ni

havus materialajn rimedojn, nia afero irus cent fojojn pli rapide. OV.102

= ...irus centoble pli rapide. Normale oni tamen ne konfuzu ilin. Fojo

= “aparta okazo”. Dufoja pago estas do pago, kiu okazas du fojojn, je du

malsamaj okazoj. Duobla pago estas pago duoble tiel granda kiel normale.

Ordinara radiko

• oble = multiplikite per (§23.7)

• obligi = multipliki

38.2.27. ON

ON = “divido”. Komparu kun OBL (§38.2.26) kaj OP (§38.2.28). ON estas

uzebla nur ĉe nombrovortoj kaj similsignifaj vortoj. Tio, kio staras antaŭ

ON, ĉiam montras, per kiom oni dividas:

• du → duono = unu el du egale grandaj partoj de tuto, ½

• du → duona = granda kiel duono, estanta duono (de io)

• du → duone = grande kiel duono, estante duono (de io)

• dek → dekono = unu el dek egale grandaj partoj de tuto, 1/10

• dek → dekona = granda kiel dekono, estanta dekono (de io)

• dek → dekone = grande kiel dekono, estante dekono (de io)

• dek tri → dektriono aŭ dek-triono = 1/13

• mil → milono = 1/1000

• mil ducent → milducentono aŭ prefere mil-ducentono = 1/1200

• miliono → milionono = 1/1000000

• Tri estas duono de ses. FE.14

§38.2.27

629

Afiksoj

• Ok estas kvar kvinonoj de dek.

• Unu tago estas tricent-sesdek-kvinono aŭ tricent-sesdek-sesono de

jaro. FE.14

• El multaj milonoj fariĝas milionoj. PE.467

• Li povoscias kalkuli en la kapo, eĉ kun nombronoj. FA2.55 = ...kun frakcioj.

• Ŝi restis kvar kaj duonan horojn. = Ŝi restis kvar horojn kaj duonan

horon. Duona horo = duono de horo.

• Mi volas aĉeti unu kaj kvaronan kilogramojn.

• Mi almenaŭ duone plenumos vian deziron. FA2.140 Duone = “en duona

maniero, en duona amplekso, ĝis duono”.

• Per okuloj duone mirantaj kaj duone kortuŝitaj ŝi rigardis ŝin dum

momento. M.93

• Ĉiuj arboj kaj arbetaĵoj estis polipoj, duone besto duone kreskaĵo. FA1.94

• Duone li tremis, duone li estis feliĉa. FA1.213

Por ON-vortoj oni uzas la samajn skriboregulojn kiel por OBL (§38.2.26).

Prefiksece

ON-vortoj estas ankaŭ uzataj prefiksece:

• duonhoro = duona horo = duono de horo

• kvaronkilometro = kvarona kilometro = kvarono de kilometro

• trionparto = triona parto = triono

Prefikseca DUON havas ankaŭ specialajn signifojn (§38.4.1).

Ordinara radiko

• one = dividite per (§23.7)

• ono = frakcio

• onigi = dividi (matematike)

ON kaj PART

Iafoje oni konfuzas ON kun la radiko PART. Oni ne povas diri ekz.

*landono* por landparto = “parto de lando”. ON ne montras parton de tio,

kio staras antaŭ ĝi, sed parton de io alia. Triono ne estas parto de tri, sed unu

el tri egale grandaj partoj de io alia. Komparu ankaŭ kun ER (§38.2.13).

En la komenco oni uzis iafoje la evitendajn esprimojn dua parto, tria parto

k.t.p. anstataŭ duona parto, triona parto aŭ plej simple duono, triono.

630

§38.2.27

Afiksoj

38.2.28. OP

OP = “grupo kun certa nombro da membroj”. Komparu kun OBL (§38.2.26)

kaj ON (§38.2.27). OP estas uzebla nur ĉe nombrovortoj kaj similsignifaj

vortoj. Tio, kio staras antaŭ OP, ĉiam montras, kiom da membroj estas en la

grupo:

• unu → unuopo = unu sola afero aŭ persono

• unu → unuopa = sola, rigardata aparte

• unu → unuope = ĉiu por si mem

• du → duopo = grupo de du, paro

• du → duopa = konsistanta el du membroj

• du → duope = en grupo kun du membroj, en grupoj po du

• dek → dekopo = grupo de dek

• dek → dekopa = konsistanta el dek membroj

• dek → dekope = en grupo kun dek membroj, en grupoj po dek

• Tiuj ĉi du amikoj promenas ĉiam duope. FE.14 Ili promenas ĉiam ambaŭ

kune.

• Kvinope [= kvin personoj kune] ili sin ĵetis sur min, sed mi venkis ĉiujn

kvin atakantojn. FE.14

• En la salono ludis kvaropo da muzikistoj.

• Ni demandis ĉiun unuopan personon aparte, sed ĉiu respondis tute

same.

• La registaro devas protekti la rajtojn de unuopuloj. = ... de unuopaj per-

sonoj.

• Kiomope ni ludu? ≈ Po kiom da personoj estu en la grupoj, kiam ni

ludos?

• Rigardu, kiel multope jam aliĝis al ni la britoj, kiuj tiel nevolonte lernas

aliajn lingvojn krom sia nacia! OV.374 La grupo de aliĝintaj britoj konsistas

el multaj personoj.

• duopa interparolo = interparolo inter du personoj

• triopa laborgrupo = laborgrupo konsistanta el tri personoj

Se temas pri objekto, kiu konsistas el du partoj, ĉiu el kiuj estas per si mem

tia objekto, tiam oni ne uzas OP, sed OBL (§38.2.26).

Por OP-vortoj oni uzas la samajn skriboregulojn kiel por OBL (§38.2.26).

Antaŭ O-finaĵo la sufikso OP estas forlasebla, ĉar simpla O-formo havas ĉe

nombrovortoj interalie la signifon de opo:

• duo = duopo aŭ la nombro du

• trio = triopo aŭ la nombro tri

• deko = dekopo aŭ la nombro dek

§38.2.28

631

Afiksoj

Ordinara radiko

• opa = kolektiva

• ope = kolektive

• opo = kolektiva grupo

38.2.29. UJ

UJ = “io, kio estas destinita enhavi ion certan”. Komparu kun ING

(§38.2.22) kaj EJ (§38.2.10).

UJ havas praktike tri malsamajn signifojn: “entenilo”, “kreskaĵo” kaj

“lando”. Tio, kio staras antaŭ UJ, ĉiam montras tion, kio estas (aŭ okazas) en

la afero.

Enteniloj

UJ povas montri specialan entenilon, vazon, skatolon k.t.p., kiu servas por

enhavi ion, aŭ en kiu oni faras ian agon:

• salo → salujo = vazeto, en kiu oni tenas salon por uzo ĉe manĝotablo

• teo → teujo = skatolo por tefolioj

• cigaro → cigarujo = skatoleto por cigaroj

• abelo → abelujo = artefarita loĝejo por abeloj (natura loĝejo de abeloj

povas esti abelejo, sed tiu vorto signifas ankaŭ “loko, kie abelbredisto

tenas abelujojn”)

• mono → monujo = saketo (aŭ alispeca entenileto) por porti monon

• cindro → cindrujo = vazeto por kolekti cindron, precipe tabakan

• knedi → knedujo = vazo, en kiu oni knedas paston

• bani → banujo = kuvo aŭ simile, en kiu oni banas sin mem aŭ iun alian

• konservi → konservujo = skatolo, vazo, kesto k.s., en kiu oni konservas

ion (ekz. manĝaĵon)

• trinki → trinkujo = granda longforma ujo (trogo), el kiu bestoj trinkas

UJ havas tre ĝeneralan signifon. Por precizeco oni povas fari kunmetaĵojn

kun aliaj radikoj, ekz.: teskatolo, tekruĉo, tetaso, cigarskatolo, cigaredpak-

eto, konservoskatolo.

Rimarku, ke tio, kio staras antaŭ UJ, ĉiam devige montras enhavon, dum tio,

kio staras antaŭ SKATOL, VAZ k.t.p., povas montri jen enhavon, jen

materialon, jen ion alian, ekz.: ladskatolo = “skatolo el lado”, lignositelo

= “sitelo el ligno”, noktovazo = “vazo uzata dumnokte por urini”, tirkesto

= “eltirebla kesto”. Sed ladujo devas esti “ujo por lado”, kaj lignujo estas

nepre “ujo por ligno”, dum nek *noktujo* nek *tirujo* havas sencon.

632

§38.2.29

Afiksoj

Kreskaĵo

Ĉe nomo de frukto, bero aŭ floro UJ povas montri kreskaĵon, normale arbon

aŭ arbuston, kiu donas tian frukton, beron aŭ floron:

• pomo → pomujo = pomarbo

• banano → bananujo = bananplanto

• vinbero → vinberujo = vin(ber) arbusto

-

• rozo → rozujo = rozplanto

Pro la risko de konfuzo kun vazo, kiu enhavas tiajn fruktojn, berojn aŭ

florojn, multaj nuntempe preferas vortojn kiel pomarbo, bananplanto,

tearbedo k.t.p. Sed la UJ-formoj restas uzeblaj.

Lando

Ĉe nomo de popolano, UJ ĉiam signifas “la lando de tiu popolo”:

• Francoj → Francujo = la lando de la Francoj

• Ĉinoj → Ĉinujo = la lando de la Ĉinoj

• Somaloj° → Somalujo = la lando de la Somaloj

Iafoje oni faras landan aŭ regionan UJ-vorton el alispeca vorto:

• patro → patrujo = patrolando, hejmlando, origina lando

• prefekto → prefektujo = regiono administrata de prefekto

• Esperanto → Esperantujo = Esperantolando, la (imagata) lando de la

Esperantistoj, la Esperanta mondo (la kongresoj k.t.p.)

En landonomoj oni uzas kiel alternativojn al UJ, ankaŭ la radikon LAND

sufiksece (§38.4.1), kaj la neoficialan sufikson I (§39.1.12). La plej multaj

landoj havas tamen sensufiksan nomon. Legu pli detale pri nomoj de landoj

kaj popoloj en §35.4.

Ordinara radiko

Kiel ordinara radiko UJ ĉiam montras entenilojn, vazojn, skatolojn k.t.p.,

neniam kreskaĵojn aŭ landojn:

• ujo = ia vazo, skatolo aŭ alia entenilo

38.2.30. UL

UL = “persono kun ia karakterizo”. Komparu kun IST (§38.2.24) kaj AN

(§38.2.4). Tio, kio staras antaŭ UL, ĉiam montras tion, kio karakterizas la

personon.

Ecaj radikoj

Plej ofte oni uzas UL ĉe eca radiko (kiu normale estas A-vorto):

• bona → bonulo = persono karakterizata de boneco

• juna → junulo = persono karakterizata de juneco

§38.2.30

633

Afiksoj

• honesta → honestulo = persono honesta laŭ sia karaktero

• dika → dikulo = persono aparte dika

• lama → lamulo = persono (daŭre) lama

• kara → karulo = persono aparte kara por la parolanto

• fremda → fremdulo = persono de fremda lando, regiono, urbo k.t.p.

