Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko

kapro. FA3.96

IĜ-verboj faritaj el objektaj verboj

En IĜ-verboj faritaj el objektaj verboj ne temas pri ekesto de rezulto aŭ

ŝanĝo de stato, sed pri ago, kiu okazas per si mem. Se ĉeestas statoŝanĝa sig-

nifo, tiu signifo estas jam en la origina verbo.

La ago de tia ĉi IĜ-verbo estas ago, kiu sen IĜ havas kaŭzanton kiel sub-

jekton. Kun IĜ la kaŭzanto malaperas. Aŭ ne ekzistas kaŭzanto, aŭ oni ne

interesiĝas pri eventuala kaŭzanto.

Ĉe IĜ-verbo farita el objekta verbo la subjekto estas la objekto de la origina

verbo. Ĉe tiaj ĉi verboj IĜ do servas por inversigi la frazrolojn. Tio similas

al pasivo (§29.1). Ĉe vera pasivo tamen kaŭzanto nepre ekzistas, kvankam

oni eble ne mencias ĝin.

Detruiĝi

La origina verbo detrui signifas “kaŭzi kompletan difekton aŭ mal-

konstruon”: La milito detruis la domojn. La subjekto de detruiĝi estas tio,

kio fariĝas komplete difektita aŭ malkonstruita. Ĉu iu detruis ĝin, ĉu ĝi far-

iĝis tia per si mem, tion la IĜ-verbo ne montras: Se mi volus ankoraŭ esti

mem leĝdonanto en la lingvo [...] , tiam la afero baldaŭ tute detruiĝus. OV.59

Tiu ĉi domo detruiĝis dum la milito. Ĉiuj miaj planoj disfalis kaj detruiĝis.

Ruliĝi

Ruli signifas “movi ion per turnado de ĝi aŭ ĝiaj radoj”: Rulu nun al mi

grandan ŝtonon. Sm1.14 La vendisto rulis sian ĉaron laŭ la strato. La subjekto

de ruliĝi estas io, kio moviĝas turniĝante ĉirkaŭ si mem, aŭ veturilo, kiu

moviĝas, ĉar ĝiaj radoj turniĝas: La vinberoj elpremite ruliĝadis sur la

§30.9

463

Verboj kaj frazroloj

teron. FA4.185 La amaso kuris malpli rapide ol la veturilo, kiu ruliĝis tre rap-

ide. M.212 La kaleŝo ekruliĝis for. BV.28

Troviĝi

Trovi signifas “ekvidi, renkonti ion, kion oni eble serĉis”: Ĉu vi jam trovis

vian horloĝon? La subjekto de troviĝi estas tio, kio estas en ia loko aŭ kio

simple ekzistas: En la ĉambro troviĝis spegulo tiel granda kiel pordo. FA3.59

Baldaŭ ili troviĝis sur la strato Freta. M.105 En ĉiu objekto troviĝas

difekto. PE.491 Antaŭe oni uzis trovi sin anstataŭ troviĝi: Super la tero sin

trovas aero. FE.26 Tio estas nun malofta.

Komenciĝi

Komenci signifas “kaŭzi komencon, fari la unuan parton de io”: La unuan

de Majo ili komencis sian vojaĝon. FA3.127 Ŝi komencis paroli. M.122 La subjekto

de komenciĝi estas tio, pri kies unua parto temas: Kvin monatojn poste

komenciĝis denove la abomena milito. Rt.46 La nomoj de la leporo kaj de la

limako ambaŭ komenciĝas per “L”. FA4.64 (La malpli ofta verbo eki, farita el

la prefikso EK §38.3.4, havas la saman signifon kiel komenciĝi.)

Moviĝi

Movi signifas “kaŭzi, ke io ne restu en sia loko”: Ŝi movadis siajn ĉarmajn

membrojn. FA1.213 La maljuna saliko movis siajn branĉojn en la vento. FA2.21 La

subjekto de moviĝi estas tio, kio ne restas en la sama loko: Amasoj da pas-

antoj moviĝis sur la trotuaroj. M.115 La balancilo moviĝas. FA2.59 Oni povas

ankaŭ uzi movi sin, kiam io konscie kaŭzas, ke ĝi mem ŝanĝu lokon: Li

nenion sentis de la vetero kaj ne movis sin de la loko. BV.62 Sed movi sin estas

uzata ankaŭ por nekonscia moviĝado: Ĉiuj flagoj sin movadis en la

aero. FA1.102 Nuntempe oni uzas tamen pli ofte moviĝi en tiaj okazoj.

IĜ-verboj faritaj el senobjektaj transiraj verboj

Se verbo estas senobjekta, kaj se ĝi per si mem montras transiron al nova

stato, aldono de IĜ normale estas sensenca kaj eĉ erara. Ekz. morti (§30.2)

sen IĜ per si mem montras transiron de vivo al morto: Lia filo mortis kaj

estas nun malviva. FE.31 Sed iafoje oni tamen trovas tiajn verbojn kun IĜ-su-

fikso. Tiam IĜ aldonas ian specialan nuancon. Tiu nuanco povas esti “sen-

vole, akcidente”: En la nokto subite flamanta fajra kolono frapis tra la fe-

nestroj, flamoj aperis sub la tegmento, la seka pajlo ekbrulis, la tuta domo

forbrulis, kaj la juna pasero mortiĝis, sed la junaj homoj feliĉe sin

savis. FA2.368 La morto de la pasero okazis pro akcidento. La subjekto de mort-

iĝi estas la sama kiel ĉe morti. Tia uzo de IĜ estas nuntempe malofta.

Zamenhof uzis ankaŭ la verbon ĉesiĝi, kiu teorie devus signifi “iom post

iom ĉesi”, sed li uzis ĝin tamen por la simpla senco “ĉesi”: Ili ekrajdis tra la

arbaro, kie la denseco fariĝis ĉiam pli granda, la vojo ĉiam pli mallarĝa, kie

la vojo fine eĉ tute *ĉesiĝis*. La prunelarbo baris al ili la vojon kiel

bartrabo, kiun oni devis ĉirkaŭrajdi. FA4.42 Laŭ la kunteksto la ĉeso eĉ estis

sufiĉe abrupta. Oni do uzu ĉesis aŭ ekĉesis. Por esprimi iom-post-ioman

ĉeson, oni prefere uzu iom post iom ĉesi, laŭgrade ĉesi aŭ ion similan.

464

§30.9

Verboj kaj frazroloj

Nenormalaj IĜ-verboj faritaj el objektaj verboj

Iuj IĜ-verboj faritaj el objektaj verboj estas uzataj en maniero, kiu ne kon-

gruas kun la ĉi-antaŭaj klarigoj:

Sciiĝi

La verbo scii estas objekta. La subjekto de sciiĝi povas esti tio, kio aperus

kiel la objekto de scii: La novaĵo rapide sciiĝis en la tuta urbo. Tio estas tute

regula kaj normala. Sed pli ofte, kiam oni uzas sciiĝi, oni uzas ĝin en la sig-

nifo “ekscii” (komparu kun sidiĝi = “eksidi”). La subjekto restas la sama

kiel por scii dum la origina objekto fariĝas pri-komplemento: Mi sciiĝis pri

tio de homoj plej kredindaj. Rz.6 Nuntempe oni ordinare uzas ekscii.

En la komenca tempo Zamenhof eĉ uzis verbojn kiel sciiĝi kun objekto:

Tion ĉi neniu devas sciiĝi! FA1.108 Nuntempe ĉiuj IĜ-verboj estas nepre sen-

objektaj, kaj oni diras: Pri tio ĉi neniu devas sciiĝi! Aŭ oni uzas ekscii: Pri

tio ĉi neniu devas ekscii!

Timiĝi

La verbo timi estas objekta verbo, kaj tial la formo timiĝi devus signifi pli-

malpli “iĝi timata/timinda”. Sed en la praktiko timiĝi estas uzata nur por la

senco “ektimi”, kaj la subjekto estas la timanto, kvazaŭ timiĝi estus bazita

sur senobjekta verbo: La sekvantan tagon Marta timiĝis, kiam ĉe la matena

lumo ŝi ekvidis la vizaĝon de sia infano. M.182 Ĉiuj paseroj, eĉ granda

korniko timiĝis pro tiu stranga vidaĵo. FA2.125 Temas pri ĝenerala timado sen

efektiva objekto. Estas rekomendinde en tiaj ĉi okazoj uzi ĉiam ektimi

anstataŭ timiĝi.

30.10. Pri-verboj

La rolvorteto pri (§12.3.6.10) estas ofte uzata prefiksece. En kelkaj okazoj

ĝia sola tasko estas ŝanĝi la rolon de objekto.

Semi

La objekto estas la semoj. La loko, kien la semoj metiĝas, povas aperi kiel

loka aŭ direkta komplemento: La terkultivisto semas tritikon en la kampo. /

Kelkaj personoj komencis semi inter la esperantistoj konfuzon kaj

timon. L2.88

Prisemi

La objekto estas la loko, kien la semoj metiĝas. La semoj povas aperi kiel

per-komplemento. La terkultivisto prisemas la kampon per tritiko. / Dum

ses jaroj prisemu vian kampon. Lv.25

Legu pli pri prefikseca pri en §38.4.2.

§30.10

465

Verboj kaj frazroloj

30.11. Kompleksaj verboj

Verboj kiel povi, voli, komenci, fini, ĉesi k.a. ofte aperas kune kun I-verbo.

La du verboj kune formas kvazaŭ unu kompleksan verbon. Normale la I-

verbo signife estas la pli grava parto, kaj ĝi decidas la frazrolojn:

• Komencis neĝi. FA1.142 (= Ekneĝis. ) La ĉefverbo komenci per si mem

normale postulas kaj subjekton kaj objekton, sed la frazkonstruon de-

cidas neĝi, kiu estas sensubjekta kaj senobjekta verbo.

• Baldaŭ ĉesos neĝi. La ĉefverbo ĉesi normale havas subjekton, sed neĝi

estas sensubjekta verbo.

Noto: Oni normale ne diras *Baldaŭ finos neĝi*, ĉar fini montras plenumon, antaŭplanitan fin-

punkton aŭ simile. Sed ĉe neĝado ordinare tute ne ekzistas plenumo aŭ finpunkto. Neĝado

simple iam ĉesas.

• Ili ĉesis konstrui la urbon. Gn.11 La ĉefverbo ĉesi ne povas havi objekton,

sed konstrui estas objekta verbo.

• Li finis paroli. Jĝ.15 La ĉefverbo fini normale havas kaj subjekton kaj

objekton, sed paroli ne bezonas objekton. Oni povus ankaŭ diri, ke ĝuste

la I-verbo paroli estas la objekto de fini.

• Ne povis esti alie. FA3.118 La ĉefverbo povi normale havas subjekton, sed

esti povas esti sensubjekta (kun E-finaĵa perverba priskribo, §25.1.1).

466

§30.11

Kelkaj gravaj verboj

31. Kelkaj gravaj verboj

31.1. Esti

La verbo esti havas plurajn signifojn kaj uzojn. Oni ofte nomas ĝin

helpverbo, ĉar ĝi ne havas multe da signifo per si mem. Ĝi ĉefe helpas en

frazkonstruado.

Esti estas uzata precipe por ligi priskribon al la subjekto. Tia priskribo nom-

iĝas perverba priskribo (§25.1.1):

• La patro estas sana. FE.5

• La ĉielo estas blua. FE.6

• La patro estas tajloro. FE.5

• Rozo estas floro kaj kolombo estas birdo. FE.5

Esti estas uzata kune kun participoj por formi kunmetitajn verbojn. Principe

la participo en tiaj konstruoj estas perverba priskribo de la subjekto, sed esti

+ participo rolas kiel unu verbo (§28.4):

• Li estos di

r inta al mi la veron. FE.24

• Alproksimiĝis la tempo, kiam li estis f ariĝ onta submajstro. FA3.58

• Mi estas amata. FE.25

Esti povas montri la ekziston aŭ aktualecon de la subjekto. Tiam kutime la

subjekto staras post la ĉefverbo:

• Sen regalo ne estas balo. PE.2281

• Hodiaŭ estas sabato, kaj morgaŭ estos dimanĉo. FE.20

• Estas jam tempo, ke ni parolu pli klare kaj precize. OV.371

Noto: Tiujn frazpartojn, kiujn mi ĉi tie klasis kiel subjektojn, oni eventuale povas anstataŭe klasi

kiel perverbajn priskribojn en sensubjektaj frazoj (§25.1.1). Tiam esti rolas kiel priskriba verbo.

Esti povas montri troviĝon en loko aŭ situacio:

• Kie vi estas? – Mi estas en la ĝardeno. FE.26 = Kie vi troviĝas. – Mi trov-

iĝas en la ĝardeno.

• Kie estas la knaboj? – Ili estas en la ĝardeno. – Kie estas la knabinoj? –

Ili ankaŭ estas en la ĝardeno. – Kie estas la tranĉiloj? – Ili kuŝas sur la

tablo. FE.16

• La mortinta homo estas nun supre en la ĉielo. FA1.60 = ...troviĝas nun

supre...

• Ĉiam la infanoj estis kune. FA3.58 Ĉiam ili troviĝis en la sama loko, en kun-

eco.

Forlaso de esti

Esti ofte ne montras multe da signifo, sed servas preskaŭ nur kiel tenilo de

verba finaĵo. Tial oni ofte proponis uzadon de nuda verba finaĵo anstataŭ

esti: En kastel’ ’as vestiblo. Mastro ’as fore. Stelo ’as turnita. Por li la

§31.1

467

Kelkaj gravaj verboj

mond’ ’as malfermita. Tiuj ekzemploj estas de K. Kalocsay en Lingvo Stilo

Formo. Aliaj uzas simplan as ( is, os... ) sen apostrofo. Tiaj eksperimentoj

tamen neniam fariĝis popularaj. Nur en poezio oni povas renkonti tiajn

memstarajn finaĵojn. Verŝajne la risko de konfuzo estas tro granda, ĉar oni

povas aŭdi la nudan finaĵon kiel parton de la antaŭa vorto. En kastel’ ’as

vestiblo povas soni kiel “en kastelas vestiblo” . Stelo ’as turnita povas soni

kiel “stelas turnita” .

Noto: Iuj uzas as ( is, os... ) anstataŭe kiel mallongigon de ia ajn verbo. Vidu noton en la klarigoj pri

fari (§31.4).

Verbigo de perverba priskribo

Alia maniero forlasi esti estas verbigi tiun priskribon, kiun esti ligas al la

subjekto:

• Kiu estas kuraĝa rajdi sur leono? → Kiu kuraĝas rajdi sur leono? FE.7

• La virinoj estas m

al sanaj fizike kaj morale. → La virinoj malsanas fizike

kaj morale. M.1

• Ĉiu, kiu estas m

al sata, venu kaj manĝu. → Ĉiu, kiu malsatas, venu kaj

manĝu! Rn.11

• Ĉu ĝi estas v id ebla? → Ĉu ĝi videblas?

• Ili estus v en intaj, se ili estus sc

i intaj pri la kunveno. → Ili venintus, se

ili sciintus pri la kunveno. Legu pli pri tiaj mallongigoj de kunmetitaj

verboj en §28.4.3.

• Estas necese fari tion. → Necesas fari tion.

Iuj opinias, ke estas eraro ĉi tiel verbigi vorton, kiu kutime estas A-vorto (aŭ

E-vorto). Sed la ĉi-antaŭa ekzemplo kun kuraĝas estas el la Fundamento,

kiu ankaŭ mencias la verbojn sani FE.42 kaj malsani FE.42. Aliaj kutimaj verboj

de tiu ĉi speco estas: avari PE.1876, fieri PE.494, egali M.177, sufiĉi FK.234, pravi PE.1013,

favori Rz.85, utili M.32, simili FA2.65, rapidi OV.412 k.t.p. Estas absurde deklari eraraj

tiajn vortojn, kiuj troviĝas en la Fundamento, kaj kiuj estas vaste uzataj.

En iaj okazoj la verba formo estas tre malkutima, kaj oni normale uzas esti +

A-vorton. Tiam ofte la nekutima verba formo esprimas nuancon specialan,

pli viglan, pli atentigan, pli agan. Oni ne trouzu tiajn verbojn, ĉar tiam la

speciala nuanco povus malaperi, kaj la lingvo malriĉiĝus. Ekz. oni normale

ne diras la ĉielo bluas, sed la ĉielo estas blua. Oni ŝparu la verban formon

por specialaj efektoj. Iafoje tamen la du formoj estas pli-malpli samnuancaj.

Ekz. ne estas eĉ nuanca diferenco inter pravi kaj esti prava.

En multegaj okazoj la du formoj havas tute malsamajn signifojn. Radiko +

verba finaĵo ne aŭtomate signifas “esti ia”. Ne eblas ekz. anstataŭ ĝi estas

ora diri ĝi oras, ĉar ori signifas “kovri per oro”. Nek eblas anstataŭ la bildo

estas kolora diri la bildo koloras, ĉar kolori signifas “doni sian koloron (al

io)”. La signifo de ĉiu verbo dependas de la signifo de ĝia radiko: §37.2.4.

468

§31.1

Kelkaj gravaj verboj

31.2. Fariĝi kaj iĝi

La du verboj fariĝi kaj iĝi estas ambaŭ faritaj el la sufikso IĜ (§38.2.18), kaj

ambaŭ montras ŝanĝon de stato sen ekstera kaŭzanto. La subjekto estas tio,

kio ŝanĝiĝas. La rezulto de la ŝanĝo aperas kiel perverba priskribo. Fariĝi

estas pli tradicia, sed iĝi fariĝas pli kaj pli ofta, ĉar ĝi estas pli mallonga:

• La juna vidvino fariĝis denove f ianĉ ino. FE.33

• Ŝi fariĝis t iel mal aminda, ke ŝia propra patrino ŝin forpelis de si. FE.23

• Fariĝis nigre antaŭ ŝiaj okuloj. Rn.18 Sensubjekta frazo.

• Karlo iĝis k urac isto.

• Ŝi iĝis tre k o lera.

Fariĝi estas ankaŭ uzata en frazoj, kie la subjekto mem estas la rezulto de la

ŝanĝo. Fariĝi tiam signifas pli-malpli “fariĝi estanta”, “okazi”, “ekesti”. En

tiaj frazoj oni uzas ankaŭ estiĝi, sed malofte iĝi. Se la signifo estas “kreiĝi”

oni neniam uzas iĝi, sed nur fariĝi, estiĝi aŭ ekesti:

• Fariĝis somero. FA1.230

• Unu vesperon fariĝis granda uragano. FA1.27

• Per la vorto de Dio fariĝis la ĉielo. PsZ.33

31.3. Havi

La verbo havi montras tute ĝenerale, ke la objekto apartenas al la subjekto.

La aparteno povas esti poseda, porta, eca, interrilata, k.s.:

• Mi havas centon da pomoj. FE.14 = Cento da pomoj apartenas al mi.

• Unu vidvino havis du filinojn. FE.11 = Al unu vidvino apartenis du filinoj.

• Kiam oni estas riĉa, oni havas multajn amikojn. FE.16

• Mi havas nur unu buŝon, sed mi havas du orelojn. FE.12

• Kiun daton ni havas hodiaŭ? FE.12

• Tiu ĉi patrino varmege amis sian pli maljunan filinon, kaj en tiu sama

tempo ŝi havis teruran malamon kontraŭ la pli juna. FE.13

• Tiu ĉi urbo havas milionon da loĝantoj. FE.14

Se oni volas pli precize esprimi la apartenan rilaton, oni povas anstataŭ havi

uzi ekz. posedi, porti, teni kaj aliajn verbojn.

Legu pli pri la diferenco inter havi kaj aparteni en §30.6.

Iuj lingvoj uzas verbon similan al havi por fari kunmetitajn verbojn. Tio ne

ekzistas en Esperanto. Ne eblas diri *mi havas dirinta la veron*, *li havis

veturis tien*, aŭ simile. En Esperanto oni normale uzas simplajn verbo-

formojn ( diris, veturis k.s.). Je bezono oni povas formi kunmetitajn verbojn

(§28.4) per esti: Mi estas dirinta la veron. Li estis veturinta tien.

§31.3

469

Kelkaj gravaj verboj

31.4. Fari

Estiga fari

Fari povas signifi “estigi el io”. La objekto de fari estas tio, kion la subjekto

estigas:

• La botisto faras botojn kaj ŝuojn. FE.37

• La lignaĵisto faras tablojn, seĝojn kaj aliajn lignajn objektojn. FE.37

• El la diritaj vortoj ni povas ankoraŭ fari aliajn vortojn, per helpo de

gramatikaj finiĝoj kaj aliaj vortoj. FE.30

• Ĉemizojn, kolumojn, manumojn kaj ceterajn similajn objektojn ni nomas

tolaĵo, kvankam ili ne ĉiam estas faritaj el tolo. FE.35

Fari kaj krei estas similaj. Fari emfazas, ke oni uzas ian materialon, aŭ kun-

metas iajn partojn, dum krei emfazas, ke oni estigas el nenio, aŭ ke oni est-

igas ion tute novspecan. Sed ne ĉiam oni zorge diferencigas fari kaj krei:

Dio faris [= kreis] la du grandajn lumaĵojn. Gn.1

Estiga fari povas ankaŭ montri estigon de abstrakta rezulto. Normale la re-

zulto aperas kiel objekto:

• Ni faris la kontrakton ne skribe, sed parole. FE.31

• Ni trovas bonan infanon, kiu faras ĝojon al siaj gepatroj. FA1.106

• Antaŭ tri tagoj mi vizitis vian kuzon kaj mia vizito faris al li plezuron. FE.20

• La sorto faris, ke ni ambaŭ kuŝis sub unu tendo. Rt.46 La ke-frazo estas

objekto de faris.

• Faru lume, varme kaj gaje. BV.53 = Faru tiel, ke fariĝu lume, varme kaj

gaje. Ĉi tie la rezulto aperas kiel E-vorto, kio estas malpli kutima ĉe fari.

Estiga fari povas montri kunmeton de la subjekto aŭ subjektoj. La objekto

montras la rezulton de la kunmeto:

• Sesdek minutoj faras unu horon. FE.12

• Mil jaroj (aŭ milo da jaroj) faras miljaron. FE.14

• La popoloj faros en konsento unu grandan rondon familian. FK.298

• Kvin kaj sep faras dek du. FE.12 5 + 7 = 12

• Dek kaj dek faras dudek. FE.12 10 + 10 = 20

Estiga fari povas signifi “agi tiel, ke la objekto ekestas ia aŭ io”. La rezulta

eco aŭ identeco aperas kiel perverba priskribo de la objekto:

• Vin mi volas fari mia edzo! FA3.98 = Mi volas fari tiel, ke vi ekestas mia

edzo.

• Tiun domon oni faris m

al l iber ejo. Jr.37

• Ĝi [= la kolerego] faras vin ankoraŭ pli bela. Rt.77

• Nia laboro kaj pacienco la mondon faros feliĉa! FK.302

• La Eternulo faris lin t im ata de ĉiuj nacioj. Kr1.14

470

§31.4

Kelkaj gravaj verboj

En tiaj ĉi frazoj fari tre similas al igi (§31.5). La diferenco estas, ke la per-

verba priskribo ĉe fari nur povas esti A-vorto aŭ O-vorto. Ĉe igi la rezulto

normale estas I-verbo. Fari neniam aperas kun I-verba rezulto.

Aga fari

Fari povas signifi “plenumi agon”. La ago mem aperas kiel objekto:

• Ŝi faris facilan kapsaluton al la mastrino. M.29 = Ŝi kapsalutis facile al la

mastrino.

• Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi

donacon. FE.15 = ...ke mi devas donaci ion al vi.

• Mi ne farus la eraron, se li antaŭe dirus al mi la veron. FE.24

Aga fari povas esti ĝenerala verbo, kiu reprezentas ĉian ajn agon. Tiam fari

ofte kunlaboras kun tabelvorto:

• Du homoj povas pli multe fari ol unu. FE.12

• Li faris ĉion per la dek fingroj de siaj manoj. FE.12

• Dio ĝuste faras, neniam eraras. PE.345

• Ho, Dio! kion vi faras! FE.26

• Li tuj faris [tion] , kion mi volis, kaj mi dankis lin por la tuja plenumo de

mia deziro. FE.31

• Grandega hundo metis sur min sian antaŭan piedegon, kaj mi de teruro

ne sciis, kion fari. FE.38

• La maljuna ministro atente aŭskultis, por povi diri tion saman, kiam li

revenos al la reĝo; kaj tiel li ankaŭ faris. FA1.109

• La Izraelidoj faris, kiel diris Moseo. Er.12

• Mi abonas la Gazeton de Anoncoj, kiel li ankaŭ faris. FA3.40

Noto: Iafoje oni renkontas nuran verban finaĵon uzatan kiel mallongigon de ia ajn verbo: Kion vi

as? = Kion vi faras? / Ili jam manĝis, sed ni nur poste os (= manĝos). Sed tia uzo aperas ordinare nur en eksperimentema aŭ ludema (parola) lingvaĵo.

Noto: Li faras nenion kvazaŭ egalas al *li nenias* kun la neekzistanta tabelvorto *nenii*. Li faris

tiel estas kvazaŭ egala al *li tiis* kun la neekzistanta tabelverbo *tii*. Tiaj agaj tabelverboj tamen

ne povus ekzisti, ĉar iliaj U-formoj kolizius kun la ordinaraj tabelvortoj je U. Anstataŭe oni uzas

fari + tabelvorton je O aŭ EL.

31.5. Igi

Igi = “kaŭzi, ke iu faru ian agon”. Igi estas farita el la sufikso IG (§38.2.17).

La subjekto de la verbo igi estas tiu, kiu kaŭzas, ke iu alia faru ian agon. La

objekto estas tiu, kiu faru la agon. La rezulta ago, I-verbo, aperas kiel per-

verba priskribo de la objekto (§25.1.2):

• Ni devas antaŭ ĉio igi lin, aboni la gazeton. OV.144 = Ni devas antaŭ ĉio

faru tiel, ke li abonu la gazeton.

• En la lasta tempo li fervore laboris, por igi la francan registaron, e n -

konduki Esperanton en ĉiujn lernejojn. OV.247

§31.5

471

Kelkaj gravaj verboj

• La finiĝado de la tago igis ilin rap

idi. M.200

• Por ke mia silento ne igu vin pensi, ke mi ankaŭ apartenas al viaj mal-

aprobantoj, mi rapidas trankviligi vin per kelkaj vortoj. OV.549

Iafoje, tre malofte, la rezulta I-verbo estas subkomprenata:

• – Mi prenis kaj dissigelis [la leteron] . – Kiel do vi...? – Mi mem ne scias.

Nenatura forto min igis. Rz.92 = ...Nenatura forto min igis preni kaj di

s -

sigeli la leteron.

Klariga igi

Teorie oni povas disigi ĉiun verbon kun IG-sufikso al igi + rezulta esprimo.

Tio povas esti maniero klarigi la precizan signifon de IG-verbo. En tia klar-

iga uzo igi aperas ankaŭ kun A-vorta aŭ O-vorta rezulto:

• Mi nigrigis ĝin. → Mi igis ĝin nigra.

• Tio disigis ilin. → Tio igis ilin disaj.

• La frosto glaciigis la lagon. → La frosto igis la lagon glacia.

• Ŝia patro edzinigis ŝin. → Ŝia patro igis ŝin e dz ino.

• Li enkadrigis la foton. → Li igis la foton enkadra (= tia, ke ĝi estis en

kadro).

• Mi dormigis la bebon. → Mi igis la bebon dorm

anta.

• Li trinkigas sian ĉevalon. → Li igas sian ĉevalon t rink anta.

• Li trinkigas akvon (al la ĉevalo). → Li igas akvon t rink ata (de la

ĉevalo).

Tiajn ĉi frazojn oni apenaŭ uzas en ordinara lingvaĵo, sed ĉefe por klarigi la

precizan signifon de IG-verbo. Kutime oni uzas igi nur kun I-verboj. Ĉe A-

vorto aŭ O-vorto oni normale uzas fari (§31.4).

Igi neniam signifas “krei” aŭ “produkti”. Ne eblas diri: *Dio igis la

mondon.* *La ŝuisto igis botojn al mi.* La objekto de igi ne povas esti la re-

zulto de la ago. Oni devas diri: Dio kreis la mondon. La ŝuisto faris botojn

al mi.

31.6. Lasi

Lasi baze signifas “permesi” kaj “ne malhelpi”. La preciza signifo povas esti

ekz. “permesi ke io restu (en loko aŭ en stato), permesi ke io foriru, ne mal-

helpi ke io ŝanĝiĝu, ne malhelpi ke io agu, ne plu teni, ne plu fari” k.t.p.:

• Ŝteliston neniu lasas en sian domon. FE.37 = Neniu permesas al ŝtelisto

eniri en lian domon.

• Iru kun mi, bela Sara, en alian landon, ni lasu la malfeliĉon malantaŭ

ni. Rn.15 = ...la malfeliĉon ni ne kunportu.

• La tie kreskantaj beroj lasas post si en la mano, kiu ilin deŝiras, neforig-

eblan makulon. BV.7 Makulo restas en la mano.

• Lasu la ŝercojn, Aleĉjo! M.56 = Ne plu ŝercu!

472

§31.6

Kelkaj gravaj verboj

• Eble vi lasos ĉe mi vian adreson? M.61 = Eble vi donos al mi vian adreson

antaŭ ol vi foriros?

• Lasu min! ekkriis Marta jam laŭte kaj kun dolorĝemo, kaj kun spasma

forto ŝi ektiris sian brakon. M.161 = Ne plu tenu min!...

• Mian pekon Vi ne lasos senpuna. Ij.10 = Vi ne permesos, ke mia peko restu

senpuna.

• La preĝejajn spiritojn ni laŭ mia opinio ne devas lasi sen invito. FA2.93

= Ni devas malhelpi, ke ili restu sen invito.

Lasi kun I-verbo

Ofte lasi aperas kune kun I-verbo. Lasi tiam signifas “permesi, ke la objekto

faru la agon de la I-verbo”. La I-verbo tiam rolas kiel perverba priskribo de

la objekto (§25.1.2):

• Mi estas tre laca, lasu min nun iom dorm

eti. FA2.91 = ...lasu, ke mi nun iom

dormetu.

• Ŝi sidis kaj lasis la venton ludi kun ŝiaj longaj haroj. FA1.85 = ...lasis, ke la

vento ludis...

Iafoje la objekto de lasi (la senca subjekto de la I-verbo) estas forlasita:

• La devigata senlaboreco premis ŝin terure, ne lasis dormi. M.65 = ...ne

lasis ŝin dormi. = ...ne lasis, ke ŝi dormu.

Iafoje oni metas la objekton de lasi post la I-verbo:

• Ili perdas la kuraĝon kaj lasas fali la manojn. OV.158 = ...lasas, ke la

manoj falu.

• Zorgu vivon vian kaj lasu vivi alian. PE.2630 = ...lasu, ke alia [persono]

vivu.

• Nur unu fojon en jaro oni povis lasi kanti la birdon, kaj eĉ tio ĉi estis

granda risko. FA2.30 = ...lasi, ke la birdo kantu...

Se la I-verbo mem estas objekta verbo, ofte nur la kunteksto povas montri,

ĉu la objekto apartenas al lasi aŭ al la I-verbo:

• Se mi estus sur lia loko, mi ne lasus tenti min al tio. FA1.179 Verŝajne min

estas objekto de tenti: ...mi ne lasus, ke oni tentu min al tio. Tiel ankaŭ

efektive estas laŭ la kunteksto, sed teorie min ankaŭ povus esti objekto

de lasi, kaj do senca subjekto de tenti: ...mi ne lasus, ke mi tentu [iun] al

tio.

• Mi lasis min moki. Gm.58 = Mi lasis, ke mi moku iun. Aŭ: Mi lasis, ke oni

moku min. Ambaŭ signifoj eblas. La kunteksto montras, ke la dua signifo

estas ĝusta.

• Mi lasis ilin tute ĉ irkaŭ fermi. Rt.67 = Mi lasis, ke ili tute ĉirkaŭfermu [ion] .

Aŭ: Mi lasis, ke io tute ĉirkaŭfermu ilin. La efektiva kunteksto montras,

ke la dua signifo validas.

§31.6

473

Kelkaj gravaj verboj

Se ĉeestas du objektoj, unu devas esti objekto de lasi, kaj la alia devas esti

objekto de la I-verbo. Tiam oni nepre metu la du objektojn ĉe siaj re-

spektivaj verboj tiel, ke la signifo estu klara:

• Mi ne povis lasi ilin de

trui mian laboron. Ilin estas objekto de lasi (kaj

senca subjekto de detrui). Mian laboron estas objekto de detrui.

En tiaj ĉi frazoj la senca subjekto de la I-verbo povas ankaŭ esti al-komple-

mento:

• Ni lasu al la amasoj, taksi la aperojn laŭ ilia ekstera brilo. OV.158 = Ni

lasu, ke la amasoj taksu la aperojn laŭ ilia ekstera brilo.

Kiam la senca subjekto de I-verbo ne ĉeestas en la frazo, oni ofte traktas lasi

+ I-verbon kiel unu kompleksan verbon. Tio povas influi la uzon de si

(§11.6.2).

Aga de-komplemento ĉe lasi + I-verbo

Ĉe lasi + I-verbo oni iafoje uzas de por montri la sencan subjekton de la I-

verbo. Tio eblas nur se la subjekto kaj la objekto de lasi estas identaj:

• Ŝi tenis lian kapon super la akvo kaj lasis sin peli de la ondoj kien ili

volis. FA1.89 = ...lasis, ke la ondoj pelu ŝin... Ŝi (subjekto de lasis) kaj sin

(objekto de lasis) estas la sama persono.

En tiaj ĉi frazoj oni povas kompreni la I-verbon pasive:

• Ŝi lasis sin peli de la ondoj. = Ŝi lasis sin esti pelata de la ondoj.

• Mi lasis min delogi de ŝi. = Mi lasis min esti delogita de ŝi.

Tio klarigas, ke oni povas uzi de-komplementon por la aganto, ĉar de estas

ĝuste tiel uzata en pasivaj frazoj (§29.1).

Rimarku, ke tia ĉi uzo de aga de-komplemento ĉe aktivforma verbo eblas

nur ĉe lasi, kaj nur kiam la subjekto kaj objekto de lasi estas identaj.

Lasi anstataŭ igi

Lasi kaj igi havas kune kun I-verbo similetajn signifojn, sed estas diferenco:

Igi + I-verbo = “agi tiel, ke iu faru ion”. Lasi + I-verbo = “ne malhelpi, ke iu

faru ion”. Igi montras aktivan kaŭzadon de ago, dum lasi montras pasivan

permeson:

• Mi igis lin labori. = Mi instigis lin labori. Mi konvinkis lin, ke li laboru.

• Mi lasis lin labori. = Mi permesis (ne malhelpis, ne kontraŭstaris) lian

laboradon.

Zamenhof pro nacilingva influo iafoje uzis lasi + I-verbon pri aktiva kaŭz-

ado: Li lasis fari al ŝi viran vestaĵon. FA1.99 = Li igis tajloron fari al ŝi viran

vestaĵon. Ne temas pri permesado, sed pri aktiva taskado. Tia uzo de lasi

estas evitinda. Diru prefere: Li farigis al ŝi viran vestaĵon.

474

§31.6

Kelkaj gravaj verboj

31.7. Povi, devi kaj voli

Povi, devi kaj voli estas tre gravaj verboj. Oni ofte nomas ilin helpverboj, ĉar

povi, devi aŭ voli + I-verbo (§27.3.1) estas kvazaŭ unu kompleksa verbo. La

I-verbo en tia kompleksa verbo principe estas objekto de la helpverbo. La

objekto de povi kaj devi estas ĉiam I-verbo. Voli ankaŭ povas havi alispecajn

objektojn.

31.7.1. Povi

Povi montras agon aŭ staton, kiu estas ebla por la subjekto, ĉu pro kapablo,

lerteco, forteco, potenco de la subjekto, ĉu pro la cirkonstancoj, ĉu pro rajto

aŭ permeso. Nur la kunteksto povas montri la precizan signifon.

Tio, kio estas ebla por la subjekto, estas montrata de I-verbo. Povi kaj la I-

verbo havas ĉiam la saman subjekton:

• Du homoj povas pli multe fari ol unu. FE.12

• Ĉiu, kiu ŝin vidis, povis pensi, ke li vidas la patrinon. FE.11

• En malbona vetero oni povas facile m

al v arm umi. FE.42

• Starante ekstere, li povis vidi nur la eksteran flankon de nia domo. FE.31

• El la diritaj vortoj ni povas ankoraŭ fari aliajn vortojn, per helpo de

gramatikaj finiĝoj kaj aliaj vortoj. FE.30

• Hodiaŭ en la nokto povas ja fali hajlo kaj ĉion forbati. Rt.80

• Povas esti, ke oni estas maljustaj koncerne ilin. FA2.94 La ke-frazo estas

subjekto de povas.

• Ŝi suprenfaldis sian jupeton, por povi kuri pli rapide. FA2.60

Iafoje la I-verbo estas subkomprenata:

• Mi faros ĉion, kion mi povos, por trovi por vi konforman okupon. M.36

= ...kion mi povos fari...

• Kion oni volas, tion oni povas. PE.941 = ...tion oni povas fari.

• Li rapidis, kiel li nur povis. FA2.12 = ...kiel li nur povis rapidi.

• Kiu devas, tiu povas. PE.982 Mankas tio, kion oni povas fari, ĉar temas pri

povo rilate al ĉia ajn ago.

Kiam necesas montri klare la kaŭzon de la eblo, oni uzu kapabli, rajti, esti

eble, esti permesite k.t.p., sed plej ofte povi sufiĉas.

Noto: Multfoje oni provis enkonduki la superfluan verbon *darfi*° ≈ “rajti”, sed ĉiam vane. Ĝi

neniam fariĝis Esperanta vorto. Ne uzu ĝin.

31.7.2. Devi

Devi montras agon aŭ staton, kiu estas (pli-malpli) neevitebla por la sub-

jekto, ĉu pro eksteraj cirkonstancoj, ĉu pro volo de alia persono, ĉu pro mal-

permeso, ĉu pro io alia. Nur la kunteksto povas montri la precizan signifon.

§31.7.2

475

Kelkaj gravaj verboj

Tio, kio estas neevitebla por la subjekto, estas montrata de I-verbo. Devi kaj

la I-verbo havas ĉiam la saman subjekton:

• Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi

donacon. FE.15

• Tiu ĉi malfeliĉa infano devis du fojojn en ĉiu tago iri ĉerpi akvon en tre

malproksima loko. FE.13

• Homo, kiun oni devas juĝi estas juĝoto. FE.22

• La tranĉilo estis tiel malakra, ke mi ne povis tranĉi per ĝi la viandon kaj

mi devis uzi mian poŝan tranĉilon. FE.34

• La ŝipanoj devas obei la ŝipestron. FE.37

• Ŝi ne estas tia, kia devas esti reĝino. FA1.174

• Prezentu al vi kiel tiuj arboj devis brili en la suna lumo! FA2.89 = ...kiel tiuj

arboj certe brilis...

Devi kun AS-finaĵo iafoje similas al OS-formo:

• Venis al mi ia dezirego vidi vin ankoraŭ unu fojon antaŭ via morto, ĉar

morti iam vi ja devas. FA2.136 = ...ĉar sendube vi iam ja mortos.

• Li devas jam baldaŭ veni, sinjoro. BV.59 = Sendube li jam baldaŭ venos,

sinjoro.

Devi kun IS-finaĵo povas iafoje montri, ke io estis intencata aŭ antaŭvidata.

Tiam devis egalas pli-malpli al estis ...onta aŭ estis ...ota:

• Sur la korto [...] staris nefermita ĉerko [...] , ĉar en tiu antaŭtagmezo

devis okazi la enterigo. FA3.17 ≈ ...estis okazonta la enterigo.

• Granda koncerto devis e sti don ata. FA3.50 ≈ ...estis donota.

Iafoje la I-verbo estas subkomprenata:

• Mi pagis, al kiu oni devis. M.6 = ...al kiu oni devis pagi.

• Kiu devas, tiu povas. PE.982 Mankas tio, kion oni devas fari, ĉar temas pri

devo rilate al ĉia ajn ago.

Kiam necesas montri klare, ke temas pri devo pro ies volo, oni uzu

esprimojn kun oni volas ke... , esti devigita k.t.p.

31.7.3. Voli

Voli montras deziron aŭ intencon de la subjekto. La dezirata afero aperas kiel

objekto, kiu plej ofte estas I-verbo.

Kiam voli estas uzata kun I-verbo, voli kaj la I-verbo nepre havas la saman

subjekton:

• Prenu mem akvon, se vi volas trinki. FE.19

• Mi volis lin bati, sed li forkuris de mi. FE.18

• Ŝi volas danci. FE.20

• Mi volas diri al vi la veron. FE.24

476

§31.7.3

Kelkaj gravaj verboj

• Ŝi edziniĝis kun sia kuzo, kvankam ŝiaj gepatroj volis ŝin e dzin igi kun

alia persono. FE.39

Kiam la objekto de voli estas ke-frazo, la dezirata ago estas ago de la sub-

jekto de la ke-frazo (normale malsama al la subjekto de voli):

• “Mi volas ke vi tien iru,” diris la patrino, “kaj iru tuj!” FE.19

• Mi volas, ke tio, kion mi diris, estu vera. FE.24

Kiam la objekto de voli estas O-vorto aŭ O-vorteca vorteto, nur la kunteksto

povas montri, ĉu temas pri ago de la subjekto de voli aŭ pri ago de iu alia:

• Mi volas ion, sed mi ne scias kion. Ion kaj kion reprezentas ian agon de-

ziratan de la subjekto. Ĉu estas ago de la subjekto, aŭ de iu alia, tion oni

ne scias.

• Mi volas la samon, kiel vi. La objekto povas ĉi tie montri ian deziratan

agon, sed ĝi ankaŭ povas montri ion, kion la subjekto volas havi (vidu

ĉi-poste).

• Li tuj faris, kion mi volis, kaj mi dankis lin por la tuja plenumo de mia

deziro. FE.31

Ĉi tia objekto de voli povas ankaŭ esti afero, kiun la subjekto volas havi,

akiri aŭ ricevi. Oni povus diri, ke havi aŭ alia verbo estas subkomprenata:

• Mi ne volas tiun ĉi supon, donu al mi alian. Rz.27 = Mi ne volas havi

(ricevi, manĝi...) tiun ĉi supon...

• Se vi volas f il inon, flatu la patrinon. PE.2311

• Kion vi volas de mi, sinjoro? M.173 Ĉi tie kion montras agon aŭ aferon.

Iafoje voli aperas kun direkta esprimo, kiu montras lokon, kien la subjekto

volas iri. Oni povus diri, ke ia mova verbo estas subkomprenata:

• Mi volas e n mil iton! FA2.148 = Mi volas iri en militon.

• Mi volas en la kaleŝon! FA2.67

• Vi volas m

al supren, al via knabo! FA4.140

Senobjekta voli

Voli estas ankaŭ uzata memstare sen objekto. Tiam voli signifas, ke la sub-

jekto ĝenerale havas (fortan) volon, deziron aŭ intencon. Povas ankaŭ esti,

ke la volata ago aŭ afero estas subkomprenata:

• Se “ŝi” volas, ĉu oni povas tiam ion kontraŭfari? Gm.52

• Voli aŭ ne voli neniu malpermesas. PE.2612

Ĝentila voli

Oni ofte uzas voli en ĝentilaj petoj k.s. Voli montras, ke ankaŭ la volo de la

alparolato estas grava. Precipe ofta estas la kunmetaĵo bonvoli:

• Aŭskultu, ĉu vi volas alporti ĉi tion de mi al la maljuna homo tie? FA2.144

≈ Alportu ĉi tion...

§31.7.3

477

Kelkaj gravaj verboj

• Ĉu vi ne volas esti tiel bona kaj venigi por mi droŝkon? FA1.119 ≈ Venigu

por mi droŝkon.

• Permesu, ke virino, kiun vi bonvolis elekti kiel objekton de via amuziĝo,

ripetu al vi la vortojn de malnova fablo. M.173

• Bonvolu fermi la pordon!

Legu pli pri bonvolu ...i kaj aliaj manieroj fari ĝentilan peton en §26.3.

31.7.4. Neado de povi, devi kaj voli

Normale ne staras ĝuste antaŭ tio, kion ĝi neas (§21). Logike estas do dife-

renco inter ne povi kaj povi ne, inter ne voli kaj voli ne, kaj inter ne devi kaj

devi ne.

Povi + ne

Zamenhof zorge diferencigis ne povi (ofte uzeblan) kaj povi ne (uzeblan nur

malofte).

Ne povi signifas, ke mankas povo fari ion:

• Mi ne povas iri. Mankas povo iri.

• Li estas tiel dika, ke li ne povas trairi tra nia mallarĝa pordo. FE.33

• Fizikiston oni ne povas nomi fiziko, ĉar fiziko estas la nomo de la

scienco mem. FE.32

• La tranĉilo estis tiel malakra, ke mi ne povis tranĉi per ĝi la viandon. FE.34

Povi ne signifas, ke ja ekzistas povo, nome povo eviti ion:

• Mi povas ne iri. Ekzistas povo eviti iradon.

• Se la samovaro ne volas kanti, [...] ĝi povas ne kanti. FA1.202 Ĝi povas eviti

kantadon. Ĝi ne devas kanti.

• La personoj, kiuj ne komprenas la uzadon de la artikolo, povas en la

unua tempo tute ne uzi la artikolon. FE.27 Estas al ili permesate eviti la

artikolon.

Eblas eĉ kombini la du signifojn al ne povi ne, kio signifas, ke mankas la

povo eviti ion:

• Mi ne povas ne iri. = Mi devas iri, ĉar mankas la povo eviti iradon.

• Li tion faradis tiel lerte, ke oni ne povis ne ridi. FA2.53 Estis neeviteble ridi.

Devi + ne

Principe estas granda diferenco inter ne devi kaj devi ne. Ne devi logike sig-

nifas, ke mankas devo fari ion, ke regas libereco. Devi ne logike signifas, ke

ekzistas devo eviti ion, ke mankas libereco. Tamen Zamenhof uzis ne devi

kaj devi ne sendistinge. Normale li uzis ne devi, iafoje devi ne. La efektiva

signifo estas tamen preskaŭ ĉiam “devi ne”:

• Oni ne devas havi tro multe da konfido al si mem. M.170 = Oni devas ne

havi tro da konfido al si mem.

478

§31.7.4

Kelkaj gravaj verboj

• Ŝi surmetis la ruĝajn ŝuojn – tion ŝi ja povis fari – sed tiam ŝi iris al la

balo kaj komencis danci, kaj tion ŝi ne devis fari. FA2.100 = ...kaj tion ŝi

devis ne fari.

