Дзве «Волгі» імчалі па вузкай шашы, што разразала густы лес. У святле фар гонкія сосны выглядалі фантастычна-казачнымі: густабронзавыя ствалы, серабрыстая, як запарошаная інеем, ігліца галін у недасягальнай вышыні. А там, куды фары не закідвалі снапы святла, вісела цяжкае чорнае пакрывала жнівеньскай ночы. Зоркі можна было ўбачыць, глянуўшы ўбок, у вузкія прагаліны паміж дрэвамі. Пад імі ўнізе, вырываючыся з святла, цемра застывала, бы смала. I здавалася, што ўвесь белы свет счарнеў, скамянеў i назаўсёды пазбавіўся святла i жыцця. У такім суседстве святла i цемры было штосьці іррэальнае, фантастычнае. Гэта i ўзбуджала, i страшыла, i як бы адрывала ад зямнога жыцця.
Такое адчуванне было ў Вікенція Паўлавіча не ўпершыню пры начной яздзе. Але раней гэтае незвычайнае адчуванне забаўляла — якія толькі хімеры не ўявяцца! — i весяліла. Сёння ж чарната на небе i на зямлі бадай палохала. Ён пасміхнуўся з гэтага свайго пачуцця, але далека не так па-дзіцячаму весела i бяздумна, як раней: i ў святле, i ў цемры жыццё ідзе, i яно ў сорак пяць яшчэ даволі светлае, не гледзячы на тое, што навокал шмат што валіцца i рушыцца. Цяпер жа ён ехаў з пачуццём трывогі... За што? За паслязаўтрашні дзень? Ці за вынік свайго жыцця — філасофскі роздум усіх мудрых? Але ж яму рана падводзіць вынікі жыцця. Вельмі рана. Ён можа падвесці вынікі кампаніі — выбарчай. Ды i гэта рана. Вынікі падвядуць без яго паслязаўтра.
Пасля сённяшніх сустрэч, ажно трох за дзень, яму можна асабліва не трывожыцца. Адчуваць сябе пераможцам? О, не! Ён не такі дурань. Ад таго, відаць, i трывожыцца, i ў філасофскую чарнату акунаецца, што дагэтуль не можа зразумець нечаканы ход свайго галоўнага суперніка на выбарах губернатара. О, гэта зубр, перад якім ён, Вікенцій, адчуваў сябе маладым аленем. Былы першы сакратар абкама партыі Пятро Пятровіч Мудроны. Ад но прозвішча чаго варта! Пяць гадоў маўчаў. Вынырнуў. Быў губернатарам i зноў хоча стаць ім. Не дурань. Выбраў момант, калі ў людзей настальгія па тым недалёкім часе, які называлі сацыялістычным, дасягнула свайго апагея.
Мудроны скалаціў магутную каманду — усіх былых падхалімаў сваіх сяброў, двое з якіх, не без яго дапамогі, сталі буйнымі камерсантамі і, безумоўна, фінансавалі яго выбарчую кампанію. Гойсалі па вобласці на пяці машынах, з міліцэйскай міргалкай. Не тое, што ён, бядняк. Каб не Ваня Залоза, ніводнай машыны не меў бы, ездзіў бы на сустрэчы маршрутнымі аўтобусамі. Залаты чалавек Залоза. Быў жа некалі яго начальнікам — першым сакратаром райкама камсамола, дзе ён, Вікенцій, лічыўся трэцяй сошкай — загадчыкам аддзела прапаганды. Аднак жа не палез Іван у губернатары, сам прапанаваў падтрымаць яго, гісторыка, прапагандыста, які на перабудове, прыватызацыі капейкі не нажыў. Зразумеў Залоза, што не сам ён, які дарос да старшыні райвыканкама i трохі мае ад прыватызацыі, а падначалены яго, святы бяссрэбранік, — бездакорная кандыдатура.
Натуральна, што невялікая, але дружная яго каманда, i сам ён засяродзілі ўвесь агонь на старым зубры; астатнія трое кандыдатаў у параўнанні з Мудроным — цяляткі.
Ваня даўно падкінуў ідэю адкрытай дыскусіі — дыялога. Мудроны ўхіліўся. I раптам за тры дні да выбараў згадзіўся. Сам прапанаваў дальні ад цэнтра горрд, дом культуры льнокамбіната.
Учора адбылася ix сустрэча. I натуральна, што малады кандыдат палажыў старога на лапаткі. Залоза памог выцягнуць усе даўнія грахі Мудронага: i што сын падбіў машынай чалавека, i бацька ратаваў яго ад суда, i што траім дзецям даў добрыя кватэры, i што за капейкі па сучасных цэнах прыватызаваў дачу.
Народ гудзеў. Тэлевізіёншчыкі млелі ад драматычнага сюжэту.
Мудроны «перамудрыў», даўшы згоду на дыялог: мабыць, не думаў, што тэлебачанне дасць запіс у той жа дзень, амаль нічога не скараціўшы з таго, што казаў пра яго супернік.
А сёння раніцою ў гасцінічны «люкс» да свайго кандидата ўскочыў Залоза i з дзвярэй закрычаў:
— Ура, Віця! Танцуй!
— Не прайшло ж галасаванне, каб танцаваць.
— Стары корч зняў сваю кандыдатуру! Абвясцілі па радыё.
— Ды ты жартуеш!
Шмат што здзіўляла Вікенція Паўлавіча ў сённяшнім жыцці. Але такога здзіўлення не перажыў за ўсё жыццё. А пазней, пасля вялых стомленых выступленняў у саўгасе i райцэнтры пачала калоць у сэрца незразумелая трывога. Чаму? З-за чаго? Не радасць, а трывога? А тут, у лесе, уколы трывогі пачасціліся.
Будучы губернатар ехаў у другой машыне на заднім сядзенні. Ахоўнік Міхаіл Палавінка спаў, але часта прачынаўся. Залоза сядзеў побач і, мабыць, каб не даць вадзіцелю заснуць, расказваў пра свае, яўна выдуманыя, любоўныя прыгоды.
Шафёр рагатаў. Вікенцій Паўлавіч не любіў такія гісторыі:
— Фантазёр ты, Іван.
— Клянуся, Віця. Хіба я расказваў, калі вярнуўся з курорта? Не расказваў. Дурнем трэба быць, каб расказваць супрацоўнікам. Хтось перадаў бы нашым прыгажуням, а сярод ix знайшлася б такая, што тут жа данесла б маёй Марыне. I аблысеў бы зусім. Яна i так пытае: «Ад чаго ты, Ваня, рана так лысееш?» — i сама адказвае: — «Ад чужых падушак». Вунь Вікенцій Паўлавіч на чужых падушках не спіць — i глядзі, якая ў яго чупрына.
«Здзекуецца, гад», — падумаў Вікенцій, бо чупрына яго таксама моцна парадзела за гады рэформаў. Ды i кампанія па выбарах у губернатары каштавала, можа, не адной пасмы на галаве. Ён адчуваў у сабе сілы, верь^, што можа пераламаць негатыўныя з'явы рыначных адносін. Ён не прынімаў таго рынку, які дзеліць грамадства на багатых i бедных i апошніх робіць яшчэ бяднейшымі, заганяе ў галечу. Ён заставаўся сацыялістам, але ўжо не тым — не марксісцкім. Прачытаў «Капітал»: калі вучыўся, не адужаў. Раскрытыкаваў Маркса, выпрацоўваючы сваю тэорыю. А што? Марксізм — не догма, а напрамак дзеяння. I ён заўсёды, са школьных гадоў, быў перакананы, што не багі гаршкі лепяць. I меў упэўненасць, што i ён здатны зляпіць свой гаршчок. Дайце толькі гліну! Таму ж Івану Залозе нібыта ў жарт прызнаваўся:
— Каб я выказаў хоць дзесятую частку той крытыкі марксізма тады, калі вучыўся ў камсамольскай школе, вылецеў бы адтуль, што корак. Во ў чым была наша бяда — нікому не дазволена было думаць самастойна. Крок улева, крок управа — калі не куля, то тумак. А я ж не вораг марксізму. Перакананым сацыялістам быў заўсёды i застаўся ім. Мне толькі трэба поле для праверкі маёй тэорыі на практыцы.
I відаць, Іван Залоза, былы кіраўнік раёна, старэйшы па гадах, прызнаў у ім тэарэтыка, «новага Карла Маркса» i ўступіў яму пяршынства, пайшоў за ім, каб памагчы яму заваяваць гэтае поле. Вядзі нас, Вікенцій, да светлых вышынь сацыялізма! Камунізм не патрэбны! Твой сацыялізм дае кожнаму прастор шырэйшы, чым пры капіталізме. Капіталізм Іван Залоза адмаўляў ва ўсіх яго іпастасях, хоць у гады развала партыі i разгульнай прыватызацыі не пасаромеўся прыхапіць што-нішто з таго, што дрэнна ляжала. А пры сацыялізме шмат што ляжала безгаспадарча. I тыя, што сядзелі на алімпе, забываліся, што дзяржава — гэта людзі, якія выхоўваліся не толькі ў піянерскіх атрадах, але i бацькамі, што ніяк не маглі пазбавіцца ад перажыткаў праклятага мінулага: грабці да сябе, а не ад сябе.
Тэорыя Вікенція ўлічвае гэтую спадчыну: можаш быць багатым, але не забывайся пра бедных, ствары ім чалавечае жыццё — як у Швецыі.
Залоза пачаў новую вясёлую гісторыю, але тут жа перапыніў яе.
— Юрка! Пасігналь гэтаму ліхачу, а то праскочым паваротку.
— Якую паваротку? — спытаў Вікенцій Паўлавіч.
— Абяцаў жа я ў пачатку падарожжа, што пакажу вам рай на нашай грэшнай зямлі.
— Навошта нам рай?
— Хай! Табе ўжо i рай не трэба! Глядзі, пачуе архангел — загоніць у пекла.
— А ты хочаш быць у раі?
— А хто не хоча добрай чаркі, юшкі i шашлычка?
— Завадзяга ты, Іван.
— Без завадзяг сумна жылося б.
Між тым шафёр паміргаў фарамі i, мабыць, убачыўшы, што пярэдняя машына не збаўляе ход, моцна пасігналіў.
Палавінка прачнуўся, падскочыў — ажно ўдарыўся галавой аб крышку кузава. Насмяшыў.
— Што сталася?
— Глядзі — HJIA на дарозе.
— Губернатара выбралі. Уся вобласць салютуе. А ты спіш. Прачысці горла. Замачваць будзем.
— Замачваць будзем у панядзелак, калі бабкі падаб'ём.
— Без рэпетыцыі? Ты што гэта!
На пярэдняй машыне загарэліся стоп-сігналы. Затармазіла, з'ехала на ўзбочыну, спынілася i прапусціла ix наперад. Паехалі на нізкай хуткасці.
— Круці баранку, Юрка, налева.
Нырнулі пад кашлатыя яліны. Тут, на грунтавой пакручастай лясной дарозе, пераплеценай карэннем дрэў, лес у святле фар выглядаў здзіўляюча, таямніча. Такой карціны, такімі фарбамі, не напісаў яшчэ ніводзін мастак у свеце. Нечакана ельнік скончыўся, i бярозавы гай засвяціўся некранутай белізной, як сарамлівая нявеста.
— Ух ты! — не вытрымаў Палавінка.
— А што? I цябе праняло? А я табе i не такія дзівосы пакажу!
Пайшоў гушчар арэшніку. Фары высвечвалі гронкі арэхаў. Потым палезлі на гару. Натужліва выў матор.
Буксавалі колы ў пяску. Дарогу абступалі магутныя карабельныя сосны.
— Высока твой рай, Іван.
— На тое ён i рай!
Спыніліся за пяць крокаў ад няяркага кастра, над якім на дубовым дручку вісеў ёмісты закопчаны кацёл. А збоку, за якія два-тры крокі, гарэла яркай чырванню вуголле другога кастра — шашлычнага. Побач стаяў мангал i вёдры.
Насустрач гасцям выйшаў з цемры лесу барадаты чалавек у цёмным кіцелі з зялёнымі пятліцамі i жалудамі на ix i ў фуражцы з такой жа эмблемай на зялёным аколышку.
— Не заснуў, Арцём?
— Не заснуў, Іван Яўменавіч. Але дрыжэў. За юшку. Баяўся — пераварыцца. Думаў, што вас перахапіў хто.
— Хто гэта можа перахапіць нас?
— Такіх пачэсных гасцей ці мала хто захоча мець.
— Дзічына ёсць?
— Мокне ў віне. Шкада было віном заліваць. Дарагое ж вельмі.
— Для губернатара нічога не шкадуй!
— То хіба што губернатару! А нам, смяротным, дык i воцат добра.
— Воцат страўнікі раз'ядае. А яны ў нас не луджаныя.
Вікенцій Паўлавіч, павітаўшыся з лесніком за руку, услухаўся ў незвычайны шум. Дзесь блізка ўнізе, як пад зямлёй, журчэла вада.
— Што гэта? Рэчка?
— Рэчка. Глядзі, не скаціся. За тымі памечанымі соснамі — кру^ы абрыў. Але ёсць палогі спуск. Хочаш акунуцца?
— Я i так чыхаю.
— Нос чарку чуе.
— Ну чарадзей ты, Іван!
— Лепшага памочніка не знойдзеш.
— Ды i трудна.
— Не трудна, а немагчыма.
З другой машыны, якая спынілася побач з першай, вылезлі члены каманды: банкір Андрэй Падбярозскі i Эдуард Сімакоў. Залоза i банк знайшоў, які згадзіўся падтрымаць будучага губернатара; не аднаму Мудронаму запускаць руку ў банкаўскія сейфы. Па палажэнню аб выбарах не дазволена браць дабрачынныя сродкі, але законы пішуцца для дурняў i непісьменных. Паспрабуй выбрацца без грошай!
Іван Залоза з вялікімі намаганнямі пераканаў кандидата, упартага законніка, прыняць дапамогу банка. А з банкам можна i дзічыну ў віне вымачваць.
Сімакоў — стары сябра Вікенція, таксама ідэолаг, вучоны, кандыдат навук, быў таўставаты для сваіх трыццаці пяці; прайшоў ад машыны i задыхаўся.
— Ну, філосафы! — закамандаваў ім Залоза. — Скідайце мундзіры! Закасвайце рукавы — i за працу. Табе, Эдуард, як тэарэтыку, насаджваць дзічыну на шампуры. Толькі падоўгу не думай над кожным кавалкам — вуголле стыне, — фанерай памахаў над жарам, пыхнуў на сяброў дымам, іскрамі. — Табе, Вікенцій, расстаўляць чаркі i варажыць над пляшкамі.
— А ты што будзеш рабіць?
— Я? Што вы рабілі б без мяне! Я буду кіраваць. Няўжо ты, банкір, не дапяў яшчэ, што самае цяжкае — кіраваць. Хоць што табе кіраваць! Грошы ёсць каму лічыць, хапае клеркаў...
— Адсталы ты чалавек, Іван, калі так думаеш. Раней, чым лічыць, грошы трэба было набыць.
— Ix набыла савецкая ўлада. А мы прысвойваем — як хто ўмее. A ўмеюць добра, — сур'ёзна сказаў Вікенцій Паўлавіч.
— Чулі? Губернатар у нас такі! Марксіст-сацыяліст. Дрыжы, капіталіст! Ен правядзе нацыяналізацыю, i твой банк аб'яднае з дзяржаўным.
— У выбарчай платформе гэтага няма.
— Правільна, Андрэй. А табе, Іван, раблю трыста сорак першае папярэджанне: ніякага губернатара! Да выбараў. Ды i пасля. У мяне імя ёсць.
— Што платформа! А папярэджанне прымаю, таварыш... Слухай, Вікенцій Паўлавіч... А як да цябе звяртацца... ну, не нам, мы свае, — народу? Таварыщ губернатар ці пан губернатар?
— Таварыш. А што да платформы, то мая платформа — што нафтавая ў моры: i мора бяссільнае сарваць яе.
— Во за гэта люблю вас, Вікенцій Паўлавіч. За непахіснасць. З-за гэтага пайшоў за вамі, — Палавінка быў адзіны ў камандзе, хто звяртаўся да кандыдата на «вы», хоць некалі i працаваў у тым жа раёне, да дзяўчат разам хадзілі. Залоза рабіў яму заўвагу: «Мы — каманда аднадумцаў. Мы — браты, як у масонскай ложы». Вікенцій змаўчаў, падумаў, што залішняя фамільярнасць нават сяброў яму без патрэбы, калі ён сядзе ў губернатарскае крэсла. I хітры чэкіст адразу адзначыў гэтае маўчанне будучай першай асобы: «Віцька ўжо трымае дыстанцыю. I я буду трымаць. Не зашкодзіць».
Між тым шафёры прынеслі вялікі брызент i расклалі паміж кастрамі.
Убачыўшы, што Сімакоў выконвае сваю працу з вучонай павольнасцю, яму пачалі памагаць i Вікенцій, i Падбярозскі. Тым часам Юрка прынёс з багажніка цяжкую кардонную каробку, а Сцяпан, шафёр другой машыны, — дзве торбы. Вікенцій здзівіўся:
— Цэлае вядро мяса. Навошта столькі!
— Не хвалюйся. З'ямо. Палічы, колькі едакоў! I ўжо галодныя. Калі абедалі? У гадзіну дня. А цяпер адзінаццаць ночы. Дык займіся сталом. Нарэж памідораў, гуркоў.
Вікенцій Паўлавіч папрасіў лесніка паліць яму на рукі i заняўся больш чыстай справай: расстаўляў на брызенце пузатыя чаркі, шклянкі для вады, раскладваў на вялікіх аркушах паперы гуркі, памідоры, перац, чырвоную рыбу. Першыя шампуры ляглі ў гнёзды мангала, пастаўленага на вуголле; апетытны пах юшкі, якая астывала ўжо, забіў востры водар смажанага мяса i цыбулі.
Залоза пацягнуў носам.
— Ну чым вам не рай? У раі такога не пачуеце. Там пахне прэсным, кветачкамі.
— Рай-рай, — згадзіўся Падбярозскі.
— Рай, — пацвердзіў Сімакоў i пажартаваў: — ТольKi цяжка вызначыць — які? Капіталістычны? Ці сацыялістычны?
Засмяяліся.
Ляснік вызначыў:
— Сялянскі. Рыбацкі. Што, пры сацыялізме юшкі не елі? Ці каўбасы? Цяпер — не па кішэні.
— Будуць па кішэні, — паабяцаў Вікенцій Паўлавіч.
На гэтае абяцанне гаваруны з каманды не адгукнуліся, як бы замялі. Не паверылі, што каўбасы будуць па кішэні лесніку, ці што?
Пераключыліся на выбары.
— Я ўсё думаю: што прымусіла старога мерына ўдарыць у аглоблі? — задумліва спытаў Палавінка.
— Правільна будзе — вылузнуць з аглобель, — засмяяўся Залоза. — Бачылі, як у нядбайнага гаспадара, які не сцягнуў гужы, конь вылузваецца з аглабель, i калі гаспадар не трымае лейцы, конь i хамут можа скінуць, ударыцца ў бег пад адной сядзёлкай...
— Мудрыш ты над Мудроным, Іван. Хто конь, хто гаспадар?.. Няма гаспадара. У гэтым наша... што?.. шчасце ці няшчасце?
— Там дагаворымся, што робім мы, што вышэйшая ўлада... — сказаў Вікенцій Паўлавіч.
— З тваёй жа платформы: больш самастойнасці абласцям.
— Эканамічнай.