• sankta → sanktulo = persono aparte sankta

• nigra → nigrulo = homo el la tiel nomata nigra raso, negro

• blanka → blankulo = homo el la tiel nomata blanka raso

Alispecaj radikoj

Oni povas uzi UL ankaŭ ĉe aga aŭ alispeca vorto:

• timi → timulo = persono, kiu ofte timas, timemulo

• drinki → drinkulo = persono, kiu (tro) ofte drinkas, drinkemulo

• ŝerci → ŝerculo = persono, kiu ofte ŝercas, ŝercemulo

• ĝibo → ĝibulo = persono kun karakteriza ĝibo

• lepro → leprulo = persono malsana je lepro

• almozo → almozulo = persono, kiu vivtenas sin per almozpetado

• azeno → azenulo = persono simila al azeno, stultulo

• miliono → milionulo = persono, kiu posedas miliono(j) n da dol-

-

aroj/eŭroj/enoj...

• granda kapo → grandkapulo = persono kun aparte granda kapo

• longaj kruroj → long(a) krurulo = persono kun aparte longaj kruroj

-

• sen kuraĝo → senkuraĝulo = persono, al kiu mankas kuraĝo

• kontraŭ → kontraŭulo = persono, kiu daŭre kontraŭas ion aŭ iun certan

• antaŭ → antaŭulo = persono, kiu ekzistis aŭ agis antaŭe

• post → poste → posteulo = persono, kiu sekvis aŭ sekvos post alia per-

sono (legu pri E kiel ligfinaĵo, §37.3)

• alia → aliulo = alia persono

• ĉi tie → ĉi-tieulo = persono, kiu troviĝas ĉi tie

Oni preferas fari kunmetaĵojn kun UL anstataŭ ekz. viro, homo, persono

k.t.p. Tiu prefero eĉ estas tiel forta, ke vortoj kiel *timhomo*, *ŝercviro*,

*almozpersono* estas rigardataj kiel eraroj, se eblas la saman aferon esprimi

per UL.

Bestoj

Oni ankaŭ regule uzas UL en iaj nomoj de bestospecoj, kvankam ne temas

pri personoj:

• mamo → mamuloj = klaso de bestoj, kiuj mamnutras siajn idojn

634

§38.2.30

Afiksoj

• rampi → rampuloj = reptilioj (kvankam ne ĉiuj reptilioj rampas)

• araneo → araneuloj = grupo de bestoj, el kiuj araneo estas tipa ek-

zemplo

• branko → brankuloj = tiaj bestoj, kiuj spiras per brankoj

Nevivaĵoj

Okaze oni uzas UL figure por plej diversaj aferoj, ankaŭ nevivaj, kiujn oni

volas prezenti kvazaŭ personojn:

• neĝon boras → neĝborulo = plantospeco, kiu aperas frue printempe, gal-

anto

• nubojn skrapas → nubskrapulo = treege alta domo, kiu kvazaŭ skrapas

la nubojn

• tri mastoj → trimastulo = ŝipo kun tri mastoj

• peza kargo → pezkargulo = ŝipo por peza kargo

Ankaŭ IST (§38.2.24) estas iafoje uzata en simila maniero.

Ne trouzu UL

Ĉe vortoj, kiuj per si mem havas personan signifon, oni ne uzu senbezone

UL. Precipe oni atentu pri participoj kun O-finaĵo. O-participo per si mem

montras personon (§28.3), kaj tial aldono de UL normale estas eraro. Ne

diru do *parolantulo*, *kurintulo*, *konatulo*, sed simple parolanto, kur-

into, konato. (Sed konatulo en la signifo “konato” fakte jam fariĝis tiel

kutima, ke oni tamen devas ĝin toleri kiel idiomaĵon.)

Se oni tamen aldonas UL al participo kun O-finaĵo aŭ al alia persona vorto,

tiam oni kreas vorton kun speciala signifo. Virulo ne egalas al viro, sed sig-

nifas “persono karakterizata de vireco” = vireculo. Mortintulo ne estas

simple “mortinta persono” (= mortinto), sed signifu ”persono kiu similas al

mortinto, persono kiu estas kvazaŭ mortinta”. Konatulo principe estu “per-

sono karakterizata de konateco” = famulo, dum konato simple estas “per-

sono konata de iu”. Instruitulo OV.32 estas “homo karakterizata de sia instruit-

eco” = klerulo, sciencisto. Ĉe participoj oni tamen nur maloftege vere uzas

tiun eblon krei specialan signifon per aldono de UL, kaj la vorto konatulo

estas plej ofte nur erare uzata anstataŭ konato.

Ordinara radiko

• ulo = persono sen ia speciala karakterizo (iafoje kun malŝateta, familiara

aŭ ŝerca nuanco)

Ĉu UL estas neŭtra aŭ vira?

Laŭ la ĉi-antaŭaj klarigoj la sufiksa radiko UL havas la signifon “persono”.

Tio estas sekse neŭtra signifo. Persono estas aŭ virino aŭ viro sendistinge.

Sed en praktika lingvouzo la afero ne estas tiel klara. En multe-nombro UL

estas plej ofte neŭtra: saĝuloj = “saĝaj personoj, ĉu viraj, ĉu inaj”,

junulargastejo = “gastejo por junaj homoj, ankaŭ junulinoj”, malrapiduloj

§38.2.30

635

Afiksoj

= “malrapidaj homoj”. Sed en unu-nombro okazas ofte, ke UL praktike sig-

nifas “vira persono”. Oni ekz. tre malofte diras frazojn kiel ŝi estas belulo.

Multaj eĉ opinius tian frazon erara, kaj dirus nepre nur belulino pri virino.

La lingvo estas ĉi-punkte malklara. Estas normala afero en Esperanto, ke

neŭtra vorto momente kvazaŭ ricevas viran signifon, kiam oni kontrastigas

ĝin al ina vorto, ekz. junulo kaj junulino = “juna viro kaj juna virino”. En tia

kunteksto UL fariĝas praktike vira. Tio estas tute oportuna kaj vortŝpara

esprimomaniero. Sed per si mem UL estu prefere neŭtra laŭ PMEG. Nur en

klara kontrasto kun ina vorto, ĝi montru viron. La malklara signifo de UL

estas tamen problemo, kiun finfine nur la libera evoluo de la lingvo povos

solvi.

Oni povus starigi la saman demandon pri la sufiksaj radikoj AN, ESTR, ID

kaj IST, kaj pri la participaj sufiksoj ANT, INT, ONT, AT, IT kaj OT. Sed ĉe

tiuj radikoj ŝajnas pli-malpli klare, ke ili ja estas neŭtraj, ne viraj, kvankam

eble ne ĉiuj konsentas pri tio.

Legu pli pri la seksa signifo de radikoj kaj O-vortoj en §4.3.

38.2.31. UM

La sufikso UM ne havas difinitan signifon. Per ĝi oni faras vortojn, kiuj

havas ian rilaton al tio, kio staras antaŭ UM. Ĉiun UM-vorton oni devas

aparte lerni. Ekzistas tamen kelkaj grupoj de UM-vortoj kun similaj signifoj.

Agi per io

Multaj UM-verboj signifas “agi en certa maniero per tio, kio staras antaŭ

UM”:

• folio → foliumi = turni la foliojn de libro aŭ gazeto por rapide kaj pase

iom legi

• palpebro → palpebrumi = rapide fermi kaj malfermi la palpebrojn

• okulo → okulumi = ĵeti avidan, amdeziran rigardon al iu

• brako → brakumi = ĉirkaŭbraki

Provizi per io

Iuj UM-verboj signifas “provizi en certa maniero per tio, kio staras antaŭ

UM”:

• aero → aerumi = elmeti al aero, enlasi aeron por freŝigi

• suno → sunumi = elmeti al la sunradioj

• sukero → sukerumi = kovri per sukero

• sapo → sapumi = kovri aŭ ŝmiri per sapo (= sapi)

Por tiu ĉi signifo oni uzas iafoje la teknikan sufikson IZ (§39.1.21).

Ekzekutado

Grupo de UM-verboj montras manieron de ekzekutado, mortigado:

• kruco → krucumi = najli aŭ ligi al kruco por mortigi

636

§38.2.31

Afiksoj

• pendi → pendumi = pendigi per ŝnuro ĉirkaŭ la kolo por mortigi

• ŝtono → ŝtonumi = mortigi per ĵetado de ŝtonoj

• gaso → gasumi = mortigi per venena gaso

• dek → dekumi = ekzekuti ĉiun dekan homon el grupo por puni la tutan

grupon (komparu kun dekuma)

• kvarono → kvaronumi = ekzekuti per tranĉado en kvar partojn

Vestaĵparto

Iuj UM-vortoj estas nomo de vestaĵparto aŭ simila afero. Tio, kio staras

antaŭ UM montras korpoparton, ĉe kiu la afero troviĝas:

• kolo → kolumo FE.42 = vestaĵparto, kiu ĉirkaŭas la kolon

• mano → manumo FE.42 = la ekstrema ĉemana parto de maniko

• plando → plandumo = la plata malsupro de ŝuo

• dorso → dorsumo = surdorsa parto de ekz. jako aŭ ĉemizo

• nazo → nazumo = speco de okulvitroj, kiuj fiksiĝas pinĉe sur la nazo

• buŝo → buŝumo = buŝingo, kiu malhelpas mordadon (uzata ekz. ĉe

hundo)

• hufo → hufumo = huffero, protekta ferpeco por hufo (ekz. de ĉevalo)

Rimarku, ke brakumo ne signifas “maniko”, sed “ĉirkaŭbrakado”, kvankam

brako estas korpoparto.

Nombrosistemo

UM estas uzata en matematiko por fari nomojn de nombrosistemoj. Oni

metas UM post nombro, kiu montras, kiom da ciferoj uzas la sistemo:

• du → duuma nombrosistemo = sistemo kun du ciferoj, binara sistemo

• dek → dekuma nombrosistemo = sistemo kun dek ciferoj, decimala sist-

emo (komparu kun dekumi)

• dek ses → deksesuma nombrosistemo = sistemo kun dek ses ciferoj

Vidu ankaŭ la neoficialan sufikson ARI (§39.1.5).

Diversaj UM-vortoj

• malvarma → malvarmumi FE.42 = malsaniĝi je tuso, nazkataro k.t.p.

(supoze pro malvarmo)

• plena → plenumi FE.42 = fari plene (taskon, devon k.s.)

• gusti → gustumi = senti guston, provi guston

• aminda → amindumi = montri sin aminda al iu por kapti ties amon

• cerbo → cerbumi = forte kaj pene pensi

• loto → lotumi = (dis)doni/premii laŭ decido per lotado

-

§38.2.31

637

Afiksoj

• alfabeto → alfabetumo = lernolibro pri skribado kaj legado (per alfa-

beto)

• bruli → brulumo = inflamo

• komuna → komunumo = administra distrikto ĉirkaŭ urbo, societo aŭ

organizo kunlabora, kunloĝa k.t.p.