• Pri gustoj oni disputi ne devas. PE.2084 = Pri gustoj oni devas ne disputi.

• Memoru bone, ke de la komenco ĝis la fino de tiu laboro, se ĝi daŭrus eĉ

jarojn, vi ne devas paroli; la unua vorto, kiu eliros el viaj lipoj, frapos

kiel mortiga ponardo la koron de viaj fratoj. FA1.170 = ...vi devas ne

paroli...

• Mi ne devas agi kontraŭ mia konscienco. M.58 = Mi devas ne agi kontraŭ

mia konscienco.

• Lernolibron oni devas ne tralegi, sed tralerni. FE.31 La kontrasto inter tra-

legi kaj sed tralerni estas pli klara kun la logika vortordo devi ne.

La logikan signifon de ne devi Zamenhof normale esprimis per ne bezoni.

Oni povas ankaŭ uzi ne esti necese:

• Vi ne bezonas tiel rapidi. FA1.11 = Ne ekzistas devo por vi tiel rapidi.

• Kiu bone agas, timi ne bezonas. PE.972 = Kiu bone agas, por tiu ne ekzistas

devo timi.

• Ne estas necese, ke vi tien iru. = Ne ekzistas devo por vi tien iri.

Ĉion ĉi kaŭzis verŝajne, ke ne kutime staras antaŭ la ĉefverbo. Precipe

influis la simileco kun ne povi, kiu estas la plej kutima nea formo de tiu

verbo. Ĉe devi la inversa signifo estas la plej kutima, sed Zamenhof elektis

uzi la plej kutiman formon por la plej kutima signifo.

Normale oni ankoraŭ sekvas la Zamenhofan uzadon de ne devi, sed multaj

nun efektive uzas ne devi kaj devi ne laŭ iliaj logikaj signifoj. Tio povas

iafoje eventuale estigi konfuzon kaj miskomprenon.

En la parolo oni ofte distingas per elparola emfazado. Se temas pri manko de

devo, oni emfaze emfazas je devi. Alie oni emfazas alian vorton:

• Vi ne devas iri tien. Emfazo je devas. = Ne ekzistas devo por vi iri tien.

• Vi ne devas iri tien. Emfazo je iri. = Vi devas ne iri tien.

Voli + ne

La diferenco inter ne voli kaj voli ne praktike estas tiel malgranda, ke ne

gravas, kiun formon oni uzas. Normale oni uzas ne voli:

• Mi ne volas iri. Mankas volo iri, aŭ ekzistas volo ne iri.

• Aleksandro ne volas lerni, kaj tial mi batas Aleksandron. FE.9

• Mi ne volas malhelpi vian ĝojon. FA1.73

§31.7.4

479

Kelkaj gravaj verboj

31.7.5. Povus, devus kaj volus

La verba finaĵo US (§26.4) normale montras, ke temas pri nereala, imagata

ago. Sed la verbaj formoj povus, devus kaj volus havas tamen specialan sig-

nifon. Plej ofte ili esprimas realan devon, povon aŭ volon rilate al ago, kiun

oni tamen ne faris, faras aŭ faros:

• Mi devus labori. = Ja ekzistas por mi devo labori, sed mi tamen ne

laboras.

• Mi povus foriri. = Eblas al mi foriri, sed mi tamen restos.

• Mi volus helpi al vi. = Mi ja volas helpi al vi, sed tio ne eblas.

• Ili iris, sed ĝuste en la direkto ĝuste kontraŭa al tiu, en kiu ili devus

iri. FA3.89

• Mi povus ĵuri al vi, ke ili estas sinceraj. Rt.73 Verŝajne mi tamen ne ĵuros,

ĉar ne necesas.

• Volus kato fiŝojn, sed la akvon ĝi timas. PE.2616

Iafoje povus, devus kaj volus tamen povas aperi kun la ordinara nerealeca

senco de la US-finaĵo:

• En grupo respektege staris en angulo la pastraro de la ĉirkaŭaĵo, kvazaŭ

devus okazi enterigo, sed tie estis gaja festo, ĝi nur ankoraŭ ne sufiĉe ek-

moviĝis. FA3.49 La devo estis nur ŝajno.

Se temas pri ago, kiun oni tamen ne faris, ne nepre necesas uzi povus, devus

aŭ volus. Se la kunteksto klare montras la sencon, oni ankaŭ povas uzi IS-

finaĵon:

 Mi volis lin bati, sed li forkuris de mi. FE.18 Mi ne sukcesis bati lin.

 Nun la samovaro devis kanti, sed ĝi senkulpigis sin per malvarm-

umo. FA1.202 La samovaro ne kantis.

 La ĉambelanoj, kiuj devis porti la trenaĵon de la vesto, eltiris siajn

manojn al la planko, kvazaŭ ili levas la trenaĵon. FA1.112 La ĉambelanoj

ne portis la trenaĵon, ĉar ĝi ne ekzistis. Tion la leganto jam scias.

 La hundo tuj malaperis, kaj antaŭ ol la soldato povis pensi pri tio, li

vidis ĝin jam returne kun la reĝidino. FA1.9 Li tamen ne pensis pri tio.

31.8. Komenci, fini, daŭrigi, ĉesi

Komenci kaj fini

Komenci kaj fini estas objektaj verboj. Komenci = “kaŭzi, ke io eniru en sian

komencan fazon”. Fini = “kaŭzi, ke io eniru en sian finan fazon, ke io atingu

sian finon”. Se la objekto estas I-verbo, ĝia senca subjekto estas la subjekto

de komenci aŭ fini:

• Ili volas nun ankaŭ komenci kanti. FA2.123 ≈ Ili volas nun ankaŭ komenci

l a kant adon.

• Salomono finis preĝi. Rĝ1.8 ≈ Salomono finis s ian pre ĝadon.

480

§31.8

Kelkaj gravaj verboj

• Ŝi komencis i nter paroli kun li. ≈ Ŝi [...] komencis i nter parolon kun

li. BV.87

• Kiam mi finos labori, mi serĉos mian horloĝon. ≈ Kiam mi finos mian

laboron, mi serĉos mian horloĝon. FE.20

Legu pri la diferenco inter komenci kaj komenciĝi, kaj inter fini kaj finiĝi en

§38.2.18.

Daŭrigi

Daŭrigi devenas de la verbo daŭri. Daŭri = “plu esti, plu okazi”. Daŭrigi

= “kaŭzi, ke io plu estu aŭ plu okazu”. Daŭrigi estas objekta verbo. Ĝia

objekto povas esti ordinara O-vorto aŭ O-vorteca vorteto, sed ĝi ankaŭ

povas esti I-verbo. Se la objekto estas I-verbo, ĝia senca subjekto estas la

subjekto de daŭrigi:

• Ili daŭrigis si

an inter r omp i tan inter par

ol adon. M.204 = Ili rekomencis

interparoli post la interrompo.

• Mi estis elektita por tri jaroj laŭ la volo de la nobelaro kaj mi daŭrigadis

mian oficon ĝis la nuna tempo. Rz.57 = ...mi plu oficis ĝis la nuna tempo.

• La morto daŭrigis rigardi lin per siaj grandaj malplenaj okulkavoj. FA2.30

≈ La morto daŭrigis sian rigardadon de li...

• Kial mi ne daŭrigis sonĝi? Rt.43 ≈ Kial mi ne daŭrigis mian sonĝadon?

• “Ho jes,” ŝi respondis kun gaja rido kaj daŭrigis kudri diligente. BV.43

≈ ...kaj daŭrigis sian diligentan kudradon.

Ĉesi

Ĉesi estas senobjekta verbo. Ĝi havas du signifojn:

1. “komenci ne plu esti aŭ okazi”

2. “komenci ne plu agi (pri io)”

En la unua signifo la subjekto de ĉesi montras tion, kio komencas ne plu esti

aŭ ne plu okazi. Tiam ĉesi ne estas uzata kune kun I-verbo. En tiaj ĉi frazoj

ĉesi similas al finiĝi:

• La muziko silentiĝis kaj la dancado ĉesis. BV.59

• Ĉesis la pluvo.

En la dua signifo ĉesi estas uzebla kune kun en-komplemento, kun-komple-

mento, pri-komplemento, aŭ simile, kiu montras agon. La subjekto estas tiu,

kiu komencas ne plu fari tiun agon. La komplemento tamen plej ofte estas I-

verbo. Tiam la rolvorteto forfalas (§27.1), kiel kutime ĉe I-verboj:

• Ili jam obstine celados al ĝi ĉiam pli kaj pli kaj ne ĉesos e n sia cel ado

tiel longe, ĝis ili la aferon atingos. OV.286

• Ĉesu do fine k un viaj plork antoj! FA1.139

• La infano ne ĉesas petoli. FE.20 ≈ La infano ne ĉesas en sia petolado.

§31.8

481

Kelkaj gravaj verboj

• Oni postulas, ke mi nepre ĉesu fumi. L2.297 ≈ ...ke mi nepre ĉesu pri fum-

ado.

• La patro de Antono ĉesis e sti riĉa komerc isto. FA3.144 ≈ “...ĉesis pri sia

komercista estado.”

Ofte oni diras, ke I-verbo post ĉesi estas objekto, sed tio ne estas ebla, ĉar

ĉesi estas senobjekta verbo. Ĉesi + I-verbo similas al ekz. sukcesi, ĝoji kaj

honti + I-verbo: Feliĉe mi sukcesis e k brul

igi la fajron. FA3.152 ≈ Mi sukcesis en

ekbruligado de la fajro. / Mi ĝojas vin vidi. H.15 ≈ ...ĝojas pri vidado de vi. /

Kaj vi ne hontas fanfaroni per ĉi tio? Rt.19 ≈ Kaj vi ne hontas pri fanfaronado

per ĉi tio?

El ĉesi oni povas fari la objektan verbon ĉesigi. Pro tio, ke ĉesi havas du sig-

nifojn, ankaŭ ĉesigi ricevas teorie du signifojn:

1. “kaŭzi, ke io komencu ne plu esti aŭ okazi”

2. “kaŭzi, ke io komencu ne plu agi (pri io)”

Praktike oni uzas nur la unuan signifon:

• Clemency fine ĉesigis si

an sen e speran pen adon. BV.72 Ŝi agis tiel, ke la

penado ĉesis.

• Oni ĉesigis l a danc adon. Oni agis tiel, ke la dancado ĉesis.

• Io ĉesigis la pluvon. Io kaŭzis, ke la pluvado ĉesis.

Oni povus teorie uzi I-verban objekton, ekz.: Nepre ĉesigu fumi. = Nepre igu

la fumadon ĉesi. En la praktiko oni uzas tamen nur ĉesi antaŭ I-verboj, ĉar ĝi

estas pli mallonga, kaj donas praktike la saman signifon.

La dua signifo de ĉesigi donus frazojn kiel: Ili ĉesigis lin pri lia fiagado.

= Ili kaŭzis, ke li ĉesis pri sia fiagado. En la praktiko tiaj frazoj ne aperas.

Malsimetrio inter daŭrigi kaj ĉesi

Ĉe I-verboj oni uzas daŭrigi kaj ĉesi, sed ne daŭri nek ĉesigi. Tio aspektas

malsimetrie. La malsimetrio ekzistas jam ĉe daŭri kaj ĉesi. Ĉesi havas duan

signifon, “komenci ne plu agi (pri io)”, kiu estas uzebla antaŭ I-verbo, dum

daŭri ne havas tian signifon. Se daŭri signifus ankaŭ “plu agi (pri io)”, tiam

oni povus diri ekz. *li daŭris pri fumado* kaj *li daŭris fumi*, simile al li

ĉesis pri fumado kaj li ĉesis fumi. La verbo daŭrigi tamen ja havas signifon,

kiu taŭgas ĉe I-verbo: Li daŭrigis la fumadon. Li daŭrigis fumi. = Li igis la

fumadon plu okazi. Ankaŭ ĉesigi havas signifon, kiu taŭgas ĉe I-verbo, sed

oni ne bezonas uzi ĉesigi, ĉar la pli mallonga verbo ĉesi sufiĉas. Eblus krei

simetrion, se oni ekuzus nur ĉesigi antaŭ I-verboj. Tio estus tute logika. La

lingvo tiam fariĝus pli simetria (kaj ankaŭ pli peza). Sed kial ŝanĝi plene

logikan lingvouzon nur por krei supraĵan simetrion?

482

§31.8

Kelkaj gravaj verboj

Hezito pri daŭrigi + I-verbo

Tradicie oni hezitas uzi daŭrigi + I-verbon. Tiu hezito estas senbaza. Daŭr-

igi iri = igi iradon daŭri. Komparu kun komenci iri = igi iradon komenciĝi.

Se komenci povas esti uzata kun I-verba objekto, tiam ankaŭ daŭrigi povas

esti tiel uzata.

Noto: Zamenhof verkis konfuzitan klarigon, kie li malkonsilis uzi daŭrigi + I-verbon ( Lingvaj Re-

spondoj p. 17). Sed li ne obeis sian propran konsilon, kaj ja uzis daŭrigi + I-verbon. Nun oni pli-

malpli tute libere uzadas daŭrigi tiel, kio estas tute logika kaj oportuna.

§31.8

483

Frazospecoj

32. Frazospecoj

32.1. Fraztipoj kaj frazfunkcioj

Ekzistas kvar ĝeneralaj fraztipoj: deklaraj, demandaj, ordonaj kaj ekkriaj

frazoj. Ili respondas principe al kvar malsamaj komunikaj celoj, sed ne ĉiam

la vera celo de frazo egalas al la gramatika formo de la frazo.

Deklaraj frazoj

Deklara frazo estas la baza tipo de frazo. Per tia frazo oni transdonas

informojn, sed ĝi povas ankaŭ plenumi aliajn taskojn. Deklara frazo ne

havas ian specialan signon:

• Leono estas besto. FE.5 Simpla informo.

• Li amas min, sed mi lin ne amas. FE.18 La frazo povas esti klarigo de

agmaniero: Tial mi evitas lin.

• La rozo apartenas al Teodoro. FE.5 Povas kaŝiĝi admono: Do, vi ne prenu

ĝin.

• La suno brilas. FE.5 La frazo povas esti invito: Do, mi proponas, ke ni iru

eksteren.

• Baldaŭ pluvos. La frazo ŝajne estas transdono de fakta informo, sed

temas vere nur pri opinio de la diranto. Ĝi eble ankaŭ estas propono iri

endomen.

• Mi sincere pardonpetas pro la malfruiĝo. La frazo estas informa el pure

gramatika vidpunkto, sed la vera celo estas peto. La signifo do proksim-

iĝas al: Pardonu min pro la malfruiĝo!

• Mi promesas al vi fari tion. La frazo ne nur rakontas, ke okazas pro-

mesado. Ĝi ankaŭ servas kiel promeso. La eldiro de la frazo estas la pro-

meso mem. Se la frazo ne estus eldirita, la promesado ne vere okazus.

Demandaj frazoj

Demanda frazo servas baze por serĉi informon. Demanda frazo havas de-

mandan vorton, kiu normale staras komence de la frazo. Jes/ne-demandoj

kaj alternativ-demandoj komenciĝas per ĉu. Aliaj demandoj komenciĝas per

tabelvorto je KI:

• Ĉu vi jam trovis vian horloĝon? FE.20

• Ĉu hodiaŭ estas varme aŭ malvarme? FE.25

• Kie estas la libro kaj la krajono? FE.6

• Kiun daton ni havas hodiaŭ? FE.12

• Ĉu vi havas korktirilon, por malŝtopi la botelon? FE.34 La frazo eble celas

ricevi informon, sed ĝi ankaŭ povas esti peto transdoni korktirilon (se tia

troviĝas). Depende de la situacio povus esti absurde simple respondi

“jes”. Ĝusta reago ofte estas nea respondo, transdono de korktirilo, aŭ

montro, kie korktirilo troviĝas.

§32.1

485

Frazospecoj

• Kien vi iras? FE.26 Povus kaŝiĝi informo, ke la demandanto eventuale

volus kuniri.

• Ĉu vi povus malfermi la fenestron? Temas plej verŝajne pri ĝentila peto:

Bonvolu malfermi la fenestron! En tia okazo jesa respondo sen malferm-

ado estus absurdaĵo aŭ ŝerco.

• Kial vi ne respondas al mi? Ĉu vi estas surda aŭ muta? FE.20 La vera

senco povas esti esprimo de ĉagreno.

• “Ĉu mi venis tien ĉi,” diris al ŝi la malĝentila kaj fiera knabino, “por

doni al vi trinki?” FE.19 Temas pri protesto. La demandanto ne volas re-

spondon.

Legu pli pri demandoj kaj respondoj en §22.

Ordonaj frazoj

Ordona frazo servas por influi la agadon de la alparolato per ordono, peto,

admono, malpermeso, invito aŭ propono. Ordona frazo havas ĉefverbon kun

U-finaĵo (§26.3), vola modo. Ordona frazo preskaŭ ĉiam havas la subjekton

vi. Tial vi normale estas subkomprenata:

• Iru for! FE.20 Ordono.

• Nu, iru pli rapide! FE.26 Ordono.

• Infano, ne tuŝu la spegulon! FE.20 Malpermeso.

• Karaj infanoj, estu ĉiam honestaj! FE.20 Admono.

• Ludoviko, donu al mi panon. FE.8 Peto.

• Via reĝa moŝto, pardonu min! FE.42 Petego.

• Sidigu vin (aŭ sidiĝu), sinjoro! FE.39 Invito al sidado.

• Al leono ne donu la manon. FE.7 Ĝenerala informo pri prudenta agmani-

ero.

• Hej, ni forkuru tuj! Admono.

• Ni estu gajaj, ni uzu bone la vivon, ĉar la vivo ne estas longa. FE.20 Kon-

silo.

• Li venu, kaj mi pardonos al li. FE.20 Nerekta admono ne al la persono, kiu

venu, sed al alia. Efektive la frazo estas pli informa ol ordona: Se li

venos (kaj mi volas, ke li venu), mi pardonos al li.

Legu ankaŭ pri uzado de I-verbo anstataŭ U-verbo en §27.6.

Ekkriaj frazoj

Ekkria frazo montras fortan senton pri io ekstrema. Ekkria frazo enhavas

unu el la vortetoj kia (§15.3), kiel (§14.3.2) aŭ kiom (§14.3.3). La KI-vorto

en ekkria frazo tute ne montras demandon. La KI-vorto normale staras

komence de la frazo, ofte tamen post alia ekkria vorto:

• Kia ĝoja festo! FE.10 = Vere estas bonega ĝoja festo!

486

§32.1

Frazospecoj

• Kia demando! kompreneble, ke mi lin amas. FE.41 Kia montras surprizon

pro stranga demando.

• Ha, kiel bele! FE.26

• Fi, kiel abomene! FE.26

• Kia granda brulo! kio brulas? FE.31 Kia montras fortan senton pri la

grandeco de la bruo. Kio tamen estas pure demanda. Estas do du frazoj,

unu ekkria, kaj unu demanda.

• Kiom multe vi scias! [...] kiel vi povoscias rakonti! FA1.232 Kiom kaj kiel

esprimas miron pri la scioj kaj rakontokapabloj de rakontanto.

• Ho, kia okazaĵo! Kia esprimas miron pri la ekstremeco de la okazaĵo. Ĉu

la okazaĵo estis ekstreme plaĉa aŭ ekstreme malplaĉa, dependas de la

situacio.

Iafoje kio povas montri kaj demandon kaj surprizon. Tiaj frazoj estas do

duone demandaj, duone ekkriaj:

• Ho Dio, kion vi faras! FE.26 Kio esprimas miron pri io stranga, sed estas

samtempe ankaŭ demanda.

32.2. Kompleksaj frazoj

Kunmetitaj ĉeffrazoj

Pluraj ĉeffrazoj povas esti kunmetitaj per kunligaj vortetoj (§16). Ĉiu tia ĉef-

frazo havas tiam sian propran ĉefverbon, kaj ĉiu tia ĉeffrazo funkcias grama-

tike tute aparte:

• La libro estas sur la tablo, kaj la krajono kuŝas sur la fe nestro. FE.6 La du

frazoj estas ligitaj per kaj.

• La patro ne legas libron, sed li skribas leteron. FE.9 La du frazoj estas lig-

itaj per sed.

Komentofrazoj

Iafoje oni aldonas al frazo komenton, kiu estas aparta frazo. Tia komento-

frazo ofte estas proksime ligita al la alia frazo, kaj povas eĉ troviĝi ene de la

alia frazo:

• Unu granda knabo – nur pro malboneco li tion faris – formanĝis la

rompiĝintan fraŭlinon. FA3.58 Estas du frazoj, kiuj funkcias tute aparte, sed

la dua estas enmetita en la unuan.

• De ok jaroj, tio estas de la tempo, kiam mi fariĝis estrino de ĉi tiu

institucio, konstante venadas ĉi tien virinoj de diversaj aĝoj. M.34 La inter-

metita komento klarigas la tempan komplementon de ok jaroj, sed estas

aparta ĉeffrazo. La esprimo tio estas ofte enkondukas ĉi tiajn komento-

frazojn.

Tiaj ĉi interplektitaj frazoj estas oftaj en literaturo. En parolo oni iafoje uzas

similajn frazojn, sed en spontana parolo oni ofte post la komento anstataŭe

rediras la unuan frazon de la komenco, ekz.: Unu granda knabo – nur pro

§32.2

487

Frazospecoj

malboneco li tion faris – li formanĝis... De ok jaroj, tio estas de la tempo

kiam mi fariĝis estrino de ĉi tiu institucio, de tiam konstante venadas...

Se la unua frazo estas citaĵo (§36), kaj la komentofrazo havas verbon kiel

diri, demandi aŭ simile, tiam la citaĵo rolas kiel objekto en la komentofrazo:

• “Ĉu estas permesate demandi, kun kiu mi havas la plezuron paroli?” de-

mandis la jura konsilisto. FA1.120

• “Anjo tre ĝojos, kiam ŝi vidos vin!” diris la patro. FA3.59

• Mi akompanos vin al la nova loĝejo, – rediris la knabino, – mi tuj vokos

veturilon. M.6 La intermetita komento klarigas, kiu diris la aferon.

• Post unu horo, – ŝi diris, – mi venos al vi Karonjo... M.147

Tiajn citaĵojn oni povas transformi en subfrazojn. Tio nomiĝas nerekta

parolo (§33.8).

Subfrazoj

Subfrazo estas frazo, kiu partoprenas kiel frazparto de alia frazo: §33.

32.3. Mallongigitaj frazoj

En praktika lingvouzo oni ofte mallongigas frazojn ellasante multajn

aferojn, kiuj estas kompreneblaj pro la kunteksto. Mallongigita frazo estas

ofte pli klara ol kompleta frazo. Se iu demandas ekz. Ĉu vi jam invitis

Karlon al via festo? , estas plej efike respondi ekz. Ankoraŭ ne! Estus tre

malefike uzi la kompletan frazon: Ne, mi ankoraŭ ne invitis Karlon al mia

festo!

Forlaso de ĉefverbo

Precipe en parola lingvaĵo oni ofte forlasas la ĉefverbon kaj samtempe ankaŭ

multajn aliajn frazpartojn. Tiaj mallongigoj eblas, kiam antaŭe diritaj frazoj

aŭ la situacio klarigas, kia estus la kompleta frazo:

• – Kiu alvenis? – Karlo! (= Alvenis Karlo! )

• – Kiujn vi renkontis tie? – Viajn gepatrojn! (= Mi renkontis viajn ge-

patrojn tie! )

• – Kiel vi veturis tien? – Per vagonaro! (= Mi veturis tien per vagonaro! )

• – Kien ili iris? – Dekstren! (= Ili iris dekstren. )

• – Per kio vi riparis ĝin? – Gluo! (= Mi riparis ĝin per gluo! )

• – Mi aŭdis, ke li vizitis Eŭropon. – Francujon kaj Germanujon fakte!