— Дзе самастойная эканоміка, там i палітыка больш незалежная i ад цэнтра, i ад прэзідэнта.
— А што да Мудронага, то я бачыў, як пасля дыскусіі ён каўтаў нітрагліцэрын. Можа, з інфарктам ужо ляжыць.
— I такі стары атопак лез на такую высокую гару?
— Людзі да старасці дзеці, — заўважыў стары шафер.
— Каб жа дзеці. Уладалюбцы.
— Камандаваць i дзеці любяць.
Шашлычны дух гусцеў. Не адзін ласун Сімакоў праглынуў сліну.
— Гэта залп па мне? — спытаў Вікенцій. — Дык хтохто, а ты, Іван, знаеш, што я не любіў камандаваць.
— Знаю-знаю... Аднак палітыкай сытыя не будзем. Прашу да стала. А такога стала i каралі не мелі. Хіба да цывілізацыі, якая сапсавала i жыццё, i чалавека.
— Палітыкай сыты не будзеш... А не дай нам пагаварыць — змарнеем, — засмяяўся Сімакоў, мякка апусціўшыся на брызент. — Не хадзіў, a ногі баляць.
— Жалезныя ногі трэба, каб насіць такое пуза.
— Не чапай майго пуза, банкір. Гэта табе не мяшок з грашамі.
Рассаджваліея, смеючыся. Хто сеў па-ўсходняму, скрыжаваўшы ногі, хто i на бок заваліўся, з асалодай пацягваючыся: цэлы дзень сядзелі то ў прэзідыумах, то ў машынах.
— Ну, хто віначэрпій?
— Гаспадар.
— А хто тут гаспадар?
— Губернатар — гаспадар.
— Іван, надзяру вушы! Накаркаеш, што мяне пракоцяць.
— Хто цябе пераважыць? Ну, чорт з вамі. Я арганізаваў — я i камандую. Але наліць памагайце — да ўсіх чарак не дацягнуся.
Вікенцій Паўлавіч адкаркаваў пляшку віна «Каберне», наліў у падсунутую да сябе шклянку.
— Вікенцій Паўлавіч, — ажно застагнаў Сімакоў, — зноў ты кісляціну? Ад таго ў цябе i язва была. Хлабысні ты шклянку каньяку. Адразу пачуеш сябе на небе.
— Не заклікай на неба, прафесар. Зямны рай лепш. Во ён.
Іван Залоза наліваў у чаркі каньяк і... пераліваў, хоць застолле i асвятлялі фары машыны.
— Ты што, краёў не бачыш?
Жарт барадаты, аднак усе засмяяліся, прагна аблізваючы вусны.
— Ну, а тост першы твой, Вікенцій. Будзем лічыць, што ты аксакал сярод нас.
— Ну што ж, за працу, якую мы зрабілі...
— I якую зробім.
— За тую, што будзем рабіць, мы яшчэ вып'ем... не адзін раз.
— Ну дык я п'ю за вас усіх. За вашу бескарыслівую дапамогу. Папрацавалі вы...
— Па-сяброўску.
— За сяброў сваіх i п'ю.
— А мы — за цябе.
Падбярозскі выпляснуў трэць шклянкі каньяку ў рот з размаху.
Сімакоў цадзіў праз зубы, смакуючы кожны глыток, стогнучы ад асалоды, уцягваючы носам каньячны водар.
— Заразліва ты п'еш, Эдуард. Перанімаю твой вопыт, — засмяяўся Палавінка.
— А каньяк толькі так i п'юць... А вы — што ў халяву выліваеце. Не навучы вас...
Згаладала кінуліся на закусь. Жывапісная rapa памідораў, гуркоў, перцу ў хвіліну знікла.
— Замарылі чарвяка? А цяпер кароткая выбарчая нарада. Давай распішам, хто паслязаўтра куды едзе. Ва ўсіх буйных гарадах у нас павінен быць свой кантроль. Крывель крывіць не будзе. А дзялок Лапіцкі — сам некая! быў старшынёй выбарчай камісіі i вывучыў усе махінацыі...
— За махінацыю — суд.
— Наіўны ты чалавек, асветнік. Мне трэба застацца ў цэнтры, у штабе. Але я наведаюся ў бліжэйшыя равны. Ты куды, Эдуард? Вязі сваіх кантралёраў — лічыльнікаў. На кожным участку — нашы. Яшчэ адзін скачок, i мы на кані.
— Ці пад канём, — пасміхнуўся Вікенцій Паўлавіч.
Ён такі моцна сумняваўся ў сваёй перамозе, пакуль Мудроны не зняў з выбараў сваю кандыдатуру. Загадкавы дэмарш. Але ў яго, маладога кандыдата, з'явілася акрыляючая ўпэўненасць, бо Крывеля i Лапіцкага i ён не ўспрымаў сур'ёзна, ва ўсякім разе, не баяўся. Сёння цэлы дзень адчуваў сябе бадай жа губернатарам. А тут, у гэтым лясным раі, у дэмакратычнай кампаніі — ляснік, вадзіцелі — упэўненасць пачала слабець, i ён, чалавек самакрытычны, у думках пасміхаўся са свайго хлапецкага ўзлёту. Не ўпасці б з вышыні.
Арцём ужо падаваў юшку ў металічных місках, i Biкенцій Паўлавіч падняўся, каб не запэцкаць касцюм; ён, кандыдат, убраўся ў лепшае, што меў, i толькі адзін Залоза дазволіў сабе джынсы, у якіх выходзіў i на трыбуны. Але i Залоза падняўся з юшкай.
I тут з-пад абрыву ляснуў стрэл. Куля свіснула над ix галовамі i мякка ўвайшла ў бліжэйшую елку.
Вікенцій яшчэ не паспеў сцяміць, у чым справа, як Залоза ўмомант шыбнуў сваю міску, выхапіў ягоную, шпурнуў у бок стрэла, потым закрыў здзіўленага кандыдата сабой, абшчапіў, груба паваліў на зямлю i нейкі міг ляжаў на ім. Астатнія таксама прыціснуліся да зямлі, як байцы пад кулямётным агнём. Адзін Міхаіл Палавінка выхапіў з кабуры пад пінжаком пісталет i кінуўся да абрыву.
Там затрашчалі кусты, нешта цяжкае бултыхнулася ў ваду.
Палавінка стрэліў раз, другі, пасля паузы — трэці.
— Аднак, — прастагнаў Сімакоў.
— Аднак, — паўтарыў Падбярозскі.
Залоза, задыханы, быццам пасля бойкі, скаціўся з кандыдата. Вікенцій Паўлавіч, падняўся, звярнуўся да Залозы:
— Дзякуй табе, Іван. Надзейны ты таварыш... Не забуду.
— А ты думаў, усё проста? На вайне, як на вайне, — сказаў Залоза.
За гаспадаром падняліся шафёры. Вярнуўся з цемры ў святло фар Палавінка. Папракнуў:
— Няўжо нікому не хапіла розуму выключыць фары? Добра, што адзіночка. Скаціўся ў ваду i пабег па рэчцы. Не дагоніш у цемры. Каму ты прагаварыўся, ляснік?
— Што рыба маўчаў, таварыш начальнік.
— Разбяромся.
Юрка кінуўся да машыны i выключыў фары. У густой цемры, не бачачы адзін аднаго, насцярожана змоўклі, слухаючы цішыню. Удалечыні за рэчкай фыркнуў конь.
— Аднак. На кані стралец.
— Баль закончаны?! — загадаў ці спытаў Палавінка.
— Скончаны! — рашуча сказаў кандыдат.
— Брызент у машыну! Ляснік, збярэш астатняе. Тлела вуголле кастра, на якім варылася юшка. Пры гэтым святле похапкам сабралі ў першую чаргу пляшкі з пітвом — на гэта не забыліся шафёры. A шашлыкі ў мангале i ў казанку юшку пакінулі.
Калі на вузкай палянцы разварочваліся, Юрка стукнуў Сцяпанаву машыну. Стары шафёр, забыўшыся на ўсё іншае, выскачыў з кабіны, гладзіў пакалечанае крыло, енчыў на ўвесь лес.
Залоза высунуў галаву з машыны, злосна загадаў:
— Не галасі, што баба! Не твая машына — губернатарава.
— Ды я трыццаць гадоў ваджу i — ніводнай аварыі! Што мне скажуць у гаражы? А табе, шчанюк, — да Юркі, — я морду наб'ю. Развярнуцца не ўмееш!
— Садзіся за руль! I не псіхуй!
— He псіхуй, не псіхуй... Легка вам казаць...
Але ў машыне, калі яна яшчэ кавыляла па карэннях лясной дарогі, Залоза весела засмяяўся.
— Шашлыкі не захапілі? Ну i дурні! Такіх шашлыкоў не паспыталі. З дзічыны! Елі вы шашлыкі з дзічыны? Ты, Міхаіл, еў, бо вашы i міліцыя — першыя браканьеры.
Палавінка хмыкнуў.
— Крыўдна не тое, што мы не з'елі. Крыўдна, што тэрарыст можа з'есці.
— Вясёлыя вы людзі, — зусім нявесела сказаў Вікенцій Паўлавіч. — Шашлыкі пашкадавалі.
— Знаеш, пан губернатар, якое залатое правіла, асабліва ў тваім ранзе? У любой сітуацыі заставацца аптымістам. Усё перажывём! I шашлыкі з'ямо, Міхаіл. Праз тры дні, як толькі партрэты Вікенція Паўлавіча з'явяцца ва ўсіх газетах.
— Плюнь праз левае плячо, — сказаў кандыдат.
— Каму з нас не хочацца мець вас губернатарам? А я да стральца дакапаюся.
— Капай, Міхаіл, глыбей. Такі ў цябе хлеб.
У дзень выбараў абласныя газеты далі на першай паласе інфармацыю, што машына кандыдата ў губернатары была абстраляна з густога лесу.
Газетныя кіёскі апусцелі за гадзіну, даўно ўжо так не куплялі газеты.
Вікенцій Паўлавіч абурыўся.
— Хто мог даць такую дурную інфармацыю? Хаця б праўду напісалі.
Залоза весела смяяўся.
— Раскрыць выбаршчыкам, што кандыдат п'янстваваў? Не павераць, што ты не п'еш.
— А тут... Калі стралялі ўночы з лесу i не пацэлілі, то хто мог бачыць, што стралялі? Толькі дзеці i жанчыны могуць паверыць. А кожны, хто трымаў зброю, скажа: лухта несусветная.
— Нам не пашкодзіць i лухта.
— Ну, Іван, калі гэта твая работа, то рыхтуйся да добрага прачоса.
— Ну што ты! Думаю, гэта Эдзік, ён жа піша ў газеты, апавяданні друкуе. Наш Чэхаў.
— А яму навошта няпраўда?
— Яму галоўнае — сачыніць. Пісьменнік жа! Не сачыніць — пахудзее. Ад чаго ты думает, ён такі тоўсты?
Ад таго, што сачыняе.
— Падазрона вясёлы ты сёння.
— Бо ўпэўнены ў нашай перамозе.
— Дай Бог.
І Бог даў.
У дзень свайго ўступлення на высокую пасаду Вікенцій Паўлавіч спачатку адчуваў сябе імяніннікам. Хадзіў па прасторным кабінеце. Захапляўся яго памерамі:
— Футбольнае поле, а не кабінет.
I адначасова асуджаў:
— Навошта будавалі такія кабінеты? Сапраўды, савецкія кіраўнікі хварэлі на гігантаманію. Сваёй уласнасці не мелі... не дазволена, але калі хто меў магчымасць стварыць раскошу за дзяржаўны кошт... Гэта нас i загубіла, — асекся на слове «нас». — А чаму я сябе далучаю да ix? Я, як кажуць, яшчэ бегаў у кароткіх штоніках. А што я мог зрабіць у камсамоле? Славіў ix.
Задумаўся. Успомніў запавет, які прыняў: заўсёды i ва ўсім быць шчырым — з самім сабой i з людзьмі; шчырасць — адзіная палітыка, якая можа ўпрыгожыць кіраўніка такога рангу, таму ён падпарадкаваў сваю праграму; гэтаму бязлітасна прызнаўся: «Славіў! — але тут жа змякчыў прысуд: — Хіба адзін я? Быў час, была эпоха, як напісалі нашы дасціпныя паэты».
Спыніўся перад шыкоўнай кніжнай шафай з карэльскай бярозы i столікам з мяккімі крэсламі. Між іншым, першае самастойнае рашэнне яго — прыбраць мяккую мэблю, замахнуўся, было i на кабінет: аддаць пад бібліятэку, пад агульны аддзел, але тут жа тармазнуў сваю аскетычнасць: неразумна, смяяцца стануць, будавалася ж так — прыёмная, два кабінеты: старшыні i намесніка. Прэстыж, нарэшце.
У шкле шафы палюбаваўся сваім адлюстраваннем, хоць яно i ламалася на карашках кніг. Застаўся задаволены — не сабою, гальштукам: Іван падарыў, папракнуўшы: «Што ў цябе за гальштук — замурзаны ды i па колеры — як у вясковага модніка». Ён рэдка займаўся сваім гардэробам, i быў гардэроб заўсёды сціплы. Маша адпрасавала яму касцюм, пакамечаны ў выбарчых паездках, — лепшага не меў, i грошай у доме заставалася толькі на хлеб i на малако. Паспрабуй накарміць такога бэйбуса, як яго сын! А дачку — адзень па-сучаснаму. Але дзяцей успомніў з ласкавасцю, замілаваннем. Яны ў яго выдатныя, у свае школьныя гады бадай ні разу не зрабілі прыкрасці — ні двоек не прыносілі, ні шыбы Hiкому не разбівалі. Толя без усякай страхоўкі здаў усе предметы на «выдатна» на ўступных экзаменах ва універсітэт. На пятым курсе ўжо. Пра аспірантуру думае. Маці ўжо гаварыла з ім на гэтую тэму: ці не мог бы закінуць слова вучоным? Баяўся пакрыўдзіць жонку, гаварыў мякка, але са сваёй заўсёдняй прынцыповасцю:
— Маша, на што ты мяне штурхаеш: губернатар просіць за сына. Як ты не разумееш? Смяяцца будуць. У прамовах — адно, у жыцці — тое ж, што рабілі ўсе...
— I будуць рабіць, — уздыхнула Марыя Іванаўна.
— Пры мне не будуць!
— Наіўны, ты, Віця. Перабольшваеш свае сілы.
Успомніў жонку, тую нядаўнюю размову ўначы, калі нават Толя i Таня, нацешыўшыся тэлевізарам, салодка спалі. Пасміхнуўся. Гледзячы на карашкі экцыклапедыі, звыкла разгладзіў вусы — але ix не было: перад выбарамі пагаліўся. Цяпер пашкадаваў i цвёрда вырашыў:
— Адрашчу, — i задаволена пасміхнуўся. — Ну што, Марыя Іванаўна, дык хто аказаўся мацнейшым — стары Мудроны ці твой бязвусы муж? А ты не верыла...
Звярнуў увагу на пустыя паліцы. Яўна ж з ix прыбралі кнігі, i прыбралі, відаць, Маркса i Леніна, вунь толькі даведачную пакінулі.
Вырашыў вярнуць ix: лепшыя эканамісты, палітыкі i філосафы яшчэ не выраслі.
I зноў, не ў першы раз, падумаў самакрытычна пра слабасць сваёй платформы: у яе няма кітоў, на якіх бы яна стаяла, — тэорыі. У апошні год прагна чытаў літаратуру пра вопыт высокаразвітых краін; кніг такіх пераклалі нямала ўжо, але больш пра эканоміку, пра палітыку — мала, a філасофскага абгрунтавання рыначных адносін у сукупнасці з усімі працэсамі, якія адбываюцца ў грамадстве, у псіхалогіі людзей, — i зусім мала... Што такое сучасныя класы i што адбываецца паміж імі? Хацелася як можна больш прачытаць пра арганізацыю грамадства, якое назвалі «шведскім сацыялізмам». Але якраз такіх прац i не было. Нешта пішуць рускія аўтары — тыя, што нядаўна славілі марксізм-ленінізм. A перакладаў са шведскай мовы зусім няма. Не хочуць шведы пісаць? Разляніліся ад сытага жыцця? Ці няма чым хваліцца перад цэлым светам? Кітайцы бадай лепшы сацыялізм будуюць. Кітайскі — больш да сэрца, але зноў жа толькі з падачы рускіх аўтараў.
Ад думак такіх ажно стаміўся. Сеў у зручнае, хоць i нямяккае крэсла за вялікі пусты стол. Пакуль ніводнай паперкі: накапленні старой улады прыбралі.
I тут апанавала трывога... Усё тэорыя, тэорыя... Высокія матэрыі. А практычна што? З чаго пачаць? Што рабіць? Дзве гадзіны ўжо ён гаспадар кабінета. I за дзве гадзіны не зазваніў ніводны з чатырох тэлефонных апаратаў. Што гэта — байкот? Ад такой думкі ў пот кінула. A калі так i далей будзе? Ды не. Чаго-чаго, а званкоў хопіць. Жыццё ідзе. А без начальства ў нас працаваць не навучыліся. Хто яшчэ не ведае, што ён заняў вялікі кабінет, хто будзе вывучаць нораў новага губернатара, хто далікатнічае: чалавек наваселле спраўляе, а яму надакучаюць... Трэба i самаму пра сябе даць знаць, праявіць ініцыятыву.
Ранішнім сваім крокам, першым у гэтых сценах, Вікенцій Паўлавіч быў задаволены. Раней, чым зайсці ў свой кабінет, ён ласкава пагаварыў з сакратаркай Матронай Піліпаўнай, сівой ужо жанчынай. Яна глядзела на новага губернатара спалоханымі вачамі i пэўна палічыла сваім абавязкам паведаміць:
— Я маю пенсійны ўзрост.
— А што, вам у космас ляцець? За гэтым сталом, бачу, вы камп'ютэр асвоілі... можна доўга сядзець.
— Я i сяджу чатырнаццаць гадоў... a ўсяго...
— Не бойцеся. Старыя кадры я ў крыўду не дам.
I пайшоў не ў свой кабінет, а да першага намесніка Каржакевіча.
Маладзейшы за яго, адзеты ў новы гарнітур (не помніў: заўсёды сустракаў яго такім элегантным, ці ён так адзеўся для сённяшняга дня?). Сяргей Аўдзеевіч пачціва падняўся i, здалося, пабляднеў. Гэта Вікенція Паўлавіча здзівіла, бо чуў, што ён незалежны, прынцыповы, нікому не баіцца праўду сказаць, хоць часам гэтая незалежнасць перерастала ў ганарыстасць i фанабэрыю, за што яго асуджалі.
Павіталіся за рукі i добрую хвіліну разглядвалі адзін аднаго — вывучалі, хоць i дагэтуль сустракаліся не аднойчы. Але тады Каржакевіч стаяў вышэй, цяпер наадварот.
Намеснік закурыў цыгарэту, прапанаваў пачак начальніку i здзівіўся, што той не курыць.
— I гарэлкі не п'яце?
— Часам — віно.
— Доўга жыць будзеце. А я выпальваю па два пачкі ў дзень. I гарэлку п'ю, — сеўшы не за рабочы стол, а за доўгі — для нарад, напроціў Вікенція Паўлавіча, адразу, без уступу i падрыхтоўкі, выявіў свой прамы характар:
— Дык мне збіраць манаткі?
— Чаму?
— Кожны новы першы — раней, цяпер — прэзідэнт ці губернатар падбірае сваю каманду. Я ў вашай камандзе не быў, я падтрымліваў Пятра, лічыў: стары конь баразны не скрывіць. Возьмеце Залозу?