• lakto → laktumo = laktaspekta semo de fiŝo

• korto → kortumo = granda kaj grava juĝejo

• dekstra → dekstruma = tia, ke ĝi turniĝas aŭ volviĝas dekstren

(horloĝdirekten)

• proksima → proksimume = ne ekzakte, ĉirkaŭ

• somero → somerumi = pasigi somerajn feriojn en agrabla loko

Superfluaj UM

En iuj UM-verboj UM estas superflua, ĉar simpla sensufiksa verboformo

(§37.2.4) bone taŭgas, ekz.: butonumi = butoni, akvumi = akvi, salumi = sali,

kuprumi = kupri, tendumi = tendi. Simplan verbon oni uzu por ago, kiu rekte

kaj simple rilatas al signifo de la radiko. UM-verbo taŭgas por alia, pli speci-

ala signifo, kiel ekz. ĉe foliumi kaj okulumi. Multaj iamaj UM-verboj estas

nuntempe uzataj sen UM.

Novaj UM-vortoj

Se oni volas krei novan UM-vorton, oni estu tre singarda, ĉar aliaj ĝin eble

ne komprenos. UM-vorto, kiu aliĝas al iu el la ĉi-antaŭaj grupoj, pli facile

akceptiĝas, dum UM-vorto, kiu ne similas al jam ekzistanta UM-vorto, estas

pli malfacile enkondukebla. Ofte oni tamen faras okazan UM-vorton, kiu

kompreniĝas pro la kunteksto, kaj kiu poste malaperas.

Ordinara radiko

Iafoje UM aperas kiel ordinara radiko kun diversaj improvizaj signifoj:

• umo = afero kies nomon oni momente ne memoras, afero stranga aŭ

nepriskribebla...

• umi = fari ion nedifineblan, strangan, hontindan...

38.3. Prefiksoj

38.3.1. BO

BO = “parenceco pro geedziĝo”. Komparu kun prefikseca DUON (§38.4.1).

BO aperas precipe en la jenaj tri parencovortoj, kaj en la tri respondaj IN-

vortoj:

• patro → via bopatro = la patro de via edz(in) o

-

• filo → via bofilo = la edzo de via filino

638

§38.3.1

Afiksoj

• frato → via bofrato = la frato de via edz(in) o, la edzo de via fratino, la

-

edzo de fratino de via edz(in) o

-

Ankaŭ la jenaj BO-vortoj (kaj la respondaj IN-formoj) estas eblaj, sed malpli

ofte uzataj. Anstataŭe oni uzas normale la simplajn vortojn sen BO:

• kuzo → via bokuzo = la edzo de via kuzino, la kuzo de via edz(in) o, la

-

edzo de kuz(in) o de via edz(in) o

-

-

• nevo → via bonevo = la edzo de via nevino, la nevo de via edz(in) o, la

-

edzo de nev(in) o de via edz(in) o

-

-

• onklo → via boonklo = la onklo de via edz(in) o, la edzo de via onklino,

-

la edzo de onkl(in) o de via edz(in) o

-

-

• avo → via boavo = la avo de via edz(in) o

-

• nepo → via bonepo = la edzo de via nepino

• parenco → boparenco = ia pergeedziĝa parenco

• familiano → bofamiliano = ia pergeedziĝa familiano

Kiam temas pri parenceco pro du geedzecoj, oni logike povus uzi vortojn

kun duobla BO-prefikso: via bobofrato = “la edzo de fratino de via

edz(in)o”, via bobokuzo = “la edzo de kuz(in) o de via edz(in) o”, via

-

-

-

bobonevo = “la edzo de nev(in) o de via edz(in) o”, via boboonklo = “la edzo

-

-

de onkl(in) o de via edz(in) o”. En la praktiko oni tamen uzas nur simplajn

-

-

BO-formojn ankaŭ por tiaj signifoj.

En la Biblio aperas ankaŭ la vorto boedziĝi pri la kutimo edziĝi al la edzino

de frato, kiu mortis sen infanoj: Envenu al la edzino de via frato, kaj boedz-

iĝu kun ŝi kaj naskigu idaron al via frato. Gn.38

BO povas aperi kune kun la prefiksoj GE (§38.3.6) kaj PRA (§38.3.9). La

reciproka ordo de tiuj prefiksoj ne gravas por la signifo, sed kutime GE

aperas laste: bogepatroj, bogefratoj, prageavoj, bopragekuzoj k.s.

Legu pli pri vortoj por parencoj kaj familianoj en §41.

38.3.2. ĈEF

ĈEF = “la plej grava, la plej altranga”. Komparu kun ESTR (§38.2.14) kaj la

neoficiala prefikso ARĤI/ARKI (§39.2.3). ĈEF montras, ke la posta afero

estas la plej grava inter ĉiuj similaj aferoj:

• episkopo → ĉefepiskopo UV = la plej grava, plej altranga, inter la

episkopoj

• urbo → ĉefurbo OV.411 = tiu urbo, kiu estas oficiale difinita kiel la plej

grava de la lando, kaj en kiu normale troviĝas la landaj registaro,

parlamento k.t.p.

• parto → ĉefparto Gn.2 = la plej grava parto de io

• redaktisto → ĉefredaktisto = redaktisto, kiu respondecas pri la enhavo de

la redaktata gazeto, revuo k.s.

§38.3.2

639

Afiksoj

• artikolo → ĉefartikolo = la plej grava artikolo de gazeto, ordinare montr-

anta opinion de la eldonisto aŭ ĉefredaktisto

• strato → ĉefstrato = la plej grava kaj plej granda strato de urbo

• manĝo → ĉefmanĝo = la plej grava manĝo de la tago

Ordinara radiko

ĈEF estas tre ofte uzata kiel ordinara radiko:

• ĉefo = la plej grava aŭ altranga persono

• ĉefa = plej grava, plej altranga, precipa

• ĉefe = precipe, antaŭ ĉio

ĈEF kaj ESTR

ĈEF montras la plej gravan aferon aŭ personon. La sufikso ESTR montras

personon, kiu gvidas kaj decidas. Ofte tiu persono, kiu estas plej grava,

havas ankaŭ decidopovon, kaj tial oni iafoje povas esprimi la saman aferon

ĉu per ESTR-vorto, ĉu per ĈEF-vorto, ekz.: ĉefredaktoro (la plej grava re-

daktoro) ≈ redakciestro (estro de redakcio).

ESTR ĉiam montras personon, dum ĈEF kiel prefikso ne montras mem per-

sonon: ĉefurbo tute ne egalas al urbestro. ĈEF kiel memstara O-vorto tamen

ĉiam montras personon, kaj tial la memstaraj vortoj ĉefo kaj estro estas en la

praktiko preskaŭ samsignifaj.

38.3.3. DIS

DIS = “for en malsamaj aŭ pluraj direktoj, malkunen”. DIS estas uzata nur

antaŭ agaj vortoj, kaj ĉiam montras manieron de la ago aŭ rezulton de la

ago.

Movaj vortoj

Ĉe mova vorto DIS montras, ke pluraj aferoj moviĝas for en malsamaj

direktoj:

• iri → disiri = iri for en malsamaj direktoj

• kuri → diskuri = kuri for en malsamaj direktoj

• ĵeti → disĵeti = ĵeti for en malsamaj direktoj

• sendado → dissendado = sendado for en pluraj direktoj

Jam dis-signifaj vortoj

Ĉe vorto, kiu jam en si mem havas ian disigan signifon, DIS plifortigas tiun

signifon:

• ŝiri → disŝiri = per ŝir(ad) o dividi en pecojn

-

• rompi → disrompi = per romp(ad) o dividi en pecojn

-

• pecigi → dispecigi = pecigi kaj dismeti

• haki → dishaki = haki en pecojn

640

§38.3.3

Afiksoj

• vastigo → disvastigo = vastigo en pluraj direktoj

• de → disde = “de” en formova aŭ malsimileca signifo

La vorto disde povas iafoje esti utila anstataŭ de rilate al pasiva participo

(§12.3.2.4), aŭ anstataŭ de rilate al verbo (§12.3.2.1). En disde la prefikso

DIS escepte aperas antaŭ neaga vorto.

Kunig-signifaj vortoj

Iafoje oni uzas DIS ĉe vorto kun signifo kuniga, kompaktiga, ferma k.s. DIS

tiam forigas la kunigan signifon aldonante anstataŭe disigan signifon. DIS

tiam funkcias same kiel MAL:

• faldi → disfaldi = malfaldi

• sigeli → dissigeli = malsigeli, rompi sigelon

• volvi → disvolvi = malvolvi, etendi plata ion volvitan, iom post iom

kreskigi aŭ evoluigi

El tiaj DIS-vortoj nur disvolvi estas ofta, kaj nur en sia figura signifo “iom

post iom kreskigi aŭ evoluigi”. Tia figura disvolvi estas akceptebla, sed en

aliaj okazoj oni prefere uzu MAL: malfaldi, malsigeli k.t.p.

Ordinara radiko

• disa = malkuna, dividita, maldensa

• dise = malkune, dividite, en malsamaj lokoj aŭ malsamaj direktoj

• disen = malkunen, en malsamajn lokojn aŭ malsamajn direktojn

• disa → disigi = igi disa(j), disdividi → disiĝi = iĝi disa(j), disdividiĝi,

dismoviĝi

• disa karno → diskarni aŭ diskarnigi = forigi aŭ disŝiri ies karnon

• disaj membroj → dismembrigi = disdividi laŭ la membroj ( membro estas

ĉi tie aŭ korpa membro, aŭ difinita parto de tutaĵo)

Noto: Oni ankaŭ provis uzi DIS memstare anstataŭ disen, precipe en poezio: La mon’ ruliĝis sur la

planko dis. (Ekzemplo laŭ K. Kalocsay.) Normale oni ne povas tiel uzi DIS.

38.3.4. EK

EK = “komenco de ago, subita ago”. EK estas uzata nur ĉe agaj vortoj, kaj

ĉiam montras manieron de la ago.

Komenciĝo

Plej ofte EK montras, ke ago komenciĝas. Ĝi montras la plej unuan

momenton de la ago, ofte kun nuanco de subiteco aŭ neatenditeco:

• labori → eklabori = komenci labori

• kuri → ekkuri = komenci kuri

• sidi → eksidi = komenci sidi

• dormi → ekdormi = komenci dormi, (en) dormiĝi

-

§38.3.4

641

Afiksoj

• pluvi → ekpluvi = komenci pluvi

• bruli → ekbruli = komenci bruli (→ ekbruligi = igi ekbruli)

• floro → flori → ekflori = komenci flori (pri ekfloro vidu “Streĉitaj

formoj”, §37.5)

• de → ekde = komence de

La vorto ekde povas iafoje esti utila anstataŭ de rilate al pasiva participo

(§12.3.2.4), aŭ anstataŭ de rilate al verbo (§12.3.2.1). En ekde la prefikso

EK escepte aperas antaŭ neaga vorto.