(= Li vizitis Francujon kaj Germanujon fakte. )

• – Mi preferas viandon kaj fiŝon. – Mi, legomojn! (= Mi preferas

legomojn. )

• – Ĉu tio estis vi, kiu tusis, Janjo? – Mi, panjo! M.193 (= Tio estis mi, kiu

tusis, panjo! )

488

§32.3

Frazospecoj

En proverboj kaj simile oni ofte forlasas la ĉefverbon:

• Kia drapo, tia vesto. PE.833 (= Kia estas la drapo, tia estas ankaŭ la vesto. )

• Aŭ ĉio, aŭ nenio. PE.130 (= Aŭ estu ĉio, aŭ estu nenio. )

Tradiciaj esprimoj

Ĝentilecaj kaj aliaj tradiciaj esprimoj ofte konsistas el sola frazparto. La

kompleta frazo preskaŭ neniam estas uzata. Tiaj esprimoj malpli dependas

de la parola situacio, ĉar ilia signifo estas difinita de la tradicio:

• Bonan matenon! FE.10 (= Mi deziras al vi bonan matenon! )

• Ĝojan feston! FE.10 (= Mi deziras al vi ĝojan feston! )

• Saluton! (= Mi donas al vi saluton! )

• Dankon! (= Mi donas al vi dankon! )

• Ĉion bonan al vi kaj via familio! (= Mi deziras ĉion bonan al vi kaj via

familio! )

• Fajron! (= Atentu la fajron! )

• Kia ĝoja festo! FE.10 (= Kia ĝoja festo estas hodiaŭ / estis tiam. )

• Ĉu ne? (= Ĉu ne estas tiel? )

Multaj tiaj ĉi esprimoj havas N-finaĵon. Uzo de N-finaĵo fariĝis kutima

maniero konstrui tiajn ĉi esprimojn, kvankam ofte estas tute eble elpensi

kompletan frazon, kiu donus formon sen N-finaĵo.

Alvoko

La frazrolo alvoko (§12.1.2) estas tre ofte uzata sen ĉefverbo aŭ aliaj fraz-

partoj. Ofte nenia subkomprenata frazo ekzistas, la alvoko estas kiel kompl-

eta frazo en si mem:

• Adamo! – eksonis en tiu momento la voĉo de la loĝejmastrino. M.73

• Marta! Marta! – ekkriis la dua voĉo, virina. M.144

Forlaso de subjekto

Oni normale ne forlasas la subjekton de ĉefverbo, se la ĉefverbo mem

ĉeestas en la frazo. Tio estas baza principo en Esperanto.

Oni tamen normale forlasas la subjekton de U-verbo en ĉeffrazo, se ĝi estas

la plej kutima en tiaj frazoj, nome vi. Oni povas reteni la subjekton por

emfazo, sed en tiaj frazoj ĝi normale forestas:

• Venu al mi hodiaŭ vespere. FE.18 = Vi venu al mi hodiaŭ vespere.

• Prenu mem akvon, se vi volas trinki. FE.19 = Vi prenu mem akvon...

• Helpu! = Vi helpu! Vi = “ĉiu ajn, kiu aŭdas tiun ĉi krion”.

• Restu ĉiam tia(j). = Vi restu ĉiam tia(j).

• Mi jam havas mian ĉapelon; nun serĉu vi vian. FE.18 Ĉi tie la subjekto vi

restas por emfazo, sed oni povus ĝin forlasi.

§32.3

489

Frazospecoj

En subfrazo oni ne povas forlasi la subjekton eĉ ĉe U-verbo, ĉar en subfrazoj

kun U-verbo la subjekto estas tre ofte alia ol vi:

• Mi diris, ke vi venu al mi hodiaŭ vespere. Ne: *Mi diris, ke venu al mi...*

• Mi volas, ke vi helpu min. Ne: *Mi volas, ke helpu min.*

• Jen tasko, kiun vi faru ĝis morgaŭ. Ne: *Jen tasko, kiun faru ĝis

morgaŭ.*

Iafoje ankaŭ ĉe U-verbo en ĉeffrazo ne estas eble forlasi la subjekton vi:

• Tion faru vi, ne li. Tion faru ne li, sed vi. Ĉi tie oni akcente kontrastigas

la intencitan subjekton vi kun alia neintencita subjekto, li. Tial ne eblas

forlasi la pronomon vi.

• Kiam mi [...] ekblovos per trumpeto, tiam ankaŭ vi blovu per la trum-

petoj ĉirkaŭ la tuta tendaro [...]! Jĝ.7 Ĉi tie la vorteto ankaŭ rilatas ĝuste al

la subjekto vi, kaj tial vi devas resti. Se oni forlasus la subjekton vi, la

senco de ankaŭ ŝanĝiĝus.

En proverboj kaj simila lingvaĵo, kie oni deziras ekstreme densan esprim-

adon, forlaso de subjekto okazas ofte: Atendis, meditis, ĝis en tombon engl-

itis. PE.124

Alispecaj forlasoj de subjekto okazas nur en rapida ĉiutageca parolo, nur en

ĉeffrazoj, kaj nur kiam la kunteksto plene klarigas, kiu estas la subjekto:

• – Kion li faris? – Iris al la urbo! = Li iris al la urbo!

• – Ĉu ŝi estas hejme? [...] – Eliris, sed baldaŭ revenos, – oni respondis de

supre. M.78 = Ŝi eliris, sed baldaŭ revenos...

Legu ankoraŭ ĉi-poste pri aliaj okazoj, en kiuj oni forlasas subjekton.

Forlaso de komunaj frazpartoj

Kiam pluraj ĉeffrazoj estas kunligitaj, oni povas mencii nur unu fojon tion,

kio aperas en ĉiuj ligitaj frazoj en la sama rolo:

• Mi vekiĝis je la sepa horo. Mi preparis matenmanĝon. Mi manĝis ĝin. Mi

ekiris al la laborejo je la oka. → Mi vekiĝis je la sepa horo, preparis

matenmanĝon, manĝis ĝin, kaj ekiris al la laborejo je la oka. Sufiĉas

mencii la komunan subjekton mi nur unu fojon.

• Li vekis la infanon. Ŝi vestis ĝin. Ili kune manĝigis ĝin. → Li vekis, ŝi

vestis kaj ili kune manĝigis la infanon. La komuna objekto estas menci-

ita nur unu fojon.

• Je la tria horo ni rigardis la horloĝon. Je la tria horo mia kolego diris,

ke estas tempo por kafopaŭzo. → Je la tria horo ni rigardis la horloĝon,

kaj mia kolego konstatis, ke estas tempo por kafopaŭzo. La komuna je-

komplemento povas esti menciita nur unu fojon.

• Li faris al li solidan moralinstruon. Li klarigis al li, kian teruran mal-

noblaĵon li faris. Li klarigis al li, kia malbona homo li estas. Li klarigis

al li, kiel forte li meritas punon. → Li faris al li solidan moralinstruon,

klarigis al li, kian teruran malnoblaĵon li faris, kia malbona homo li

490

§32.3

Frazospecoj

estas kaj kiel forte li meritas punon. FA1.22 La komuna subjekto li estas

menciita nur unu fojon. La ĉefverbo klarigis estas komuna al ĉiuj frazoj

krom la unua.

• Ĉu vi akceptas sinjorinon Swicka en vian laborejon aŭ ne? M.109 Ĉi tie ne

estas la sola restaĵo de la kompleta frazo: Ĉu vi ne akceptas ŝin en vian

laborejon? Kombinante la du frazojn al unu, oni forstrekis el la dua ĉion,

kio estis komuna kun la unua.

Se oni forlasas la ĉefverbon en ĉi tia frazo, tiam oni forlasas ankaŭ la sub-

jekton, se ĝi estas la sama kiel antaŭe:

• Petro manĝis la rizon, kaj poste li manĝis la viandon. → *Petro manĝis

la rizon, kaj poste li la viandon.* Petro kaj li estas la sama persono. Oni

devas diri ...kaj poste la viandon. Aŭ ...kaj poste manĝis la viandon. Aŭ

oni forlasas kaj la ĉefverbon kaj la subjekton, aŭ nur la subjekton.

Sed se la subjekto estas alia ol antaŭe, oni devas ĝin konservi: Petro iris per

buso, kaj Karlo per vagonaro. = ...kaj Karlo iris per vagonaro.

Ne eblas forlasi la subjekton el subfrazo, kiu estas enkondukita per subfraza

enkondukilo (§33.1) kiel ke, ĉar, se, ĉu, KI-vorto k.t.p.:

• Ŝi rakontis al mi, ke ŝi estis en Eŭropo. → *Ŝi rakontis al mi, ke estis en

Eŭropo.* Oni devas konservi la subjekton de la subfrazo.

• Ŝi rakontis, ke ŝi estis en Eŭropo, kaj ke ŝi poste iris al Afriko. → *Ŝi

rakontis, ke ŝi estis en Eŭropo, kaj ke poste iris al Afriko.* Se oni for-

lasas la duan ke, tiam eblas forlasi la komunan subjekton: Ŝi rakontis al

mi, ke ŝi estis en Eŭropo, kaj poste iris al Afriko.

• Hodiaŭ mi vidis denove tiun knabinon, kiun mi renkontis hieraŭ. →

*Hodiaŭ mi vidis denove tiun knabinon, kiun renkontis hieraŭ.* Oni

devas konservi mi en la kiu-frazo.

Ankaŭ ne eblas forlasi la subjekton el demanda ĉeffrazo kun ĉu aŭ demanda

KI-vorto:

• Ĉu vi estis en la urbo, kaj ĉu vi aĉetis ĉion, kion mi petis? → *Ĉu vi estis

en la urbo, kaj ĉu aĉetis ĉion, kion mi petis?* Forlaso de la komuna sub-

jekto eblas nur se oni forlasas la duan ĉu: Ĉu vi estis en la urbo kaj

aĉetis ĉion, kion mi petis?

• Ĉu vi vojaĝis bone, kaj kiam vi alvenis? → *Ĉu vi vojaĝis bone, kaj

kiam alvenis?* Oni devas konservi la subjekton vi.

Mallongigo de O-vorta frazparto

Rektajn priskribojn de O-vorto oni povas ĉiam libere forlasi, kiam ili ne

estas bezonataj.

Iafoje oni povas forlasi la ĉefvorton, la O-vorton mem, se ĝi estas kompren-

ebla el la kunteksto. Ordinare devas resti almenaŭ unu antaŭmetita priskribo:

• Amaso da fianĉoj, sed la ĝusta ne venas. PE.67 = ...la ĝusta fianĉo...

§32.3

491

Frazospecoj

• Ĝi havis sufiĉe da floroj kaj kreskaĵoj por konsiderado. Tie staris riĉaj

kaj malriĉaj, eĉ kelkaj tro malriĉaj. FA3.19 = ...riĉaj floroj kaj kreskaĵoj kaj

malriĉaj floroj kaj kreskaĵoj, eĉ kelkaj tro malriĉaj floroj kaj kreskaĵoj.

• En la palaco ŝi estis la plej bela el ĉiuj. FA1.98 = ...la plej bela knabino el

ĉiuj. Ĉi tie restas kaj antaŭpriskribo ( la plej bela), kaj postpriskribo ( el

ĉiuj).

• La filo de la najbaro alportis al li ankaŭ kampajn florojn, inter kiuj

hazarde troviĝis ankaŭ unu kun sia radiko. FA2.23 = ...ankaŭ unu floro kun

sia radiko. Restas la antaŭpriskribo unu, kaj la postpriskribo kun sia

radiko.

Legu ankaŭ pri O-vorteca uzo de A-vortoj en §5.2.

Sola antaŭmetita la ne sufiĉas por forlasi O-vorton. Ne eblas diri: *Estas du

domoj. Li loĝas en la el ŝtono.* Necesas diri: Li loĝas en la domo el ŝtono.

Aŭ: Li loĝas en tiu el ŝtono / Li loĝas en la ŝtona.

Se post forlaso de O-vorto restas nur postmetita priskribo, kiu konsistas el

rolvorteto kaj O-vorto, la rezulto ofte estas tro malklara: *Li ŝatas filmojn el

Britujo, dum mi preferas el Barato.* Estas rekomendinde konservi la O-

vorton: ...dum mi preferas filmojn el Barato. (Se oni anstataŭe uzas A-

vortan priskribon, ne estas problemo: ...dum mi preferas Baratajn. ) Se oni

povas ellasi ne nur la O-vorton, sed ankaŭ la ĉefverbon de la frazo, tia mal-

longigo tamen estas pli akceptebla. Do, se ambaŭ ĉefverboj estas ŝatas, tia

mallongigo povas funkcii: Li ŝatas filmojn el Britujo, dum mi el Barato.

Se la O-vorto estas difinita (per la aŭ alia difinilo), oni povas anstataŭigi ĝin

per tiu(j): La reĝo malfermis malgrandan ĉambron tute apude de tiu, en kiu

ŝi estis dormonta. FA1.172 = ...tute apude de la ĉambro, en kiu... Legu pli pri

tiu anstataŭ O-vorto en §15.1.

492

§32.3

Subfrazoj

33. Subfrazoj

33.1. Kio estas subfrazo?

Ene de frazo povas troviĝi alia frazo, kiu rolas en la ĉeffrazo kiel frazparto.

Tian malĉefan frazon oni nomas subfrazo. Subfrazoj plej ofte ne havas rol-

montrilon. Por demonstri la rolon de subfrazo en la ĉeffrazo oni ofte povas

en klarigo anstataŭigi la subfrazon per vorto, kiu povas havi rolmontrilon,

ekz. tio aŭ alian tabelvorton.

En la plej simpla okazo subfrazo staras fine de ĉefa frazo:

• Li diris, ke li estas malsata. → Li diris tion. La ke-frazo rolas kiel

objekto en la ĉeffrazo.

• Li demandis, ĉu mi amas lin. → Li demandis tion.

• Petro demandis, kial la preparoj daŭras tiel longe. → Petro demandis

tion.

• Mi legis libron, kiun tradukis Zamenhof. → Mi legis libron tian. La kiu-

frazo estas rekta priskribo de la vorto libron.

• Mi kuniros, se vi promesas helpi min. → Mi kuniros tiukondiĉe. La se-

frazo estas kondiĉa komplemento.

• Mi manĝis la panon, kvankam ĝi estis malnova. → Mi manĝis la panon

malgraŭ ĝia malnoveco. La kvankam-frazo estas komplemento, kiu

montras nesufiĉan malhelpaĵon.

Subfrazo povas ankaŭ stari komence de ĉefa frazo:

• Ke la tero estas ronda, neniu povas plu pridubi. → Tion neniu povas plu

pridubi.

• Ĉu vi estas malsata, mi demandis al ŝi. → Tion mi demandis al ŝi.

• Kiam li venis, mi jam foriris. → Tiam mi jam foriris. La kiam-frazo estas

tempa komplemento.

• Se Zamenhof skribis tiel, tio certe estas ĝusta. → Tiuokaze tio certe

estas ĝusta.

Ofte subfrazo staras ene de ĉefa frazo. La ĉefa frazo pludaŭras post la fino

de la subfrazo:

• La fakto, ke la tero estas ronda, ankoraŭ ne estas akceptita de ĉiuj. La

ke-frazo estas identiga priskribo de la vorto fakto.

• Via argumento, kiun mi ne akceptas, estas tamen lerte elpensita.

• Mi konsentas, se vi tenos viajn promesojn, kuniri al la festo.

• La demando, kiel la universo estiĝis, ne estas ankoraŭ kontentige re-

spondita.

§33.1

493

Subfrazoj

Ofte subfrazo eĉ estas disigita:

• Kion vi aŭdis, ke oni diras? La demandvorto kion apartenas al la sub-

frazo. Ĝi estas objekto de diras (komparu: vi aŭdis, ke oni diras tion).

Legu pli pri tia antaŭmetado de frazparto en §34.2.2.

Ofte subfrazo enhavas alian subfrazon, kiu rolas kiel frazparto en la unua

subfrazo:

• Mi sciis, ke li ne faros, kion li promesis. La frazo kion li promesis estas

subfrazo de la ke-frazo.

Oni ofte faras frazojn kun pluraj niveloj de subfrazoj. La strukturo povas esti

surprize komplikita, ankaŭ en kutimaj frazoj.

• Li diris, ke li jam faris tion, kion mi petis, ke li faru, kiam li revenos.

Tiu sufiĉe ordinara frazo havas la jenan surprize malsimplan strukturon:

 La unua subfrazo estas: ...ke li jam faris tion... Ĝi estas subfrazo de la

ĉeffrazo.

 La dua subfrazo estas: ...mi petis... Ĝi estas subfrazo de la unua sub-

frazo. La duan subfrazon enkondukas la la vorto kion, kiu vere

apartenas al la tria subfrazo.

 La tria subfrazo estas disigita: ...kion ...ke li faru... (≈ ...ke li faru tion... ).

Ĝi estas subfrazo de la dua subfrazo.

 La kvara subfrazo estas: ...kiam li revenos. Ĝi estas subfrazo de la tria

subfrazo.

Enkondukiloj de subfrazoj

Subfrazo normale komenciĝas per ia enkonduka vorteto:

 Ke (§33.2) estas la plej grava frazenkondukilo.

 Ĉu (§33.3) enkondukas demandajn subfrazojn.

 KI-vortoj enkondukas demandajn subfrazojn (§33.3) kaj rilatajn sub-

frazojn (§33.4).

 Se (§33.5) enkondukas kondiĉajn subfrazojn.

 Ĉar (§33.6) enkondukas subfrazojn de kaŭzo kaj motivo.

 Aliaj frazenkondukiloj estas apenaŭ (§33.7), dum (§33.7), ĝis (§33.7),

kvankam (§33.7), kvazaŭ (§33.7) kaj ol (§33.7).

33.2. Ke-frazoj

La vorteto ke ne vere montras ian signifon. Ĝi nur montras la komencon de

subfrazo, kiu ne havas alian frazenkondukilon. Ke-frazo povas roli en multaj

diversaj frazroloj.

494

§33.2

Subfrazoj

33.2.1. Ke-frazoj kiel subjekto

Subfrazo, kiu komenciĝas per ke, povas roli kiel subjekto. Tia ke-frazo

kutime staras en fina pozicio:

• Okazis, ke la reĝino mortis. → Tio okazis.

• Ŝajnas, ke pluvos. → Tio ŝajnas.

• Estas vero, ke ŝi havis sur si pantoflojn. FA2.112 → Tio estas vero.

• Ŝajnas al mi, ke el ŝia buŝo elsaltas perloj kaj diamantoj. FE.17 → Tio

ŝajnas al mi.

• Al li eĉ ne venos en la kapon, ke la vorto estas kunmetita. LR.33 → Tio eĉ

ne venos al li en la kapon.

• Kompreneble, ke mi lin amas. FE.41 La ĉefverbo estas subkomprenata:

Estas kompreneble, ke mi lin amas. → Tio estas komprenebla.

Helpa tio

Kelkfoje oni uzas la vorteton tio kaj ke-frazon kunlabore:

• Ĉu tio estas vera, k e li mort igis sin?

• Okazis tio, k e la ŝtel i nto for fuĝis.

En ĉi tiaj frazoj tio kaj la ke-frazo reprezentas la saman aferon. Oni povas

nomi tion helpa tio, ĉar la vorto tio gramatike estas senbezona. Ĝi nur

helpas al la klareco. Se oni uzas helpan tio kune kun subjekta ke-frazo, la ke-

frazo iom emfaziĝas. El gramatika vidpunkto la ke-frazo rolas kiel klariga

priskribo de tio (§33.2.4).

Zamenhof iafoje uzis ĝi anstataŭ tio (§11.5), ankaŭ en ĉi tia helpa rolo. Nun

oni uzas nur tio.

33.2.2. Ke-frazoj kiel objekto

Ke-frazo ofte rolas kiel objekto, sed ke-frazo ne povas akcepti la finaĵon N.

Se oni anstataŭigas la subfrazon per O-vorto aŭ tabelvorto je O, tiu devas

havi N:

• Diru al la patro, ke mi estas diligenta. FE.8 → Diru tion al la patro.

• Oni diras, ke la vero ĉiam venkas. FE.16 → Oni diras tion.

• Pardonu al mi, patrino, ke mi restis tiel longe. FE.17 → Pardonu mian

malfruiĝon al mi, patrino.

• Mi volas ke vi tien iru! FE.19 → Mi volas tion.

• Se li scius, ke mi estas tie ĉi, li tuj venus al mi. FE.20 → Se li scius tion...

• Subite li aŭdis, ke iu alrajdas de la vojo al la domo. FA1.15 → Subite li

aŭdis tion.

• Pri talento mi neniam aŭdis, ke vi ian havas. M.156 → Pri talento mi

neniam aŭdis tion.

§33.2.2

495

Subfrazoj

• Vi efektive pensas, ke ne? BV.45 → Vi efektive pensas tion? La subfrazo

estas draste mallongigita, = ...ke tiel ne estas, aŭ simile.

• Klare li sentis en sia animo, ke li kore amas Anjon kaj ke ŝi devas fariĝi

lia kara edzineto. FA3.58 = Klare li sentis en sia animo tion kaj tion.

Ĉe objekta ke-frazo oni malofte uzas helpan tio. Sed tio ja eblas:

• Vi kaŭzis tion, ke mi devas vin malestimi! FA2.19

• Ĉu povas esti, ke mi bedaŭris tion, ke mi ne faris malhonestaĵon? M.62

Ŝajne du rektaj objektoj

En frazoj, kiuj havas ke-frazon kiel objekton, aperas ofte alia frazparto kun

N-finaĵo. Tiam povas ofte ŝajni, ke estas du rektaj objektoj kun malsama ri-

lato al la ĉefverbo. Tio normale estus eraro.

Se la alia objekto aperas ene de la ke-frazo, ĝi estas objekto de la ke-fraza

ĉefverbo, ekz.: Mi vidis, ke ili manĝas fiŝon. La tuta ke-frazo estas objekto

de vidis. Fiŝon estas objekto de manĝas.

Se la alia objekto ne troviĝas en la ke-frazo, la klarigo povas esti, ke la ke-

frazo ne vere estas objekto, sed ekz. komplemento (§33.2.3). Alternative

povas esti, ke la alia objekto fakte ne estas objekto, sed N-komplemento

(§12.2.1).

33.2.3. Ke-frazoj kiel komplemento

Ke-frazo povas roli kiel komplemento kun rolvorteto. Normale oni metas la

rolvorteton antaŭ helpa tio:

• Li vekiĝis per tio, ke iu lin skuis. FA1.217

• La esperantismo celas nur al tio, ke ia taŭga kaj vivipova komprenilo

inter la popoloj ekzistu. OV.382

• La esenco de mia malfeliĉo konsistas en tio, ke mi povis malmulte, ke

mi nenion sufiĉe kapablis. M.126

• Via patro neniam povis ekrigardi vin sen tio, ke li batus sin en la

bruston kaj ĝemus. Rt.40

• Anstataŭ tio, ke vi estis forlasita kaj malamata [...] , Mi faros vin fierind-

aĵo de la mondo. Jes.60

• Li ŝprucigas al la infanoj en la okulojn dolĉan lakton, [...] kiu tamen tute

sufiĉas por tio, ke ili plu ne povas teni la okulojn nefermitaj. FA2.2

• Ne por tio mi estas ĉi tie, ke mi alportadu manĝon al la loĝantoj. M.10

• Tiam ŝi ekploris pro tio, ke ŝi estas tiel malbela. FA1.44

Se la rolvorteto estas pri, oni normale forlasas ĝin (kaj la helpan tio):

• La kontraŭuloj de tiuj ĉi ennovaĵoj denove nin kulpigus, ke ni agas

arbitre. OV.165 = ...kulpigus nin pri tio, ke...