— Не.
— Не? — Каржакевіч здзівіўся.
— Іван прымае маю прапанову. Але не на ваша месца. Ніжэй. Сам просіцца на кіраўніка справа.
Каржакевіч легка свіснуў i ціхенька засмяяўся.
— Што вас здзіўляе?
— Не, нічога. I ніхто. Усё правільна. Іван Яўменавіч проста знае, што Чувака трэба як можна хутчэй гнаць... вызваляць, прабачце.
— За што?
— Многа накраў. Хопіць. Трэба i іншым нешта пакінуць.
— Здзіўляеце вы мяне. Зналі, што крадзе, i трымалі? Вы колькі кіруеце вобласцю, як Мудры раптам пайшоў у адстаўку?
— Тры месяцы...
— I толькі цяпер раскусілі Чувака?
— Раскусіў даўно. Але таго, хто ўмее красці, нялёгка зняць. Так было, ёсць i будзе. Пакіруеце — пабачыце.
— Так ёсць, але так не будзе!
Намеснік цяжка ўздыхнуў.
— Дай Бог. Дык магу працаваць далей?
— Безумоўна. Калі, канешне, спрацуемся. А цяпер, агледзеўшыся, я прыйду да вас за навукай. Будзеце вучыць?
— О! Гэта новае. Ніводзін першы не вучыўся ў сваіх намеснікаў.
— Вы так думаеце? Гонар не дазваляў прызнацца, а вучыцца вучыліся. Толькі дурань ні ў каго не вучыцца.
Сяргей Аўдзеевіч весела засмяяўся.
— А плакаць не будзеце, калі я буду біць вас лінейкай па руках? Бацька мяне біў. Здорава памагала.
— Толькі ж не вельмі важкую лінейку выбірайце. А то я музыка, глядзіце, якія тонкія пальцы.
— Я люблю прадметы важкія, моцныя. Жонка гадоў дзесяць пілуе, што я ніяк не замяню ў спальні шафу з дубовых дошак. А мне шкада. Гадоў сорак назад склеена нашымі лепшымі ў свеце мэблярамі. З пушкі не разаб'еш. Перасунуць з месца на месца — трэба не менш чацвярых добрых малайцоў.
Дзіўна, але менавіта гэтая дробязь — шафа — дала дозу сімпатыі да гэтага стыльна апранутага чалавека. Не мела значэння, што гэта — кансерватызм, ашчаднасць. Ашчадным ён быў i сам, i Маша, i дзяцей выхоўвалі ў беражлівасці. А кансерватызм... У маладосці ваяваў супраць кансерватараў. А цяпер i гэтая рыса стала падабацца ў людзях: такія не ламаюць бяздумна ўсё старое, не рэфармуюць жыццё з наскока.
Зноў спыніўся перад пустымі паліцамі кніжнай шафы. Пастаяў, падумаў, выйшаў у прыёмную.
— Матрона Піліпаўна, там у шафе пустыя полкі. Што вынеслі? Маркса i Леніна?
— Канешне, класікаў, Вікенцій Паўлавіч, — жанчына стоена ўздыхнула.
— I дзе гэтыя кнігі?
— Думаю, у Васіля Антонавіча на складзе. Ён чалавек культурны, такія кнігі не мог выкінуць у макулатуру.
— Пастаўце, калі ласка, ix на месца.
— Зараз жа?
— Не. Пасядзіце ў прыёмнай. Мне хочацца з пэўным парадкам прыняць першага наведвальніка. Зраблю першы крок да... бюракрата.
— Вы бюракратам не станеце.
— Бог яго ведае. Не хачу стаць ім. Але напэўна буду. Нікуды не дзенешся — такое жыццё!
I ён неўзабаве з'явіўся, першы прасіцель. Загучаў голас у невялікім настольным дынаміку — ажно спалохаў:
— Вікенцій Паўлавіч! Да вас просіцца на прыём Барэйка.... Кажа, вы яго ведаеце.
Не прыгадаў чалавека з такім прозвішчам.
Матрона Піліпаўна прынесла паперку: «Барэйка Сцяпан Фаміч, шафёр аўтабазы выканкама».
— Ах, Сцяпан! — i адчуў няёмкасць: два тыдні ездзіў з ім i не даведаўся прозвішча. «Такая мая ўвага да людзей! Да старога чалавека: Сцяпан, Сцяпан. Як i да маладога Юркі. Пасаромейся, губернатар».
Падняўся, сам выйшаў у прыёмную. Павітаўся з шаферам за руку; рука шурпатая, мазолістая, выходзіць, не толькі баранку круціць. Чалавек вельмі збянтэжыўся.
— Заходзьце, заходзьце, Сцяпан Фаміч.
Зайшоў, стаў пасярод кабінета, збянтэжана камячыў фуражку, то чырванеў, то бляднеў.
— Ды вы сядайце.
Не сеў. Махнуў шапкай i — як у ваду кінуўся.
— Таварыш губернатар! За што ж мяне з работы гоняць? Тры гады да пенсіі.
— А за што?
— А я не помню, што я сказаў, калі шчанюк той, няўмека, машыну стукнуў. Ну вылаяўся, відаць. Хоць i гэтай прывычкі не маю.
— I за гэта вас звальняюць? Хто?
— Дырэктар.
— А дырэктару хто сказаў?
— А я падумаў — вы...
— Ды што вы!
Адразу падумаў: «Відаць, Іван, зараза. Яшчэ не заняў пасады, a ўжо камандуе. Але ж i арганізатар. Свой чалавек, надзейны. Грудзьмі заслоніць... i ад кулі, i ад слова. Без такога шчыта з'ядуць. Але як табе паказаць тваё месца? Каб без слоў зразумеў...»
— Ды вы сядайце, Сцяпан Фаміч. I не хвалюйцеся. Будзеце працаваць. Такімі кадрамі не кідаюцца, — i ўміг прыйшло рашэнне, якое здалося бездакорным: — Хочаце мяне вазіць?
— Вас? — шафёр ажно падняўся з крэсла.
— А што? Толькі вам я магу даверыць сваю персону.
Як пазваніць вашаму дырэктару? Як імя яго? — не помніў дырэктаравага тэлефона, толькі дыспетчара.
Прыйшлося падключаць Матрону Піліпаўну. Вікенцій Паўлавіч набраў тэлефон кіраўніка аўтабазы.
— Міхаіл Васільевіч? — i назваў сваё прозвішча. Дырэктар не дачуў ці не паверыў.
— Хто? Хто?
— Ваш новы губернатар, як вы называеце.
— Слухаю, Вікенцій Паўлавіч, — голас уміг змяніў• ся — стаў мядовы.
— Я хачу, каб мяне вазіў Барэйка Сцяпан Фаміч. Дырэктар захлынуўся, ажно дзіўна каўкнуў i цяжка
задыхаў у трубку.
— Ведаю, што вы намерваліся звальняць яго. За што? Не можаце сказаць? A робіце акт беззакония, прабачце, самадурства. За такое ў дэмакратычным грамадстве здымаюць дырэктароў...
— Не я...
— Знаю, што не вы. Хто — ведаю. З ім будзе асобная размова. Паколькі мне зацверджана па штаце два шафёры... Я выбіраю Барэйку i Ліпая. Старога i маладога! Маю права на выбар?
— Слухаю, Вікенцій Паўлавіч. Палажыўшы трубку, спытаў у Сцяпана:
— З Юркам спрацуецеся?
— З Юркам? Задавака. Але хлопец нічога. У вашых руках... • v'i^i^
— Не ў маіх — у вашых. Вы — яго бацька. Барэйка засмяяўся i нечакана незвычайна пахваліў:
— А вы — чалавек.
Сапраўды, незвычайна. Пахвала такая здалася найвышэйшай, ніхто ні разу яшчэ не даваў такой атэстацыі — чалавек!
Успамінаў — i пасміхаўся, думаў: «Так проста быць Чалавекам. I — во парадокс! — так няпроста ім заставацца ў любой сітуацыі. Здолею?»
Праз якую гадзіну ледзьве не сарваўся. У кабінет не ўвайшоў — уварваўся кіраўнік справамі выканкама Чувак. Дзверы, глядзі, што нагамі адчыніў, грымнуў імі — шыбы задрыжэлі. Чырвоны, з шалёнымі вачамі, яўна прыняў для смеласці спіртнога. Не павітаўся. Крыкнуў з napora:
— Ну што, новая мятла?! Мяцеш з napora?
Вікенцій Паўлавіч насцярожана падняўся з крэсла.
— Яшчэ не мёў, але буду мясці.
— I Чувака першага — пад нож?
— Чаму пад нож? Дзіўная ў вас тэрміналогія. Дамо вам пасаду.
А сам закіпеў злосцю не на Чувака — нахабніка, а на далікатнага Каржакевіча: ён жа сказаў, што кіраўніка справамі трэба мяняць, бо задужа многа накраў, i, выходзіць, ён жа, далікатны Сяргей Аўдзеевіч, тут жа перадаў Чуваку ix размову.
— Значыцца, вырашана?
— Вырашана.
— Хутка ты вырашаеш, губернатар! Глядзі, паслізнешся. Вызваляеш месца дружку свайму? Дык я табе скажу: прайдзісвет ён, твой Залоза.
Такая ацэнка даўняга сябра яго i цяперашняга вернага памочніка бадай абразіла. А яшчэ непрыемна кранула, што Чувак кажа яму непачцівае «ты», — не хварэў на залішні гонар, але хамства не цярпеў.
Стрымаў сябе i сказаў ветліва:
— Вы з ім працавалі, з Іванам Яўменавічам?
— Не.
— А я працаваў. I не скажу, ніхто не скажа, што ён краў... Былі ў яго слабасці... Але ў каго ix няма?
Чувак сцішыўся, змяніўся з твару: з чырвонага зрабіўся бледным.
Спытаў бадай пачціва:
— Дык мне здаваць справы?
— Каму?
— Як — каму! Вы ж назначылі Залозу.
— Я нікога яшчэ нікуды не назначаў, працуйце.
Чувак хвіліну пастаяў, падумаў.
— Ды не, спадар губернатар. Чакаць, пакуль вы пакажаце мне на дзверы, я не буду. Во заява — па ўласным жаданні, — i дастаў з бакавой кішэні паперу, разгарнуў, палажыў перад губернатарам. Вікенцій Паўлавіч кінуў на яе вокам i сказаў:
— Пачынаеце з крыўды вы дарэмна. А за заяву магу сказаць дзякуй. Мне лягчэй. Я яшчэ не навучыўся звальняць.
— Навучыцеся, — няветліва сказаў Чумак і, не развітваючыся, выйшаў, але дзвярамі больш не грукнуў — зачыніў ціха.
I аднак Вікенцій Паўлавіч адчуў сябе брыдка — як плюнулі на яго. Ён са школьных гадоў баяўся такіх сітуацый, у яго, як казалі хатнія, матчын характар — мяккі, далікатны; Варвара Ціханаўна за ўсё жыццё не пасварылася ні з адной суседкай i дзяцей гэтаму вучыла. Можа, таму ён i не лез на высокія пасады. Які д'ябал падбіў яго палезці так высока? Ці толькі высокая ідэя — боль за развал вялікай краіны, боль за збядненне народа?
«I што ты хочаш? Ашчаслівіць народ? Чым? Выгнаўшы зладзюгу Чувака? Ну, выганю я яшчэ пяць — дзесяць такіх чувакоў... I што? А ix ужо тысячы развялося, як прусакоў. З усіх шчылін лезуць. А я не знаю, якое зелле супраць ix прыдумаць. Ды i што прыдумаеш? Тое, што сачынялася партыяй? Дык за любы зварот да мінулага, няхай ён будзе звышразумны, мне такіх сабак навешаюць, што свае адвернуцца. Той жа Іван... Як ні дзіўна, былы першы сакратар райкама партыі зрабіўся рыначнікам. Ды i я... хіба я супраць рынку? Я — за. Але каб за разумны, цывілізаваны. Дзе прачытаць разумнае пра шведскі сацыялізм, пра кітайскі вопыт? Няўжо Маркс i Ленін так памыляліся? Не, штосьці тут не так. Дактары, акадэмікі, растлумачце! Маўчыце? Ды не, здаецца, i не маўчаць, але перажоўваюць газетныя ісціны. Журналісты фактамі жыцця даказваюць больш, чым тэарэтыкі. А можа, i пачаць з таго, што сабраць вучоных? Столькі галоў! Падагрэць ix, распаліць, сутыкнуць! Няхай паспрачаюцца! А я паслухаю. Нехта ж, ды, думаю, i не адзін скажа разумнае. Трэба ж мець, хоць які ідэалагічны, тэарэтычны падмурак!»
Сеў у крэсла, спытаў па селектары:
— Матрона Піліпаўна, хто ў нас займаецца навукай?
— Якой?
— Усімі навукамі. Універсітэтамі, інстытутамі.
— Быў аддзел, але яго скасавалі. Цяпер усё ў аблана — школы, інстытуты...
— Прабачце. Я не дабраўся яшчэ да штатнага раскладу. Хто загадчык?
— Дык Сімакоў жа, ён з вамі ездзіў.
Ажно ў галаву ўдарыла. Як можна забыцца, што загадчык аблана Эдуард, з якім знаёмы з камсамола? Во гэта заскок дык заскок! Вушы загарэліся ад сораму.
«Думай, Вікенцій! Думай! Раней, чым націснуць кнопку селектара. Любую кнопку. Няўвага да людзей, да ix пасад, характараў — недаравальны грэх для любога кіраўніка. Асабліва для таго, каму далі такое гучнае званне — губернатар».
Рабочы ў спяцоўцы прынёс кнігі. Цэлы мяшок. Цяжкія, што цагліны. Бадай злосна грукнуў мяшок на падлогу, на паркет.
Вікенцій Паўлавіч абурыўся. Абурыла не тое, што так непаважна кінуў кнігі — кнігі! Абурыла, што не павітаўся нават, слова не сказаў. Кінуў: во ваша дабро! I пайшоў. Чым незадаволены? Падумаў, што вяртаецца былая ўлада? А чым яму дрэнна было пры старой уладзе? I што яму дала новая?
Ды Бог з ім, з рабочым. У кожнага свой характар. Ды ці мала што яму магло сапсаваць настрой. Мог той жа Чувак на развітанне даць разгон, спагнаць злосць на падначаленых.
Дастаў з мяшка том Леніна, зморшчыўся. Кніга была бязбожна запылена. Адчыніў дзверы ў прыёмную, папрасіў:
— Матрона Піліпаўна, дайце мне анучыну якую чыстую кнігі выцерці.
Сакратарка не адразу прыйшла з двума ладнымі шматкамі блакітнай фланелі.
— Вы, Матрона Піліпаўна, вытрыце пыл, а паставіць... я сам пастаўлю.
Узяў том Леніна, разгарнуў. Прачытаў: «С другой стороны Рабкрин должен быть сведен к 300-400 служащим, особо проверенным по части добросовестности и по части знания нашего госаппарата, а так же выдержавшим особое испытание относительно знакомства их с основами научной организации труда вообще и, в частности, труда управленческого, канцелярского и т. д.»
Здзівіўся. «I на гэта забыліся? Не помню, каб за апошнія шэсць гадоў хтось прыгадаў ленінскія словы... Гэтыя i многія іншыя. A між тым як актуальна яны гучаць».
Матрона Піліпаўна, убачыўшы, як губернатар паглыбіўся ў чытанне, выцірала i складвала кнігі бясшумна, стаіўшы дыхание. Вікенцій Паўлавіч чытаў.
Увайшоў Каржакевіч, прысеў каля стала. Гаспадар зірнуў на яго i дачытаў абзац.
— У што вы так паглыбіліся?
Вікенцій Паўлавіч загарнуў кнігу.
— Ленін? — здзівіўся намеснік. — Вы штудзіруеце Леніна? Думаеце, вернемся ў сацыялізм?
— Думаю, што вернемся. Але не сёння. I не заўтра. Гадкоў... Не скажу праз колькі... не праз адзін дзесятак. I сацыялізм той будзе зусім іншы. Чыталі пра шведскі вопыт? А я на днях прачытаў выказванне аднаго старога, які не занімаў высокіх пасад, але стаў бацькам самай вялікай нацыі — Дэн Сяопіна. Я нават выпісаў яго словы, — дастаў з нагруднай кішэні запісную кніжачку. Во яны: «Які сэнс у ярлыках — «капіталістычны», «сацыялістычны»? Галоўнае — развіццё прадукцыйных сіл, павышэнне жыццёвага ўзроўню». Але я гатовы аспрэчыць i Дэна. Каб ісці да мэты i не блукаць, трэба знаць дарогу, а дарога ў палітыцы i эканоміцы — тэорыя. Без яе — як цёмнай ноччу ў лесе.
— Не распішуць вас журналісты, убачыўшы ў шафе гэтыя кнігі?
— Няхай распісваюць. Чаму мы ўсіх баімся? Кніг баімся. Дэмакраты!
— Дарэмна вы так раптоўна Чувака выгналі.
— Я не выганяў яго. Ён сам падаў заяву па ўласным жаданні. Ад вас ён выскачыў раз'юшаны.
— Ад мяне?
— А каму я сказаў, што Іван Залоза просіцца на кіраўніка? Нікому не казаў...
У Каржакевіча перасмыкнулася шчака.
— Ваш Іван яшчэ ў час выбараў крычаў, што разгоніць усіх нас.
— Ну i дурань. Хоць на Івана гэта не падобна. А чаму вам раптам стала шкада Чувака? Вы ж самі сказалі: злодзей.
— Злодзей. А хто ў наш час не крадзе?
— Вы што, сабе не верыце?
Каржакевіч засмяяўся.
— З вамі небяспечна гаварыць... на некаторыя тэмы.
— Давайце мы з вамі не будзем запускаць руку ў дзяржаўнае, i нашы падначаленыя перастануць... не адразу, безумоўна, але...
— У дзяржаўнае мала хто ўжо запускав руку. Эканоміка шматукладная. Можна браць у прыватным. I не красці, у банальным разуменні гэтага слова. Самі дадуць.
— Хабар? За што?
— А вы знаеце, даюць за слова, за добрае слова.
— Не цямніце, Сяргей Аўдзеевіч. Я знаю вагу слова, знаю, як яно цэніцца. Але тое слова, за якое могуць даць хабар, мае матэрыяльную вагу: вы падтрымалі атрыманне крэдыту, стварылі рэкламу, падказалі перспектыўную прыватызацыю, выгоднае акцыяніраванне, памаглі, каб АПУ адвяло лепшы ўчастак для забудовы.
Каржакевіч засмяяўся.
— А вы ведаеце кухню.
— A хіба я на небе жыў?
— Але якія мы былі б кіраўнікі, каб не рабілі таго, што вы пералічылі. Гэта наша праца. Памагаць трэба не толькі вагоннаму заводу, але i сумеснаму з немцамі тарнаму заводу.
— Але за гэта вам дзяржава плаціць зарплату.
— Хто ў наш час жыве на зарплату?
— Вы выдаеце сябе.
— Вы робіце абразлівыя вывады. Я жыву на зарплату. Але каньяк часам п'ю чужы. I піва бясплатнае... Які б вы не былі звышсумленны, адгарадзіцца ад людзей сцяной вам не ўдасца, a ў ix, у людзей, свае нормы жыццяўклада. I ix, нормы гэтыя, проста так, адным махам не пераробіш. Дазволю сабе параіць вам: не спрабуйце секчы з пляча. I не ператварайцеся ў новую мятлу. Чувак грыміць наконт мятлы. Але дзвярыма не грукае, абыходзіць упраўленні, аддзелы, чуллівых жанок да слёз даводзіць.