Ankaŭ la sufikso IĜ povas en iuj okazoj montri komencon de ago (§30.9):

sidiĝi, estiĝi k.s. EK montras pli subitan, pli rapidan komencon ol IĜ.

Subiteco

Iafoje EK montras subitan agon, kiu daŭras nur momenteton. Tiam temas ne

nur pri la komenco, sed pri la tuta ago:

• fulmi → ekfulmi = momente kaj subite fulmi

• brili → ekbrili = subite kaj momente ĵeti brilon

• bati → ekbati = fari unu subitan baton

• ridi → ekridi = subite ridi (dum momento)

• rigardo → ekrigardo = rapida subita rigardo

Ordinara radiko

EK estas ofte uzata kiel ekkria vorteto (§18.2), aŭ kiel ordinara radiko:

• ek! = komencu (tuj)!, ni (tuj) komencu!, k.s.

• Ek al li! = Venu! Ni kaptu lin!, k.s.

• eki = komenciĝi

• ekigi = komenci

38.3.5. EKS

EKS = “iam antaŭe estinta, ne plu oficanta, ne plu tia”. EKS estas uzata pre-

cipe ĉe profesioj kaj aliaj homaj roloj, sed iafoje ankaŭ ĉe alispecaj vortoj:

• reĝo → eksreĝo = persono, kiu antaŭe estis reĝo, abdikinta reĝo

• ministro → eksministro = persono, kiu antaŭe estis ministro

• edzo → eksedzo = persono, kiu antaŭe estis edzo

• (ge) edziĝi → eks(ge) edziĝi = rompi, ĉesigi (ge) edzecon

-

-

-

• amiko → eksamiko = persono, kiu antaŭe estis amiko

• kolonio → ekskolonio = loko, kiu iam estis kolonio, sed kiu sendepend-

iĝis

• moda → eksmoda = ne plu moda

642

§38.3.5

Afiksoj

Kastrita besto

Ĉe besta vorto EKS havas la specialan signifon “kastrita”:

• bovo → eksbovo = kastrita bovo

• virkato → eksvirkato = kastrita virkato

• ĉevalino → eksĉevalino = kastrita ĉevalino

Vidu ankaŭ la neoficialan sufikson UK (§39.1.33).

Ordinara radiko

• eksa = iama, ne plu estanta

• eksigi = forigi (ekz. de profesio), abdikigi, ĉesigi

• eksiĝi = abdiki, deposteniĝi, forlasi postenon, laboron aŭ okupon

Kelkaj uzas EKS kiel ekkrian vorteton (§18.2): Eks pri tiu problemo!

≈ “Nun tiu problemo ne plu okazos/ne plu ĝenos nin!”. Eks pri li! ≈ “Nun li

ne plu aperos. Nun li ne plu ĝenos nin.”

38.3.6. GE

GE = “ambaŭ seksoj”. GE estas uzata ĉe viraj kaj sekse neŭtraj vortoj por

doni al ili ambaŭseksan signifon.

Legu ankaŭ pri la sufikso IN en §38.2.20, kaj pri prefikseca VIR en §38.4.1.

Paroj

GE plej ofte montras paron:

• patro → gepatroj = patro kaj patrino (de komunaj infanoj)

• edzo → geedzoj = edzo kaj lia edzino

• fianĉo → gefianĉoj = fianĉino kaj ŝia fianĉo

• mastro → gemastroj = mastro kaj mastrino, kiuj estas paro

• cikonio → gecikonioj = cikoniino kaj vira cikonio, kiuj estas paro

• doktoro → gedoktoroj = doktoro kaj ties edz(in) o

-

Gedoktoroj logike devus esti paro, en kiu ambaŭ estas doktoroj. Tial oni

nuntempe apenaŭ uzas vortojn kiel gedoktoroj pri paro.

Grupo de parencoj

GE ankaŭ estas uzata ĉe parencovortoj por montri grupon de parencoj el

ambaŭ seksoj:

• frato → gefratoj = fratino(j) kaj frato(j)

• filo → gefiloj = filo(j) kaj filino(j)

• nevo → genevoj = nevino(j) kaj nevo(j)

§38.3.6

643

Afiksoj

Ambaŭseksa grupo

GE estas ankaŭ uzata pli ĝenerale por montri, ke ambaŭ seksoj ĉeestas en

grupo:

• knabo → geknaboj = kaj knabino(j) kaj knabo(j)

• lernanto → gelernantoj = kaj viraj kaj inaj lernantoj

• samideano → gesamideanoj = kaj inaj kaj viraj samideanoj

• doktoro → gedoktoroj = kaj viraj kaj inaj doktoroj

• homo → gehomoj = homoj el ambaŭ seksoj, kaj homino(j) kaj

virhomo(j)

Se vorto per si mem estas neŭtra, oni ne bezonas aldoni GE, krom se oni

volas aparte emfazi, ke ambaŭ seksoj ĉeestas. Normale oni diru simple lern-

antoj, samideanoj, doktoroj kaj homoj. Legu pli pri la seksa signifo de

radikoj kaj O-vortoj en §4.3.

Rilatas al ambaŭ seksoj

Malofte GE aperas antaŭ io, kio mem ne povas havi sekson. Tia GE-vorto

montras, ke io koncernas ambaŭ seksojn, ofte kun ŝerca nuanco. Tiaj vortoj

estas nenormalaj, kaj oni ne uzu ilin tro multe:

• lernejo → gelernejo = lernejo por ambaŭ seksoj

• sola → gesolaj = solaj kiel paro

GE-vortoj estas normale multe-nombraj

GE-vorto kun O-finaĵo povas normale esti nur multe-nombra, ĉar devas esti

pli ol unu por ke ambaŭ seksoj povu ĉeesti. Sed oni iafoje provas streĉi la

signifon de GE al la simila signifo “iu ajn el la du seksoj”. Tiam oni povas

fari vortojn kiel gepatro = “patro aŭ patrino”, geedzo = “edzino aŭ edzo”.

Tia uzo tamen ne estas normala, kaj multaj opinias ĝin nelogika kaj nereg-

ula. Tiaj vortoj estas tamen kompreneblaj kaj povas esti utilaj. La estonteco

montros, ĉu ili akceptiĝos. GE-vorto kun alia finaĵo ol O montras nepre pli

ol unu, ekz.: gepatra decido (pri infano) = “decido de ambaŭ gepatroj (pri

infano)”, gepatra lingvo = “lingvo de ambaŭ gepatroj”. Alie oni dirus patr-

ina lingvo aŭ patra lingvo. (Oni uzas tamen gepatra lingvo ankaŭ kiel ĝene-

ralan esprimon por denaska lingvo, ĉar tian lingvon oni plej ofte lernas de

ambaŭ gepatroj.)

Ordinara radiko

• gea = rilata al ambaŭ seksoj

Praktike oni tre malofte uzas GE kiel ordinaran radikon.

38.3.7. MAL

MAL = “la rekte kontraŭa ideo”. MAL estas uzebla nur ĉe vortoj, por kiuj

ekzistas rekta kontraŭo. MAL ŝanĝas la signifon de tia vorto al la rekta kon-

traŭo.

644

§38.3.7

Afiksoj

Ecaj vortoj

MAL estas plej ofte uzata ĉe vortoj kun eca, kvalita, aŭ grada signifo:

• bona → malbona

• granda → malgranda

• feliĉa → malfeliĉa

• proksima → malproksima

• riĉa → malriĉa

• agrabla → malagrabla

• sana → malsana

• frua → malfrua

• laborema → mallaborema

• moralo → morala → malmorala = kontraŭa al la moralo

• graso → grasa → malgrasa = havanta malmulte da graso

• pli → malpli

• plej → malplej

• tro → maltro

Atentu pri la elparolo de vortoj kiel malpli, malplej kaj maltro. Ili havu

akcenton je la antaŭlasta vokalo (§2.1): málpli, málplej, máltro. Legu pli pri

la elparolado de MAL-vortoj en §2.2.

Abstraktaj vortoj

MAL estas uzebla ankaŭ ĉe agaj, poziciaj, direktaj kaj aliaj abstraktaj vortoj:

• fermi → malfermi

• helpi → malhelpi

• ami → malami

• ŝlosi → malŝlosi

• laŭdi → mallaŭdi

• sukcesi → malsukcesi

• ŝtopi → malŝtopi

• aliĝi → malaliĝi

• kodo → kodi → malkodi = retransskribi koditan tekston en la originan

formon

• antaŭ → malantaŭ

• supre → malsupre

• dekstro → maldekstro

• antaŭo → malantaŭo

§38.3.7

645

Afiksoj

• antaŭen → malantaŭen

• simetrio → malsimetrio

• konkordo → malkonkordo

• ordo → malordo

Konkretaj vortoj

MAL estas uzebla ankaŭ ĉe iaj vortoj kun konkreta signifo, por kiu ekzistas

rekta kontraŭo:

• amiko → malamiko

• lumo → mallumo

Diferenco inter MAL kaj ne

Oni povas iafoje heziti inter MAL kaj ne. Ne montras foreston, mankon de

io, dum MAL montras ĉeeston de la kontraŭa ideo. Ofte ambaŭ estas

uzeblaj, sed kun iom malsamaj signifoj. Iafoje estas nur nuanca diferenco.

MAL estas iafoje uzata kiel pli forta ne:

• laŭdi = diri, kiel bona io estas

• ne laŭdi = ne diri, kiel bona io estas

• mallaŭdi = diri, kiel malbona io estas

• ne mallaŭdi = ne diri, kiel malbona io estas

• utila = tia, ke ĝi kreas bonon aŭ profiton

• neutila = tia, ke ĝi ne kreas bonon aŭ profiton

• malutila = tia, ke ĝi kreas malbonon aŭ malprofiton

• ne malutila = tia, ke ĝi ne kreas malbonon aŭ malprofiton

• afabla = kondutanta kun agrablaj vortoj kaj agoj

• neafabla = kondutanta sen agrablaj vortoj kaj agoj

• malafabla = kondutanta kun malagrablaj vortoj kaj agoj

• ne malafabla = ne kondutanta kun malagrablaj vortoj kaj agoj

• sukcesa = tia, ke ĝi donas kontentigan, bonan rezulton

• ne sukcesa = tia, ke ĝi donas ne kontentigan, mankohavan rezulton

(≈ sensukcesa)

• malsukcesa = tia, ke ĝi donas malkontentigan, malbonan rezulton

• ne malsukcesa = tia, ke ĝi ne donas malkontentigan, malbonan rezulton

• amiko = persono, al kiu oni sentas simpation aŭ amon

• neamiko (malofta vorto) = persono, al kiu oni sentas nek

amon/simpation, nek malamon/malsimpation

• malamiko = persono, al kiu oni sentas malsimpation aŭ malamon

Vidu pli da ekzemploj kun prefikseca ne (§38.4.3).