• Petu ŝin, ke ŝi sendu al mi kandelon. FE.20 = Petu ŝin pri tio, ke...

496

§33.2.3

Subfrazoj

Okaze oni forlasas ankaŭ por tio antaŭ ke-frazo:

• Ŝi bone lin kovris, ke li ne malvarmumu denove. FA2.83 = ...kovris por ke

li ne malvarmumu denove.

• Tie estis unu riĉa virino, kiu retenis lin, ke li manĝu ĉe ŝi. Rĝ2.4 = ...por ke

li manĝu ĉe ŝi.

Rimarku, ke la ĉefverbo ĉiam havas U-finaĵon en tiaj subfrazoj (§33.2.7).

Rolvorteto rekte antaŭ ke-frazo

La rolvorteton por oni normale metas rekte antaŭ ke-frazo sen helpa tio. La

plenan esprimon por tio ke oni tre malofte uzas. Oni uzas ankaŭ anstataŭ

rekte antaŭ ke, kaj kelkfoje malgraŭ, krom kaj sen:

• Jen prenu ankoraŭ du panojn kaj unu ŝinkon, por ke vi ne bezonu mal-

sati! FA2.70

• Por ke la malfeliĉo nin ne postkuru, mi ĵetis al ĝi por repaciĝo la last-

aĵon el mia havo, la arĝentan pelvon. Rn.15

• Ŝi tuj lavis sian kruĉon kaj ĉerpis akvon en la plej pura loko de la fonto

kaj alportis al la virino, ĉiam subtenante la kruĉon, por ke la virino

povu trinki pli oportune. FE.15

• Anstataŭ ke ĉiu lernas diversajn lingvojn, ĉiuj ellernadu unu saman

lingvon. FK.263

• Li klopodis daŭrigi, malgraŭ ke li estis tre laca. Malgraŭ (tio) ke

= kvankam (§33.7).

• Mi, mi konfesas, nenion pli postulus, krom ke oni montru al mi sindon-

econ kaj estimon. Rz.34

• Vi ne povas ĝin tuŝi, sen ke ĝi rompiĝus.

Nur por ke, malgraŭ ke, anstataŭ ke, krom ke kaj sen ke estas ĝenerale

akceptitaj. Sed nur malkutimeco estas argumento kontraŭ frazoj kiel: Ni

parolis, pri ke la prezoj ĉiam altiĝas. Oni argumentis, kontraŭ ke ili ekloĝu

en la urbo. Li sukcesis eskapi, pro ke vi dormis. Tio okazis, antaŭ ke mi

naskiĝis. Malkutimeco estas tamen forta argumento. Oni ne senbezone

esprimu sin en maniero tiel nekutima, ke oni eble ne estas komprenata. Pre-

fere oni do uzu helpan tio: pri tio ke, kontraŭ tio ke k.t.p. Anstataŭ antaŭ

(tio) ke kaj post (tio) ke oni uzas antaŭ ol kaj post kiam (§33.7). Anstataŭ

pro ke oni uzu pro tio ke, tial ke aŭ ĉar (§33.6).

Komparu kun la uzo kaj neuzo de rolvortetoj antaŭ I-verboj: §27.5.

33.2.4. Ke-frazoj kiel priskribo

Ofte ke-frazo rolas kiel rekta priskribo. La priskribanta ke-frazo staras ĉiam

post la priskribata vorto, kaj iel pliklarigas ties enhavon.

Priskribo de O-vorto

• De s-ro Bourlet mi ricevis l a sci igon, ke li ne volas publikigi la pro-

jekton en la “Revuo” . L1.320

§33.2.4

497

Subfrazoj

• Ŝi estis plena de timo, ke la infano mortos. FA3.1

• Li metis la k on diĉon, ke oni ne instruu al ŝi la Kristanan religion. FA3.102

• Kie mi havas la garantion, ke mia granda laboro ne estos perdita? OV.272

• Mi faras al vi donacon, ke ĉe ĉiu vorto, kiun vi diros, el via buŝo eliros

aŭ floro aŭ multekosta ŝtono. FE.15

• Tio estis la unua fojo, ke ŝi nomis ŝin sia filino. FE.17 Multaj uzas kiam

anstataŭ ke en ĉi tiaj frazoj. Ke estas normale pli taŭga, ĉar tia ĉi ke-frazo

plej ofte ne montras, kiam okazis la fojo, sed klarigas la enhavon de la

fojo.

Priskribo de tio, tia, tiel kaj tiom

• La tuta respondo de la virino konsistis nur en tio, ke ŝi pli forte alpremis

al la genuoj la kapon de la ploranta infano. M.5

• Interne de ĝi [= la kaverno] flamis fajro tia, ke oni povus rosti sur ĝi

tutan bovon. FA1.180

• Estis tia ventego, ke la tegoloj deflugis de la tegmentoj. FA1.77

• Ili ambaŭ estis tiel malagrablaj kaj tiel fieraj, ke oni ne povis vivi kun

ili. FE.11

• Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi

donacon. FE.15

• Ŝi fariĝis tiel malaminda, ke ŝia propra patrino ŝin forpelis de si. FE.23

• Li estas tiel dika, ke li ne povas trairi tra nia mallarĝa pordo. FE.33

• Oni tiel malhelpis al mi, ke mi malbonigis mian tutan laboron. FE.33

• Ili trovis ĉe ili multe da havaĵo, vestoj, kaj multekostaj objektoj, kaj

prenis al si tiom, ke ili ne povis porti. Kr2.20

• Li rakontis al ni tiom multe, ke dum la tuta nokto mi sonĝis pri tio. FA1.227

Priskribo de A-vorto aŭ E-vorto

• Vi ne estas kulpa, ke vi fariĝis tio, kio vi estas. FA3.19 = ...kulpa pri tio,

ke...

• Mi estas feliĉa, ke mi vin akceptos. LR.98 = ...feliĉa pri tio, ke...

• Ŝi estis tute certa, ke tio estos plenumita. FA3.125 = ...certa pri tio ke...

• Ili estis aŭd

intaj, ke la reĝo venos viziti. Principe la ke-frazo priskribas

aŭdintaj, sed estas pli nature rigardi estis aŭdintaj kiel unu kunmetitan

verbon. La ke-frazo estas objekto de tiu kunmetita verbo.

• Kiel feliĉa mi estas, ke mi ĝin scias! BV.52 Ĉi tie la ke-frazo montras

kaŭzon. Oni povus do anstataŭ ke uzi ĉar (§33.6).

• V

id ante, ke ŝi estas tiel bela, li demandis ŝin, kion ŝi faras tie ĉi tute

sola. FE.21 = Vidante tion, ke ŝi estas tiel bela...

498

§33.2.4

Subfrazoj

• D

ir ante, ke via traduko ne estas sen certaj bonaj flankoj, mi diris la

veron. M.135 = Dirante tion, ke via traduko...

• Ĉion mi permesis al vi escepte, ke vi faru tion ĉi. = ...kun la escepto, ke

vi faru tion ĉi.

• Li faris tion spite ke oni malpermesis. La esprimo spite ke estas simila al

kvankam kaj malgraŭ (tio) ke (§33.7).

Perverba priskribo

Ke-frazo povas esti perverba priskribo de O-vorto aŭ simile:

• La vero estas, ke mi amas vin.

• La esenco [de la sciigoj] estis, ke al Kristino estas bone. FA3.91

Kelkfoje oni uzas helpan tio:

• La dua

kulp igo, kiun ni ofte devas aŭdi, estas tio, ke ni esperantistoj

estas malbonaj patriotoj. OV.382

33.2.5. Motivantaj kaj rezultaj ke-frazoj

Speciala Zamenhofa frazturno estas ke-frazo, kiu montras la kaŭzon por diri

la ĉeffrazon. La ĉeffrazo estas normale demanda aŭ ekkria frazo:

• Kio do estas al vi, ke vi tiel ploras? FA1.227 = Kio do estas al vi? Mi de-

mandas tion, ĉar vi tiel ploras.

• Kien vi volas iri, ke vi metis sur vin la festan surtuton? FA3.96 = Kien vi

volas iri? Mi demandas tion, ĉar vi metis sur vin la festan surtuton.

• Kia malsaĝulo mi estis, ke mi volis reiri en la kaĝon! Rt.30 = Kia mal-

saĝulo mi estis! Mi nomas min tiel, ĉar mi volis reiri en la kaĝon.

Alia speciala Zamenhofa frazturno estas ke-frazo, kiu montras sekvon aŭ re-

zulton. Ke tiam signifas “tiel ke, kun la rezulto ke, kio kaŭzis ke” aŭ simile:

• Clemency Newcome puŝiĝis nun je la tablo, ke ĉiuj teleroj kaj tasoj ek-

krakis. BV.18

• Jen io min alforĝis al la loko, ke mi ne povas forkuri! Rt.105

Oni povus enŝovi tiel en la ĉeffrazon, sed la pli simpla Zamenhofa dir-

maniero estas tre eleganta, kaj meritas plian uzadon.

33.2.6. Forlaso de ke

Kelkfoje oni forlasas ke antaŭ subfrazo:

• Mi diras al vi, ŝi ricevos. H.143 = Mi diras al vi, ke ŝi ricevos.

• Li volas iri hejmen, li diris. = Li diris, ke li volas iri hejmen.

• La vetero baldaŭ malboniĝos, ŝajnas. = Ŝajnas, ke la vetero baldaŭ mal-

boniĝos.

Forlaso de ke okazas preskaŭ nur en nerekta parolo (§33.8). Komparu ankaŭ

kun komentofrazoj kaj citaĵoj (§32.2).

§33.2.6

499

Subfrazoj

33.2.7. Verboformoj en ke-frazoj

En subfrazoj kun ke povas esti malfacile elekti verboformon, ĉar ofte la ke-

fraza verbo ne memstare esprimas ion. La signifo dependas de la ĉeffrazo.

Ne estas eble doni absolutajn regulojn, ĉar la signifovariantoj estas tro

multaj. La ĉi-postaj principoj estas do nur ĝeneralaj konsiloj. Oni ĉiam

memoru, ke plej grava estas la efektiva ideo, kiun oni volas esprimi.

Memstarigo de frazo

Por vidi, kian verboformon oni uzu en ke-frazo, oni povas provi memstarigi

la ke-frazon. Oni disigu ĝin de ĝia ĉeffrazo kreante du memstarajn frazojn.

Se tia disigo estas facile farebla, oni simple elektu por la ke-frazo la saman

verboformon, kiun ĝi havus, se ĝi aperus memstare.

Ke-frazo povas ekz. esti redonado de ies diro, penso, demando, ordono aŭ

simile. Tio nomiĝas nerekta parolo (§33.8). La memstarigita frazo estas tiam

la originaj vortoj:

• Mi diris, ke li venos. → “Li venos.” Tion mi diris.

• Mi diris, ke li venu. → “Li venu!” Tion mi diris.

• Baldaŭ ni vidis, ke ni trompiĝis. FE.40 → “Ni trompiĝis.” Tion ni baldaŭ

vidis.

Ankaŭ se ne temas pri nerekta parolo, oni uzu la saman verboformon, kiun

havus memstara frazo:

• Mi estas feliĉa, ke mi vin akceptos. LR.98 → Mi vin akceptos. Mi estas

feliĉa pro tio.

• Tio estis la unua fojo, ke ŝi nomis ŝin sia filino. FE.17 → Ŝi nomis ŝin sia

filino. Estis la unua fojo de tio.

• Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi

donacon. FE.15 → Mi devas fari al vi donacon. La kialo estas, ke vi estas

tiel bela...

• Li metis la kondiĉon, ke oni ne instruu al ŝi la kristanan religion. FA3.102

→ Oni ne instruu al ŝi la kristanan religion. Tiun kondiĉon li metis.

Sed ofte ke-frazo ne povas facile memstariĝi, ĉar la ligo al la ĉeffrazo estas

tro forta. Se oni disigas la frazojn, la senco malaperas aŭ aliiĝas. Tiam oni

devas sekvi la ĉi-postajn principojn.

Ke-frazoj por celo, opinio aŭ eblo

La signifo de ke-frazo ofte dependas de la rilato al la ĉeffraza verbo. La ke-

frazo povas montri ekz. celon, opinion aŭ eblon rilate al la ĉeffrazo. Tiam

oni ofte uzu volan modon, U-modon, en la ke-frazo, sed ne ĉiam.

Celo

Ke-frazo povas montri celon de la ĉeffraza ago. Normale temas pri io, kion

oni volas atingi, sed povas ankaŭ esti io, kion oni volas eviti. En tiaj ke-

frazoj oni uzas preskaŭ ĉiam U-formon de la verbo. Oni ofte ankaŭ povas

500

§33.2.7

Subfrazoj

uzi I-verbon anstataŭ ke-frazo. Ĉe multaj el la sekvontaj verboj tio estas eĉ

la pli kutima esprimomaniero.

Ke-frazoj estas normale celaj, kiam la ĉeffrazo enhavas verbon kiel: voli, de-

ziri, ordoni, admoni, postuli, peti, proponi kaj konsili. Similan signifon

havas frazoj kun bezoni kaj esti necese:

• Mi volas ke vi tien iru. FE.19

• Mi volas, ke tio, kion mi diris, estu vera. FE.24

• Nia plejmoŝta kaj plej favorkora imperiestro de

ziras, ke vi kantu antaŭ

li! FA2.26

• Mi de

ziris, ke [...] mi neniam estu fariĝinta direktoro. FA4.200 La parolanto

antaŭe deziris, ke li fariĝu direktoro, kaj tiel ja okazis. Sed nun li pentas,

kaj volas, ke tio ne estu okazinta.

• Ordonu al li, ke li ne babilu. FE.20

• Oni admonas min, ke mi ne miksu min en la aferojn. L2.317

• Oni post

ulas, ke mi nepre ĉesu fumi. L2.297

• Petu ŝin, ke ŝi sendu al mi kandelon. FE.20

• Oni afable pr

o ponis al ŝi, ke ŝi restu en la palaco kaj vivu en lukso kaj

ĝojoj. FA2.66

• Mi k on silus al tiuj sinjoroj, ke anstataŭ silko kaj puntoj ili prenu en siajn

manojn plugilon, hakilon, martelon, trulon aŭ ion similan. M.87

• Estas necese, ke la esperantistoj antaŭe unuiĝu kaj organiziĝu. L1.129

• Ĉu Vi bezonas, ke mi resendu al Vi la protokolaron de s-ro

Schneeberger? L1.213

Multaj el tiuj ĉi subfrazoj estas ankaŭ klarigeblaj kiel nerekta parolo (§33.8).

Ke-frazoj estas ofte celaj ankaŭ post devigi, trudi, lasi, (mal)permesi,

-

(mal)ebligi, (mal)helpi, zorgi, eviti, atenti, gardi (sin) k.s. Tiel estas ankaŭ

-

-

ĉe por ke, kaj ofte ĉe tiel ke. En tiaj okazoj la ke-frazo montras rezulton,

kiun la ĉefverba ago celas kaŭzi:

• Vi de

v igis ilin, ke ili estu por vi sklavoj kaj sklavinoj. Jr.34

• Li trudis al mi, ke mi faru tion.

• Ĉu vi pensas, ke ŝi volus naĝi aŭ lasi, ke la akvo fermiĝu super ŝi? FA2.39

Post lasi oni uzas preskaŭ ĉiam I-verbon anstataŭ subfrazo: ...lasi la

akvon fermiĝi...

• Lia helpo e bl igos, ke ni partoprenu en la kongreso.

• La soldatoj m

al ebligis, ke li flegu sian fraton. Li do ne povis flegi la

fraton. Rimarku, ke oni ne uzas ne en la subfrazo. Se oni dirus ...mal-

ebligis, ke li ne flegu sian fraton, tio signifus, ke li ja flegis la fraton, ĉar

la soldatoj devigis lin fari tion.

• Helpu al mi, ke oni min ne pendigu! FA1.12

§33.2.7

501

Subfrazoj

• Nenio m

al helpas, ke mi povu plenumi la deziron de persono, kiu en alia

tempo estis afabla por ni. M.96 Mi do ja povas tion plenumi. Rimarku, ke

oni ne uzas ne en la subfrazo. Vidu la ĉi-antaŭan ekzemplon kun mal-

ebligi.

• Ĉu vi pe

r mesas, sinjorino, ke mi vin akompanu? M.167

• Se ĝi estas malbona, kiu do m

al permesas, ke la esperantistoj mem ĝin re-

organizu? L2.147 Efektive neniu tion malpermesas. Ili do ja rajtas ĝin re-

organizi. Rimarku, ke oni ne uzas ne en la subfrazo. Vidu la ĉi-antaŭan

ekzemplon kun malebligi.

• Tien ĉi alnaĝis la virineto de maro kun la bela princo, kuŝigis lin sur la

sablo kaj zorgis, ke lia kapo kuŝu alte en la varma lumo de la suno. FA1.90

• Li sukcesis eviti, ke ni estu kaptitaj.

• Atentu, ke vi ne falu!

• Gardu vin, ke vi ne ekdormu!

• Por ke la malfeliĉo nin ne postkuru, mi ĵetis al ĝi por repaciĝo la last-

aĵon el mia havo, la arĝentan pelvon. Rn.15

• Fariĝis vespero, kaj estis tro malproksime, por ke oni povu antaŭ plena

noktiĝo atingi la urbon aŭ veni returne hejmen. FA1.14

• Ĝi [= la domo] estis tro kaduka, por ke oni povu lasi ĝin stari. FA3.23

Sed se ke-frazo montras efektivan faktan rezulton, oni uzu la realan modon:

• Oni tiel m

al helpis al mi, ke mi malbonigis mian tutan laboron. FE.33 La

malbonigado estis efektiva rezulto de la malhelpado. Ĉu tio estis ankaŭ

celo aŭ volo de la malhelpantoj, tion la frazo ne montras.

• Li atentis tiel zorge, ke li povis kapti ĉiujn el ili.

• Li ŝprucigas al la infanoj en la okulojn dolĉan lakton, [...] kiu tamen tute

sufiĉas por tio, ke ili plu ne povas teni la okulojn nefermitaj. FA2.2 Estas

jam reala fakto, ke ili ne povas teni la okulojn nefermitaj.

Se temas samtempe pri celo aŭ volo, kaj pri la fakto ke la rezulto realiĝis,

oni uzu aŭ volan modon, aŭ realan modon, depende de tio, kiu nuanco

ŝajnas pli grava:

• Tio e bl igis, ke mi ĉeestas/ĉeestu. Mi efektive ĉeestas pro tio.

Ĉe kaŭzi kaj fari neniam temas pri celo, sed ĉiam pri fakta rezulto:

• Vi kaŭzis tion, ke mi devas vin malestimi! FA2.19

• La sorto faris, ke ni ambaŭ kuŝis sub unu tendo. Rt.46

502

§33.2.7

Subfrazoj

Opinio

Iafoje la ĉeffrazo montras ies opinion aŭ sintenon rilate al la ke-frazo. En tiaj

frazoj oni uzu realan modon, se estas opinio nur pri reala afero. Oni uzu

volan modon, se temas pri nerealaĵo, kiun oni deziras aŭ ne deziras, aŭ se

temas pri ĝenerala principo:

• Ĉu vi, kara Mario, trovas ĝin k on vena, ke juna virino [...] restu la tutan

tagon ĉe la sama tablo kun kelke da junaj viroj? M.88 ≈ Ĉu vi volas, ke tiel

estu?

• Estis ne dece, ke mi ridis. FA2.147 La ridado fakte okazis, kaj tio estis ned-

eca.

• Estas pli bone, ke ni tie ĉi manĝu kaj iru en la urbon vespere. BV.75

• Ĝi [= la letero] certe m

er itis, ke oni ĝin rigardu. FA4.130

• Mi k on sentas, ke vi estas prava. = Mi konsentas pri la fakto, ke vi estas

prava.

• Ĉu vi k on sentas, ke ni vojaĝu kune? FA1.64 ≈ Ĉu vi volas, ke ni vojaĝu

kune.

• Ĉu Vi pr

e ferus, ke mi kaŝu antaŭ Vi mian opinion? L2.222

• Mi e sp eras ke vi plenumos mian peton kiel eble plej baldaŭ. OV.487 ≈ Mi

atendas kun fido, ke vi efektive plenumos mian peton... Normale oni uzu

la realan modon post esperi, sed oni povus eble uzi U-modon, se oni

volas aldoni nuancon de volo: Mi e sp eras, ke vi venu. = Mi esperas kaj

volas, ke vi venu.

• Mi timas, ke mi ĝin jam ne trovos. FE.20 = Mi timas, ke estas fakto, ke mi

ĝin jam ne trovos.

Zamenhof iafoje uzis nean U-verbon post timi en stranga maniero: Ŝi tamen

ne ellasis la manon de Marta el siaj manoj, kvazaŭ ŝi timus, ke tiu virino ne

foriru de ŝi sen ricevo de konsilo kaj helpo. M.59 = ...kvazaŭ ŝi timus pe

ns -

ante, ke tiu virino ne foriru... Tia dirmaniero estas evitinda, ĉar mis-

komprenebla. Diru ekz.: ...kvazaŭ ŝi timus, ke tiu virino forirus...

Eblo

Iafoje la ĉeffrazo montras, ke la ke-frazo estas ebla aŭ neebla. Se temas pri

simpla konstato de fakta eblo, oni uzu la realan modon:

• Estas eble, ke li alvenos morgaŭ.

• Neeble estas, ke ni denove amos tiun, kiun ni vere ĉesis ami.

Se temas pri subkomprenata ago, kiu iel kreis la eblon, oni uzu volan

modon. Tiam estas eble signifas “estas ebligite”: Fine estas eble, ke mi iom

ripozu.

§33.2.7

503

Subfrazoj

Imagaj ke-frazoj

Iafoje ke-frazo dependas de ia kondiĉo. Se tia ke-frazo montras ion

fantazian, la verbo estu en imaga modo, US-modo. Se la afero eble estas

reala, oni uzu la realan modon. La kondiĉo povas iafoje esti subkomprenata:

• Mi estas certa, ke li venus, se li povus. Li ne povas.

• Mi estas certa, ke li venos, se li povos. Eble li povos.

• Flamis fajro tia, ke oni povus rosti sur ĝi tutan bovon [se oni havus tutan

bovon por rosti] . FA1.180

Ankaŭ senkondiĉaj ke-frazoj povas montri ion pure imagan:

• Ne ekzistas eĉ la plej malgranda kaŭzo por timi, ke aperus ia nova

lingvo, kiu elpuŝus Esperanton. FK.290

33.3. Demandaj subfrazoj

Se subfrazo estas demando, ĝi ne komenciĝas per ke, sed per ĉu (§22.2) aŭ

per KI-vorto (§13.1). Demandaj subfrazoj povas roli en la samaj frazroloj

kiel ke-frazoj (§33.2), kaj ĝenerale validas la samaj reguloj.

Ĉu-demandoj kiel subfrazo

• Al li fariĝis dube, ĉu la fera stango estas ŝovita antaŭ la pordon. FA3.140

La ĉu-demando estas subjekto de fariĝis.