— Акцёр.
— Акцёр, — згадзіўся Каржакевіч i сумна ўздыхнуў: — Усе мы акцёры, толькі тэатр наш пагарэў.
Паездка ў сталіцу не дала тых вынікаў, на якія спадзяваўся, таму настрой быў не лепшы. Думаў: «Не навучыўся я выбіваць. Іван кажа: гэта талент — умець выбіць. I лічыць, што ён найлепшы выбівала з усіх нашых выбівал. Трэба было ўзяць яго». Ішоў пехатой на працу, што рабіў часта, хоць ахоўнік — упаўнаважаны КДБ Міхаіл Палавінка — пратэставаў супраць гэтага, папярэджваў:
— Вы глядзіце: губернатараў страляюць, як курапатак.
— Не палохай. Я не з баязлівых.
A Іван, самы блізкі чалавек, неяк за кавай папракнуў:
— Танную папулярнасць нажываеш сваімі прагулкамі. А мы дрыжым.
Але Вікенцій Паўлавіч ведаў, што гараджанам падабаецца дэмакратычнасць губернатара: з ім можна i на вуліцы пагаварыць.
Вярнуўся а другой палавіне ночы. Не даспаў. Галава чыгунная. Але звонкае асенняе паветра — уначы падмарозіла — хораша ўзбадзёрыла. Сцяпану загадаў спаць да паўдня. Не будзе стары спаць, Юрка спаў бы. А Сцяпан скардзіцца, што мала работы.
— Мала вы ездзіце.
— Бензін дарагі.
— I сямейныя вашы... жонка, дзеці. Няўжо ім не трэба?
— Няхай не разяўляюць рот сямейныя. Службовая машына не для прыватных паездак.
— Каб жа ўсе так лічылі, — i стары шафёр цяжка ўздыхаў — ці ад таго, што не ўсе такія, ці ад таго, што сумна яму цэлы дзень забіваць у гаражы «казла».
Прайшоў — i ўзбадзёрыўся, як аднавіўся. На ліфце паднімаўся зусім з іншым настроем, чым той, што застаўся ад паездкі. «Чорт з імі, гэтымі сталічнымі бюракратамі!»
Адчыніў дзверы ў прыёмную і... ашаломлена застыў: замест Матроны Піліпаўны на сакратарскім месцы сядзела другая жанчына — маладая, эфектная, з густам падфарбаваная, з моднай прычоскай. Але ашаламіла не сама нечаканая падмена. Ашаламіла, што насустрач, запунцавеўшыся, паднялася даўно знаёмая, яшчэ з камсамола, прыгажуня Аня Апановіч, інспектар райана, сакратар камсамольскай арганізацыі ўсяго выканкама. Не толькі яны, камсамольцы, але некаторыя ўжо i пасівелыя дзядзькі былі закаханы ў яе.
Ён, Вікенцій, разы тры цалаваўся з Аняй, але быў ужо жанаты i дакараў сябе нават за словы, якія аднойчы сказаў ёй: «Шкадую, што рана ажаніўся». Адчуваў сябе вінаватым перад Машай. I пасля таго пазбягаў заставацца з Аняй адзін на адзін, а яна не аднойчы набівалася ў паездкі па раёну. Не ўзяў ні разу — баяўся грэхападзення.
I вось яна ў яго прыёмнай. Якім чынам? Якім... Іванава штукарства. Толькі гэты вялікі камбінатар мог знайсці яму такую сакратарку. «Колькі гадоў я не бачыў яе? Гады чатыры. Не пастарэла. Такая... Аднак, дзе ты, камбінатар, выкапаў яе? Во ўжо праўда: з-пад зямлі можаш дастаць...»
Кароткую хвіліну цягнулася яго трохі збянтэжанае здзіўленне, але гэта дало ёй магчымасць павітацца першай — з ласкавай усмешкай:
— Добрай раніцы, Вікенцій Паўлавіч.
— Добры дзень, Ганна Фядосаўна Апановіч. Так?
— Не забыліся? — яна ціха засмяялася.
Ён наблізіўся, праз стол працягнуў жанчыне руку. Яе рука была гарачая, а яго, з вуліцы, халодная. I цеплыня гэтая пацякла па руцэ ў... куды? у сэрца? I гэта яго спалохала, ён адняў руку.
— Вы падмяняеце ці... на пастаянна?
— A хіба Іван Яўменавіч з вамі не гаварыў? — яна як спалохалася.
— Гаварыў, гаварыў... Але не сказаў, каго знойдзе.
— Мяне знайшоў.
— Нядоўга шукаў.
Ганна засмяялася неяк дзіўна.
— А яны сябруюць з маім мужам. Не раз i не два бралі чарку ў нас на кватэры. Івану мае рыжыкі падабаюцца. Не грыбны быў год, a ў мяне рыжыкі ёсць. Не адмовіцеся пакаштаваць? Толькі без чаркі не той смак...
— Запрасіце яго да мяне.
— Яўменавіча?
— Яго, яго, чорта лысага, — буркнуў Вікенцій i пайшоў у кабінет. А сакратарка глядзела яму ўздагон i вельмі ж загадкава пасміхалася.
Залоза ўскочыў з папкай папер, але ўбачыў, што губернатар нахмураны, што асенні дзень, i не палез вітацца за руку, як звычайна, — зрабіў выгляд, што забыўся на прывітанне.
— Як з'ездзілася?
— Што ты робіш?
— А што?
Вікенцій Паўлавіч бліснуў поглядам на дзверы ў прыёмную.
Іван выбраў лепшую абарону — наступление.
— Ты ж мне даручыў займацца кадрамі апарата. Акрамя тваіх намеснікаў i загадчыкаў упраўленняў i аддзелаў...
— Іван, не круці. Я цябе бачу наскрозь, вялікі камбінатар.
— А што, не падабаецца? — i вельмі здзівіўся. — Аня не падабаецца? Ну, ты даеш, пан губернатар!
Што адказаць такому нахабніку? Паддайся такому...
— Куды ты Матрону падзеў? — спытаў строга, падумаўшы: «Калі зволіў — мала табе не будзе».
— А я перавёў яе да сябе загадваць сектарам. Зарплата вышэйшая. Перад пенсіяй ёй гэта важна.
Вікенцій Паўлавіч расслабіў сціснутыя кулакі.
— Хітруган ты, Іван, сын Яўменаў.
— Вікенцій Паўлавіч, дарагі мой чалавек! Толькі дурні не маюць хітрасці. А я не дурань.
— Што не дурань, то гэта праўда. Ну, што там у цябе ў папцы? Новыя камбінацыі? Не ўздумай паказаць мне камбінацыю з трох пальцаў — раскушу...
Залоза весела засмяяўся.
— Ну што ты, Вікенцій. Каб я!.. Ды лепшага памочніка ты да пенсіі не знойдзеш.
— Да пенсіі я застануся без памочнікаў.
— Не дазволім!
— Самаўпэўненасці ў цябе... — i падумаў: «За такі падхалімаж варта даць пстрычку па носе. Не даю. Прывучаюся? Не расслабляйся, Вікенцій!»
— Як твой аукцыён?
— Выдатна.
— Нават выдатна? Не думаў.
— Бо не цэніш маіх здольнасцей.
— I што прадалі?
— Усё, што зацвердзіў губернатар, прыватызавалі. Добра папоўнілі бюджэт. Не будуць урачы галадаць.
— Не люблю я гэтага слова. Народ правільна перайначыў: прыхватызацыя.
— Вялікі ты марксіст, Вікенцій. Маркса, Леніна ў шафу паставіў...
— А ты выкінуў бы, як Чувак? Ты хоць прачытаў «Капітал» у партыйнай школе?
Залоза весела аскаліўся.
— У школе не чыталі. У школе здавалі экзамены. А перад экзаменам мы добра частавалі прафесара.
— У тым i бяда, што мы гультаі i ад гэтага невукі. Цяпер які толькі бруд не выліваюць на Леніна. Сто прафесараў, учарашніх марксістаў расстаўляюць коскі ў ленінскай фразе: «Расстрелять нельзя помиловать». I забываюць, колькі Ленін напісаў. А мы з табой добрага артыкула не сачынілі. I ніхто не ўспамінае, што ў Леніна ёсць i такое выказванне: «Каким будет социализм, этого мы знать не можем». А ты кажаш! — Вікенцій Паўлавіч паглыбіўся ў даўгі спіс, дзе былі пералічаны аб'екты, пакупнікі, сумы, за якія прададзены. Хмыкнуў разы тры. I раптам ажно скалануўся, адкінуўся на спінку крэсла.
— Чувак купіў кандытарскі магазін?! За якія даходы?
— Вікенцій Паўлавіч! На аукцыёне пракурора не садзяць, які пытаў бы: адкуль у цябе грошыкі?
— Але мы з табой знаем, што накраў твой Чувак.
— Чаму ён мой? Канешне, накраў. Але не дакажаш. Правярала кантрольная палата па тваім загадзе. I што выявіла? Смешную дробязь.
— Бо i ў правяральшчыкаў рыла ў пуху.
— Не дакажаш.
Вікенцій Паўлавіч схіліўся над спісам i тут жа зноў адкінуўся:
— Іван! Чартаўшчына нейкая атрымліваецца: Чувакоўскі кандытарскі тайней, чым абутковы... Як гэта атрымалася? Ды ў кандытарскім плошча ў тры разы большая, абсталяванне, па-мойму, там нават італьянская пякарня...
Залоза зрабіў здзіўленыя вочы, схіліўся над сталом, заглядваючы ў спіс.
— Праўда тайней? Не танней. Адна цана.
— Але магазіны розныя.
— Чорт яго знае! Я з малатком не сядзеў. Аукцыён ёсць аукцыён. Загадак на ім не менш, чым у жыцці. Думаеш, мяне не здзіўлялі там i цэны, i конкурс? А чым ты растлумачыш, што за кравецкую майстэрню i пачатковай цаны ніхто не прапанаваў?
— I не прадалі?
— Не прадалі. Знялі з аукцыёна. Я зняў. Скажу шчыра: цябе пабаяўся, ведаючы тваю ўнікліваець.
— Не вельмі ты баішея.
— А ты хацеў, каб баяліся?
— Вось гэтага я не хачу, — i зноў у спіс, чытаў павольна, перад некаторымі аб'ектамі i прозвішчамі паставіў птушачкі, пытальнікі.
— Што ты адзначаеш?
— Трэба ўдакладніць, што за людзі пакупнікі. Мы з табой павінны ведаць сваіх «герояў». Нам з імі ваяваць.
— З імі ці супраць ix?
— Калі зладзюгі, то i супраць.
— Уедлівы ты чалавек, Вікенцій. Але хачу сказаць табе адно: не ваюй супраць «новых». Яны ўжо сіла. Клас. Другой рэвалюцыі не зробіш. Падтрымай ix.
Губернатар уздыхнуў.
— Дажылі мы з табой, што мусім падтрымліваць тых, каго раней пасадзілі б.
— Што зробіш. Не мы рабілі рэвалюцыю.
— Ты называет рэвалюцыяй гэтую прыхватызацыю? Дык я цябе прашу: пры мне не ўжывай гэтага слова «рэвалюцыя» ў такім вось кантэксце. Яго нават самі «новыя» i ix лакеі-прафесары не ўжываюць.
Залоза смяяўся, як з вясёлага анекдота, ён умеў смяяцца — галасіста, заразліва.
— Слухай, Іван. А вось тут Чарняк Ірына Яўменаўна цырульню адхапіла. Не твая сястра?
— Не, не мая.
— А па-мойму, у цябе ёсць сястра Ірына.
— Ёсць. Але яна ў Гродна.
— Яўмен — рэдкае імя.
— Цяпер стала рэдкім. A калі нарадзіўся мой бацька, то было нярэдкае. У бацькі дваюрадны брат — Яўмен... Ты як быццам не верыш мне.
— Ды не. Табе я веру, Іван. Будзе трагедыя — для мяне, — калі я страчу веру ў такога чалавека, як ты. Я не забуду, як ты прыкрыў мяне ад магчымай кулі.
— Дзякуй за добрае слова. Яно даражэй за медаль.
— Што ў цябе яшчэ?
— Помніш, я табе казаў... Многія ўстановы выкарыстоўваюць памяшканні, якія збудаваны за дзяржаўны кошт... за народныя грошы, за партыйныя — за нашы з табой узносы — у карысных мэтах: здаюць у арэнду пад офісы, магазіны. Колькі бяруць арэнды, каму яна ідзе, у чыю кішэню — адзін Бог ведае ды i той, не маючы добрай бухгалтэрыі, відаць, заблытаўся. Арэнда — дзяржаўныя грошы. I галоўнае — жывыя. Ix можна не закладваць у бюджэт, не выносіць на савет.
— Не любіш ты савет, дэмакрат.
— Савет я люблю — калектыўны розум. Ты помніш: без пленума райкама я не прымаў ніводнага рашэння, на бюро выносіў толькі цякучыя. Я не люблю людзей, якія сунуць свой нос куды не трэба. Як той Бажалаў. Думае, калі ён старшыня дэпутацкай камісіі, дык абавязаны заглядваць не толькі ў паперы канцылярыі, але i ў маю галаву.
Вікенцій Паўлавіч цяжка ўздыхнуў.
Бажалаў гэты нядаўна сцёбнуў яго ў газеце, што ён не выконвае свае выбарчыя абяцанні: заклікаў да галоснасці, a ў яго апараце тая ж атмасфера, што i пры партакратах i што кіруе не ён, губернатар, a кіраўнік справамі — былы сакратар райкама Залоза.
— Ты мне лекцыі не чытай. Давай прапановы.
— Прапанова кароткая: гаспадарамі гэтых дамоў павінны стаць мы. A цяперашнія гаспадары павінны стаць арандатарамі — арандаваць патрэбныя ім плошчы ў адміністрацыі губернатара. Я падрыхтаваў распараджэнне. Твой аўтограф — i...
Вікенцій Паўлавіч узяў паперу, глянуў, лёгка свіснуў:
— Дваццаць сем аб'ектаў? Махнуў ты, Іван!
— А што, пэцкацца з-за двух-трох? Чарнілы ў аўтаручцы даражэй будуць, чым мы заробім.
— Не гудзі. Галава баліць. Дай падумаць.
Удумліва паглыбіўся ў спіс дамоў i ix цяперашніх гаспадароў.
— Нагарадзіў ты... Навукова-даследчы цэнтр радыяцыі... Яго закрыеш? Мне галаву знясуць.
— Мы ж нічога не закрываем. Наадварот, ствараем умовы. У цэнтры гэтым паўтара дзесятка супрацоўнікаў — i такое памяшканне! Трэць здаюць у арэнду
дзвюм фірмам, якія да радыяцыі не маюць ніякага дачынення. Кажуць, за арэнду купляюць абсталяванне. Доўга купляюць. A вынікі — дзве дохлыя дысертацыі. Навука называецца!..
— Ну, а вось гэта ўжо не лезе ні ў якія вароты.
— Што?
— Тваё жаданне абрабаваць творчых людзей. Аддзяленні трох творчых Саюзаў — пісьменнікаў, мастакоў, кампазітараў — займаюць двухпавярховы домік. I гэты дом вочы табе мазоліць?
— А ты паглядзі, чым яны там займаюцца — не прасыхаюць цэлы дзень. За што п'юць? Думаеш, за ганарары? Хто ім плаціць ганарары? За арэнду п'юць. Яны ж з дванаццаці пакояў пакінулі сабе чатыры. А плата арэндная — самая нізкая. Якія добранькія! Яўна розніцу атрымліваюць натурай. Спіртавой. Між іншым, арэндуе там фірма, якая займаецца рэалізацыяй малдаўскіх він. >
— Пасівееш з табой.
— А ты не бяры ўсяго да сэрца. У цябе — вунь які штат. Раздзялі на ўсіх. Гэты клопат даручы мне. З мяне даволі твайго кручка на паперы.
— Знаеш, Іван, сын Яўменаў... часам мне здаецца, што ты лічыш мяне за дурня.
Залоза пазмрачнеў i высмаркаўся ў насоўку — як заплакаў:
— Крыўдзіш, Вікенцій Паўлавіч.
— А ты не крыўдуй.
— Я не крыўдую. Але ж...
— Добра. Пакінь мне гэтае распараджэнне. Я падумаю. Параюся з юрыстамі. Хоць чакай... Сюды патрэбна яшчэ тлумачальная запіска — чый дом, што за дом, плошча, якую займаюць гаспадары...
Залоза весела засмяяўся.
— Ну, у цябе без працы не застанешся. Запісачка такая... на дзве старонкі... у дзесяць не ўложышся.
— Мала ў цябе пісараў? Матроне даручы. Яна i замерае, i падлічыць, i на камп'ютэры набярэ, i яна ж юрыст.
— Залішне давяраеш юрыстам. А большых дагматыкаў i блытанікаў, як гэтыя гора-законнікі, я не сустракаў.
— Не настройвай мяне супраць юрыстаў. Можаш паверыць на слова: цану ім я знаю... Ну, паехалі далей.
— А далей я буду цябе здзіўляць.
— А ты часта здзіўляеш. I я ўжо баюся новых дзівос. Але куды ад цябе падзецца? Здзіўляй.
— Мудроны просіць адвесці зямлю пад будаўніцтва двух магазінаў.
— Мудроны? Пятро? Дарагі наш правадыр?
— Ён.
— Якія магазіны ён хоча будаваць?
— Прадуктовыя, якіх не хапае. Нельга адмовіць.
— Адвесці яму зямлю мог мэр, яго прэрагатыва.
— Але адначасова ён просіць вызваліць ад уплаты разавага збора за ўстаноўку гандлёвых кропак. Hi ў якой пастанове гэтага няма. Але ў практыцы ёсць. Губернатарам дадзена такое права, я праверыў.
— Здзівіў ты мяне — што праўда, то праўда. Ай да Пятро Пятровіч! I хто ў яго будзе гандляваць? Сам стане за прылавак?
— У яго зяць i дачка камерцыяй займаюцца, але... у «сабачай будцы».
— Слухай, растлумач ты мне, усёвед. Каго не сустрэну з былых нашых кіраўнікоў — у кожнага то сын, то зяць, то дачка ці жонка займаюцца камерцыяй. Што гэта? Мода? Уменне перабудавацца раней за іншых? Расчараванне ў сацыялізме? Дык нядрэнна ж жыў Мудроны пры сацыялізме.
— Вікенцій Паўлавіч, усё прасцей. Гэтым людзям у пераходны час лягчэй было ўзяць банкаўскі крэдыт... А можа, хтось i ў партыйную касу залез ці ў дзяржаўную. Чувак пэўна ж запусціў руку, каб цяпер купіць кандытарскі магазін. Крэдыт яны вярнулі праз год-два, калі інфляцыя абясцэніла гэтыя сумы, a законнікі нашы лавілі варон. Ды i ім, законнікам, было выгодна... ніякай індэксацыі не прыдумалі. Позна прыдумалі. A спахапіліся, калі ўсе, хто не дурань, вярнулі крэдыты. Але ў што гэта абыйшлося дзяржаве?
— Напішы артыкул на гэтую тэму, — Залоза засмяяўся.
— I што ён дасць, артыкул мой? Пісалі i да мяне... Ну, ды хопіць палітыкі. Здзіўляй далей.