646

§38.3.7

Afiksoj

Ĉe iaj agaj vortoj ne montras simple, ke la ago ne okazas, dum MAL

esprimas la pli emfazan signifon, ke la ago ne okazas, kvankam ĝi normale

devus okazi:

• dormi → maldormi = resti sendorma, kiam oni normale dormus: Oni de-

cidis, ke en la venonta nokto unu el la maljunaj sinjorinoj de la kortego

maldormos ĉe la reĝidino, por vidi, ĉu tio estis efektiva sonĝo, aŭ kio

alia ĝi estas. FA1.10

• havi → malhavi = ne havi, dum oni sentas, ke oni devus havi

Evitado de MAL

Ĉe iaj vortoj kun tre speciala signifo oni evitas uzi MAL, kvankam logike

tio bone eblus. Oni ekz. malofte aŭdas vortojn kiel malgiganta, malenvii,

malŝuldo, malpedanto k.a. Sed iafoje ankaŭ malkutimaj vortoj povas esti de-

zirataj, se oni volas ĝuste malkutime esprimi sin.

Kaj kiam en la malmaten’

La suno malaŭroras,

Malvek’ maliras kun malpen’

Kaj oni maldeĵoras

fragmento el Insulo de Fetiĉuloj de William Auld

Ne ĉiuj maloj havas MAL

Rekte kontraŭa signifo ne ĉiam esprimiĝas per MAL. Ekzistas multegaj kon-

traŭaj vortparoj sen tiu prefikso, ekz.: tago – nokto, fini – komenci, nigra –

blanka, forgesi – memori, trovi – perdi, paco – milito, pozitiva – negativa, nordo – sudo, oriento – okcidento, interna – ekstera, sur – sub, al – de, kun

– sen, ĉio – nenio, jes – ne, plus – minus k.t.p.

Alternativoj al MAL-vortoj

Por multaj MAL-vortoj oni kreis nekunmetitan alternativon. Kelkaj tiaj

MAL-alternativoj fariĝis oftaj, dum aliaj aperas precipe en poezio k.s.

Ankoraŭ aliaj preskaŭ neniam estas uzataj. Iafoje okazas, ke tia MAL-alter-

nativo evoluas for de la MAL-vorto, kaj ricevas specialan signifon.

Ne regas klara interkonsento pri la uzindeco de tiaj MAL-alternativoj, pre-

cipe pri tiuj, kiuj ne ricevis specialan signifon. Kelkaj opinias, ke tiaj vortoj

estas ĝenerale evitindaj, dum aliaj trovas ilin akcepteblaj aŭ eĉ uzindaj,

almenaŭ en certaj kuntekstoj kaj por certaj lingvaj stiloj. Ĉiuokaze oni ne

provu tute forigi la prefikson MAL per tiaj MAL-alternativoj.

Jen kelkaj ekzemploj:

• trista (= malgaja, malĝoja) – ofte uzata

• kurta (= mallonga) – sufiĉe ofta en literatura (precipe poezia) lingvaĵo

kaj en kelkaj teknikaj kunmetaĵoj ( kurtonda radio); krome relative mal-

ofta

§38.3.7

647

Afiksoj

• frida (= malvarma) – sufiĉe ofta en literatura (precipe poezia) lingvaĵo

kaj en kelkaj kunmetaĵoj ( fridujo, fridvagono); krome relative malofta

• olda (= maljuna) – ne malofta, precipe en literatura lingvaĵo

• liva (= maldekstra) – iafoje uzata; povas esti tre utila, kiam necesas rap-

ide aŭ ripete doni instrukciojn pri dekstro kaj maldekstro

• dura (= malmola) – sufiĉe ofta en teknika lingvaĵo; ricevas ofte iom

specialan figuran signifon ( dura vivo = “malfacila vivo”); ekster la

teknika lingvaĵo relativa malofta en nefigura uzo

• lanta (= malrapida) – sufiĉe ofta en poezia lingvaĵo; malofta ekster

literaturo

• leĝera (= malpeza) – ekhavis specialajn figurajn signifojn ( leĝera litera-

turo = “malserioza, senprofunda literaturo”, leĝera infanterio = “facile

movebla infanterio kun relative malpezaj armiloj”); por efektiva mal-

pezeco oni uzas preskaŭ nur malpeza

• turpa (= malbela) – tre malofte uzata

• *dificila*° (= malfacila) – uzata nur de ekstremistoj

Eĉ se iu MAL-alternativa estas taŭga por certaj situacioj, la responda MAL-

vorto ĉiam restas tute bona kaj uzinda. Oni ekz. normale uzu maldekstra.

Nur en specialaj okazoj, kiam vere utilas, oni uzu la alternativon liva.

Ordinara radiko

MAL povas ankaŭ esti ordinara radiko:

• malo = rekte kontraŭa ideo ( la malo de “granda” estas “malgranda” )

• male = tute kontraŭe

38.3.8. MIS

MIS = “erareco, malĝusteco, malboneco”. MIS ĉiam montras manieron aŭ

econ de tio, kio staras poste. (La prefikso MIS estis oficialigita en 1929.)

• kalkuli → miskalkuli = kalkuli erare

• kompreni → miskompreni = kompreni erare

• skribi → misskribi = skribi erare

• direkti → misdirekti = montri aŭ gvidi en malĝustan direkton

• akuzi → misakuzi = akuzi malprave, erare

• korekti → miskorekti = provi korekti kaŭzante erarecon

• paŝi → mispaŝi = fari eraran paŝon

• uzi → misuzi = uzi en malbona aŭ malĝusta maniero

• trakti → mistrakti = trakti malbone

• faro → misfaro = malbona faro

• formo → misformo = erara, malbona formo

648

§38.3.8

Afiksoj

• formi → misformi = doni malĝustan, malbonan formon al io

Ordinara radiko

• misa = erara, malbona, malĝusta

• misi = erari, maltrafi

MIS kaj MAL

Ne konfuzu MIS kun MAL (§38.3.7). MIS ne ŝanĝas la bazan signifon de

vorto, sed nur aldonas la ideon de erareco aŭ malboneco. MAL komplete

ŝanĝas la signifon en la kontraŭon:

• laŭdi = diri, kiel bona io estas

• mislaŭdi = erare diri, ke io estas bona, dum ĝi fakte estas malbona

• mallaŭdi = diri, kiel malbona io estas

• mismallaŭdi = erare diri, ke io estas malbona, dum ĝi fakte estas bona

38.3.9. PRA

PRA = “antaŭ tre longa tempo, primitiva”. PRA montras, ke tio, kio staras

poste estas tempe malproksima:

• homo → prahomo = plej unua kaj primitiva speco de homo

• arbaro → praarbaro = primitiva, netuŝita arbaro, ekzistanta de

nememorebla tempo

• tempo → pratempo = la komenca tempo de la homaro aŭ de la mondo

• eksplodo → la Praeksplodo = nomo de tiu grandega eksploda ekspansio,

per kiu kreiĝis la universo laŭ moderna kosmologio

• tipo → pratipo = unua, ideala, originala, plej frua tipo, prototipo

• peko → prapeko = la origina peko de Adamo kaj Evo (laŭ Kristanismo)

Iom specialan signifon havas PRA en la vorto praantaŭlasta = “antaŭa al la

antaŭlasta”. Simile eblus uzi PRA ĉe antaŭhieraŭ kaj postmorgaŭ (§14.2.4).

Ĉe parencovortoj

Ĉe iuj parencovortoj PRA havas specialan signifon.

Ĉe av(in)o, nep(in)o, onkl(in)o kaj nev(in)o PRA montras parencecon je

-

-

-

-

unu generacio pli malproksiman (antaŭe aŭ poste en la tempo). Oni povas

uzi pli ol unu PRA por montri eĉ pli malproksimajn parencojn, unu PRA por

ĉiu generacio:

• avo → via praavo = la patro de via av(in) o

-

• avo → via prapraavo = la patro de via praav(in) o

-

• avo → via praprapraavo = la patro de via prapraav(in) o

-

• nepo → via pranepo = la filo de via nep(in) o

-

• nepo → via prapranepo = la nepo de via nep(in) o

-

§38.3.9

649

Afiksoj

• onklo → via praonklo = la frato de via av(in) o

-

• onklo → via prapraonklo = la frato de via praav(in) o

-

• nevo → via pranevo = la filo de via nev(in) o

-

• nevo → via prapranevo = la nepo de via nev(in) o

-

Noto: En vortoj kun multaj PRA estus penseble uzi nur unu PRA post nombrovorto, kiu montras,

pri kiom da generacioj temas: tripraavo = pra-pra-pra-avo, kvarpraavino = pra-pra-pra-pra-avino.

Tio estas tamen ankoraŭ neuzata.

Ĉe la parencovortoj patr(in)o kaj fil(in)o PRA montras malproksiman

-

-

parencecon plurajn aŭ multajn generaciojn antaŭe aŭ poste:

• patro → prapatro = malproksima vira parenco de kiu iu devenas,

efektiva aŭ imagata fondinto de popolo, tribo aŭ familio

• filo → prafilo = malproksima vira parenco, kiu devenas de certa persono

Ofte oni uzas prapatroj kaj prafiloj (kun J-finaĵo) ĝenerale pri ies antaŭuloj

kaj posteuloj, ofte eĉ sen seksa distingo.

Ĉe parencovortoj PRA povas aperi kune kun la prefiksoj BO kaj GE

(§38.3.1).

Legu pli pri vortoj por parencoj kaj familianoj en §41.

Ordinara radiko

• praa = ekzistinta antaŭ tre longe, primitiva, antaŭhistoria

38.3.10. RE

RE = “veni aŭ meti denove en la saman lokon kiel antaŭe; denove fari aŭ

fariĝi tia kiel antaŭe; fari aŭ okazi ankoraŭ unu fojon en sama aŭ alia mani-

ero”. Komparu kun la neoficiala prefikso RETRO (§39.2.22). RE estas uzata

nur ĉe agaj vortoj, kaj ĉiam montras manieron de la ago:

• veni → reveni = veni denove al loko, kie oni estis antaŭe

• doni → redoni = doni ion al tiu, kiu antaŭe havis tion

• pagi → repagi = pagi ion al tiu, kiu antaŭe posedis tion

• saluti → resaluti = respondi saluton per saluto

• brilo → rebrilo = brila speguliĝo

• bonigi → rebonigi = denove bonigi ion, kio malboniĝis

• novigi → renovigi = doni al io novan formon, ripari ion tiel ke ĝi fariĝas

kvazaŭ nova

• saniĝi → resaniĝi = fariĝi denove sana post malsanado

• naskiĝo → renaskiĝo = la ago denove naskiĝi (efektive aŭ figure)

• legi → relegi = legi la saman aferon ankoraŭ unu fojon

• diri → rediri = diri denove la saman aferon, diri responde

• vido → revido = la ago denove vidi ion, kion oni antaŭe vidis

• trovi → retrovi = trovi tion, kion oni perdis

650

§38.3.10

Afiksoj

• formi → reformi = doni novan formon al io, provi rekrei la originan

formon (legu ankaŭ pri reformo, §37.5)

• koni → rekoni = vidi ion kaj rimarki ke oni jam konas ĝin, agnoski, kon-

fesi la valoron de io

• turni → returni = turni denove en la antaŭan (kontraŭan) direkton

• porti → reporti = porti tien kie io jam antaŭe estis, alporti revenante

Nelogikaj RE-vortoj

Iuj RE-vortoj ekestis pro influo de nacilingvaj vortoj, kaj havas nelogikan

signifon. Ekz. reprezenti ordinare ne signifas “prezenti denove”, sed “agi

anstataŭ iu, en ies nomo”. Reciti ne signifas “citi denove”, sed “parkere

laŭtlegi”. Resumi ne estas “denove sumi”, sed “koncize esprimi la esencon”.