• Li [...] provis, ĉu la pordo estas nefermita. BV.60 La ĉu-demando estas

objekto de provis.

• Diri jam nun kun plena certeco, ĉu mi povos veni, nun estas ankoraŭ ne

eble. L2.236 La ĉu-demando estas objekto de diri.

• Ŝi ne sciis, ĉu ŝi nur sonĝis aŭ ĉu tio estis efektivaĵo. FA1.163 Estas du

objektaj ĉu-demandoj ligitaj per aŭ.

• Ĉu tio estas roso aŭ larmoj, tion neniu povis vidi. FA1.164 La ĉu-demando

estas objekto kun helpa tio.

• La tuta afero dependas de tio, ĉu ŝi venos aŭ ne. La demando estas de-

komplemento kun helpa tio.

• Mi dubas, ĉu vi estas feliĉa. FE.26 La demando rolas kiel pri-komple-

mento. = Mi dubas pri tio, ĉu... Se oni ne uzas helpan tio, oni normale

kaj tradicie ĉiam ellasas pri en tiaj okazoj. Sed iuj Esperantistoj nun-

tempe tamen uzas pri rekte antaŭ ĉu-demandaj subfrazoj: *Mi dubas pri,

ĉu vi estas feliĉa.* Vidu la klarigojn pri ke-frazoj (§33.2.3) kaj pri I-

verboj (§27.5).

• Li demandis al mi ĉion imageblan krom, ĉu mi amas lin. Krom-komple-

menta demando.

• Li faris al mi la de

mandon, ĉu mi bone fartas. La demando estas rekta

priskribo de la vorto demandon.

504

§33.3

Subfrazoj

• Oni proponis al ŝi la elekton, ĉu ŝi preferas vidi min morti aŭ fariĝi

amaĵistino de la princo. Rt.88 La demando estas rekta priskribo de la vorto

elekton.

• M

ia sola de mando al vi estas, ĉu vi amas min. La demando estas per-

verba priskribo de la subjekto.

Ĉu kaj se

En iuj lingvoj oni uzas en subfrazoj la saman vorton por ĉu kaj por se. En

Esperanto oni devas distingi. Ĉu montras demandon. Se montras kondiĉon

(§33.5). La signifodiferenco estas tre granda:

• Morgaŭ li diros, ĉu li venos. ≈ Morgaŭ li diros “jes, mi venos” aŭ “ne,

mi ne venos”. La ĉu-demando estas objekto de diros. = Morgaŭ li diros

la respondon al la demando, ĉu li venos.

• Morgaŭ li diros, se li venos. = Morgaŭ li diros (ion), sed tio okazos nur

se li venos. La se-frazo estas kondiĉa komplemento.

KI-demandoj kiel subfrazo

• Kion ni nun faru, estas demando tre malfacila. La KI-demando rolas

kiel subjekto de estas.

• Mi montris al la infano, kie kuŝas ĝia pupo. FE.18 La demando estas

objekto de montris.

• Ŝi pripensis, kiom kostos al ŝi la nokta restado. FA4.115 La demando estas

objekto de pripensis.

• Ĉu vi ne scias, Schufterle, kiom estis da mortigitoj? Rt.64 La subfraza de-

mando estas objekto de scias.

• Mi ne scias, ĝis kiam ili restos ĉi tie. La demando estas objekto de scias.

• Ŝi prenis sur sin la formon de malriĉa vilaĝa virino, por vidi, kiel

granda estos la ĝentileco de tiu ĉi juna knabino. FE.15 La demando estas

objekto de vidi.

• Kiel longe ni estis en la malliberejo, tion mi ne scias. FA1.229 La demando

estas objekto kun helpa tio.

• El tio povas elveni, la diablo scias, kio. Rz.9 La subfrazo estas disigita, sed

rolas kiel objekto. = La diablo scias, kio el tio povas elveni.

• La akrido [...] meditis pri tio, kiel strange iras la aferoj en la

mondo. FA2.104 La demando rolas kiel pri-komplemento kun helpa tio.

• Nun mi venis, por informi vin, kio estos kun via popolo en la estonta

tempo. Dn.10 La demando estas pri-komplemento, sed pri tio estas for-

lasita: ...por informi vin pri tio, kio estos... Se oni ne uzas helpan tio, oni

normale kaj tradicie ĉiam ellasas pri en tiaj okazoj. Sed iuj Esperantistoj

nuntempe tamen uzas pri rekte antaŭ tiaj subfrazoj: *Nun mi venis por

informi vin pri, kio estos kun via popolo en la estonta tempo.* Tio povas

esti malfacile komprenebla, ĉar povas ŝajni, ke pri rilatas al la tuj posta

§33.3

505

Subfrazoj

vorteto kio, dum vere pri rilatas al la tuta subfrazo. Vidu la klarigojn pri

ke-frazoj (§33.2.3) kaj pri I-verboj (§27.5).

• Mi transiros al la klarigo de tio, kiel mi solvis la supre diritajn pro-

blemojn. FK.232 La demando estas rekta priskribo de la klarigo pere de

helpa tio.

• L

a de mando pri tio, kia estos la formo de tiu lingvo, estas por mi afero

negrava. L1.321 La demando estas rekta priskribo de la demando pere de

helpa tio.

• L

a de mando estas, kiel longe ni restu ĉi tie? La demando estas perverba

priskribo de la subjekto.

Ne konfuzu demandajn KI-vortojn kun rilataj KI-vortoj (§33.4).

33.4. Rilataj subfrazoj

Tabelvorto je KI povas enkonduki subfrazon sen demanda signifo. Normale

tia KI-vorto reprezentas ion en la ĉeffrazo. Tiajn KI-vortojn oni nomas ri-

lataj, ĉar ili montras rilaton inter la subfrazo kaj la ĉeffrazo, kaj sekve tiajn

subfrazojn oni nomas rilataj. Rilata KI-vorto staras (normale) komence de la

rilata subfrazo kiel frazenkondukilo.

La plej grava rilata KI-vorto estas kiu. Tial multaj detaloj pri rilataj subfrazoj

estas klarigataj nur en la klarigoj pri kiu (§33.4.1.1).

33.4.1. Rilataj kiu, kio kaj kies

Subfrazo povas roli kiel rekta priskribo de O-vorto aŭ O-vorteca vorteto. Se

la priskribata afero mem rolas ankaŭ en la subfrazo, tiam oni uzas rilatan kiu

(§33.4.1.1), kio (§33.4.1.2) aŭ kies (§33.4.1.3) por enkonduki la subfrazon.

Kiu, kio aŭ kies reprezentas la priskribatan aferon en la subfrazo. La sub-

frazo staras plej ofte tuj post tio, kion ĝi priskribas.

33.4.1.1. Rilata kiu

• La fera bastono, kiu kuŝis en la forno, estas nun brule varmega. FE.31 La

kiu-frazo estas rekta priskribo de la vorto bastono. La tuto estas kunigo

de du frazoj: La fera bastono, estas nun brule varmega. + La fera

bastono kuŝis en la forno. La sama bastono rolas en ambaŭ frazoj. En la

subfrazo oni uzas rilatan kiu por reprezenti la bastonon. Oni povas ansta-

taŭe uzi participan priskribon: La fera bastono kuŝinta en la forno estas

nun brule varmega.

• En unu vilaĝo loĝis du viroj, kiuj ambaŭ havis la saman nomon. FA1.13 En

unu vilaĝo loĝis du viroj. + La du viroj havis la saman nomon. Oni uzas

kiuj, ĉar ĝi reprezentas multe-nombran vorton.

• Ili prenis la monon, kiun Johano donis al ili. FA1.63 = Ili prenis la monon.

+ Johano donis al ili la monon. (= Ili prenis la monon donitan al ili de

Johano. ) Oni uzas kiun kun N-finaĵo, ĉar ĝi rolas kiel objekto en la sub-

frazo.

506

§33.4.1.1

Subfrazoj

• Ŝi estis ja la plej bela k nab ino, kiun li iam vidis. FA1.53 La frazparto la plej

bela knabino rolas kiel perverba priskribo (sen N-finaĵo) en la ĉeffrazo.

En la rilata subfrazo oni tamen uzas kiun kun N-finaĵo, ĉar ĝi tie rolas

kiel objekto.

• Ekzistas ankoraŭ aliaj, pri kiuj ni ne parolos. FK.278 Ekzistas ankoraŭ

aliaj. Pri ili ni ne parolos. Oni uzas pri antaŭ kiuj, ĉar ĝi rolas kiel pri-

komplemento en la subfrazo.

• Li estis rigardata kiel v igla mal juna sinjoro, ĉe kiu servi estas afero nur

honora kaj profita. FA4.177 = Li estas rigardata kiel vigla maljuna sinjoro.

+ Servi ĉe la vigla maljuna sinjoro estas afero nur honora kaj profita.

Kiu estas ĉe-komplemento de servi.

• De tie oni iris en ĉambron, la muroj de kiu estis kovritaj per porka ledo.

= De tie oni iris en ĉambron. + La muroj de la ĉambro estis kovritaj per

porka ledo. De kiu estas poseda priskribo de la muroj kaj devas stari post

la muroj. Ĉi tiaj subfrazoj estas tre maloportunaj, ĉar de kiu staras tro

longe for de la komenco de la subfrazo. La subfrazo do ne havas klaran

frazenkondukilon. Por eviti tion oni plej ofte uzas kies (§33.4.1.3)

anstataŭ de kiu(j): De tie oni iris en ĉambron, kies muroj estis kovritaj

per porka ledo. FA2.145

Kiu rilate al alia tabelvorto

Ofte la priskribata vorto en la ĉeffrazo estas tiu aŭ alia tabelvortoj je U:

• Riĉa estas tiu, kiu ŝuldas al neniu. PE.2152

• La de longe pasintaj tempoj ĉiam havas grandan ĉarmon por tiuj, al kiuj

la novaj tempoj alportis nenion krom larmoj kaj doloro. M.147

• Mi nun havas tie ĉi preskaŭ neniun, al kiu mi povus konfidi! BV.48

• Ĉiun, kiu eniros en la domon, oni mortigu. Kr2.23

Ofte O-vorto, kiu estas priskribata de rilata kiu-frazo, havas tiu kiel difinilon

antaŭ si. Tiu emfazas la rilaton al la kiu-frazo:

• Ŝi kisis tiun manon, kiu ankoraŭ antaŭ nelonge kruele batis ŝian inf-

anon. M.198 = Ŝi kisis tiun manon. + Tiu mano ankoraŭ antaŭ nelonge

kruele batis ŝian infanon.

• Ŝi [...] kantadis tiujn kantojn, kiujn ŝi en aliaj cirkonstancoj neniam

kantis. FA1.226 = Ŝi kantadis tiujn kantojn. + Tiujn kantojn ŝi en aliaj

cirkonstancoj neniam kantis.

• Post duonhoro [...] ŝi ankaŭ malsupreniros per t iu ŝtup aro, per kiu nun

ŝi supreniras. M.19

Kiu-frazo povas ankaŭ priskribi tabelvorton je A, kiu rolas O-vortece:

• Unuj servas por ornamo, kaj aliaj por manĝo, ekzistas ankaŭ tiaj, kiuj

estas tute superfluaj. FA3.19 Oni povus diri, ke O-vorto estas subkompren-

ata: ...ekzistas ankaŭ tiaj kreskaĵoj, kiuj estas... (en la kunteksto estas

evidente, ke temas pri diversaj kreskaĵoj).

§33.4.1.1

507

Subfrazoj

Oni povas ankaŭ uzi rilatan kia (§33.4.2) por priskribi tia, se temas klare pri

eco.

Kiu rilate al persona pronomo

Rilataj kiu-frazoj ankaŭ povas priskribi personan pronomon:

• Ŝi hontis, ke ŝi, kiu estas tiel elegante vestita, havas kiel patrinon tian

almozulan virinon, kiu kolektas lignon. FA4.92

• Sed vin, kiuj forlasis la Eternulon, forgesis Mian sanktan monton,

aranĝas tablon por la Feliĉo, kaj faras verŝon por la Destino – vin Mi

destinos por la glavo. Jr.21

• Al Vi, kiu kreas, al Vi, kiu reĝas, hodiaŭ ni preĝas. OV.589

Malfacile disigeblaj frazoj

Ofte estas malfacile disigi rilatan kiu-frazon de la ĉeffrazo, ĉar la signifo de-

pendas de ambaŭ frazoj kune:

• Ŝi prenis la plej belan arĝentan vazon, kiu estis en la loĝejo. FE.19 = Ŝi

prenis la plej belan arĝentan vazon. + La arĝenta vazo estis en la loĝejo.

La du apartigitaj frazoj tre malbone esprimas la celitan sencon. La kiu-

frazo necesas por limigi la signifon de la frazparto la plej belan arĝentan

vazon.

• Ĉiu, kiu ŝin vidis, povis pensi, ke li vidas la patrinon. FE.11 Se oni disigas,

la senco perdiĝas: Ĉiu povis pensi, ke li vidas la patrinon. + Ĉiu ŝin

vidis. Ne ĉiu tiel pensis. Ne ĉiu ŝin vidis.

Iuj ne metas komojn antaŭ (kaj post) kiu-frazo necesa por la signifo de la

tuta frazo. Pri tio tamen ne ekzistas reguloj. Oni povas ĉiam meti komojn.

Malproksimaj kiu-frazoj

Rilata kiu-frazo normale staras tuj post la priskribata vorto, sed iafoje en alia

pozicio, ekz. en la komenco de la tuta frazo. Tiam la priskribata vorto ordin-

are estas tiu aŭ havas tiu antaŭ si:

• Kiun malĝojo ne turmentis, tiu ĝojon ne sentas. PE.1073 = Tiu, kiun mal-

ĝojo ne turmentis, ne sentas ĝojon.

• Kiu mem sin laŭdas, tiun neniu aplaŭdas. PE.1041 = Neniu aplaŭdas tiun,

kiu mem sin laŭdas.

• Kiu volas perfektiĝi en Esperanto, al tiu mi rekomendas la diversajn

lernolibrojn kaj vortarojn. FAnt.46 = Al tiu, kiu volas perfektiĝi en Esper-

anto, mi rekomendas...

• Nur tiu ne eraras, kiu neniam ion faras. PE.1791 = Nur tiu, kiu neniam ion

faras, ne eraras.

• La franca lingvo videble estis tiu [scio] el ŝiaj scioj, de kiu ŝi esperis plej

multe. M.24 Intervenas la priskribo: el ŝiaj scioj. Ambaŭ priskriboj volas

stari tuj post tiu. La alternativo estus ...tiu, de kiu ŝi esperis plej multe, el

ŝiaj scioj, sed tio estus malpli klara.

508

§33.4.1.1

Subfrazoj

Sola tiu estas tamen iafoje subkomprenata (§33.4.3) en ĉi tiaj frazoj.

Tiu antaŭ O-vorto povas helpi montri, al kiu vorto la kiu-frazo rilatas, se la

kiu-frazo ial ne troviĝas tuj post la priskribata vorto:

• Tiu bela domo ĉe la maro, kiun ni vizitis pasintsomere, bedaŭrinde estis

bruligita. Tiu helpas montri, ke la kiu-frazo priskribas la vorton domo, ne

maro.

Se tiu ial ne konvenas, oni povas anstataŭe ripeti post kiu O-vorton, kiu

montras klare pri kio temas. Kiu tiam rolas kiel difinilo de tiu O-vorto:

• L

a sola inf ano de mia amiko, kiun infanon vi vidis ĉe mi antaŭ nelonge,

mortis hieraŭ. Se oni ne aldonus la vorton infanon post kiun, oni pensus,

ke vi vidis la amikon, ĉar la kiu-frazo staras tuj post amiko. Oni malemas

diri tiu sola infano, ĉar tiam sonus kvazaŭ ekzistus pli ol unu sola infano.

Eble pli bona elturniĝo estas ekz.: La sola infano de mia amiko, t iu inf -

ano, kiun vi vidis ĉe mi antaŭ nelonge, mortis hieraŭ.

Kiam rilata kiu-frazo troviĝas frazkomence, oni iafoje metas la priskribatan

O-vorton post kiu en la subfrazo. En la ĉeffrazo restas nur tiu. Tio estas tre

speciala frazturno uzata preskaŭ nur en skriba lingvo, kaj eĉ tie nur tre mal-

ofte: Kiu hundo bojas, tiu ne mordas. = Tiu hundo, kiu bojas, ne mordas.

Iafoje frazkomenca kiu-frazo povas rilati al ties en la ĉeffrazo:

• Kiu eĉ nur gratetos al li la haŭton aŭ difektos al li eĉ unu haron, ties

karnon mi disŝiros je pecoj kaj donos ĝin kiel manĝon al malsataj

vulturoj! Rt.121

Sed oni ne uzas kiu-frazon post ties. Oni ne diras ekz.: *Ties hejmo, kiu

helpis nin, estis detruita de la soldatoj.* Sed: La hejmo de tiu, kiu helpis

nin, estis detruita de la soldatoj. Oni ankaŭ ne diras: *Ĉi tiu domo estas ties,

kiu helpis nin.* Sed: Ĉi tiu domo apartenas al tiu, kiu helpis nin.

Pli ol unu rilata kiu-frazo

Iafoje unu ĉefvorto estas priskribata de pli ol unu rilata kiu-frazo. Normale

oni por klareco almetas kunligan vorteton (§16), ekz. kaj aŭ sed:

• Hieraŭ mi vidis viron, kiu promenis sur la strato, kaj kiu portis grandan

valizon. Ambaŭ kiu-frazoj priskribas la vorton viron.

• Dum la trarigardado mi trovis diversajn esprimojn, kiuj siatempe ŝajnis

al mi bonaj, sed kiuj nun al mi ne plaĉas kaj kiujn mi volonte

ŝanĝus. OV.48 Tri kiu-frazoj priskribas la frazparton diversajn esprimojn.

• Glaso de vino estas glaso, en kiu antaŭe sin trovis vino, aŭ kiun oni

uzas por vino. FE.32

Se estas pli ol du rilataj kiu-frazoj, sufiĉas meti kunligilon antaŭ la lasta kiu-

frazo:

• Jen estas afero, kiu estas tre utila, kiu helpos vin en multaj okazoj, kaj

kiun vi tre zorge gardu. Ĉiuj tri kiu-frazoj priskribas la vorton afero.

§33.4.1.1

509

Subfrazoj

Ne forlasu rilatan kiu

Ne forlasu rilatan kiu (§33.4.3). En iuj lingvoj tio eblas, sed en Esperanto ne.

Plurakontaj kiu-frazoj

Rilata kiu-frazo rolas kiel rekta priskribo. Ordinare ĝi iel helpas identigi la

priskribatan aferon, aŭ montras ian karakterizon de ĝi. Sed iuj rilataj kiu-

frazoj estas pli malforte ligitaj al la priskribata vorto. Tia kiu-frazo simple

daŭrigas la rakontadon. Oni same bone povas uzi apartan ĉeffrazon:

• Ŝi kun ĝentila rideto transdonis la leteron al l a angl ino, kiu leviĝis, faris

saluton kaj eliris el la ĉambro. M.22 = Ŝi kun ĝentila rideto transdonis la

leteron al la anglino, kaj tiu (poste) leviĝis...

• La patro ŝovis sin sub la felon, per kiu li sin kovris. FA4.83 = La patro ŝovis

sin sub la felon, kaj li kovris sin per ĝi.

• Venis al ŝi m

al r iĉa vir ino, kiu petis ŝin, ke ŝi donu al ŝi trinki. FE.15

= Venis al ŝi malriĉa virino. Ŝi petis ŝin, ke...

• Kelkaj estimataj scienculoj per sugestio falis en k apt ilon, el kiu ili tamen

baldaŭ retiriĝis. L2.218 = ...falis en kaptilon, sed ili tamen baldaŭ retiriĝis

el ĝi.

En plurakontaj kiu-frazoj oni iafoje aldonas O-vorton post kiu, por iel klarigi

la priskribatan aferon. Kiu tiam rolas kiel difinilo de la aldonita O-vorto.

Tian aldonan O-vorton oni uzas nur malofte, sed se la priskribata vorto estas

propra nomo, tio okazas iom malpli malofte. Alternative oni povas meti la

klarigan O-vorton kiel apudmeton (§25.3) post la priskribata vorto:

• Li ŝuldas al mi mil eŭrojn, kiun sumon li ne repagis malgraŭ plurfoja

rememorigo. = Li ŝuldas al mi mil eŭrojn. Tiun sumon li ne repagis... Sen

la klariga vorto sumon la frazo fariĝus: ...mil eŭrojn, kiujn li ne re-

pagis... (kun J-finaĵo). Alia alternativo estas: ...mil eŭrojn, sumon, kiun li

ne... Tiam sumon rolas kiel apudmeto de mil eŭrojn.

• Mi iris ankaŭ al Kioto, kiu urbo tre plaĉis al mi. = Mi iris ankaŭ al

Kioto. Tiu urbo tre plaĉis al mi. Oni povas ankaŭ diri: ...al Kioto, kiu tre

plaĉis al mi. Aŭ: ...al Kioto, urbo, kiu tre plaĉis al mi. La aldono de

urbo povas esti utila, se la aŭskultanto eble ne scias, kio estas Kioto.

• Mi tre ŝatas Ĉadon kaj Kenjon, kiujn landojn mi vizitis plurfoje. Aŭ: Mi

tre ŝatas Ĉadon kaj Kenjon, landojn, kiujn mi vizitis plurfoje.

Emfazaj frazturnoj

Ekzistas speciala emfaza frazturno, en kiu oni uzas prezenton per la verbo

esti plus rilatan subfrazon kun kiu:

• Li decidas pri ĉi tiaj aferoj. → Estas li, kiu decidas pri ĉi tiaj aferoj. La

ĉeffrazo estas li prezentas la subjekton emfaze. La kiu-frazo rakontas ion

pri li.

• Ne, Pjotr Ivanoviĉ, estis mi, kiu diris “he!” Rz.14

510

§33.4.1.1

Subfrazoj

Tiajn frazturnojn oni ne trouzu. Ofte oni povas emfazi pli facile per la

vortordo: Pri ĉi tiaj aferoj decidas li. Legu pli pri vortordo kaj emfazado en

§34.1.

Oni simile uzas ankaŭ rilatan kio en emfazaj frazturnoj (§33.4.1.2).

33.4.1.2. Rilata kio

Rilata kio povas esti uzata kiel frazenkondukilo simile al rilata kiu

(§33.4.1.1).

Rilata kio reprezentas alian tabelvorton je O

Oni uzas rilatan kio anstataŭ rilata kiu, se la subfrazo priskribas tabelvorton

je O:

• Mi volas, ke tio, kion mi diris, estu vera. FE.24 = Mi volas, ke tio estu vera.

+ Mi diris tion.

• Mi faros ĉion, kion mi povos, por trovi por vi konforman okupon. M.36

• La juvelista laboro enhavas en si nenion, kio superus miajn fortojn. M.188

• Vi rakontis al mi ion, kion mi neniam forgesis. FA1.232

• El tiuj infanoj [...] neniu faris ion eminentan, kio meritus mencion. FA4.124

Tie ĉi post ion sekvas A-vorto, kiu estas rekta priskribo de ĝi. Tiam oni

povas uzi rilatan kiu: ...neniu faris ion eminentan, kiu meritus mencion.

Zamenhof pli ofte uzis kio en tiaj frazoj, sed iafoje kiu: Ĝi estas la sono

de io granda, kiu nun naskiĝas. OV.361

Ofte la priskribata tabelvorto estas subkomprenata:

• Oni ricevas, kion oni bezonas. FA3.149 = Oni ricevas tion, kion oni

bezonas.