— Царкоўнікі i епіскап Веньямін просяць ліцэнзію на ўвоз i продаж спіртнога. На богаўгодную справу — на будаўніцтва храмаў... Мяне здзівіла, што папам плацяць жабрацкую зарплату... — на самой справе Залозу здзівіла іншае: губернатар не засмяяўся з такой пікантнай навіны i здзіўлення не выказаў, а сурова спахмурнеў i нават скрывіўся, як ад зубнога болю.
— Дзе Хрыстос?
— Навошта табе Хрыстос?
— А хто гандляроў выганіць з храма? Мы з табой?
— Такой задачы не стаў, раю табе. Не пад сілу яна нам.
— У разбураным храме i гандляры да месца, так?
— Можа, i так. На захадзе ж навучыліся спалучаць веру ў Бога з бізнесам, не толькі законным. Я чытаў, што італьянскія мафіозі глыбока рэлігійныя людзі i Бог адпускае ім грахі за ix уклады ў храмы.
— Не Бог адпускае — намеснікі Бога на зямлі.
Залоза вельмі здзіўлена паглядзеў на шэфа:
— Вікенцій! У мяне такое ўражанне, што ты, перакананы атэіст, пачынаеш верыць у Бога.
— Не рабі глыбокіх вывадаў, філосаф. Здзіўляй далей.
— На сёння ўсё. Цо занадта, то нездрова, як кажуць палякі.
— Праўда твая. Мудронаму рыхтуй распараджэнне. Кожны з нас з цікавасцю i нават злараднасцю назірае грэхападзенне бліжняга свайго, асабліва калі той хадзіў у праведніках.
— А сам ты глыбокія вывады робіш, сапраўды філасофскія.
— Не падхалімнічай перад начальствам.
— Не падмажаш — не паедзеш.
— А куды ты хочаш заехаць? Я цябе нікуды не павязу. Сам ты выбіраў гэтую горку, хоць я вызначыў табе вышэйшую. Нас з табой могуць разам вывезці.
— Не будзь песімістам, датэрмінова нас ніхто не вывезе — ні выбаршчыкі, ні прэзідэнт. А будзе набліжацца тэрмін — падумаем: адступаць ці наступаць. Ты яшчэ можаш апынуцца на пятым паверсе Рэзідэнцыі... А я — твой хвост...
— Не закідвай далека. I калі сур'ёзна, то не жартуй на гэтую тэму: наша з табой дэмакратыя патрабуе трымаць язык за зубамі. Не забывай, людзі не развучыліся пісаць i некаторыя любяць i той жанр, які не паспрабаваў класік. Помніш: «Испробовал все жанры, кроме стихов и доносов».
— Талстой?
— Чэхаў. Люблю. Перачытваю дзесяты раз. Зараз — пісьмы. Пачытай пісьмы класікаў. Вельмі павучальна.
Залоза, падняўшыся, пасміхнуўся:
— Не пачую падзякі?
— За што? Што падкінуў працу для майго камп'гатара? — Вікенцій Паўлавіч пастукаў пальцамі па галаве.
— За Аню. Удзячнасць...
— За каго?!
— За Ганну Фядосаўну.
— Рана ты хочаш удзячнасці. Пагляджу, якая з яе сакратарка. Матрона была сапраўдным памочнікам.
— Гэта будзе лепшая.
— Іван! Я табе казаў: тваёй самаўпэўненасці часам зайздрошчу, але нярэдка яна здзіўляе i яшчэ часцей раздражняе. Ты ва ўсім — як бога за бараду схапіў. Сумненні ў цябе бываюць?
— Яшчэ як часта!
— Глядзі ж ты, я i не думаў, што ты ўмееш сумнявацца.
— Але нярэдка яны развейваюцца пасля размовы з табой. Ты не ўяўляеш свайго ўздзеяння на людзей. Не дарэмна за цябе так дружна прагаласавалі.
— Падхалім ты ўсё ж, Іван.
— Але i горкую праўду адзін я магу сказаць. Не так хіба?
Кіраўнік справамі ішоў да дзвярэй, а губернатар глядзеў яму ўслед — без усмешкі, у глыбокай задумлівасці. У апошнія дні разам з улюбёнасцю ў Залозу, удзячнасцю, захапленнем яго стараннай працай з'яўлялася нейкае незнаёмае пачуццё — сумненне, трывога, незадаволенасць. Не мог вызначыць што. Зерне гэтага неакрэсленага пачуцця ўкінула ў душу Матрона Піліпаўна, сказаўшы неяк, як між іншым, без акцэнта:
— A ці не многа ўлады захапіў Іван Яўменавіч? Чувак столькі не меў.
Вікенцію Паўлавічу так не здавалася: Іван любую дробязь узгадняў з ім.
«Аднак жа новую сакратарку падкінуў, што ката ў мяшку. I выкруціўся, хітруган. Паклапаціўся пра
Матрону, пра яе перадпенсшную зарплату, — і, Калі дзверы за Залозам зачыніліся, пагразіў яму пальцам: — Ну, мяне ты не перахітрыш, сябра мой. Я цябе бачу наскрозь».
А Залоза, апынуўшыся ў прыёмнай, дзе, акрамя сакратаркі, нікога не было, падышоў да Ганны збоку, схіліўся i цмокнуў яе ў шчаку. Яна рэзка адхіснулася.
— Якая ты баязлівая стала. Адвыкла?
— Іван, май сумленне.
— Я не маю яго? Здзіўляеш. Як табе тут?
— Добра.
— Па-мойму, вельмі добра. I Патап твой задаволены, — мужа яе, Панцелеймона Гаўрылавіча, Залоза яшчэ там, у раёне, называў чамусьці Патапам, што Ганну крыўдзіла. — Ён жа ў цябе прыроджаны камерсант з вопытам камбінацый у райспажыўсаюзе. Чувак задаволены ім.
— Гаўрылавічам усюды былі задаволены. Залоза пасміхнуўся.
— Аднак жа цэніш ты яго.
— Ён — мой муж.
— А я калі буду мець удзячнасць?
— Якую?
— Ты забылася якую? Якую меў некалі ў слаўным райцэнтры. Забылася, як нам там хораша было?
Жанчына залілася чырванню.
— Іван, забудзь. I я забуду.
— О, не! Так не пойдзе. Думаеш, я перацягнуў вас у цэнтр, даў кватэру, уладкаваў на працу толькі для таго, каб здаля табой любавацца, каханне мае незабытае? О, не!
Ганна Фядосаўна праверыла рукой выключальнік селектара.
— Ты не думаеш, што нас слухаюць?
— Баішся «жучкоў»? Ці яго? — Залоза ступіў за крэсла і... пацалаваў у шыю. — Якая ты апетытная! Але можам дамовіцца... Я адыду ўбок, калі ты адрасуеш сваю ўдзячнасць яму, — жэстам рукі паказаў на дзверы кабінета.
Ганна рэзка паднялася. Вочы яе бліснулі гневам, i шчокі пабялелі. Сказала не шэптам — амаль на поўны голас:
— Ну i хамло ж ты, Іван! Хам з хамаў. I я любіла такога чалавека?..
— Шкадуеш?
— Не шкадую. Што было — тое было. Але дараваць табе вось гэта, — вусны задрыжэлі, яна шукала слова, — вось гэтай здрады... Не здрады! — продажа не магу. I не дарую. Я табе не цёлка, што ты прадаеш мяне.
Залоза лісліва захіхікаў:
— Ну, разыйшлася, як халодны самавар... Я пажартаваў. Жарты перастала разумець?
— Я табе прыпомню гэты жарт!
— Давай паедзем у лес па грыбы... рыжыкі пайшлі... — i там прыпамінай што хочаш. Не забылася, як мы збіралі грыбы? Ах, якія грыбочкі!
Спахмурнелы твар жанчыны на міг асвяціла скупая, як асенні прамень сонца, усмешка.
— Чорт ты, Іван! На цябе й пакрыўдзіцца цяжка.
— Крыўдзіцца на мяне — самаму сабе шкодзіць. Я добры. Я наш... Ты знаеш, як ён, — кіўнуў на дзверы кабінета, — мяне любіць. Не дурань — помніць, хто яго пасадзіў у гэтае мяккае крэсла. А ты хочаш адстаўку мне даць... Не спяшайся. Дай ручку, каралева. Даўно не цалаваў жаночай рукі. А люблю...
— Ты не толькі рукі любіш.
— Што праўда, то праўда — не толькі. Усё люблю. Бог стварыў жанчыну на пагібель нам, грэшным.
Узяў яе руку, яна не адняла; ласкава ўгледзеўся.
— Ах, якая ручка! Хто за цябе на гародзе працаваў? Патап?
— Калі-небудзь я цябе так патапну...
— Бі, бі па маёй залысіне. Ад такой рукі любая кара — узнагарода.
— Балбатун ты, Іван.
Скрыпнулі ўнутраныя дзверы ўвахода ў кабінет.
Яны адскочылі адно ад аднаго; сакратарка заняла сваё месца за сталом, падсунула паперы.
Выйшаў Вікенцій Паўлавіч. Трохі здзівіўся:
— Ты яшчэ тут? Да Ганны Фядосаўны заляцаешся?
— А што? Сухар быў бы той мужчына, які не кінуў бы вока на такую жанчыну. Я яшчэ ў раёне не прамінаў заглянуць у аддзел райвыканкама. Бабы плёткі пусцілі. I мая Марына — раўнівая ж да чорцікаў! — прарэдзіла мой чуб. I астудзіла мой жар да замярзання.
— I ты робіш другі заход? Глядзі, скажу Марыне Аляксееўне — дык яна дябе зусім лысым зробіць. Не верце яму, Ганна Фядосаўна! Донжуан. На сустрэчах усіх маладых жанчын перацалаваў. А мне адных бабуль бяззубых падсоўваў. Памочнічак!
Ганна весела засмяялася, мабыць, уявіўшы, як кандыдат у губернатары цалаваўся са старымі; паверыла, што Іван цалаваўся з маладымі, i адчула нейкую дзіўную нязвыклую рэўнасць, але i я на дадала смяшлівага настрою.
Разам з тым Ганна ўпершыню па-жаночы параўнала ix — Івана i Вікенція. I бадай спалохалася, што параўнанне на карысць губернатара: вышэйшы ростам, страйнейшы, без жывоціка, як у Залозы, з інтэлігентным тварам, з глыбокімі залысінамі, якія чамусьці сведчылі не пра старасць, а пра розум. Успомніла канава: «Я адыду ўбок, калі ты адрасуеш сваю ўдзячнасць яму...» Абразілася мацней, чым тады, калі ён сказаў гэта. «За каго ты мяне лічыш, дурань недапечаны? Вось вазьму i — назло табе... — i зачырванелася: — Ой, Божа! Пра што я думаю?!»
Сняданне было тым нядоўгім часам, калі яны заставался адзін на адзін, i Вікенцій Паўлавіч расказваў жонцы пра свае справы; разумеў, што гэта хораша ix звязвае. Так ужо павялося дваццаць тры гады назад, — з дня вяселля — яны давяралі адно аднаму свае службовыя клопаты. Абедаў сумесных было нямнога, нават у выхадныя дні, вячэры — часцей, ды на вячэрах заўсёды прысутнічала дачка, чатырнаццацігадовая стракатуха Таня. Слухалі яе, між іншым, з цікавасцю: Таня ўмела расказваць пра школьныя прыгоды займальна, забаўна, з гумарам.
Раніцою i дачка, i сын рана беглі ў школу, універсітэт. Губернатар ледзьве не штодня затрымліваўся ў кабінеце да позняга вечара. А на работу ніколі не з'яўляўся раней дзевяці гадзін раніцы.
Вікенцій Паўлавіч разумеў: калі ён хоць раз прыйдзе раней, гэта прымусіць змяніць свой рэжым многіх людзей: намеснікаў, сакратарку, ахоўніка, шафёра. А гэтага ён не мог дазволіць, рабіў усё з аглядкай на нормы маралі, этыкет; крый Божа, не даць сабе, як кажуць, забурэць, стаць уладаром: што хачу, тое i варачу. Застацца чалавекам! З яго бяруць прыклад. Хоць той жа Іван не прызнае яго нормаў i часам нават кпіць з яго.
Ён адказваў жартам, але часам i трывожыўся: Іван падмінае пад сябе ўсіх, нават намеснікаў губернатара i яго прымушае часам ісці на змову са сваім сумленнем. Бываюць сітуацыі, калі без Івана разабрацца немагчыма, a ў таго вопыт першага сакратара райкама, у яго, як здаецца часам, нарыхтаваны адказы на ўсе пытанні складанага жыцця.
Марыя Іванаўна сядзела насупраць, праз стол, i глядзела на мужа неяк нязвыкла, яму здавалася пільней, чым звычайна, але па-ранейшаму ўлюбёна, што яго заўсёды кранала: без малога чвэрць стагоддзя разам i — такая закаханасць! Напісаў бы сучасны пісьменнік — не паверылі б: тургенеўская гераіня.
— Ну як твой Іван? Камандуе?
— О, Іван! Іван — геній! Геній па вядзенні спраў.
— Не перабольшваеш яго здольнасцей?
— Іванавы таленты перабольшыць немагчыма. Я кажу табе:геній!
Марыя Іванаўна засмяялася.
— Не забывай, што я неўрапатолаг, а значыцца, трохі псіхолаг. Твая ўлюбёнасць у людзей — чэхаўская. Але, бывала, што яна i падводзіла цябе.
— Бывала.
— Добра, што ты самакрытычны.
— Ад цябе набраўся. У маладосці я быў ганарысты, самалюбівы.
— Ці не гэта прымусіла цябе выбірацца з такой непрыкметнай пасады ў тузы? Мяне страх апанаваў, калі я пачула вынікі выбараў. Жах! Мой Віця — губернатар. Да кампаніі я з гумарам адносілася: няхай пацешыцца...
— Невысокай ты думкі пра свайго Богам дадзенага...
— Ды не. Думкі я высокай. Але на такой вышыні i ў сне цябе не бачыла... Але ты еш. Ты мала ясі. Пахудзеў. Ці добра вас там кормяць у вашай сталоўцы?
— Не бойся, губернатар з голаду не памрэ. Праўда, я рэдка іду ў залу начальства, а падсаджваюся да каго-небудзь з супрацоўнікаў у агульнай зале...
— I пра цябе ходзяць легенды.
— Легенды — гэта ўзнагарода. Горш, калі пачнуць расказваць анекдоты.
— Людзям не забароніш. Усё могуць сачыніць.
— А як твая новая сакратарка?
Такі нечаканы жончын пераход трохі здзівіў i насцярожыў. «Ужо пусцілі плётку? Не было ж ніякіх падстаў».
— Ты ж яе ведаеш.
— Ды як ведаю. Яна — у райвыканкаме, я — у бальніцы. Ды ў тым пятнаццацітысячным гарадку бадай усе ведалі адзін аднаго, інтэлігенты — напэўна. Асабліва мы, урачы. Але Ганна Фядосаўна пацыенткай маёй не была. Нервы ў яе ў парадку. Наколькі яна маладзейшая за мяне?
Ён ведаў дакладна год нараджэння сакратаркі, але чамусьці не сказаў, хоць пасля дакараў сябе за гэтую... баязлівасць ці што? Дзіўна!
— Яе старэйшая дачка равесніца нашай Тані.
— Мужа яе я помню лепш. Яго радыкуліт мучыў. Калі наведвала дома, пазнаёмілася i з жонкай. А так... дзе сустрэцца замужнім? У магазіне. На рынку. На танцы вы нас не вадзілі. л
— Мы з табой хадзілі...
— Хадзілі. I ты раўнаваў мяне да маладых хлопцаў.
— Яшчэ б! А раптам адбіў бы каторы...
— Ад цябе ніхто не адбіў бы.
— Так кахала?
— Так кахала...
— Я табе хачу сказаць: мне падабаецца твой выгляд у апошнія дні. Ты паружавела... Папрыгажэла. Не баліць?
Марыя Іванаўна неяк крыва пасміхнулася:
— I ты так доўга насіў такі камплімент? Не баліць. I аналізы лепшыя, хоць кроў яшчэ не ў норме.
Месяцы чатыры назад яна перанесла нялёгкую аперацыю — выразалі матку. Як ён перадрыжэў тады: a калі рак? Не ўяўляў свайго жыцця без яе. На шчасце, фібрыёма была дабраякасная. Можа, ад радасці i пачаў удзельнічаць у выбарах, бо тады, упэўнены чамусьці ў сваёй перамозе, падумаў: «Паднясу Машы падарунак».
— Сёння табе будзе сюрпрыз, — спыніла Маша яго ўспаміны.
— Які?
— Толя сказаў, што прывядзе паказаць сваю дзяўчыну.
— Ён што, жаніцца збіраецца?
— Усё можа быць. На апошнім курсе хлопец...
— Вушы яму яшчэ трэба надзёрці.
— А Божа! Які ты кансерватар. Сам ажаніўся ў дваццаць. A Толіку — дваццаць адзін...
— Прыраўняла.
Марыя весела засмяялася.
— Ну i ну! Табе можна, яму — нельга? Няхай жэніцца. Ты толькі не пазніся. I дай мне грошай. Трэба падрыхтавацца. Дзяўчына будзе ў доме...
— А што, ад маёй зарплаты не засталося?..
— Дарагі мой губернатар! Ты не бываеш у магазінах.
— Бываю.
— Але не купляеш. I не ўлічваеш, што ў цябе такія дзеці. Толя i так адзеты горш за іншых студэнтаў. Мне сорамна.
— Затое Таньку ты адзяваеш што прынцэсу.
— Таня ўмее ўзяць асадай. A Толіку ўсё роўна, што на ім. Што, ты надзенеш дзіравыя джынсы? А гэта, кажа, модна.
— Каб ты не цягалася па магазінах, я прышлю прадукты. Дыктуй, што трэба.
— Ты сам паедзеш у магазін? — Марыя Іванаўна бадай жа спалохалася.
— Сам не паеду. Не пусцяць. Ты ж знаеш, як мяне ахоўваюць. Цароў так не ахоўвалі.
— Усё правільна. Ахоўваць цябе трэба, ты так ваюеш з мафіяй. Не рабі такіх жорсткіх заяў. Слухаю па радыё, i... сэрца замірае. Бяда мая, што я ў ахову тваю не вельмі веру.
— Дарэмна. Палавінка надзейны. Да таго ж ён пад кантролем у Івана.
— Ох, Іван!..
— Чаму ўздыхаеш? Івану цаны няма.
— Цаны няма — гэта праўда.
— У магазін я не пайду, не бойся, даручу Івану, — намерваўся даручыць пакупку прадуктаў Ганне Фядосаўне, але не хапіла рашучасці сказаць пра гэта Машы, таму i пераключыўся на Івана.
— A Іван твой возьме са склада сталоўкі, i пісакі «Народнага сейма» заўтра напішуць, адкуль губернатар бярэ прадукты.
— Усяго ты баішся. Я папярэджу. I дам грошы.
— Ёсць яны ў цябе? Дык дай мне.
— Вазьму аванс. У касе заўсёды грошы ёсць. Слухай, a жаніх наш хоць сказаў, што за дзяўчына?
— Студэнтка.
— Вычарпальная характарыстыка, — засмяяўся Вікенцій Паўлавіч. — Дык чакай Сцяпана з прадуктамі.