Tiujn, kaj aliajn vortojn, oni nun normale rigardas kiel nekunmetitajn (far-

itajn el la radikoj REPREZENT, RECIT kaj RESUM). Se oni volas uzi ĉi

tian vorton en ĝia logika signifo, oni eble elparolu kun distingiga krom-

akcento (§2.2) je la prefikso RE: réprezénti, récíti, résúmi. Skribe oni povas

uzi dividostrekon: re-prezenti, re-citi, re-sumi.

Returni kaj precipe returna kaj returne estis antaŭe uzataj ankaŭ pri reirado

kaj redonado, pro influo de nacilingvaj vortoj: Neniam li alportas returne

[= reen] tion, kion li prenis! FA3.2 Sur la returna [= reira] vojo li renkontis du

lernejkamaradojn. FA1.138 Nun oni uzas tiujn vortojn nur kiam temas pri

efektiva turnado.

Ordinara radiko

• ree = denove, ankoraŭ unu fojon

• reen = al la antaŭa loko denove (legu pri la N-finaĵo en reen, §12.2.5)

Oni ankaŭ provis uzi RE memstare kiel vorteton anstataŭ ree aŭ reen, pre-

cipe en poezio:

Maro, zorga dommastrino,

faldas re kaj re, sen fino,

susure silkajn ondojn.

poemeto de G. E. Maŭra (= Gaston Waringhien)

Normale oni ne povas tiel uzi RE.

38.4. Afiksecaj elementoj

Iuj lingvoelementoj, kiujn oni ordinare ne nomas afiksoj, estas tamen uzataj

en la vortfarado en ia speciala maniero, laŭ iaj specialaj reguloj. Preskaŭ

ĉiam temas baze pri kunmetado laŭ la ordinaraj principoj de kombinoj

(§37.3) kaj frazetvortoj (§37.4), sed kun ia aldona specialaĵo. Tiajn el-

ementojn oni povas nomi afiksecaj. Aliaj elementoj aperas tiel oftege en

kunmetaĵoj, ke ankaŭ ili ŝajnas esti afiksoj, kvankam ili fakte plene sekvas la

ordinarajn vortfarajn regulojn. Ankaŭ tiajn elementojn oni povas nomi afiks-

ecaj.

§38.4

651

Afiksoj

38.4.1. Afiksecaj radikoj kaj kunmetaĵoj

AM

AM estas iafoje uzata sufiksece simile al la sufikso EM (§38.2.11), kiam ne

temas pri ago: bestama, muzikama, gastama.

BIT

La radiko BIT ( bito = “duuma cifero, 0 aŭ 1”) estas pli kaj pli ofte uzata pre-

fiksece por montri, ke io estas elektronika kaj cifereca: bitlibro = “el-

ektronika/cifereca libro (legebla per elektronika legaparato aŭ per komput-

ilo)”, bitlegilo = “ilo por legi bitlibrojn, bitgazetojn k.s.”, bitbildo = “cifer-

eca bildo”, bitmon(er)o = “cifereca mon(er) o”. Komparu kun prefikseca

-

-

RET.

FIN

FIN estas ofte uzata prefiksece por montri ĝisfinecon de ago anstataŭ pre-

fikseca el (§38.4.2): finkanti, finfari, finmanĝi.

FUŜ

Prefikseca FUŜ montras malbonege faritan (artan aŭ metian) agon. Oni tiel

uzas FUŜ precipe ĉe vortoj por ago, sed ankaŭ ĉe vortoj por aganto aŭ re-

zulto de ago: kuiri → fuŝkuiri, fuŝkuiristo, fuŝkuiraĵo; pentri → fuŝpentri,

fuŝpentristo, fuŝpentraĵo; verki → fuŝverki, fuŝverkisto, fuŝverk(aĵ)o; bindi

-

→ fuŝbindi, fuŝbindisto, fuŝbind(aĵ)o; aktoro → fuŝaktoro, fuŝaktori. Komp-

-

aru kun la prefikso MIS (§38.3.8).

HAV, PLEN, RIĈ

La radikoj HAV, PLEN kaj RIĈ estas uzeblaj sufiksece por precizigi la sig-

nifon de A-vorto: barba → barbhava, trua → truhava, manka → manko-

hava, ama → amoplena, brua → bruoplena, flora → florplena, fuma →

fumoplena, ora → ororiĉa, herba → herbriĉa, senta → sentriĉa. Simpla A-

vorto havas ofte tre flekseblan signifon (§37.2.2). Normale la kunteksto pre-

cizigas, sed iafoje preciziga aldono de HAV, PLEN, RIĈ (aŭ alia radiko)

povas esti utila. Vidu ankaŭ la neoficialan sufikson OZ (§39.1.30).

KELK

KELK estas uzata afiksece ĉe nombraj vortetoj (§23.1.1).

Prefikseca KELK montras multobligon per nedifinita sed ne granda nombro

(pli ol unu): kelkdek M.199 = “kelkaj dekoj”, kelkcent = “kelkaj centoj”,

kelkmil = “kelkaj miloj”. Atentu pri la akcento: kélkcent, kélkmil. KELK ne

estas vorteto, sed radiko. Tial ne eblas disskribi tiajn vortojn. Ne skribu

*kelk dek*, *kelk mil*, sed kelkdek, kelkmil. Ĉiam eblas anstataŭe diri kaj

skribi: kelkaj dekoj, kelkaj miloj k.t.p.

Sufikseca KELK montras aldonon de nedifinita nombro (pli ol unu): dek-

kelke M.199 = “dek kaj kelkaj”, tridekkelk-jara M.83 = “havanta tridek kaj

kelkajn jarojn”.

652

§38.4.1

Afiksoj

Iafoje oni vidas prefiksecan KELK kun la signifo “proksimume”: kelkmil

= “proksimume mil”. Tia uzo estas tamen malrekomendinda, ĉar ĝi kolizias

kun la ĉi-antaŭe montrita Zamenhofa uzo de prefikseca KELK.

KELK estas uzata prefiksece ankaŭ ĉe tabelvortoj je I por emfazi la

nedifinitecon: kelkiuj = “kelkaj, iuj”, kelkiom = “kelke, iom”. La iafoje uzata

formo *kelkiu* (sen J) estas memkontraŭdira. Iu montras precize unu

individuon, dum KELK montras pli ol unu.

LAND

La radiko LAND estas uzata sufiksece en gentobazaj landonomoj (§35.4)

anstataŭ UJ (§38.2.29): Finnlando, Pollando, Skotlando, Svazilando, Svis-

lando, Tajlando. Estas konsilinde tiamaniere uzi LAND nur kiam tio donas

internacian nomformon aŭ kiam tia nomformo estas tradicia en Esperanto.

ON-vortoj

Kunmetaĵoj kun la sufikso ON (§38.2.27) estas ofte uzataj prefiksece: duon-

horo = “duona horo, duono de horo”, kvaronlitro = “kvarona litro, kvarono

de litro”, milonmilimetro = “milona milimetro, milono de milimetro”,

trionparto = “triona parto”.

Eble tiaj kunmetaĵoj povas esti klarigataj kiel frazetvortigoj per O-finaĵo

(§37.4): [ duono de horo]-(periodo)-O → duonhoro.

Eblas krei ordinarajn kombinojn anstataŭe, ekz.: horkvarono (= “kvarono de

horo”): Pasis certe horkvarono, antaŭ ol la floreto povis denove rekonsci-

iĝi. FA1.148 Formoj kiel horkvarono estas tamen ekstreme maloftaj.

Prefikseca DUON havas iafoje la specialan signifon: “proksimume duone,

nekomplete, preskaŭ”: duonnuda = “preskaŭ nuda”, duonkuirita = “ne

komplete kuirita”.

Ĉe parencovortoj DUON havas du specialajn signifojn. Ĝi tie montras

parencecon tra nur unu el la gepatroj kaj ankaŭ parencecon kreitan per re-

geedziĝo:

• duonfrato = 1. frato kun kiu oni havas nur unu el la gepatroj komuna,

2. filo de duonpatr(in)o

-

• duonfilo = filo de la edz(in) o

-

• duonpatro = nova edzo de la patrino

• duonpatrino = nova edzino de la patro

Por parenceco kreita per regeedziĝo oni ankaŭ povas uzi la radikon VIC pre-

fiksece: vicpatro, vicfilo, vicfrato. Oni proponis ankaŭ la neoficialan pre-

fikson STIF° por tiu rolo: stifpatro, stiffilo, stiffrato, sed estas pli bone uzi

VIC. Ĉe tiaj DUON-vortoj, kiuj povas havi ambaŭ signifojn de parenca

DUON, oni prefere uzu VIC (aŭ eble STIF°) por regeedziĝa parenceco, kaj

DUON nur por efektive duona parenceco.

§38.4.1

653

Afiksoj

POV, KAPABL, VOL

La radikoj POV, KAPABL kaj VOL estas ofte uzeblaj sufiksece kiel pli pre-

cizaj alternativoj al la sufikso EM (§38.2.11): sciema → scipova, scivola;

agema → agipova, agopova, agokapabla, agivola, agovola; kreema →

krepova, krekapabla, krevola; vivema → vivipova, vivopova, vivokapabla,

vivivola, vivovola. (Apud sciema kaj scivola oni uzas ankaŭ tre ofte scivol-

ema. Praktike ĉiuj tri vortoj estas samsignifaj.) Vidu ankaŭ la neoficialan su-

fikson IV (§39.1.20). Legu pli pri ligfinaĵoj en vortoj kiel vivipova kaj

agivola en §37.3.

RET

La radiko RET estas ofte uzata prefiksece kun la signifo “Interreta, rilata al

la Interreto”: poŝto → retpoŝto = “Interreta poŝto”, mesaĝo → retmesaĝo

= “retpoŝta mesaĝo”, retgazeto, retbutiko, retkamerao, retkomerco. Komparu

kun prefikseca BIT.

ŜAJN, SIMIL, MANIER, STIL

La radikoj ŜAJN, SIMIL, MANIER kaj STIL estas ofte uzeblaj sufiksece

anstataŭ la sufikso EC (§38.2.8) por krei pli precizajn vortojn: vereca →

verŝajna, versimila; trompeca → trompŝajna, trompmaniera; dieca → dis-

imila; homeca → homsimila; virece → virmaniere, virstile; japanece →

japanmaniere, japanstile. Vidu ankaŭ la neoficialan sufikson ESK

(§39.1.11).