• Post du aŭ tri tagoj mi jam ne havos per kio hejti la ĉambron. M.182 = ...ne

havos ion, per kio mi povus hejti la ĉambron.

• Estas makaronioj [tio] , kion ni manĝas. Emfaza frazturno (§33.4.1.1)

kun subkomprenata tio: Ni manĝas makaroniojn. → Tio, kion ni

manĝas, estas makaronioj.

Legu pli pri rilataj subfrazoj kaj forlaso de TI-vortoj. (§33.4.3)

Kvazaŭ subkomprenata io

Oni uzas rilatan kio anstataŭ kiu, se la subfrazo priskribas O-vortecan A-

vorton kun tre ĝenerala signifo. Oni povus diri, ke la vorto io estas sub-

komprenata post la A-vorto. Sed efektive oni neniam uzas tian plenan

esprimon kun io:

• La sola, kion mi deziras, estas: ke la mondo havu lingvon inter-

nacian. L1.321 (≈ *La sola io, kion mi deziras...*)

• La unua, kion li faris vespere, estis tio, ke li elprenis la nukson. FA3.89

• La plej bonan, kion vi posedas, mi volas ricevi por mia kara trink-

aĵo! FA1.96

§33.4.1.2

511

Subfrazoj

• La juna grafino en la kaleŝo diris, ke la pomarbo estas la plej ĉarma,

kion oni povas vidi. FA3.18 Ŝi opiniis, ke la pomarbo estas la plej ĉarma

vidaĵo entute ebla. Se ŝi nur volus diri, ke ĝi estas la plej ĉarma arbo el

ĉiuj arboj, tiam ŝi dirus: ...la plej ĉarma (arbo), kiun oni povas vidi...

Se oni ja enmetas O-vorton, ekz. afero, oni devas ĉiam uzi rilatan kiu: La

sola afero, kiun mi deziras... La unua afero, kiun li faris vespere...

Se la signifo de O-vorteca A-vorto estas malpli abstrakta, kaj oni sub-

komprenas ian veran O-vorton, tiam oni uzu kiu. Vidu ankaŭ la ĉi-antaŭan

ekzemplon pri pomarbo:

• Vi ne estas la unua [persono] , kiu parolas al mi en tia maniero. M.34

• Ĉiu [el la fratinoj] estis ravata de la nova kaj bela [afero] , kiun ŝi

vidis. FA1.86

Rilata kio en plurakontaj subfrazoj

Kiam rilata subfrazo estas plurakonta (§33.4.1.1), oni ofte devas uzi kio

anstataŭ kiu kiel rilatan vorton.

Plurakontaj kio-subfrazoj estas ofte laŭ sia senco pli komentaj ol plur-

akontaj, sed same kiel plurakontaj kiu-frazoj, oni povas facile ŝanĝi ilin en

memstarajn frazojn. Se en la memstara formo oni povas uzi tiu aŭ personan

pronomon por la rilataĵo, tiam en la subfraza formo oni uzu kiu kiel rilatan

vorton. En aliaj okazoj oni uzu kio kiel subfrazan enkondukilon. En la mem-

stara formo oni tiam plej ofte devas uzi tio.

Kio rilate al tuta frazo aŭ fraza ideo

Plej ofte, kiam oni uzas rilatan kio en plurakonta subfrazo, la rilataĵo estas

tuta frazo aŭ io frazeca:

• Ĝi havis verdan koloron. Tio estis agrabla por la okuloj. → Ĝi havis

verdan koloron, kio estis agrabla por la okuloj. FA3.129 = Estis agrable por

la okuloj, ke ĝi havis verdan koloron. Komparu: Ĝi havis verdan

koloron, kiu estis agrabla por la okuloj. = La verda koloro, kiun ĝi

havis, estis agrabla por la okuloj.

• Ĉiuj floroj kisis sin reciproke. Tio aspektis tre ĉarme. → Ĉiuj floroj kisis

si

n re ciproke, kio aspektis tre ĉarme. FA1.38 = Aspektis tre ĉarme, ke ĉiuj

floroj kisis sin reciproke.

• Ili estis forte lacaj, pri kio certe neniu miros. FA2.107

• L

a ombro moviĝ adis, kio cetere povis esti kaŭzata ankaŭ de la neregula

moviĝado de la kandela flamo. FA2.111

• “Mi cetere ne scias,” diris sinjoro Britain, “ĉu oni povus ĝin nomi vera

filozofio. Mi iom dubas tion ĉi; sed ĝi

bone el tenas kaj ŝparas multe da

ĉagreno, kion la ĝusta filozofio ne ĉiam faras.” BV.46

La frazeca rilataĵo povas esti I-verbo:

512

§33.4.1.2

Subfrazoj

• Mi ne volas ĉi tie analizi la kaŭzon de ĉi tiu fakto, ĉar tiu devigus min

e niri en re gionon politikan, kion mi deziras eviti; mi nur konstatas la

fakton. OV.402 Mi deziras eviti eniri en la regionon politikan.

Iafoje en tia uzo kio rilatas sence nur al parto de la priskribata frazo:

• Antaŭ nelonge ŝi sidis sur la trono, kio [...] tute ne estas interesa. FA2.62 La

rilata vorto kio ne reprezentas la tutan antaŭan frazon. Ĝia senco estas la

pli ĝenerala ideo sidi sur (la) trono. Tio tute ne estas interesa.

• Li ekvivis tre gaje, iradis tre ofte en la teatron, veturadis en la ĝardenon

de la reĝo kaj don

adi

s multe da mono al la mal riĉuloj, kio estis tre laŭd-

inda. FA1.8 Kio reprezentas la ideon: Li donadis multe da mono al la mal-

riĉuloj. La ceteraj menciitaj agadoj kredeble ne estis aparte laŭdindaj.

• La floroj supre sur la tero odoras, kion ne faras la floroj sur la fundo de

la maro. FA1.83

Iafoje rilata kio ne reprezentas ĝuste la priskribatan frazon, sed ian alian

frazan aŭ frazecan ideon:

• Oni proponis al li oficon de kuriero, kio promesis esti tre enspeziga

afero. FA3.58 Ĉi tie kio ne reprezentas la ideon oni proponis al li oficon de

kuriero, sed la ideon ke li eble havos oficon de kuriero, aŭ havi oficon de

kuriero.

Iafoje oni povas anstataŭ rilata kio uzi kiu + ĝeneralsignifan O-vorton (ekz.

afero aŭ okazo) por reprezenti tutan frazon. Tio tamen okazas tre malofte:

Eble ili ne venos, por kiu okazo ni devas esti preparitaj. = Eble ili ne venos,

por kio ni devas esti preparitaj.

Iafoje plurakonta kio-frazo estas enmetita kiel komentofrazo (§32.2) ene de

frazo aŭ antaŭ tiu frazo, kiun ĝi priskribas:

• La hospitalo estas apartigita de la strato per sufiĉe alta krado, en kiu la

dikaj feraj stangoj estas tiel malproksimaj unu de la alia, ke, kio estas

publika sekreto, m

ultaj mal di

kaj loĝ ant

oj de tiu institucio sin tra premas

k aj faras ek st

ere siajn mal grandaj

n viz itojn. FA1.128 Kio reprezentas la ke-

frazon ke multaj maldikaj... , sed la kio-frazo estas enmetita en la ke-

frazon tuj post ke. Tia ĉi frazkonstruo eble ne estas rekomendinda, ĉar

efektive iom malfacile komprenebla.

• En la brakoj ili tenis partojn de ŝipoj kaj kestojn, ostarojn de bestoj sur-

teraj kaj, kio ŝajnis al la reĝidino la plej terura – virineton de maro, kiun

ili estis kaptintaj kaj sufokintaj. FA1.94 Kio reprezentas la frazan ideon: Ili

tenis en la brakoj virineton de maro, kiun ili estis kaptintaj kaj sufok-

intaj. Tio ŝajnis al ŝi la plej terura.

§33.4.1.2

513

Subfrazoj

Kio rilate al ordinara O-vorto

Iafoje rilata kio en plurakonta subfrazo rilatas al ordinara O-vorto. En tiaj

okazoj ne temas denove pri la sama aŭ la samaj, sed pri io ajn de tiu speco.

Se oni memstarigas la subfrazon, oni uzas tio aŭ la saman O-vorton (sen la

aŭ tiu).

• La dua [elfa filino] povosciis iradi flanke de si mem, kvazaŭ ŝi havus

ombron, kion [...] la elfoj ne havas. FA2.95 = ...kvazaŭ ŝi havus ombron.

Tion la elfoj ne havas. / Ombron la elfoj ne havas. La elfoj ne havas (ian

ajn) ombron.

• Tie staris ansop

ot

o kun ard antaj karboj, kion ili tie nomas “mar-

ito”. FA1.216 Ĉiun ajn ansopoton kun ardantaj karboj ili tie nomas “marito”

(en la Itala lingvo). Se oni uzus anstataŭ kiun, la senco estus, ke ili

nomas “marito” ĝuste tiun ansopoton, kiu staris tie, sed eble ne ĉiujn

tiajn ansopotojn. En tiaj ĉi frazoj oni ofte povas anstataŭe uzi kia kiel ri-

latan vorton (§33.4.2), sed tiam ordinare kune kun tia: Tie staris tia

ansop

ot

o kun ard antaj karboj, kian ili tie nomas “marito”.

• Ili alvenis per aŭto, kion mi ankoraŭ ne havas, sed ja planas aĉeti. Mi

ankoraŭ ne havas aŭton, sed mi ja planas aĉeti aŭton. (Se oni tie uzus

kiun, la senco tute ŝanĝiĝus: Mi ankoraŭ ne havas tiun aŭton per kiu ili

alvenis, sed mi ja planas aĉeti ĝin.)

• Ili devis pagi de

k mil dol arojn, kio estas tre granda sumo. Dek mil dol-

aroj estas granda sumo. Tio estas granda sumo.

Aliaj ekzemploj de rilata kio en plurakonta subfrazo

Jen pliaj ekzemploj de plurakontaj subfrazoj, en kiuj oni preferas uzi rilatan

kio, ĉar en memstara frazo oni uzus tio:

• Sur la papero li skribis “918273645”, kio poste montriĝis esti lia

telefonnumero. = ... skribis “918273645”. Tio poste montriĝis... Se oni

aldonas helpan O-vorton antaŭ la telefonnumero, oni ordinare preferas

rilatan kiu: Sur la papero li skribis l a num eron “918273645”, kiu poste

montriĝis esti lia telefonnumero. Tiu numero poste montriĝis esti lia

telefonnumero.

• La limo leviĝas al la valo de la filo de Hinom, ĉe la suda flanko de la

J ebus idoj, kio estas Jerusalem. Js.15 (La Jebusidoj tie konstruis urbon, kiu

poste fariĝis Jerusalem.) La subfrazo estas tia parentezeca aldonaĵo, kian

oni kutime enkondukas per tio estas: ...la suda flanko de la Jebusidoj.

Tio estas Jerusalem.

33.4.1.3. Rilata kies

Kies = “de kiu”. De (§12.3.2) havas tamen multajn diversajn signifojn. Kies

havas nur tri el tiuj signifoj: posedo/aparteno, senca objekto kaj senca

subjekto. Se temas pri iu alia el la signifoj, kiujn havas de, oni devas uzi de

kiu.

514

§33.4.1.3

Subfrazoj

Poseda kies

Rilata kies plej ofte montras posedon aŭ apartenon:

• Jen estas viro, kies nomo estas Markoto. = Jen estas viro. + Lia nomo

estas Markoto. Zĥ.6

• La ĉambro, kies pordon la pordisto malfermis, estis sufiĉe vasta. M.7 = La

ĉambro estis sufiĉe vasta. + La pordisto malfermis la pordon de la

ĉambro.

Objekta kies

Rilata kies povas montri la sencan objekton de aga O-vorto:

• Ĝi estas i a ennov aĵo, pri kies akceptado aŭ neakceptado oni devas kon-

siliĝi. OV.102 = Ĝi estas ia ennovaĵo. + Oni devas konsiliĝi pri la akceptado

aŭ neakceptado de tiu ennovaĵo. La priskribo de tiu ennovaĵo montras la

sencan objekton de (ne)akceptado: Oni devas konsiliĝi, ĉu oni akceptu

-

aŭ ne akceptu tiun ennovaĵon.

Subjekta kies

Rilata kies povas montri la sencan subjekton de aga O-vorto:

• La serpento, de kies mordo mortis via patro, nun portas lian kronon. H.33

= La serpento nun portas lian kronon. + Via patro mortis de la mordo de

la serpento. De la serpento montras la sencan subjekton de mordo: Via

patro mortis, ĉar la serpento mordis lin.

Eraraj uzoj de kies

En iuj lingvoj ekzistas vorto, kiu similas al kies, sed kiu havas pli da sig-

nifoj. La Esperanta kies povas signifi nur de kiu, kaj nur kiam temas pri

posedo/aparteno, senca objekto aŭ senca subjekto. Kies ne povas signifi el

kiu, al kiu, pri kiu aŭ simile.

Por kontroli, ĉu rilata kies estas ĝusta, oni memstarigu la subfrazon. Se oni

tiam uzus de, kaj se de montras posedon/apartenon, objekton aŭ subjekton,

tiam oni povas uzi kies en la subfrazo:

• La asocio, kies unu el la delegitoj li estas, nomiĝas UEA. Se oni mem-

starigas la subfrazon, ĝi fariĝas: Li estas unu el la delegitoj de la asocio.

De montras apartenon. Kies estas do ĝusta. Sed la frazo estas tre mal-

simpla kaj malfacile komprenebla. Pli facila (sed ne tute samsignifa)

estas la jeno: La asocio, kies delegito li estas, nomiĝas UEA.

Kies ne signifas el kiu

El (§12.3.5.2) povas interalie montri elekton, apartigon aŭ distingon de unu

aŭ pluraj individuo(j) el grupo de individuoj: El ŝiaj multaj infanoj unuj

estas bonaj kaj aliaj estas malbonaj. FE.12 Tio iom similas al apartena de, sed

ankaŭ tiam ne eblas uzi kies. Oni devas uzi el kiuj:

• En la ĉambro estis t ri per sonoj, el kiuj unu leviĝis renkonte al

Marta. M.20 Ne eblas: *...tri personoj, kies unu leviĝis...* Memstarigita

§33.4.1.3

515

Subfrazoj

frazo estas: Unu el la personoj leviĝis renkonte al Marta. Temas pri

apartigo de individuo el grupo. Oni devas diri el la personoj/ el ili, ne de

la personoj/ de ili. Tial kies ne eblas.

• La reĝo de Egiptujo parolis al l a Hebreaj akuŝist inoj, el kiuj unu estis

nomata Ŝifra kaj la dua estis nomata Pua. Er.1 Ne eblas diri: *...akuŝist-

inoj, kies unu estis nomata...*

Kies ne signifas al kiu

Rilate al la verbo aparteni oni ne povas uzi kies, sed devas uzi al kiu:

• Nia asocio, al kiu ne apartenas tiuj personoj, ne havas ian ajn respond-

econ pri iliaj agoj. Ne eblas: *Nia asocio, kies ne apartenas...* La mem-

stara frazo estas: Tiuj personoj ne apartenas al nia asocio. Oni neniam

diras *aparteni de*. Ne eblas do uzi kies.

33.4.2. Aliaj rilataj KI-vortoj

Rilata kiam

Rilata kiam povas enkonduki tempan subfrazon. Tia subfrazo povas roli kiel

priskribo de tempa esprimo en la ĉeffrazo:

• Antaŭhieraŭ, kiam mi estis en la urbo, mi aĉetis novan robon.

= Antaŭhieraŭ mi aĉetis novan robon. + Tiam mi estis en la urbo.

• En tiu tempo, kiam li loĝis en Parizo, li ofte vizitis min.

• Kiam Nikodemo batas Jozefon, tiam Nikodemo estas la batanto kaj

Jozefo estas la batato. FE.22

Plej ofte tamen mankas tempa esprimo en la ĉeffrazo. La tuta kiam-frazo do

mem rolas kiel tempa komplemento en la ĉeffrazo. Oni povas ankaŭ diri, ke

la kiam-frazo estas priskribo de subkomprenata tiam en la ĉeffrazo:

• Kiam oni estas riĉa, [tiam] oni havas multajn amikojn. FE.16 = Tiam oni

havas multajn amikojn. + Tiam oni estas riĉa.

• Kiam mi venis al li, [tiam] li dormis. FE.20

• Ili svenas [tiam] kiam ili vidas sangantan anseron. Rt.16

• Hazarde mi faris strangan mienon ĝuste [tiam] kiam li fotis nin.

Rilata kiam-frazo povas havi tempan rolvorteton antaŭ si. La rolvorteto

montras la rolon de la tuta kiam-frazo, ne de la vorto kiam:

• Post k iam ŝi estis mal l ongan tempon en la arb aro, fariĝis nokto. FA1.161

= Post m

al l onga est ado

en la arb aro fariĝis nokto.

• De k iam nask i ĝis mia fil ino, mi estas kiel alia homo. = De l a nask iĝo de

m

ia fil ino mi estas kiel alia homo.

• La kverelo komenciĝis, post k iam li for iris. = La kverelo komenciĝis post

l ia for iro.

• Adam vivis, post k iam nask iĝis al li Set, okcent jarojn. Gn.5 = ... post la

nask

iĝo de Set...

516

§33.4.2

Subfrazoj

Se oni enmetas tiam en tiajn frazojn, la rolvorteto staru antaŭ tiam: Adam

vivis, post tiam, kiam naskiĝis al li Set, 800 jarojn.

Ĉe demanda kiam estas alie. Rolvorteto antaŭ demanda kiam montras la

rolon de kiam, ne de la tuta demanda frazo: Ŝi demandis, ĝis kiam mi restos

hejme. = Ŝi demandis, ĝis kiu tempo mi restos hejme.

Se oni erare pensus, ke rolvorteto antaŭ rilata kiam montras la rolon de kiam

(anstataŭ de la tuta subfrazo), tiam la signifo draste ŝanĝiĝus, ekz.: Ŝi edzin-

iĝis, post kiam ŝi naskis infanon. La ĝusta signifo estas: Ŝi edziniĝis post la

nasko. Ŝi edziniĝis post tiam, kiam ŝi naskis infanon. Se oni erare rilatigus

post al kiam, la signifo fariĝus: Ŝi edziniĝis. Post tiam [= post la edziniĝo] ŝi

naskis infanon.

Logike oni povus uzi antaŭ ĉe subfrazo kun rilata kiam: Li rifuzis foriri,

antaŭ kiam mi alvenis. Sed oni kutime uzas antaŭ ol (§33.7) en tiaj okazoj.

Iafoje rilata kiam-frazo montras ne tempon, sed okazon aŭ kondiĉon

(§14.2.1).

Aliaj enkondukiloj de tempaj subfrazoj estas dum (§33.7), ĝis (§33.7) kaj

apenaŭ (§33.7).

Rilata kie

Rilata kie povas enkonduki lokan subfrazon. Tia subfrazo povas roli kiel pri-

skribo de loka esprimo en la ĉeffrazo:

• Mi volis resti tie, kie mi estis. FA3.135 = Mi volis resti tie. + Mi estis tie.

• La reĝido forkondukis ŝin al la palaco de sia patro, la reĝo, kie li edziĝis

je ŝi. FE.23 = La reĝido forkondukis ŝin al la palaco... + En la palaco li

edziĝis je ŝi.

• Kie fumo leviĝas, tie fajro troviĝas. PE.875

Iafoje mankas loka esprimo en la ĉeffrazo. Tiam la kie-frazo mem rolas kiel

loka komplemento en la ĉeffrazo. Oni povus ankaŭ diri, ke tie estas sub-

komprenata en la ĉeffrazo (§33.4.3):

• Kie estas sufero, [tie] estas ankaŭ espero. PE.874

• Elizabeto nun laboras [tie] , kie mi antaŭe laboris.

Rilata kie povas havi direktan rolvorteton aŭ direktan N-finaĵon:

• Jen la loko, de kie venis la bruo. = Jen (estas) la loko. + De tiu loko

venis la bruo.

• Finfine ni alvenis, ĝis kie antaŭe neniu homo venis.

• Ĉie, kien mi venas, troviĝas ia malbonaĵo, kiu premas la koron. FA1.144

Anstataŭ rilata kie oni povas ofte uzi en kiu(j), ĉe kiu(j), sur kio aŭ simile,

precipe se la subfrazo priskribas O-vorton, kiu ne rolas kiel loka komple-

mento en la ĉeffrazo. Sed kie estas ofte pli eleganta:

• Kelkajn fojojn mi eĉ legis longajn artikolojn pri mia afero, kie estis vid-

eble, ke la aŭtoroj eĉ ne vidis mian verkon. OV.26 = ...longajn artikolojn

§33.4.2

517

Subfrazoj

pri mia afero, en kiuj estis... La frazparto longajn artikolojn pri mia

afero ne estas loka komplemento, sed objekto.

• Marta venis el la hejma bieno, kie floris rozoj kaj kantis najtingaloj. M.31

= ...el la hejma bieno, ĉe kiu floris...

• Ne troviĝas, kie sidi. = Ne troviĝas io, sur kio oni povus sidi.

Rilata kia

Rilata kia povas enkonduki ecan subfrazon. Rilata kia-frazo povas roli kiel

priskribo de tia, tiaspeca aŭ tiuspeca en la ĉeffrazo:

• Ŝi ne estas tia, kia devas esti reĝino. FA1.174 = Ŝi ne estas tia. + Reĝino

devas esti tia.

• Ĝi [= la grajno] ne estas t ia speca, kia kreskas sur kampo de kampulo,

aŭ per kia oni nutras kokinojn. FA1.41 = Ĝi ne estas tiaspeca. + Tia

[grajno] kreskas sur kampo de kampulo. + Per tia [grajno] oni nutras

kokinojn.

• Kia oni vin vidas, tia oni vin taksas. PE.859 = Tia oni vin taksas. + Tia oni

vin vidas.

Rilata kia-frazo povas ankaŭ roli kiel priskribo de O-vorto, kiu havas tia kiel

difinilon:

• Regis tia frosto, kian ni ĉe ni ne havas eĉ en la plej kruela vintro. FA3.83

Regis tia frosto. + Tian froston ni ĉe ni ne havas eĉ en la plej kruela

vintro.

• Se vi tamen volas havi oron, vi povas ĝin ankaŭ ricevi en tia granda

kvanto, kian vi povos porti. FA1.6

En ĉi tiaj frazoj tia ofte staras post la O-vorto, kvankam ĝi estas difinilo: La

arbo de la suno estis be

l ega arbo tia, kian ni neniam vidis. FA3.114

Se rilata KI-frazo priskribas O-vorton kun tia, oni povas ankaŭ uzi rilatan

kiu: Vi havas plenan rajton uzi la monon en t ia mani ero, kiu ŝajnas al Vi la

plej bona. L2.126

Rilata kiu montras certan individuon, dum rilata kia montras specon:

• Mi uzis tiun aŭton, kiu povas veturi tre rapide. Oni parolas pri certa

individua aŭto. Ĝi povas veturi tre rapide.

• Mi uzis tian aŭton, kia povas veturi tre rapide. Oni parolas pri speco de

aŭto. Ĉiuj aŭtoj de tiu speco povas veturi tre rapide.