На пачатку сваёй дзейнасці губернатар хадзіў на працу i з працы пехатой, як не настойвалі на паездках Залоза i начальнік аховы Міхаіл Палавінка. Не ўгаварылі. Але здарылася надзвычайная падзея: позна ўвечары, калі ён сядзеў за сталом, шыбу ў яго кабінеце прабіла куля. Стрэлу не чуў, зброя яўна была з глушыцелем. Але адкуль? Насупраць Дома Саветаў — абласная пракуратура. Ён жартаваў: ці не з кабінета пракурора? Але іншыя не жартавалі. Стрэл гэты распісалі не толькі абласныя, але i цэнтральныя газеты. З Камітэта дзяржбяспекі прыйшла ва ўпраўленне доўгая інструкцыя — як ахоўваць высокіх дзяржаўных чыноў. Ён кпіў з яе, прачытаўшы, але для начальніка аховы інструкцыя — закон. Прымусілі яго ездзіць i на працу, i з працы.
Сёння пасля размовы з жонкай, ад думак пра сына, які напэўна ж абвесціць, што хоча ажаніцца, настрой яго чамусьці ўзняўся да гуллівасці, да гарэзлівасці.
«Мерседэс-600» стаяў каля самага ганку. У доме ўсе дзеючыя пад'езды былі са двара, але губернатарскі адчынілі з вуліцы, паставілі новыя дзверы, паклалі мармуровыя ўсходцы; ён нават не агледзеўся, калі гэта зрабілі, i пасля яму засталося толькі паківаць Івану пальцам. Ды з таго, што з гускі вада.
Палавінка выскачыў з машыны, аббег вакол яе, адчыніў дзверку; ездзілі па-заходняму: гаспадар на заднім сядзенні, ахоўнік — побач з шаферам. Але Вікенцій Паўлавіч не сеў у машыну.
— Давай, Міхаіл, прагуляемся. Глядзі, якая раніца! Сонца. Першы марозец. А то развучымся хадзіць.
— Ох, падставіце вы мяне, Вікенцій Паўлавіч.
— Не бойся. Без мяне цябе з пасады не зволяць.
— А машыну куды?
— Няхай едзе ў гараж.
— А можа, лепш, каб ехала за намі?
— Без гумара ты чалавек, Палавінка. Хочаш трапіць у анекдот? Ды i мяне падстаўляеш. Уяўляеш, што скажуць людзі... Ідзе губернатар, а машына — следам з хуткасцю пешахода. Мудроны так гуляў?
— Хутка вы пераедзеце ў кватэру Мудронага, у доме абкама... I нам будзе лягчэй...
— Я пераеду? — здзівіўся губернатар.
— А што, Іван Яўменавіч не сказаў? Не выдавайце мяне.
— I ты баішся Івана? Страшней за зайца звера няма?
— Не кажыце.
— Дык Іван мяне без мяне ажаніў?
Гэты сюрпрыз ашаламіў. Ён кіпеў гневам. Ажно пачаў цяжка дыхаць.
— Вы, відаць, прастуджаны, што ў вас адышка? — спытаў Палавінка.
— З вамі, з чарцямі не прастуду, a інфаркт нажывеш. Hi прагуляцца, ні падыхаць спакойна.
— Я тут ні пры чым. Я — палавінка, — заўсёдны жарт ахоўніка, які смяшыў звычайна i вымушаў пажангліраваць словамі. Але цяпер было не да жартаў.
Ганна Фядосаўна ажно спалохалася, убачыўшы, якім гаспадар увайшоў у прыёмную: ніколі не бачыла такім нахмураным, злосным, ён заўсёды з'яўляўся з усмешкай, нярэдка з кампліментам. А тут не павітаўся нават.
— Запрасіце да мяне Залозу.
Здарылася штосьці незвычайнае, бо заўсёды казаў «Івана» i клікаў сам — па селектары. Сакратарка набрала кіраўніка справамі.
— Іван, кліча шэф, — i дадала амаль шэптам: — Але май на ўвазе: кіпіць.
Залоза з'явіўся не адразу. Здагадаўся, з-за чаго ўраўнаважаны i спакойны старшыня можа кіпець. Паклікаў Палавінку.
— Што ты яму сказаў?
— Пра кватэру.
— Лезеш наперад бацькі ў пекла.
— Ты ж сам хацеў сёння сказаць.
— Я знаю, як казаць, а ты... Будзе мне наганяй.
— He вельмі ты яго баішся.
— Не баюся, але паважаю i не наступаю на балючы мазоль. Маю дыпламатыю. Ну, ды ладна, можа, i лепш, што пайду да яго ўзброены веданнем тэмы.
— З-за чаго ён кіпіць? — спытала Ганна Фядосаўна.
— Знаю з-за чаго.
— Усё ты знаеш.
— Усё. Аднаго не знаю — тваёй душы. Што ты водзіш мяне за нос? Я чакаю тваёй удзячнасці. Калі ты гуляеш у цнатлівасць, не разменьвайся, аддзяч аднаму.
— Іван, калі-небудзь я дам табе па мордзе.
— Гэта ты можаш. Ад цябе, салодкай, атрымаю з задавальненнем.
Вікенцій Паўлавіч хадзіў па кабінеце, як леў па клетцы. На прывітанне не адказаў. Таму Залоза не прайшоў да стала, a спыніўся каля дзвярэй, схіліўшы галаву, як чэхаўскі чыноўнік, — сама пачцівасць i далікатнасць.
Губернатар грымнуў ад дальняга акна.
— Ты што вырабляеш?! — i вылаяўся так, як бадай ніколі яшчэ не лаяўся.
— А што?
— Не прыкідвайся дурнем. Знаеш — што!..
— Знаю. Кватэра?
— Цябе хто прасіў?
Тут Залоза перайшоў да сваёй улюбёнай тактыкі: лепшая абарона — наступление.
— Абавязкі мае не прасілі — загадалі! Я адказваю за тваю бяспеку. На цябе замахваліся ў лесе. Стралялі ў акно. Як я магу гарантаваць тваю бяспеку ў хрушчоўцы? — Залоза наблізіўся да яго, глядзеў у вочы. — Ты мой сябра. Але ў турму за цябе я садзіцца не хачу...
— Многа ты бярэш на сябе.
— Усё бяру. Усё!
Вікенцій Паўлавіч адчуў, што кіраўнік справамі заганяе яго ў кут, i не ў першы раз. I дзіўна: ён, чалавек, які за словам у кішэню не лазіў, перад Залозам адступаў. Мог накрычаць, мог нават выгнаць з кабінета. Але ведаў, што пры любой размове, пры сутычцы, калі сыпаліся іскры, — заўсёды перамагае хітруган Іван. I гэта ўніжала, раздражняла яго, першую асобу ў вобласці, балюча біла па гонары, самалюбстве. Ён думаў, як бы сплавіць Івана куды-небудзь на павышэнне. Парэкамендаваць прэзідэнту? Але было шкада: другога такога памочніка не знойдзеш. Нахабнік, але сябра, а гэта дорага каштуе — мець такога сябра i верыць, што ён не падвядзе, не здрадзіць. Іван не хоча ніякага павышэння: бескарыслівы чалавек, за гэта нельга не паважаць. Але лейцы адпускаць нельга. Тузаць ды тузаць трэба.
— Я сказаў цвёрда: не трэба мне кватэра! Помніш, што я сказаў на выбарах, калі спыталі, ці пераеду я з цяперашняй кватэры?
— Табе не трэба — нам з Палавінкам трэба! Чытаў інструкцыю Камітэта? Пасля такіх двух папярэджанняў злачынна сядзець склаўшы рукі. Не дай Божа што здарыцца, я кулю сабе ў лоб пушчу. Ты гэтага хочаш?
— Не заганяй мяне ў кут...
— Я не заганяю. Ты сам сябе заганяеш.
— Ды калі я пераеду, апазіцыя распіша мяне, што бог чарапаху...
— Каго ты баішся? Балбатуноў? Каму яны служаць, ты думаў? За грошы яны напішуць усё, што хочаш.
— Задаеш ты мне задачу, — Вікенцій Паўлавіч зноў пачаў мераць крокамі кабінет у глыбокай задуме.
Залоза маўчаў, бо бачыў, што i на гэты раз перамог свайго шэфа, сапраўды загнаў у кут. Ва ўсялякім разе, гнеў яго пагасіў i прымусіў задумацца. Няхай падумае. Падумаць заўсёды карысна. Аднак доўга думае, а гэта бадай небяспечна: доўгі роздум нярэдка прыводзіць да нечаканых высноў.
— Ды ты паглядзі хоць яе, кватэру. Можа, не спадабаецца, дык прыйдзецца шукаць другую.
Вікенцій Паўлавіч спыніўся перад памочнікам, зноў заглянуў у вочы: не здзекуецца?
— Свіння ты, Іван.
— Акцыі мае растуць. Першы раз чую ад цябе такую атэстацыю. A свінні ў наш час у цане.
— Прабач, канешне, я па-сяброўску. Але ж трэба быць бог знае кім, каб дайсці да такога ў сваім здзеку з начальніка i таварыша — яму можа не спадабацца кватэра Мудронага!
— Пры тваім характары ўсё можа быць. Ты ўмееш здзіўляць. Аднак паглядзі ўсё ж кватэру, а пасля ўжо разапнеш мяне на крыжы.
Кватэра ашаламіла. Офісы пасля еўрарамонта (слова прыдумалі!) бачыў, кватэры не. У госці да «новых» не хадзіў, ды i ад запрашэнняў падначаленых, якія маглі зрабіць такі рамонт, адмаўляўся.
Іван напэўна зрабіў такі рамонт, але менавіта таму i да яго не пайшоў, за што зарабіў дакор:
— Трымаеш дыстанцыю, губернатар? Не застанься адзін. Марына так старалася!
Вікенцій Паўлавіч не адважваўся ступіць за парог вялікай светлай залы.
Пакрыты лакам паркет — люстэрка, модніцы могу ць глядзецца ў яго.
Лак незвычайны, нідзе не ліпне i не пахне, i хадзьба па такой падлозе ў адных шкарпэтках давала нейкае непазнанае дагэтуль задавальненне.
Абышлі ўсе пакоі. А ix пяць, прасторных, светлых, цёплых, гулкіх ад пустаты, у кожным — адменныя шпалеры. Бялюткія рамы — з пластыка. А дзверы ўсе — пад дуб, пад паркет. Якая ванна! A сантэхніка!
Дык вось ён які, еўрарамонт!
Вікенцій Паўлавіч адчуў, што ў яго ўчасціўся пульс. I завіхрыліся думкі, якія ён дагэтуль вымятаў са сваёй галавы: дай ім волю, такім думкам, — далека завядуць. З сацыяліста зробяць капіталіста.
«Аднак... хіба я не маю права на прыстойнае жыллё? Мудроны за дзесяць гадоў тры кватэры памяняў, гэты дом яўна пад яго будавалі, уваход асобны зрабілі, каб суседзі, яго падначаленыя, не заглядвалі ў яго дзверы, не чулі, чым пахне з яго кухні», — знарок хацеў надаць сваім думкам іранічны сэнс, пасмяяцца з чалавечай слабасці.
Але куды яе дзенеш, сваю слабасць? Даўно філосафы сказал i: слабы чалавек.
Чым даўжэй глядзеў, тым мацней авалодвала жаданне пажыць у такой кватэры. Апраўдваў сваё жаданне: «А чым я горшы за Мудронага? Яго выбіраў пленум па рэкамендацыі ЦК. Мяне выбраў народ. Паўтара мільёна... Ды сам народ, людзі перастануць мяне паважаць за тую... пралетарскую кватэру.
Нейкі выскачка, які разбагацеў бог ведае на чым, будуе сабе катэдж, купляе i злучае дзве кватэры. А губернатар... Памочнікі маюць рацыю: ахову нельга наладзіць. Хаця замахі дзіўныя, як тэатральныя. Сапраўдны забойца, снайпер, не прамахнуўся б. Аднак ігнараваць нельга... Як казала мая маці: беражонага Бог беражэ. А ў мяне яшчэ усё жыццё наперадзе. Дзеці растуць. Сын хутка ажэніцца. A калі я адмоўлюся ад кватэры сёння, якая перспектыва заутра? Калі паўторна не выберуць, ісці на паклон да якога-небудзь Каржакевіча? Маша — праведніца, яна дрыжыць, каб я, крый Божа, незаконна што не зрабіў, каб нікога не пакрыўдзіў. Але пра кватэру i Маша казала, асцярожна, вінавата: дзеці разнаполыя, ім асобныя пакоі трэба... Трэба. Ды каб i я які куток меў, дзе можна папрацаваць, то не заставаўся б у савеце, не трымаў бы шафера i ахоўніка. Сорамна трымаць пры сабе людзей. Палавінка пэўна ж таму i зацікаўлены, каб цягнула мяне дадому. У такую кватэру будзе цягнуць. I для працы над кнігай будзе кабінет. Во гэты самы малы пакой як раз для мяне...»
Спалохана азірнуўся на Івана: ці не чуе яго думкі? Ды не, не дажыўся яшчэ да таго, каб уголас размаўляць з самім сабой. Але ўзлаваўся на кіраўніка справамі. Такі балбатун, а тут — што язык пракаўтнуў. Ходзіць следам што цень. Знарок маўчыць — дае магчымасць падумаць? Хітруган. Ох, Залоза!
Выйшлі ў прыхожую, i тут Залоза спытаў як бы баючыся, ва ўсякім разе, нязвыкла пачціва:
— Ну што? Пераязджаем?
Вікенцій Паўлавіч выпрастаўся з чаравіком у руках. Іван нават адступіў, чым развесяліў: «Ці не баіцца, што я стукну яго? А варта было б i даць за залішнюю паслужлівасць».
— Знаеш што, Іван? Ідзі ты... знаеш куды?
— Знаю. Але калі i гэтая мая работа — кату пад хвост...
— Многа я тваёй работы забракаваў?
— Але ж крыўдна, Вікенцій Паўлавіч. Так старался!
— Свістун ты, Іван, — зусім па-сяброўску, што Залозу ўзбадзёрыла. — Але ведаеш анекдот пра селяніна... ён ад даронай зямлі адмовіўся, бо пан паставіў умову: толькі не райся з жонкай. «Не, паночку, без жонкі не магу». Так i я. Без Марыі Іванаўны не магу.
Залоза пераможна засмяяўся.
— I яшчэ, Іван. У мяне да цябе просьба. Вазьмі ты ў касе для мяне аванс i даручы каму-небудзь з жанчын купіць прадукты, каб Маша сама не хадзіла па магазінах. Сёння ў нас госці.
Іван Яўменавіч, здалося, падскочыў ад радасці.
— Ды для Марыі Іванаўны... за гонар палічу. Сам пайду ў супермаркет.
— Не вельмі размахвайся. Госця адна — сын дзяўчыну сваю прывядзе.
Залоза трохі не падскочыў. Вочы блішчэлі, што ў ката, фізіяномія расплывалася ў давольнай усмешцы. Помнячы выбарчыя прамовы губернатара, ён дагэтуль не адважваўся дастаўляць яму прадукты на кватэру. I вось — прарыў. Лічы: двайная перамога. Трайная. Бо была ў яго яшчэ тайна. «Дарагі мой Вікенцій Паўлавіч! Святы праведнік! Станеш ты такім жа грэшнікам, як i мы. I фірмачку сваю будзеш мець. Не на сябе. На Марыю Іванаўну. Ці на сынка. Можам нават у абход — на нявестку. Няма? Будзе! Сёння ты яе прымеш. Гатовенькую. Прозвішча яна можа пакінуць сваё — дзявочае. Так прасцей... у наш час».
Танька ажно вішчала ад прадчування цікавай сустрэчы: брат прывядзе нявесту на агледзіны. Прыбірала кватэру як ніколі ахвотна, старанна, прыдзірліва, бурчэла, што бабуля.
Марыя Іванаўна бадай не хвалявалася, калі Толя сказаў пра падзею, якая мае адбыцца, хоць халадзільнік пусты i грошай няма. Яна расхвалявалася, калі Іван Залоза прывёз гару прадуктаў. Навошта столькі? Як на вяселле. Але больш расхвалявалі не прадукты, а размова з Іванам, асабліва паведамленне пра кватэру i просьба паўплываць на Вікенція Паўлавіча, каб ён не супраціўляўся. Маўляў, гэта трэба не толькі для таго, каб палепшыць губернатару ўмовы, але i для яго бяспекі. Пра выпадак у лесе Марыя Іванаўна ведала — пісалі газеты, а пра здарэнне ў кабінеце Вікенцій не сказаў. Вось жа чалавек! I гэта яе моцна ўсхвалявала. Яна заўсёды даводзіла мужу адно: не зазнавайся, не бяры звыш таго, на што маеш законнае права, бойся хабару: хітруганы могуць паднесці яго ў любым выглядзе, зусім не грошы, тую ж кватэру, напрыклад, на якую, як першая асоба ў вобласці, ён сапраўды нібыта мае права. Але як гэта могуць выкарыстаць! Калі для раскошы, то яна — а за ёй у сямейным побыце рашаючае слова — супраць. Але калі новая кватэра пэўным чынам зробіць больш бяспечным жыццё яго i дзяцей, то хіба можа яна выказацца супраць! Паабяцала Залозе пераканаць мужа, i ён ажно падскочыў:
— Цяпер я магу спаць спакойна, маючы такога саюзніка!
Канечне, трохі турбавалі i прадукты. Каб гасцей было столькі, што з'елі б усё — яшчэ б нічога. Але ж прыйдзе адна студэнтка, няхай i галодная. А на ix сям'ю — на тыдзень хопіць. Не прывыклі яны да такіх прысмакаў. Дакарала мужа: «Траціць ашчаднасць мой суджаны. Паўзарплаты ўбухаў. Транжыра! Тані зімовыя боты трэба!»
Вікенцій вярнуўся нязвыкла рана — у шэсць, хоць Толя сказаў, што прыйдуць у восем — ведаў, што раней бацька не з'яўляецца. Пацягнуў паветра носам. Гукнуў:
— Смачна ў цябе, Маша, пахне! Не перастарайся. Прымаем студэнтку. Будзе расказваць ва універсітэце, што губернатар жыве як цар.
— Не перабаршчы... Навошта ж ты столькі прадуктаў прысылаў? Ды якіх!..
Гаспадар заглянуў у кухню, дзе шмат што ляжала на стале, на падаконніку — не памясцілася ў халадзільніку. Легка свіснуў.
— Свіння ўсё ж Іван. Падхалім. Прасіў, як чалавека. А ён... Ну я здыму з яго стружку.
— Віця, Бог з ім. Навошта табе заядацца?
— Зачараваў ён цябе. Гэны можа. Чарадзей. Часам пасля размовы думаю: i якога д'ябла я згадзіўся з гэтым круцялём? Але не пужнеш: свой чалавек, давераная асоба. I працаўнік — дай бог. У гэтым яму не адмовіш. Такога кіраўніка справамі не знайсці... А гэта вялікі камбінат — наша губернская парафія... — Вікенцій Паўлавіч укінуў у рот скрылёк салямі. — Смаката аднак.
— Паднясе нам Толік сюрпрыз...
— Які? Абвесціць, што жэніцца? Маша! Дык ты ж марыла пра гэта...
— Якая яна?
— Думаю, дзяўчына як дзяўчына.
— Толя сказаў: маці — аграном, бацька — шафёр i камбайнер.
— Так сказаў? Ну, у такім разе можам сустракаць будучую нявестку спакойна. I можам радавацца. Я баяўся, што дачка камерсанта якога... Падхапіла сынка...
— Але калі непрыгожая, то выскубу Толіку яго рыжыя кудлы, — сказала Таня, якая з калідора слухала размову бацькоў.
— А табе трэба пісаная прыгажуня?
— Мы з ім так дамовіліся...
— Ну добра, ён павінен выбраць прыгожую. А ты каго?