ŜTEL

La radiko ŜTEL estas uzata prefiksece kun la speciala signifo “sekretece”,

“kaŝite”, “kun la intenco ne esti rimarkebla”, ofte tute sen rilato al efektiva

ŝtelado: ŝteliri = “iri silente kaj nerimarkeble (kvazaŭ por ŝteli)”, ŝtelobservi

= “observi kaŝite (por ke neniu tion rimarku)”. La sama speciala signifo

aperas ankaŭ en la E-vorto ŝtel(ec)e: ŝtele eniri en domon = “kaŝite kaj

-

nerimarkeble eniri en domon (eble tute ne por ŝteli)”, kaj ankaŭ en

moviĝoverboj kiel alŝteliĝi, enŝteliĝi kaj forŝteliĝi.

VIC

VIC estas uzata prefiksece por montri aferon aŭ personon, kiu anstataŭas aŭ

povas anstataŭi ion aŭ iun: vicprezidanto = “anstataŭa prezidanto”,

vicdirektoro = “anstataŭa direktoro”, vicrado = “rezerva rado”. VIC estas

ankaŭ uzebla en iaj parencovortoj, vidu ĉi-antaŭe ĉe ON-vortoj. Legu ankaŭ

pri vice al kaj vic’ al en §12.3.6.1.

VIR

VIR estas uzata prefiksece por montri viran sekson. Komparu kun la sufikso

IN (§38.2.20). Oni tiel povas uzi VIR nur ĉe io, kio povas havi sekson, kaj

nur ĉe vortoj, kiuj ne estas viraj jam per si mem.

Legu ankaŭ pri seksa signifo de radikoj kaj O-vortoj en §4.3.

654

§38.4.1

Afiksoj

VIR estas prefiksece uzata precipe ĉe bestaj vortoj: virĉevalo, virkato,

virbovo, virhundido, virbesto.

Ankaŭ ĉe homaj vortoj oni povas uzi VIR prefiksece: virhomo, virprezid-

anto, virsekretario. Sed ĉe homaj vortoj oni normale preferas uzi VIR kiel

A-vorton: vira homo, vira prezidanto, vira sekretario.

Tre ofte oni tamen forlasas VIR, kvankam temas pri virbesto aŭ virhomo.

Rimarku, ke la memstara vorto viro ĉiam signifas “plenkreska virhomo”,

dum prefikseca VIR nur montras viran sekson (ne homecon, nek plenkresk-

econ). La vorto vira jen montras nur viran sekson, jen inkluzivas homecon

kaj plenkreskecon, laŭ la kunteksto.

En la komenca tempo oni uzis VIR sufiksece por montri viran sekson, sed

tio delonge malaperis: ĉevalviro, bovoviro.

38.4.2. Afiksecaj rolvortetoj

Rolvortetoj (§12.3) estas tre ofte prefiksece uzataj en kunmetitaj vortoj. Tiaj

kunmetaĵoj estas aŭ kombinoj (§37.3) aŭ frazetvortoj (§37.4). Oni devas fari

distingon inter tiuj du manieroj uzi rolvortetojn prefiksece. En frazetvorto la

rolvorteto rilatas kiel rolmontrilo al tio, kio staras tuj poste. En kombino la

rolvorteto rilatas al io alia, kio eble eĉ ne estas esprimita.

Frazetvortoj

Vortoj kun prefikseca rolvorteto plej ofte estas frazetvortoj. Tia kunmetaĵo

devenas de frazeto. La rolvorteto estas uzata prefiksece al tiu vorto, al kiu ĝi

rilatas en la plena frazeto:

• sen fino → senfina = tia, ke ĝi estas sen fino

• pri amo → priama = tia, ke ĝi temas pri amo

• antaŭ (ĝusta) tempo → antaŭtempa = tia, ke ĝi okazas antaŭ la ĝusta

tempo

• inter nacioj → internacia

• per Esperanto → peresperanta aŭ per-Esperanta

• sen pensoj → senpense

• de la nasko → denaske

• ĝis la fino → ĝisfine

• kontraŭ veneno → kontraŭveneno = kuracilo kontraŭ veneno

• ekster la lando → eksterlando = la tuta mondo krom la propra lando

• sen vento → senvento = stato sen vento, plene senmova aero

• tra nokto → tranokti = pasigi nokton, gasti tra nokto

• per laboro → perlabori = akiri per laboro

• en teron → enterigi = meti en la teron

• sen movoj → senmovigi = fari tia, ke movoj ne eblas

§38.4.2

655

Afiksoj

• sen kuraĝo → senkuraĝigi = forpreni ies kuraĝon

• en ŝipon → enŝipiĝi = iri en ŝipon (por forveturi)

• en amon → enamiĝi (al iu) = ekesti amanta (iun). La amo direktiĝas al la

amato. Tial oni prefere diru mi enamiĝis al vi, ne *mi enamiĝis en vi(n)*.

La prefikseca en ne rilatas al la amato. Oni povas ankaŭ uzi enamiĝi je

iu.

• ekster la lando → eksterlandano = ano de alia lando

• por vivi → porvivaĵo = rimedo por sin nutri

• sen senco → sensencaĵo = io, kio ne havas sencon

Kombinoj

Prefikseca rolvorteto ankaŭ povas esti preciziga antaŭelemento en kombino.

En tia vorto la rolvorteto tute ne estas rolmontrilo de la posta elemento, sed

rilatas al io alia:

• paroli → alparoli = direkti sin al iu per parolado

• veni → alveni = veni al la celo

• pagi → antaŭpagi = pagi antaŭ la kutima aŭ deviga tempo

• preni → depreni = preni de iu aŭ de io (komparu kun prefikseca for,

§38.4.3)

• havi → enhavi = havi en si

• gluti → engluti = enigi en sin per glutado

• radikiĝi → enradikiĝi = fiksiĝi en ion per siaj radikoj

• ŝanĝi → interŝanĝi = reciproke ŝanĝi inter si

• rompi → interrompi = rompi inter du punktoj

• spaco → interspaco = spaco inter du aferoj

• paroli → kontraŭparoli = paroli kontraŭ io

• rimedo → kontraŭrimedo = rimedo kontraŭ io

• seĝo → kromseĝo = aldona seĝo krom la ordinaraj

• sidi → kunsidi = sidi kune

• sekvi → postsekvi = sekvi post io

• kompreni → subkompreni = kompreni tion, kio estas kaŝita sub io

• aĉeti → subaĉeti = korupti per kaŝita mondonaco aŭ simile (figura sig-

nifo)

• jupo → subjupo = jupo portata sub alia jupo

• ŝarĝi → superŝarĝi = ŝarĝi super ia limo

• signo → supersigno = aldona signo super litero

• aŭtoro → kunaŭtoro = aŭtoro, kiu verkas kune kun alia aŭtoro

656

§38.4.2

Afiksoj

Kiam oni uzas tian vorton en frazo, la prefikseca rolvorteto ofte ripetiĝas

antaŭ tio, al kio ĝi vere rilatas:

• Li eliris e l la dormo ĉambro kaj eniris e n la manĝo ĉambron. FE.31

• Mi pro singardeco faros unu fojon ĉirkaŭiron ĉirkaŭ la domo. BV.47

• Mi kontraŭ vi kiel bofilo, kiam la tempo venos, nenion kon-

traŭparolos. BV.28

• Tiuj vortoj enhavas en si profundan doloron. FA1.235

• Neniaj mokoj nek atakoj nin debatos de la vojo. FK.267

Ofte oni ne ripetas la rolvorteton antaŭ tio, al kio ĝi rilatas, sed uzas ansta-

taŭe alian rolvorteton:

• Ĝi parolas nur pri tiaj instruoj, kiuj ne kontraŭparolas al la

scienco. OV.328 Al anstataŭ ripeto de kontraŭ.

Tio, al kio la prefikseca rolvorteto rilatas, ofte povas aperi kiel objekto de ĉi

tia verbo:

• La belan Saran li jam kelkfoje ĉirkaŭiris. Rn.41 = Ĉirkaŭ la bela Sara li

jam kelkfoje iris.

• Ŝi transiris la sojlon. M.134 = Ŝi iris trans la sojlon.

Sed tre ofte la objekto de ĉi tia verbo estas io tute alia sen rekta ri lato al la

prefikseca rolvorteto: Alportu al mi metron da nigra drapo. FE.32

Ne ekzistas ĝeneralaj reguloj, kiuj decidas, kio estu objekto de ĉi tia verbo

(se ĝi entute estas objekta). Legu pli pri objektaj kaj senobjektaj verboj en

§30.

El

El povas esti tute normala prefikseca rolvorteto en kombinoj kaj fraz-

etvortoj, ekz.: eliri (kombino) = “iri el io”, elbati (kombino) = “bati ion el

io”, el (la) lito → ellitiĝi (frazetvorto) = “leviĝi el (la) lito”.

Sed prefikseca el estas en kombinoj ankaŭ uzata kun la speciala signifo

“komplete, ĝisfine, ĝisprete, ĝis rezulto, ĝis difekto, ĝis malapero”:

• trinki → eltrinki = trinki ĉiom de io

• lerni → ellerni = lerni tute plene

• fari → elfari = produkti

• kreski → elkreski = kreski ĝis matureco

• etendi → eletendi = etendi laŭ la plena longo

• uzi → eluzi = uzi ĝis difektiĝo

Iuj tiaj el-vortoj ricevis specialan (figuran) signifon:

• porti → elporti = porti el io, porti (= toleri) ĝisfine

• teni → elteni = rezisti, ne cedi, pacience toleri, elporti

• pensi → elpensi = krei per pensado

§38.4.2

657

Afiksoj

Se estas risko pri konfuzo inter la propra signifo de el, kaj la speciala ĝisfina

signifo, oni uzu ion alian prefiksece por esprimi la signifon “ĝisfine”. Oni

tiel uzas ekz. tra, for, SAT, kaj FIN. Oni devas tamen ĉiam atenti, ke la uzata

radiko aŭ vorteto taŭgu laŭsence, ekz.: trabori, trakuri, forkaŝi, satmanĝi,

finkanti, finfari, finmanĝi k.t.p.

Iuj kontraŭas al prefikseca FIN por ĝisfineco, sed malgraŭ diversaj teoriaj

argumentoj, FIN fariĝis sufiĉe populara en tiu rolo. Ĉiuokaze prefikseca FIN

estas ĉiam komprenata.

Oni ankaŭ povas tian ĉi signifon montri per plurvortaĵo, kio estas ofte la plej

bona solvo: legi ĝisfine, kuri tra la tuta urbo, manĝi ĝis sateco, kanti ĝis la

fino, kanti la tutan kanton k.t.p.

Oni multe klopodis por trovi ion, kio povus esti ĝenerale uzata prefiksece

por la signifo “ĝisfine”. Tio tamen ne sukcesis. Oni uzu kiom eble el, kiu

estas Zamenhofa kaj vaste uzata. En okazo de nepra bezono oni uzu alian

rimedon.