Sed en tiuj ĉi ekzemploj jam tiun kaj tian sufiĉe klare montras la distingon

inter individuo kaj speco. Oni povas do uzi kiu en ambaŭ subfrazoj. Pli ofte

oni preferas kiu, sed kia pli akcentas, ke temas pri speco.

Uzu rilatan kia nur antaŭ frazo kun verbo. Antaŭ sola frazparto, aŭ grupo de

frazpartoj sen verbo, oni uzu komparan kiel (§20.1): Li vizitis (tiajn) urbojn

kiel Parizo. Ne diru: *...urbojn kia Parizo.*

518

§33.4.2

Subfrazoj

Rilata kiel

Rilata kiel povas enkonduki manieran aŭ gradan subfrazon. Rilata kiel-frazo

priskribas tiel aŭ frazparton kun tiel en la ĉeffrazo, sed ofte tiel estas for-

lasita (§33.4.3). Tiam la kiel-frazo mem rolas kiel maniera aŭ grada komple-

mento en la ĉeffrazo:

• Oni ludas sur fortepiano, tamen tre mallaŭte kaj tiel bele, kiel ŝi neniam

antaŭe aŭdis. FA1.34

• Li komprenas predikon [tiel] , kiel bovo [komprenas] muzikon. PE.1360

• Ĉiu penis sin savi [tiel] , kiel li povis. FA1.89

Rilata kiel-frazo iafoje priskribas tutan frazon. Tiam kiel reprezentas la ideon

de la tuta frazo, simile al rilata kio (§33.4.1.2):

• Ŝi

a bel eco, kiel oni diris, e stas la de l oga bel e co de la mal bono. FA3.142

= Ŝia beleco estas la deloga beleco de la malbono. + Tiel oni diris. = Oni

diris, ke ŝia beleco estas...

Kiel estas ankaŭ ĝenerala kompara vorto (§20.1). Tiam kiel normale en-

kondukas ne frazon, sed solan frazparton aŭ grupon de frazpartoj sen verbo.

Rilata kiom

Rilata kiom povas enkonduki kvantan aŭ mezuran subfrazon. Rilata kiom-

frazo rolas kiel priskribo de tiom aŭ frazparto kun tiom en la ĉeffrazo, sed

ofte tiom estas forlasita (§33.4.3):

• Ŝi elpaŝis antaŭen tiom multe, kiom ŝi povis. FA3.65 = Ŝi elpaŝis antaŭen

tiom multe. + Tiom ŝi povis.

• Nun vi ricevos tiom multe da mono, kiom vi volas havi. FA1.5

• Ĉiuj donas al mi prunte [tiom] , kiom mi volas. Rz.93

• Al mia festo povas veni tiom el viaj amikoj, kiom volas.

Subfrazo kun rilata kiom ofte montras ian limigon:

• La kompatinda stana soldato tenis sin, kiom li povis, tute rekte. FA1.156 Liaj

fortoj estis limigitaj.

• Unu el la plej kuraĝaj knaboj kaj iom post iom ankaŭ ĉiuj aliaj ekkantis

strofon el malnova kanto pri cikonioj, kiom ili tion memoris. FA1.205 Estis

limoj de ilia memoro. Ili ne povis kanti pli ol la memoro permesis.

• Kiom mi vidas, vi havas nur unu filon. Rt.51 Mi ne povas vidi pli.

Rilata kial

Ankaŭ kial estas uzata kiel rilata vorto, sed nur por rekte priskribi O-vorton

kiel kaŭzo aŭ motivo, kaj eĉ tiam nur tre malofte:

• La efektiva kaŭzo, kial ili ne aliĝas al ni, estas tio, ke ili timas. OV.123 = La

efektiva kaŭzo estas tio, ke ili timas. + Tial ili ne aliĝas al ni. Oni povas

ankaŭ diri ...la kaŭzo, pro kiu ili ne aliĝas al ni... Pli ofte oni tamen uzas

ke-frazon: ...la kaŭzo, ke ili ne aliĝas al ni...

§33.4.2

519

Subfrazoj

Oni do ne uzas frazojn kiel: *Ili foriris tial, kial mi foriris.* Sed oni diras:

Ili foriris pro la sama kaŭzo, kial mi foriris. Aŭ pli ofte: ...pro la sama

kaŭzo, pro kiu mi foriris.

Por reprezenti tutan frazon, kiu montras kialon, oni povas uzi pro kio: Mi ne

ri

cevis vian let eron, pro kio mi ne respondis. Oni ankaŭ povas renversi la

frazokonstruon, uzante ĉar (§33.6): Ĉar mi ne ricevis vian leteron, mi ne re-

spondis.

Rilata kial-frazo ne montras mem kaŭzon aŭ motivon. La kaŭzon montras la

vorto, kiun la kial-frazo priskribas. Kial reprezentas tiun kaŭzon en la sub-

frazo. Por enkonduki subfrazon, kiu mem montras kaŭzon aŭ motivon, oni

uzas precipe ĉar (§33.6): Ili foriris, ĉar mi foriris. (Mia foriro estas la kaŭzo

de ilia foriro.).

33.4.3. Rilataj subfrazoj – forlaso de TI-vorto

Rilata KI-vorto ofte rilatas al samspeca TI-vorto en la ĉeffrazo. Ofte oni

povas subkompreni la TI-vorton sen ŝanĝi la signifon. Ne ekzistas absolutaj

reguloj, kiam oni povas forlasi TI-vorton. Plej grava estas la klareco: Se la

frazo fariĝas tro malklara, oni ne forlasu la TI-vorton. La rilata KI-vorto kaj

la responda TI-vorto devas normale havi la saman formon: Ili estu de la

sama tabelvorta grupo ( tiu – kiu, tio – kio, tiel – kiel k.t.p.), kaj ili havu la

saman rolmontrilon, aŭ ili estu ambaŭ sen rolmontrilo.

Tiu kiu

• Tiu, kiu havas forton, havas rajton. → Kiu havas forton, havas

rajton. PE.1004

• Plej bone ridas tiu, kiu laste ridas. → Plej bone ridas, kiu laste

ridas. PE.1928

• Kiu okupas sin je meĥaniko, estas meĥanikisto, kaj kiu okupas sin je

ĥemio, estas ĥemiisto. FE.32 = Tiu, kiu okupas sin...

• Mi pagis al tiu, al kiu oni devis [pagi] . → Mi pagis, al kiu oni devis. M.6

Oni normale ne ellasas solan tiun aŭ tiujn:

• Mi finfine provis tiujn, kiujn vi tiom laŭdis. Ne diru: *Mi finfine provis,

kiujn vi tiom laŭdis.*

Se tiu staras antaŭ O-vorto kiel difinilo de ĝi, oni ne povas forlasi tiu sen

ŝanĝi la signifon. Sed oni ofte povas ŝanĝi tiu al la sen grava signifoŝanĝo:

• Li ankoraŭ ne redonis tiun libron, kiun li pruntis de mi. → Li ankoraŭ

ne redonis la libron, kiun li pruntis de mi. Se oni dirus: Li ankoraŭ ne

redonis libron, kiun... , temus pri unu el tiuj libroj, kiujn li pruntis de mi.

La signifo ŝanĝiĝus.

Tio kio

• Tio, kio pasis, ne revenos. → Kio pasis, ne revenos. PE.949

• Li tuj faris tion, kion mi volis. → Li tuj faris, kion mi volis. FE.31

520

§33.4.3

Subfrazoj

• Mi neniel povas kompreni tion, kion vi parolas. → Mi neniel povas kom-

preni, kion vi parolas. FE.28

Se tio kaj kio havas rolvorteton, oni prefere ne ellasu tio:

• Marta renkontiĝis [...] kun tio, kun kio renkontiĝas milionoj da

homoj. M.16 Ne: *Marta renkontiĝis, kun kio renkontiĝas...*

Tiam kiam

Se rilata kiam-frazo rilatas al tiam, oni plej ofte forlasas tiam. Oni retenas

tiam nur se oni volas emfazi:

• Kiam oni estas riĉa, [tiam] oni havas multajn amikojn. FE.16

• Kiam via domo estis konstruata, [tiam] mia domo estis jam longe kon-

struita. FE.25

• Kiam li estis ĉe mi, [tiam] li staris tutan horon apud la fenestro. FE.26

Anstataŭ post tiam kiam, de tiam kiam k.t.p., oni normale uzas nur post

kiam, de kiam k.t.p. Oni do forlasas tiam, sed konservas la rolvorteton. En

tiaj okazoj la rolvorteto rilatas ne al la vorto kiam, sed al la tuta kiam-frazo:

• Post tiam, kiam ŝi estis mallongan tempon en la arbaro, fariĝis nokto.

→ Post kiam ŝi estis mallongan tempon en la arbaro, fariĝis

nokto. FA1.161

• De tiam, kiam mortis lia edzino, li vivas tute sola. → De kiam mortis lia

edzino, li vivas tute sola.

Anstataŭ ĝis (tiam) kiam oni diru simple ĝis. Oni ankaŭ ne uzu dum (tiam)

kiam, sed simple dum. Ĝis (§33.7) kaj dum (§33.7) estas mem fraz-

enkondukiloj, kaj tute ne bezonas helpon de kiam. Anstataŭ antaŭ tiam kiam

oni normale uzas antaŭ ol (§33.7).

Tie kie

Se rilata kie-frazo rilatas al sola tie, oni ofte forlasas tie, sed oni povas kon-

servi tie por emfazo:

• Kie estas pano, [tie] ne mankas panpecetoj. PE.873

• Kie lumo ekzistas, [tie] ankaŭ ombro troviĝas. PE.884

• Ŝi povis iri [tien] , kien ŝi volis. FA1.44

Tia kia

Rilata kia-frazo ĉiam rilatas al tia en la ĉeffrazo. Plej ofte oni konservas tia,

sed se la frazo restas klara, oni povas ĝin ellasi.

• Li havas [tian] kapon, kian vi ne trovos en la tuta mondo. Gm.53

• Li ĵuris ekbruligi por li funebran torĉon [tian] , kian ankoraŭ neniu reĝo

iam havis. Rt.60

§33.4.3

521

Subfrazoj

Tiel kiel

Rilata kiel-frazo ĉiam rilatas al tiel en la ĉeffrazo, sed ofte oni povas sub-

kompreni tiel:

• Ne vivu [tiel] kiel vi volas, vivu [tiel] kiel vi povas. PE.1763

• Bojas hundido [tiel] , kiel ĝi aŭdas de hundoj. PE.175

• Ĉiu iras [tiel] , kiel saĝ’ al li diras. PE.251

Tiom kiom

Rilata kiom-frazo ĉiam rilatas al tiom en la ĉeffrazo, sed ofte oni povas sub-

kompreni tiom:

• Da pulvo ni havas [tiom] kiom vi volas. Rt.66

• Mi penos [tiom] , kiom mi povos, plenumi la deziron de la komitato. L1.168

Se antaŭ tiom staras ol, oni plej ofte ellasas tiom, kaj metas ol rekte antaŭ la

kiom-frazo:

• Pli granda estas mia puno, ol tiom, kiom mi povos elporti. → Pli granda

estas mia puno, ol kiom mi povos elporti. Gn.4

• Se vi scias pentri, tio povas iom utili al vi, tamen multe malpli, ol tiom

kiom utilus lerteco en muziko. → Se vi scias pentri, tio povas iom utili

al vi, tamen multe malpli, ol kiom utilus lerteco en muziko. M.33

En tiaj frazoj oni povas eĉ ellasi kiom, ĉar ol (§33.7) sufiĉas kiel fraz-

enkondukilo: Pli granda estas mia puno, ol mi povos elporti. ...multe malpli,

ol utilus lerteco en muziko.

Ties kies

Rilata kies-frazo treege malofte rilatas al ties en la ĉeffrazo. Kiam tiel tamen

iafoje estas, oni apenaŭ povas forlasi ties:

• Kies ĝi estas, ties ĝi restu.

Tial kial

Rilata kial-frazo neniam rilatas al tial en la ĉeffrazo (§33.4.2).

Malsamaj rolmontriloj

Ellaso de TI-vorto normale ne eblas, kiam la TI-vorto kaj la rilata KI-vorto

havas malsamajn rolmontrilojn, aŭ kiam unu el ili havas kaj la alia ne havas

rolmontrilon.

Ne diru: *Mi konas, kiu venis.* Diru: Mi konas tiun, kiu venis. Ne diru: *Ĝi

estas besto, kian vi timas.* Sed: Ĝi estas tia besto, kian vi timas.

Ne eblas: *Ili loĝas, de kie mi venas.* Oni devas diri: Ili loĝas tie, de kie mi

venas. Ankaŭ ne eblas: *Li devenas, kien mi iros.* Necesas: Li devenas de

tie, kien mi iros. Ankaŭ ne eblas forlasi tie, sed konservi rolvorteton, kiu

starus antaŭ tie. Ne diru: *Li venas de kie mi loĝas.* Diru: Li venas de tie,

kie mi loĝas.

522

§33.4.3

Subfrazoj

Ĉe jen (§14.3.11) oni iafoje forlasas TI-vorton kontraŭe al la ĉi-antaŭa

regulo:

• Jen [estas] tio, kion diris Aĥitofel! → Jen kion diris Aĥitofel! Sm2.17

Okaze oni vidas ankaŭ aliajn malobeojn de la regulo pri sama rolmontrilo.

Se oni iafoje deflankiĝas de tiu regulo, oni estu atenta, ke la signifo ne mal-

klariĝu.

Ne forlasu rilatan KI-vorton

En kelkaj lingvoj eblas iafoje forlasi rilatan KI-vorton. Tio ne eblas en

Esperanto. Ne diru: *La viro, mi vidis, portis valizon.* Diru: La viro, kiun

mi vidis, portis valizon. Ne diru: *Nun estas la horo, ŝi normale alvenas.*

Diru: Nun estas la horo, kiam ŝi normale alvenas.

En iuj lingvoj oni povas iafoje forlasi la rilatan KI-vorton, sed konservi

eventualan rolvorteton, kiu tiam staras sola ie en la subfrazo (eĉ en la fino).

Tio estas absolute neebla en Esperanto. Rolvorteto devas stari antaŭ tiu fraz-

parto, kies rolon ĝi montras. Ne diru: *Mi vidis t iun knab inon, vi parolis

pri.* Nepre diru: Mi vidis t iun knab inon, pri kiu vi parolis.

33.5. Se-frazoj

Se = “sub la kondiĉo ke, kun la supozo ke, en la okazo ke”. Se enkondukas

subfrazon, kiu montras kondiĉon, supozon aŭ okazon:

• Se li scius, ke mi estas tie ĉi, li tuj venus al mi. FE.20 = En la okazo, ke li

scius... Oni uzas US-verbojn, ĉar temas pri nura fantazio.

• Se mi estus sana, mi estus feliĉa. FE.19 = Sub la kondiĉo, ke mi estus

sana...

• Se mi havus multe da mono, mi aĉetus aŭton. La US-formoj montras, ke

temas pri fantazio. La parolanto scias, ke li ne havas multe da mono.

• Se li havas multe da mono, li verŝajne aĉetos aŭton. La AS-formo kaj

OS-formo (reala modo) montras, ke povas esti realeco. Povas esti, ke li

vere havas multe da mono, sed oni ne scias certe.

• Se iu havas multe da mono, tiu havas ankaŭ multe da problemoj. La AS-

formoj montras, ke temas pri ĉiam valida principo.

• Se li jam venis, petu lin al mi. FE.26 Povas esti, ke li jam venis. Tial reala

modo, IS-formo.

• Mia opinio estas: prenu mem akvon, se vi volas trinki. FE.19

• Mi ne farus la eraron, se li antaŭe dirus al mi la veron (aŭ se li estus

dirinta al mi la veron). FE.24 Oni povas uzi simplan US-formon, eĉ kiam

temas pri fantazio pri pasinta tempo. US-verboj estas tempe neŭtralaj.

• Mia ora ringo ne estus nun tiel longe serĉata, se ĝi ne estus tiel lerte

kaŝita de vi. FE.25

• Tiu ĉi libro havas sesdek paĝojn; tial, se mi legos en ĉiu tago po dek

kvin paĝoj, mi finos la tutan libron en kvar tagoj. FE.14 Ankaŭ eblas uzi

§33.5

523

Subfrazoj

US-formojn en ĉi tiaj frazoj. Ĉe estonta tempo ne eblas ĉiam fari klaran

distingon inter fantazio kaj fakto, ĉar la estonteco ĉiam estas necerta.

Helpa tiam

Kiam se-frazo troviĝas frazkomence, oni ofte uzas tiam en la ĉeffrazo por

helpi al klareco. Tiam reprezentas la ideon de la se-frazo. Oni povas ankaŭ

uzi tiuokaze, tiaokaze aŭ simile:

• Se ĉiu balaos antaŭ sia pordo, tiam en la tuta urbo estos ordo. PE.2215

• Se ni konscios bone la esencon kaj celon de niaj kongresoj, tiam ni ven-

ados al ili kun ĉiam freŝa kaj neniam malfortiĝanta entuziasmo. OV.377

Se-frazo + tio

Iafoje tio en la ĉeffrazo reprezentas la ideon de antaŭa se-frazo:

• Se ŝi havas multe da mono, tio ne nepre signifas, ke ŝi estas feliĉa. = Se

ŝi havas multe da mono, la fakto, ke ŝi havas multe da mono, ne nepre

signifas...

• Se malgraŭ ĉiuj ventoj kaj puŝoj ĝi [= Esperanto] dum dudek kvin jaroj

vivis kaj kreskis regule kaj rekte, [...] ni povas pri tio sincere nin grat-

uli. OV.407 = ...ni povas pri la vivo kaj kreskado sincere nin gratuli.

Deziraj se-frazoj

Se estas uzata ankaŭ en ĉeffrazo por esprimi fortan deziron. Ofte oni tiam

aldonas nur (§14.3.14) por akcenti la deziran sencon. Se la deziro estas

nerealigebla, oni uzas US-modon (§26.4). Alie oni uzas OS-formon

(§26.2.3) (normale ĉiam kun nur):

• Ho, se mi estus sola!... – ŝi pensis. – Se mi ne havus infanon! M.61 = Mi

deziregas, ke mi estu sola, ke mi ne havu infanon (sed tio ne eblas).

• Ha, kia agrablaĵo estus nun unu alumeto! Se ŝi nur povus kuraĝi elpreni

unu el la skatoleto, ekfroti ĝin je la muro kaj varmigi al si sur ĝi la

fingrojn! FA2.113

• Se oni nur ne refandos min! FA2.119

Oni povas diri, ke vera ĉeffrazo estas subkomprenata: Ho, se mi estus sola,

tiam mi estus feliĉa!

524

§33.5

Subfrazoj

Se antaŭ I-verbo

Iafoje oni mallongigas se-frazon, en kiu la ĉefverbo havas U-finaĵon,

anstataŭigante la ĉefverbon per I-verbo kaj forlasante la subjekton. Vidu ek-

zemplojn en la klarigoj pri I-verboj uzataj kvazaŭ ĉefverboj (§27.6).

33.6. Ĉar-frazoj

Ĉar = “pro tio ke”. Ĉar enkondukas subfrazon, kiu montras kaŭzon aŭ

motivon:

• La tranĉilo tranĉas bone, ĉar ĝi estas akra. FE.16 = La fakto, ke la tranĉilo

estas akra, estas la kaŭzo, ke ĝi tranĉas bone.

• La infano ploras, ĉar ĝi volas manĝi. FE.16 = La fakto, ke la infano volas

manĝi, estas la kaŭzo, ke ĝi ploras.

• Ĉar vi estas tiel servema, mi faras al vi donacon. FE.19

• Venigu la kuraciston, ĉar mi estas malsana. FE.39

• La hirundo flugis trans la riveron, ĉar trans la rivero sin trovis aliaj

hirundoj. FE.26

• Donu al la birdoj akvon, ĉar ili volas trinki. FE.9

• Li estas mia onklo, ĉar mia patro estas lia frato. FE.18 La fakto, ke mia

patro estas lia frato, estas la motivo por nomi lin mia onklo.

Helpa tial

Se ĉar-frazo troviĝas frazkomence, oni ofte uzas tial (§14.3.1) en la ĉef-

frazo. Tial reprezentas la ideon de la ĉar-frazo:

• Ĉar la aŭtoro de la lingvo Esperanto tuj en la komenco rifuzis unu

fojon por ĉiam ĉiujn personajn rajtojn kaj privilegiojn rilate tiun

lingvon, tial Esperanto estas “nenies propraĵo”. OV.238 En la fino de la

longa ĉar-frazo oni eble forgesis, ke ĝi komenciĝis per ĉar. Tial en-

kondukas la sekvon de la kaŭzo, kaj memorigas, ke temas pri kaŭzo.

• Ĉar ĉiu amas ordinare personon, kiu estas simila al li, tial tiu ĉi patr-

ino varmege amis sian pli maljunan filinon. FE.13

Kelkfoje oni uzas tial rekte antaŭ ĉar por emfazi:

• Mi petas tion ĉi tial, ĉar mi scias la inklinon de la plimulto da

homoj. FK.232 Eblas forlasi tial.

Post tial oni uzas tamen normale ke-frazon. Tial ke = pro tio ke = ĉar: Tio ĉi

estas nur tial, ke la ideo mem de lingvo “tutmonda” estas tiel alta kaj

alloga. FK.230 La varianton *pro tio ĉar* oni tamen ne uzu.

§33.6

525

Subfrazoj

Ĉar en ĉeffrazo

Ĉar-frazo estas iafoje ne subfrazo, sed memstara ĉeffrazo, kiu klarigas

antaŭan frazon:

• “Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi

donacon” (ĉar tio ĉi estis feino, kiu prenis sur sin la formon de malriĉa

vilaĝa virino, por vidi, kiel granda estos la ĝentileco de tiu ĉi juna

knabino). FE.15 = Tion ŝi diris, ĉar tio ĉi estis feino...

• Ruben diris al ili: Ne verŝu sangon; [...] manon ne metu sur lin. Ĉar li

intencis savi lin el iliaj manoj. Gn.37 = Tion li diris, ĉar li intencis...

33.7. Aliaj subfrazoj – apenaŭ, dum, ĝis, kvankam, kvazaŭ, ol Apenaŭ

Apenaŭ (§14.3.7) plej ofte estas E-vorteca vorteto, sed ĝi ankaŭ povas esti

enkondukilo de tempa subfrazo. Tiam apenaŭ signifas “tuj post kiam” aŭ

“preskaŭ samtempe kiam”. Tiaj apenaŭ-frazoj staras ĉiam antaŭ la ĉeffrazo:

• Apenaŭ ŝia patrino ŝin rimarkis, ŝi kriis al ŝi: “Nu, mia filino?” FE.21

= Tuj post kiam ŝia patrino ŝin rimarkis (preskaŭ samtempe), ŝi kriis...

• Apenaŭ ŝi venis al la fonto, ŝi vidis unu sinjorinon, tre riĉe vestitan, kiu

eliris el la arbaro kaj petis de ŝi trinki. FE.19

• Apenaŭ ŝi ektuŝis ŝian brakon, el la buŝo de Janjo elsaltis krieto de

doloro. M.128

Alternative oni povas uzi apenaŭ kiel E-vortecan vorteton en ĉeffrazo:

Apenaŭ ŝi ektuŝis ŝian brakon, kiam el la buŝo... La frazo kiam el la buŝo...

estas nun tempa subfrazo.

Dum

Dum enkondukas tempan subfrazon. Dum-frazo montras ion, kio daŭras

samtempe kun la ĉeffrazo. Oni uzas dum, se kaj la subfrazo kaj la ĉeffrazo