— А я — разумнага.
— Аднак...
Леакадзія спадабалася ўсім — па знешнасці сваёй. Прыгожая дзяўчына... Невысокая, стройная, светлавалосая, з добрымі блакітнымі вачамі. Трохі картавіла, але гэта не псавала ўражання, наадварот, надавала ёй нейкую прывабную дзіцячасць — як бы не ўступіла яшчэ ў сталасць, дзе голас грубее нават у дзяўчы-
Вікенція Паўлавіча бадай узрадавала, што адзета проста, сціпла: значыцца, не модніца, не верціхвостка. Губы, праўда, трохі нафарбавала i бровы падвяла. Але якая дзяўчына гэтага не робіць?
Марыю Іванаўну, наадварот, гэта бадай насцярожыла — такое адзенне: просценькая спаднічка, кофтачкасамавязка; як бы людзі не жылі, але студэнткі так бедна не адзяваюцца, хлопцы яшчэ могуць, a дзяўчат маці з апошняга ўбіраюць. А камбайнёр i аграном нябедныя людзі, пасля старшыні калгаса, можа, самыя заможныя. . мИ
Марыя Іванаўна ненавідзела любую паказуху, незалежна ад таго, на што яна скіравана — на багацце ці беднасць.
I яшчэ не спадабалася, што Ліка праз тры хвіліны пасля знаёмства назвала Таню:
— Сятрычка мая.
А Таня, дурніца, павісла ў яе на шыі i паўтарыла:
— Сястрычка мая!
Анатоль глядзеў на бацькоў i нявесту ўзрадавана i збянтэжана. Бачыў, што ўвогуле Ліка падабалася, радаваўся. Бянтэжыўся, што яна такая ўзбуджаная, да бесцырымоннасці; з ім ніколі такой не была.
Яшчэ больш складаныя пачуцці ў Марыі Іванаўны выклікала госця, калі адразу ж пачала паводзіць сябе не як госця, а як гаспадыня.
— Дзе памыць рукі?
Памыла — i на кухню, без запрашэння.
— Што вам памагчы, Марыя Іванаўна? — i, павязаўшы Танін фартушок, пачала ўвішна праціраць талеркі, мыць бакалы, наразаць хлеб. Потым накрывала на стол; Таня хадзіла за ёй i толькі падказвала — дзе ляжыць, стаіць: відэльцы, нажы, гарчыца, перац.
Марыя Іванаўна глядзела на такую стараннасць сынавай дзяўчыны з замілаваннем — не беларучка! — але i з трывогай — i за ўмеласць яе, i вось за такую зусім не сялянскую бесцырымоннасць. З гумарам думала: «Такая нявестка ўсю ўладу ў доме захопіць. Мяне адцісне на задні план. Шчасце гэта ці няшчасце? Для каго? Абы для Толіка было шчасцем. А мне што...»
За сталом напачатку сядзелі паважліва, як бы тольKi менавіта тут знаёміліся па-сапраўднаму, сур'ёзна. Нават рагатуха Таня прыціхла. Але ненадоўга. Выпілі па глытку шампанскага, закусвалі белай рыбай, ікрой, грыбкамі. Падабалася Марыі Іванаўне, што госця не накінулася на прысмакі, якія, можа, i не ела яшчэ ніколі, — каштавала ўсяго патрошку, па-дзявочы стрымана, сціпла. «Не, не такая яна... ёсць прыроджаная тактоўнасць. Накрываючы стол — паказвала сябе. А якой дзяўчыне не хочацца паказаць сябе? Хіба я была не такая перад Вікенціем?» — глянула на мужа, ласкава пагладзіла яго плячо. Ён зразумеў яе пачуцці.
Першы тост, бадай, самы кароткі, сказаў Вікенцій Паўлавіч:
— Будзьма!
Другі сказаў маўчун Толя:
— Давайце вып'ем за Ліку. За нашу дружбу..,
Таня запляскала ў далоні.
— Ура майму брату! Але i за каханне!
— За такі тост асушым бакалы да дна.
Выпілі не па адным глытку. Больш шумна застукалі відэльцы i нажы. Ажывілася гамонка. Таня зацікавілася:
— Толя, раскажы, як вы пазнаёміліся.
— Ну, як... Як знаёмяцца студэнты. Я ўжо i не помню.
— Ну, як ты не помніш, Толя! — амаль пакрыўджана сказала Ліка. — На універсітэцкім вечары на Таццянін дзень.
Таня закрычала:
— Чулі? На Таццянін дзень. Гэта — лес!
— Не трашчы ты, сарока, — ласкава сказаў Вікенцій Паўлавіч.
— Ну, i што на тым вечары? — дапытвалася Таня.
— Я запрасіла Толю на танец...
— Ну i што? — спяшалася Таня. — Патанцавалі — i? Вас прывязала радыяцыя кахання?
Школьніцы вельмі хацелася дапытацца, як гэта бывае, каб ведаць, калі ў самой здарыцца.
A Вікенцій Паўлавіч адчуў поўнае задавальненне: «Таццянін дзень... Гэта, здаецца, у студзені».
Задавальненне адчуў ад таго, што дзеці вунь калі пазнаёміліся, — амаль год назад, калі ён яшчэ быў ніхто. Было б бадай непрыемна, каб Ліка падчапіла яго сына ў пачатку гэтага навучальнага года, калі ён сядзеў ужо ў губернатарскім крэсле. Спытаў:
— Ты на філалагічным, Ліка?
— На гістарычным. Буду пісаць гісторыю нашага часу, калі не нараджаю дзяцей...
«Во ён, подступ», — падумала маці. Яна з нецярпеннем i пэўнай матчынай трывогай чакала, калі Толя скажа галоўнае, да чаго яны з бацькам падрыхтавалі сябе. За сталом ці пасля вячэры? Але першая пра гэта сказала Ліка:
— Нам з Толікам трэба ажаніцца.
На міг усе прыціхлі. Толя апусціў вочы. Бацька паспрабаваў памагчы ім, не вельмі зграбна пажартаваў:
— Ажаніцца трэба Толіку. А табе — выйсці замуж. Дзяўчына цяжка каўтнула. «Хвалюецца аднак, — падумала Марыя Іванаўна з нейкім нават спачуваннем, — з-за гэтага маўчуна нашага ёй трэба было самой сказаць аб гэтым».
— Нам трэба як можна хутчэй...
— Разумею. Я таксама спяшаўся. Але Маша мая цэлы год вадзіла мяне за нос.
На жарт-успамін ніхто не ўсміхнуўся.
Толя, стаіўшы дыхание, палажыў сваю руку на руку нявесты, прыкметна чырванеючы.
— У мяне будзе дзіця. Тры месяцы ўжо. Гэта калі Толік прыязджаў у раён з бацькам... Калі выбары ішлі.
Толя зрабіўся бураковы.
Драматызм моманту сапсавала Таня. Ці, можа, наадварот, вывела бацькоў з утрапення. Яна зарагатала i пачала гучна барабаніць нажом i відэльцам па талерцы:
— Ай да Толя, ай да жох! Не думала, што ў мяне такі спрытны брат!
— Сціхні, Таня, — злосна сказала маці.
— А чаму ты злуеш, мамачка? Радуйся.
— Я радуюся. Я радуюся, — Марыя Іванаўна паднялася, абышла мужава крэсла, абняла i моцна пацалавала нявесту. Сына цмокнула ў макушку.
Узбуджаную развесялелую Таню ледзьве адаслалі спаць: заўтра рана ўставаць. Самі засталіся на кухні i не спяшаючыся мылі посуд. Вікенцій Паўлавіч рэдка займаўся такой працай, жонка проста не дазваляла яму, асабліва цяпер, калі ён выбраўся на высокі пост. I тольKi калі хварэла, ён займаўся гаспадаркай, але тады, на радасць бацькам, актыўна падключаўся Толя, які да таго ваяваў з сястрой — каму што рабіць.
У той вечар Марыі Іванаўне было прыемна, што муж пасля такой падзеі побач. Але доўга працавалі моўчкі.
— Чаму ты маўчыш?
— Думаю. Вось мы i дачакаліся, Віця. З жаніцьбы дзяцей пачынаецца старасць.
— Ды ўжо ж. Пастарэла ўміг. Ціхоня твой хутка бабуляй цябе зробіць.
— Дай Бог.
— Ціхоня, а як на гэта — дык лаўкач.
— Быццам ты такім не быў.
Вікенцій Паўлавіч ажио трохі збянтэжыўся, прыгадаўшы маладосць, каханне, першую блізкасць, i ў яго варухнулася мужчынскае жаданне: чатыры месяцы пасля аперацыі ён не чапаў Машу.
— Мой бацька дзягі даў бы такому жаніху...
— Што ж ён табе не даў?
— Я ж далека быў — у горадзе.
— Віця, не смяшы. Радуйся.
— Ды ўжо ж, у прысядку пайду!
— А я радуюся. Сёння ў мяне ажио залішне радасці... Але i трывогі. Іван сказаў: кватэру табе адрамантавалі. I ты згадзіўся... 1
— Яны, чэрці, аблажылі мяне што ваўка: усюды сцяжкі, адзін шлях свабодны — на кватэру. Але там сядзяць «стралкі» — уся апазіцыйная прэса, якая прыпомніць мне выбарчыя клятвы...
— Іван кажа: дарэмна ты ix баішся. I праўда. Ты што, не заслужыў кватэру? Іван кажа, што гэта, акрамя ўсяго, для тваёй бяспекі трэба. Кажа, у акно стралялі. А ты не сказаў...
— Ды глупства гэта, Маша. Знаеш, што я падумаў? Я, можа, i не заслужыў такой кватэры. Але ты... ты заслужыла. Чаму табе не размясціць дзяцей па-чалавечы? Не на раскладушцы, як Толік спіць. Урэшце, вунь якія катэджы будуюць. А мы з табой папрацавалі... Я, можа, доўга шукаў свайго месца, скакаў што заяц... А ты хворым усю душу аддавала. Такіх урачоў, як ты, мала. Адным словам... Івана паслаў, але ён, нахалюга, зразумеў, што я згадзіўся. Пераязджаем! Радуйся, мой добры ангел!
Марыя Іванаўна адчула, як у яе моцна закалацілася сэрца — ад радасці. Ca студэнцкіх гадоў трэніравала сваю нервовую сістэму — не даваць волю ніякім эмоцыям — ні адмоўным, ні станоўчым; медыцына ведае факты, што i ад вялікай радасці, як i ад гора, паміралі — не вытрымлівала сэрца. Каб супакоіцца, знайшла сабе новую работу — памыць газавую пліту. Выдраіць усё, як перад Вялікаднём. Але што гэта? Сэрца не супакойваецца. Б'ецца ўсё часцей, бо з'явілася проста крамольная думка — яна добра ўсведамляла гэта.
Вікенцій Паўлавіч, седзячы за сталом, выціраў талеркі, бакалы, нажы i ўзбуджана расказваў, як адрамантавана кватэра.
Марыя Іванаўна колькі разоў паварочвалася, пільна глядзела на мужа, як бы здзіўленая яго захопленасцю кватэрай, ніколі не бачыла ад яго такой увагі да побыту сваёй сям'і — чалавек быў бадай абыякавы да любога багацця, i яна менавіта за гэта любіла яго.
I раптам Вікенцій Паўлавіч заўважыў яе хваляванне:
— Маша, ты нешта хочаш сказаць i... як баішся, так?
— Баюся, Віця, баюся. Але сёння такі дзень... усе мы гаворым ці радаснае ці глупства. Адна Танька чаго толькі не нагаварыла, — ступіла ад пліты да стала; спытала шэптам: — Віця, а нельга... каб гэтая кватэра засталася Толіку... Гэта ж на ўсё жыццё. Твой вясельны падарунак...
Вікенцій Паўлавіч падняўся i... выйшаў з кухні.
Марыя Іванаўна чуць не самлела, абаперлася аб стол, цяжка, асцярожна, як пасля аперацыі, апусцілася на табурэт.
А губернатар прайшоў у залу з адной талеркай у руцэ, яму ажно захацелася закурыць; тры гады, як кінуў, i разы тры ўзнікала сітуацыя, калі нясцерпна хацелася зноў закурыць. Але ўспомніў, што пакінуў жонку, нічога не адказаўшы, i таму хутка вярнуўся на кухню з вясёлай усмешкай на твары.
— Усё можна, Маша. Губернатару. Усё. Але што гэта будзе? Першы крок да майго падзення. Добра, калі на гэтым спынюся.
Вікенцій Паўлавіч узяў цэлую rapy талерак, прыціснуў ix да грудзей, нейкі момант падумаў i раптам сказаў неспадзявана для яе вельмі рашучым тонам:
— Трэба, Маша! Чорт з імі, крытыканамі! Калі яшчэ будзе другі такі выпадак! Дзеля дзяцей жывём. Для ix працуем. Няхай Толік i гэтая Ліка помняць!.. А я... перажыву. Мы з табой перажывём.
Раней Ганна Фядосаўна падавала шэфу паперы праз шырокі стол. Апошнія дні часам, калі трэба нешта тлумачыць, яна станавілася побач, вельмі блізка, так, што кал i нахілялася, каб прачытаць, то дакраналася грудзьмі да яго пляча. I гэта моцна хвалявала — такая блізкасць прывабнай жанчыны. Яшчэ ў першы дзень яе з'яўлення жартам падумаў: «Гэта мой грэх». Спачатку злаваўся на Івана: знарок, гад, падсунуў такую прыгажуню. А цяпер, бадай саромячыся сваіх думак, Вікенцій Паўлавіч быў удзячны кіраўніку справамі. Такая сакратарка натхняла на працу. Уваходзіла — што ўпускала разам з сабой прамень сонца. Ішла да стала — ён глядзеў на яе твар, з густам напудраны, падмаляваны, на грудзі, якія ў такт крокаў ледзь прыкметна, але ж вельмі прывабна калыхаліся...
А цяпер гэтая яе прывычка — етанавіцца побач. Яўная ж спакуса. Ці гульня? Убачыла, што падабаецца, i вырашыла падражніць. А чаму не? Дражніць не кагонебудзь — еамога губернатара.
Ад яе пахла тонкімі духамі. Гэты пах хацелася ўцягнуць, каб пабольш водару ўвабраць у сябе i захаваць да наступнага яе прыходу. Ды ён разумеў, што сам сябе падманвае: справа не ў духах. Вабіў незвычайны, непаўторны пах яе цела — шыі, рук, грудзей... Хацелася піць гэты водар — прагна, многа. Такое перажываў даўно, у васемнаццаць гадоў, калі закахаўся ў Машу. Больш ніводная жанчына так не хвалявала.
Схамянуўся, напусціў на сябе строгасць, падхапіўся з крэсла, пачаў выкладаць ёй свой чарговы праект рэформаў. У яго было многа самых розных праектаў — тэарэтык! — i ён дзяліўся імі з Іванам, з Каржакевічам, з Палавінкам, нярэдка з ёй, сакратаркай.
Іван часта выказваў скепсіс i... разбураў праект, што злавала, а аднойчы ён выгнаў памочніка прэч. Ды з таго — што з гускі вада. Каржакевіч заўсёды прасіў час падумаць i пасля... не вяртаўся да губернатарскага праекта, рабіў выгляд, што забыўся. «Ну, i чорт з табой!» — думаў Вікенцій Паўлавіч. Палавінка захоплена хваліў нават яўнае глупства, якое шэф падкідваў знарок.
«Падхалім».
A ўвогуле Палавінка меў схільнасць да ўзнёсласці, рамантычнасці. Вікенцій Паўлавіч аднойчы сказаў яму:
— Што цябе, Міхаіл, пацягнула ў органы? Табе вершы трэба пісаць. Ці хаця б раманы.
— Вершы я пісаў. А сюды рамантыка i пацягнула. Думаў, вялікім разведчыкам стану. Зорге. Ці Малевічам. Дзе там!
— Не расчараваны, Зорге, што мусіш ахоўваць таго, каго зусім няма патрэбы ахоўваць?
— Ну, не кажыце. Двойчы стралялі.
— Па-мойму, вы з Іванам хацелі спалохаць мяне...
Абразіўся чэкіст:
— Ды вы што, Вікенцій Паўлавіч! Ды каб я пайшоў на такую правакацыю! Калі вы так думаеце, то сёння ж я падам рапарт. Божа мой!
— Не стагні. Я пажартаваў. Жартаў не разумееш? Вучыся ў Івана. Таго нічым не проймеш — ні жартамі, ні лаянкай.
— Я так не магу.
— Ведаю, што не можаш. Не дайшоў да Іванавай кандыцыі.
— I не дайду!
— Дай Бог. За гэта я цябе люблю — за бясхітраснасць. За сумленнасць. Каб усе такія ў органах былі!
За акном ішоў густы снег. Лажылася зіма. Горад убраўся, што нявеста пад вянец.
Вікенцій Паўлавіч увогуле не любіў зімы — многа клопатаў, а вось такі яе пачатак, калі пасля ўмераных маразоў падаў лёгкі пушысты снег, любіў. Каго не хвалюе першы снег!
Стаяў каля акна, глядзеў, як віхрыліся сняжынкі, даганяючы адна адну, i ў галаве яго гэтак жа віхрыліся думкі. Хадзіў па кабінеце, хацеў яшчэ раз прадумаць свой заўтрашні даклад на нарадзе кіраўнікоў гарадскіх, раённых улад, дырэктароў буйных прадпрыемстваў, прэзідэнтаў фірм, упраўляючых банкаў. За паўгода свайго губернатарства ўпершыню збіраў такую шырокую нараду. Даклад пісаў месяц, варыянт яго тры дні назад даў чытаць намеснікам: «Праўце i крытыкуйце бязлітасна». Але ў мінулую ноч падняўся гадзіны ў чатыры — не спалася ў новай кватэры — i да раніцы бязлітасна чысціў сваё сачыненне, завастраў i так вострыя моманты.
А цяпер правяраў сам сябе: ці не перасаліў ў начной цішыні? Ці правільна вызначыў, якія мясціны даклада зачытваць, a якія пераказваць? Добра ведаў: аудыторыя не любіць, калі прамоўца не адрывае вачэй ад паперы.
Думкі змянялі адна адну, даганялі — як тыя сняжынкі ў сваім, на першы погляд, хаатычным кружэнні.
У новай кватэры, куды пераехаў тыдзень назад, адчувалася пустэча i беднасць — не тая мэбля ды i мала яе на такія харомы. А дзе ўзяць новую? Цэны — вочы на лоб лезуць. Маша наведалася ў салон і, казала, ледзь не самлела. Івану даручыць? — Іван усё зробіць! I варта было б самаму пагаварыць з Корсунам, кіраўніком равна, як аформіць старую кватэру на сына. Яшчэ адзін крок. I не спыніць падзення... Даволі сарвацца, i будзеш ляцець да канца, будзеш чапляцца за ўсё, разбіваць лоб, але падзення не спыніш... Закон... Закон чаго? Любога падзення? «Але ж я чалавек... Я ўладар сваіх думак, памкненняў, жаданняў. Я магу супраціўляцца. Я магу спыніць падзенне!» — «Дык спыняй жа! Спыняй!» — загадвала Маша. I ён злаваў на жонку: «Легка табе чысценькай быць! A ў гэты пралёт — з кватэрай старой — хто мяне штурхнуў?» Але не гэтая барацьба з самім сабой, спрэчка з Машай, злосць на «дабрадзея» Залозу перашкаджалі засяродзіцца на дакладзе: глухі, ледзь чутны стук машынкі за двайнымі дзвярамі. I тут жа ўпікнуў сябе, што не машынка яму перашкаджае. Машыністка. Ганна стаяла перад вачамі. Ды не, не стаяла, як заўсёды, пачціва ля стала. Праз кісейнае пакрывала снегу бачыў яе побач з сабой. Не побач... у абдымках.