Pri

En frazetvortoj (kun A-finaĵo aŭ E-finaĵo) prefikseca pri estas uzata en

ordinara maniero, ekz.: pri amo → priama = “tia, ke ĝi temas pri amo”, pri

nutro → prinutra = “tia, ke ĝi temas pri nutr(ad)o”.

-

En kombinoj prefikseca pri kreas objektajn verbojn. Aŭ ĝi faras senobjektan

verbon objekta, aŭ ĝi faras el jam objekta verbo novan objektan verbon.

Normale tia pri-verbo havas originan pri-komplementon kiel objekton:

• Li silentis pri la afero. → Li prisilentis la aferon. Silenti estas senobjekta

verbo. Prisilenti estas objekta verbo, kies objekto estas tio, pri kio oni

silentas.

• Li pensis (ion) pri ŝi. → Li pripensis ŝin. Pensi estas objekta verbo, kies

objekto estas la pensoj mem (sed kiu ofte aperas tute sen objekto). Pri-

pensi estas objekta verbo, kies objekto estas la temo de la pensoj.

En iaj okazoj ĉi tia pri-verbo havas objekton, kiu origine ne estis pri-

komplemento, sed ekz. de-komplemento aŭ al-komplemento. En tiaj verboj

pri perdis sian propran signifon, kaj estas uzata nur por ŝanĝi la frazrolojn.

Pri estas tiel uzata precipe en iuj tradiciaj verboj:

• rabi → prirabi

Ili rabis monon de la homoj.

Ili prirabis la homojn (je/por mono).

• semi → prisemi

Mi semis tritikon sur la kampon.

Mi prisemis la kampon (per tritiko).

• ĵeti → priĵeti

Ŝi ĵetis ŝtonojn al li.

Ili priĵetis lin per ŝtonoj.

658

§38.4.2

Afiksoj

• konstrui → prikonstrui

Ni konstruos domojn sur la monto.

Ni prikonstruos la monton (per domoj).

• serĉi → priserĉi

Ili serĉis armilojn ĉe li.

Ili priserĉis lin (por armiloj).

• lumi → prilumi = “ĵeti sian lumon ien”

La luno lumis en la ĉambron.

La luno prilumis la ĉambron.

Nur io, kio mem estas luma, povas prilumi.

Lumigi = “fari tiel ke io lumu, provizi per lumo”.

• pluvi → pripluvi

Pluvas sur la kampon.

La nuboj pripluvis la kampon.

Unu kampo estis pripluvata, kaj alia, ne pripluvita, elsekiĝis. Am.4

Dum pluvi estas sensubjekta verbo (§30.1), la verbo pripluvi bezonas

subjekton.

Prefikseca pri en kelkaj okazoj nur servas por doni al verbo novan signifon,

kiu iel rilatas al la origina signifo:

• respondi → prirespondi = devi prizorgi ion kaj porti la rezultojn de

eventuala misaĵo (nun oni uzas pli ofte respondeci aŭ responsi)

• juĝi → prijuĝi = esprimi aproban aŭ malaproban opinion pri io

• ĵuri → priĵuri = doni aŭ dediĉi ofere al Dio

En tia uzo pri similas al la sufikso UM (§38.2.31).

38.4.3. Aliaj afiksecaj vortetoj

Krom rolvortetoj (§38.4.2) ankaŭ multaj aliaj vortetoj estas uzataj prefiksece

en diversaj manieroj. Ĉi tie aperos nur kelkaj gravaj ekzemploj de tia uzo.

Ĉi

La loka vorteto ĉi (§14.1.2) estas tre ofte uzata prefiksece en frazetvortoj

kun A-finaĵo aŭ E-finaĵo. Normale oni uzas por klareco dividostrekon post

ĉi:

• en tiu ĉi jaro → ĉi-jare

• sur ĉi tiu flanko → ĉi-flanke

• post tio ĉi → ĉi-poste

• sub ĉi tio → ĉi-sube

Rimarku, ke ĉi estas memstara vorto en tiu ĉi, ĉi tiu, tie ĉi, ĉi tie k.t.p. Ne

uzu dividostrekon tie.

§38.4.3

659

Afiksoj

Legu pli detale pri kunmetaĵoj kun ĉi en §14.1.2.

Fi

La ekkria vorteto fi (§18.1) estas ofte uzata prefiksece kun la signifo “mal-

ŝatinda, abomena”. Prefikseca fi montras subjektivan indignon aŭ moralan

kondamnon kontraŭ tio, kio staras poste:

• homo → fihomo = naŭza, malmorala, malŝatinda homo

• ŝerco → fiŝerco = senhonta ŝerco

• domo → fidomo = domo, kie okazas abomenaj malŝatindaj aferoj

• gazeto → figazeto = abomena gazeto

• insekto → fiinsekto = malŝatinda aŭ parazita insekto

• herbo → fiherbo = trudherbo, herbo kiu malhelpas la kulturadon de aliaj

utilaj plantoj (oni uzas ankaŭ herbaĉo, sed la herbo mem ne estas mal-

bonkvalita, nur nedezirata)

• karesi → fikaresi = senhonte, malĉaste kaj trude karesi

• fama → fifama = fama pro malŝatindaj aferoj

Prefikseca fi kaj la sufikso AĈ (§38.2.1) estas similaj. Fi estas pli subjektiva.

Ĝi esprimas indignon kaj malŝaton. AĈ estas pli objektiva. Ĝi montras mal-

taŭgecon kaj malbonan kvaliton. En la frua tempo, antaŭ ol AĈ aperis en la

lingvo, prefikseca fi estis uzata en ambaŭ signifoj.

For

La loka kaj mova vorteto for (§14.1.3) estas ofte uzata prefiksece ĉe agaj

vortoj: foriri, foriro, forkuri, forkurado, forfali, forĵeti, forŝiri, forpermesi, fortimigi, forargumenti, forbuĉi, fordormi, foresti, foresto. Ĉiuj tiaj vortoj

estas tute normalaj kombinoj. Ofte oni ankaŭ povas uzi de en ĉi tiaj vortoj:

forŝiri ≈ deŝiri, forpreni ≈ depreni, fortranĉi ≈ detranĉi. Sed for donas pli fortan signifon.

Kvazaŭ

Prefikseca kvazaŭ (§14.3.12) montras, ke io ne havas sian veran signifon,

sed signifon apudan, similan, proksimuman: kvazaŭedzo = “viro, kiu loĝas

kun virino kvazaŭ edzo” (= konkubo), kvazaŭhomo = “homsimila pupo”,

kvazaŭrimo = “rimo per similaj sonoj”. Komparu kun la neoficialaj sufiksoj

OID (§39.1.24) kaj ESK (§39.1.11).

Mem

Prefikseca mem (§14.3.13) havas du malsamajn signifojn: 1. “sen helpo de

alia”: memvole, memlerninto, memdisciplino, memstara, memkompreneble.

2. “al si mem, pri si mem, sin mem”: memestimo, memamo, memdefendo,

memmortigo, memportreto, memofero. Se la signifo estas “sin mem”, oni

povas ankaŭ uzi sin prefiksece.

660

§38.4.3

Afiksoj

Ne

Prefikseca ne (§21) montras foreston, mankon de io (ekz. de eco): neĝent-

ila FE.16, nelonge FE.25, nefermita FE.33, nematura FE.36, nelerta FE.37, nekompren-

ebla FE.41, nelegeble FE.41, nekredebla FE.41, nejudo = “homo, kiu ne estas judo”,

ne-Kopenhagano FA1.128 = “persono, kiu ne loĝas en Kopenhago”, nelibroj

= “kategorio de varoj (en librovendejo k.s.), kiuj ne estas libroj (sed ek-

zemple diskoj)”. Komparu kun prefikseca sen (§38.4.2). Legu ankaŭ pri la

diferenco inter prefikseca ne kaj la prefikso MAL en §38.3.7.

Sin

La pronomo si (§11.6) kun N-finaĵo estas ofte uzata prefiksece anstataŭ mem

en la signifo “sin mem”: sinfido, sindefendo, singarda, sindona.

Sin kiel memstara vorto estas uzebla nur pri la tria persono, sed prefikseca

sin estas uzata ankaŭ pri la unua kaj dua personoj: Kontraŭ s-ro K. mi estos

singarda. OV.550 = Mi gardos min kontraŭ s-ro K.

Sin-vortoj estas frazetvortoj, kiuj deiras de I-verba frazeto:

• sin defendi → [ sin defendi]-(ago)-O → sindefendo = “la ago defendi sin

mem”

Tia sin-vorto povas havi ĉian finaĵon krom verba finaĵo: sinfido, sinfida,

sinfide. Se oni volas uzi verban finaĵon, oni devas reiri al la origina frazeto,

kie sin estas aparta vorto. Se sin ne rilatas al la tria persono, oni devas tiam

ŝanĝi al min, nin aŭ vin laŭ la senco:

• ŝia sindefendo → Ŝi defendas sin.

• ilia sindefendo → Ili defendas sin.

• mia sindefendo → Mi defendas min.

• nia sindefendo → Ni defendas nin.

• via sindefendo → Vi defendas vin.

En tiaj ĉi vortoj oni konservas la N-finaĵon de sin. Normale tamen N-finaĵoj

(same kiel J-finaĵoj) forfalas ene de kunmetitaj vortoj (§37.4).

§38.4.3

661

Neoficialaj afiksoj

39. Neoficialaj afiksoj

Krom la oficialaj afiksoj (§38) ekzistas ankaŭ neoficialaj. La plej multaj el

ili estas specialaj afiksoj uzataj nur en faka lingvaĵo, en scienco, en tekniko

k.s. Iuj estas nuraj proponoj, kaj estas apenaŭ uzataj entute. Sed kelkaj

aperas eĉ en ordinara lingvaĵo.

Ofte estas malfacile juĝi, ĉu temas pri vera afikso, aŭ pri restaĵo de afikso en

alia lingvo, ekz. Latino aŭ la Greka. Tia ŝajna afikso nomiĝas eksafikso. La

ĉi-postaj klarigoj tamen provas laŭeble distingi. Tio, kio ĉiam nur estas ek-

safikso, ne estas klarigita ĉi tie. Ne aperas do ekz. radikofinoj kiel “aci”,

“ici”, “itat” kaj “ent”, aŭ radikokomencoj kiel “dia”, “epi” kaj “peri”, ĉar ili

neniam estas uzataj kiel veraj afiksoj en Esperanto. Se oni interesiĝas pri tiaj

radikopartoj, oni legu libron pri Latino aŭ la Greka. Sed ja aperas kelkaj

“duonafiksoj”, kiuj normale nur estas eksafiksoj, sed kiuj iafoje aperas

prove, eksperimente aŭ fuŝite en vera afiksa uzo.

Legu ankaŭ pri ŝajnaj IN-afiksoj en §38.2.20, kaj ŝajnaj ISM-sufiksoj kaj