Схамянуўся... «О Божа! Што гэта са мной? Насланнё нейкае. Я мушу глушыць свае пачуцці. Я абавязаны заглушыць ix! Інакш Бог ведае, чым гэта можа скончыцца. Сувязь з сакратаркай — фінал падзення! Далей падаць няма куды. Аня, адступіся, калі ласка. Дай мне падумаць...»
Ці не папрасіў яе ўголас? Бо тут жа адчуў, што хтосьці за спінай як бы хіхікнуў. Крутнуўся. Перад ім стаяў Іван Залоза з нязменнай папкай «На подпіс».
— Ну, ты ўваходзіш, як Шцірліц. Дзеля гэтага ты петлі змазваў? На чым ты хочаш захапіць мяне? Скажу Ганне, каб яна i цябе не пускала без даклада.
— А я тут жа зволю яе з працы, — Залоза выскаліў зубы, бліснуў бакавы залаты; ён дзіўна смяецца, часам на поўны голас, але зуба не відаць, а часам вось так: бязгучна ўсміхнецца, i золата — як на паказ.
— Слухай, Іван, сын Яўменаў... Часам я не магу разабрацца, хто з нас губернатар — я ці ты?
— Ты, ты. Але даўно сказалі мудрыя: караля робіць акружэнне. Ты можаш ганарыцца сваім акружэннем. А хто падабраў табе штат? Парэкамендуй Каржакевіча на павышэнне...
— Не хоча.
— Не хоча?
— Ты ж таксама не хочаш, напрыклад, на яго месца.
— Не хачу.
— Вось гэтага я не магу зразумець. Ты ж самалюбівы чалавек, Іван. Як ты ў раёне гарцаваў на кані!
— Калі тое было. Змяніўся час — змяніліся людзі. I я змяніўся. Я люблю працаваць, а не гарцаваць.
— Працаваць ты ўмееш, — задумліва сказаў Вікенцій Паўлавіч.
— Дзякуй за высокую пахвалу. Упершыню пачуў.
— Не свішчы, Іван. Увесь час хвалю. Але калі ты хочаш, каб прапеў табе дыфірамбы з трыбуны — не дачакаешся. Не было яшчэ ў гісторыі, каб прылюдна хвалілі кіраўніка справамі.
Залоза засмяяўся голасна, але зуб не бліснуў, як перамясціўся ў глыбіню рота. Гэта забаўляла Вікенція.
— Прачытаў я твой даклад...
— I?..
— Нашто ты лезеш у тэорыю? Каму гэта трэба? Практыка трэба, а не тэорыя. Там, — Залоза паказаў вачамі ў столь, — i без таго смяюцца: лезе ў Марксы.
— Куды?
— На месца Маркса. I яшчэ адзін момант. Не чапай Падбярозскага. Агонь па сваіх апраўданы ў адным выпадку — калі просяць: «Агонь на мяне». Гэта робяць разведчыкі. Андрэй не просіць такога агню...
— Забурэў твой банкір. Ходзяць чуткі, што ён валюту пераводзіць за мяжу.
— Чыю?
— Сваю. А можа, i тваю.
— Ну, ты гумарыст, Вікенцій Паўлавіч, — бліснуў зуб. — Знайшоў валютчыка! А хто праверыў чуткі пра Андрэя? Ёсць у цябе хоць адзін дакумент? Няма. I не будзе... I сядзеш ты, прабач, у лужу са сваёй бяздоказнай крытыкай. А гэта ўдарыць па аўтарытэце. А твой аўтарытэт — гэта не толькі твой клопат, але i мой, усяе нашай каманды. А Андрэй — наш. Яго грошы нам з табой яшчэ спатрэбяцца. Мы з табой варочаем мільярдамі, a ў саміх — штаны працёртыя. Мяккі кут купіў? Не. I не купіш без Андрэя. Дазволь узяць у яго крэдыт.
— Не дазваляю!
— Цвердалобы ты аднак. Слухайся разумных люДзей.
— Ты лічыш сябе самым разумным?
Зноў гучны смех без бляска зуба.
— Ва ўсялякім разе дурнем не лічу.
— Гэта праўда: не дурань.
— А раз ты прызнаеш гэта, то атрымай параду. Трэба фарсіраваць Анатолеву жаніцьбу.
Вікенцій Паўлавіч насцярожыўся, твар яго перасмыкнуўся, бо падумаў: «Дажыўся. Без Залозы сына не магу ажаніць».
— Я магу, канешне, аформіць кватэру i на халасцяка. Але калі на сям'ю — наогул ніякіх праблем.
— Ніякіх?
— Ну, можа, цяўкне нехта з падваротні, нешта надрукуе які жоўты лісток — дый усё.
Вікенцію Паўлавічу зусім не хацелася абмяркоўваць сынаву жаніцьбу, тым больш — кватэрнае пытанне. Згадзіўся ён пакінуць кватэру Анатолю толькі таму, што прасіла Маша; не мог ёй, хворай, адмовіць. Але радасць, якую ўбачыў на твары Залозы, калі асцярожна намякнуў таму на магчымасць варыянта — «А ці нельга?» — ашаламіла яго тады i адначасова нарадзіла брыдкае адчуванне падзення; здавалася, ляцеў у шахту, якой няма канца. Таму прапанова Залозы бадай жа ўзрадавала: хутчэй вырашыць гэту праблему; можа, спыніцца падзенне. I даць сабе зарок: стаяць цвёрда! ні на чым не зрывацца!
Не сказаў памочніку ні «так», ні «не»: не хацеў, як кажуць, мусоліць далікатную справу, у якой перамешаны i задавальненне — сын жэніцца! — i непрыемнасць — кватэра.
Маўчаў i Залоза — святкаваў яшчэ адну перамогу.
Настрой губернатара даў Івану адчуванне, што можна вырашаць іншыя пытанні, заляжалыя.
— Вікенцій Паўлавіч, месяц ці, можа, паўтара, я палажыў табе на стол спіс...
— Дамоў?
— Дамоў.
— А чаму хвалююць цябе гэтыя дамы?
— Люблю, каб быў парадак. Вырашым гэта — i хоць маленькую дзірку залатаем у губернатарскім бюджэце.
— Бярэш ты мяне асадай.
— А як цябе яшчэ браць?
— Ну, чорт з табой! Трэба табе лішні клопат — атрымай яго.
Вікенцій Паўлавіч сеў за стол, пакорпаўся ў паперах, не адразу знайшоў спіс. Яшчэ раз уважліва прачытаў яго, задумаўся.
— I ўсё ж мастакоў я выкрэсліваю.
— Ох, дарэмна ты! Самы безалаберны народ. Прап'юць дом ушчэнт.
— Але яны ўмеюць пісаць, маляваць, сачыняць музыку. Ты ўмееш? Мы з табой пастанову, як мае быць, напісаць не здольныя. Каб Матрона стыль не адточвала, лінгвісты смяяліся б.
Залоза засмяяўся так, што бліснуў не адзін — два залатыя зубы. Спускаючыся з чацвёртага паверха на першы па лесвіцы, Іван Яўменавіч пошапкам лаяў губернатара:
— Дурная прынцыповасць! Тысяч сорак зялёных згарэла! Ну, я цябе прымушу i зялёныя ўзяць. Нікуды ты не дзенешся. Жыццё дыктуе. А яно няўмольнае.
Ca свайго кабінета паклікаў інструктара гаспадарчага аддзела Ігара Кузьмянёва.
Увайшоў малады атлет баскетбольнага росту, спыніўся каля дзвярэй. Залоза так пільна агледзеў яго з галавы да ног, што той сам пачаў аглядваць сябе — ці ўсё ў парадку.
— Што вы, дзядзька, так ацэньваеце мяне? Як цыган каня на ярмарцы.
— Любуюся, Ігарок, любуюся. Што значыць добры харч!
— А што ў маёй маткі было? Бульба?
— I шала, як смяецца твая сястра. Сала! А гэта харч — дай бог. Без сала вы не сядзелі — я падкідваў.
— Дзякуй, дзядзька.
— Ідзі да стала. Сядай, вывучай дакумент.
Ігар сеў, узяў працягнуты Іванам Яўменавічам спіс, прагледзеў, не зразумеў.
— А што тут вывучаць?
— О, гэта цэлая хартыя! Усе гэтыя дамы забяром пад тваю ўладу.
— Пад маю? — іранічна скрывіўся інструктар.
— Пад нашу ўладу! Але каму кіраваць гэтай аперацыяй, як не табе? Больш нікому даручыць не маГУ. Слухай i матай на вус. Аб'едзеш гэтыя дамы на маёй машыне. З цяперашнімі ix уладальнікамі падпішаш вось такое пагадненне, — працягнуў пачак папер. — У кожнага з ix ёсць арандатары. I не па адным. Сустракаешся з кіраўніком фірмы, якая арэндуе плошчу. Замяраеш гэтую плошчу. Падпісваеш вось такі дагавор. Устанаўліваеш цану за квадратны метр у залежнасці ад стану памяшкання, месцазнаходжання. Але ёсць адзін нюанс: вусная дамоўленасць. Слухай уважліва. Сам на сам кажаш арэндатару: тры чвэрці платы заносіш у дагавор, i суму яны гэтую пераводзяць на рахунак выканкама. Чвэрць кожны выплачвае штомесячна табе наяўнымі. На губернатара не ссылайся. Скажы : кіраўніку справамі патрэбны наяўныя грошы. А каму яны не патрэбны? Хто не згодзіцца з цаной, не таргуйся, не хоча — не трэба. У дзень няхай ачысціць плошчу. Знойдзем іншых, ахвотнікаў многа, бізнесменаў развялося, што сабак, a плошчаў не хапае. Сцяміў?
Яны схіліліся над сталом — галава да галавы, віхрастая i лысаватая, удакладнялі дэталі надзвычайных умоў, i раптам Ігар спытаў таямнічым шэптам:
— А што я, выканаўца, буду мець ад аперацыі?..
— Ты маеш зарплату.
— А хочацца яшчэ i прэміяльныя. Кінулі б пляменніку на яго беднасць...
Залоза ад абурэння стукнуў кулаком па стале.
— Ну, нахаба ты, Ігарышча! Класічны нахабнік. На што ты штурхаеш дзядзьку? Увесь у дзеда, разбойнік. Але калі не будзеш дурнем — будзеш мець i прэміяльныя. На ксераксе размножым распараджэнне губернатара, i кожнаму цяперашняму ўласніку ўручыш. Няхай знаюць, што нацыяналізацыю гэту не Іван прыдумаў. Усе дэталі ўсёк?
Кіраўнікоў адміністрацыйных адзінак i ўпраўляючых камерцыйных банкаў Вікенцій Паўлавіч ведаў усіх, а вось сярод прэзідэнтаў фірм былі зусім незнаёмыя твары.
Яшчэ менш было знаёмых у трэцяй групе — сярод вучоных. Адразу адзначыў гэта i папракнуў сябе: недаравальна не ведаць эліту.
Яны селі ў зале групамі: у цэнтры — адміністратары, злева — вучоныя, справа — прадпрымальнікі.
У часе даклада ўбачыў: найбольш уважліва яго слухаюць вучоныя i прадпрымальнікі. Дэмакратычна выбраныя старшыні яўна не ўнікалі ў сэнс таго, што ён гаварыў. Адны пазяхалі, другія калупалі ў насах, на задніх радах — перамаўляліся. А старшыня дальняга раёна Мікалай Касабуцкі салодка спаў, адкінуўшы галаву на спінку крэсла.
Спачатку Вікенція Паўлавіча гэта абурыла, i ён намерыўся разбудзіць дзеяча ўедлівым жартам — каб зала смяялася. Але тут жа па-чалавечы пашкадаваў. Чалавек прачнуўся гадзін у пяць, калі не раней, каб паспець да дзесяці на нараду, а гэта дзвесці кіламетраў па зімовай слізкай дарозе. Няхай паспіць, нябога.
Увага вырасла нават у старшынь, калі ён ад справаздачы па выніках года перайшоў да тэорыі.
— Давайце, нарэшце, хоць раз падумаем, паразважаем, якое ж грамадства мы будуем. З гэтай мэтай мы запрасілі вучоных. Нельга жыць без ідэі. А мы жывём. Вы думаеце, капіталізм той, высока развіты, — гэта анархія, што хачу, тое i варачу? О, не! Я прачытаў некалькі кніжак амерыканскіх i нямецкіх аўтараў. I я вам скажу — не кожная паасобку, a ўсе разам — гэта сучасны «Капітал». Выразная, без заклікаў, палітычная ідэя, якой павінна трымацца ix — ix! — грамадства, стройная эканамічная тэорыя...
Вушы пэўна натапырылі ўсе групы ад таго, што прамоўца адарваўся ад паперы i пачаў разважаць.
— Ix палітолагі, эканамісты, сацыёлагі ўнікаюць ва ўсе дэталі складанага вытворчага працэсу, не адрываючы яго ад сацыяльных праблем, ад гандлю, бытавога абслугоўвання, адукацыі, аховы здароўя. Маркс да гэтага не дайшоў. Аднак у аснове ўсіх даследванняў сучаснага грамадства ляжыць Марксава тэорыя. Не я зрабіў адкрыццё, што буржуазный ідэолагі вывучаюць Маркса глыбей, чым вывучалі мы, няхай мне даруюць прысутныя тут вучоныя. Я ў першую чаргу маю на ўвазе выпускніка Вышэйшай камсамольскай школы. Сябе. На што цяпер робіцца ўпор там, у ix? На інтэнсіфікацыю працы ва ўсіх галінах... Хто ведае, што такое акмеалогія? — Вікенцій Паўлавіч зрабіў паўзу, як чакаючы — Ці скажуць, што ведаюць. Нясмела падняліся тры рукі. I. як не дзіўна, — не ў групе вучоных, дзве — на баку прадпрымальнікаў i адна — кіраўнікоў.
Пасміхнуўся прамоўца.
— Нямнога. A між тым гэта цэлая навука. Аб вывадзе чалавека на вяршыню сваіх магчымасцей. А магчымасці гэтыя бязмежныя! Свой разумовы патэнцыял мы выкарыстоўваем у лепшым выпадку на дзесяць— дваццаць працэнтаў... Пра акмеалогію я чытаў з цікавасцю. Проста i мудра... Прашу нашых вучоных заняцца гэтай тэорыяй. Растлумачыць усім нам яе сутнасць. Думаю, у наш час ніхто не скажа, што гэта — буржуазная навука.
Ад слоў гэтых, зусім не жартаўлівых, зала засмяялася. Вікенцій Паўлавіч не здзівіўся: прыкмета ўвагі.
— У акмеалогіі надаецца асаблівая ўвага формам заахвочвання i стымулявання якасці працы. Запомніце: не колькасці — якасці! А гэта якраз тое, на чым мы прайгралі...
Гаварыў губернатар аб неабходнасці ўзнавіць народны кантроль, i аб шведскім i кітайскім сацыялізме.
Некаторыя нават дасталі блакноты i пачалі запісваць. Канспектуюць. А гэта ўжо можна занесці ў свой актыў, у сваю перамогу.
Пасля даклада ўсцешыўся: пытанні больш задавалі кіраўнікі i даволі актуальныя, часам злыя. Выступалі востра, з разумением працэсаў, якія адбываліся ў ix раёнах, гарадах, самакрытычна i крытычна — у адрас абласной адміністрацыі. Не саромеліся праехацца i па ім: маўляў, замнога тэорыі i мала практыкі.
Працягвалі паступаць паперкі з пытаннямі. Ix чытаў Каржакевіч i перадаваў губернатару. Адну прачытаў, зморшчыўся, як ад кіслага, i адлажыў паперку пад мікрафон тэкстам да стала.
— Што там? — спытаў Вікенцій Паўлавіч.
— На гэтую можна не адказваць. Без подпісу.
— Без адказу не пакінем ніводнага пытання — з подпісам ці без подпісу, — узяў паперку, прачытаў: «Спадар губернатар! — зварот яўна здзеклівы, ніхто так не звяртаўся. — Ці праўда, што вы занялі пяціпакаваёвую кватэру Мудронага, а сваю былую перадалі сыну?»
Кроў ударыла ў галаву.
«Яшчэ не перадаў, a ўжо плёткі папаўзлі. Хто распускав? Іван? Гарадскія ўлады? Але ж ні гарвыканкам, ні райвыканкам ордэра не афармляў: хітры Дыбчык чакаў пісьмовай заявы губернатара, так сказаў Івану».
Доўга адказваў на пытанні, як бы знарок адцягваў адказ на апошняе, хоць у галаве адказ быў гатовы, кароткі i просты, адзіна правільны ў яго становішчы. Вырашыў адказаць менавіта так — i як скінуў цяжкі груз.
— I апошняе... — прачытаў пытанне, —у вас няпоўная інфармацыя. У кватэру Мудронага я перабраўся, але ў старой са сваіх нікога не пакінуў — i сын, i дачка жывуць са мной. Прашу горад пакінуць кватэру за аблвыканкамам, ёсць старыя работнікі, якія жывуць у дрэнных умовах.
Яму запляскалі... вучоныя. Кіраўнікі i бізнесмены прынялі адказ моўчкі. А Залоза крутнуў пальцам каля скроні. Але менавіта гэты яго жэст у большай ступені, чым апладысменты, далі адчуванне, што ён не толькі не праваліўся ў шахту — не, наадварот: узнёсся на пралёт угору, так імкліва, што ажно прыемна захаладала ўсярэдзіне. У кабінеце Іван Залоза голаса не ўзвышаў, а шыпеў, што вуж:
— Каго ты спалохаўся? Ix, гэтых хапуг? Ды калі не лічыць вучоных, то кожны з ix — i дзяржаўнікаў, i рыначнікаў — па палацы збудаваў, а некаторыя не па адным. Ездзіў? Бачыў?
— Вось ты i дасі мне спіс, хто што збудаваў з дзяржаўнікаў, як ты кажаш.
Гэтым Залоза яго не здзівіў. Здзівіў сын. Анатоль ніколі не патрабаваў ніякіх даброт. I пра кватэру не заікнуўся, каб не маці. А тут раптам да ціхай істэрыкі, да пасінення твару пачаў вініць бацьку, што ён не трымае свайго слова, свайго абяцання.
— Табе што, мала пяці пакояў?
— Мы хочам жыць самі. Чаму ты хочаш прывязаць нас да сябе? Мы дарослыя людзі! I ты абяцаў. Ты Ліцы сказаў: гэта ваша кватэра.
— А ты разумееш, што гэта незаконна?
— Для цябе — закон?! Не смяшы, бацька.
Бацька жахнуўся: адкуль гэта ў сына? Ад каго набраўся? Безумоўна, ад нявесты. Яна такая сквапная, гэтая сімпатычная Ліка, вясковая дзяўчына? Жах. Калі гэта так, то адхапіў Толік шчасце!
Нават маці гэта зразумела i сядзела моўчкі, панурыўшыся, баючыся аднаго: каб муж не сарваўся, не накрычаў на сына, не адмовіўся ад удзелу ў вяселлі: ад яго ўсяго можна чакаць — ведала яго ўпартасць, яго прынцыповасць.
Здзівіла, як інфармацыя пра нараду так хутка дайшла да студэнтаў. У той жа дзень. Хто расказаў? Не інакш нехта з навукоўцаў: прыйшоў на лекцыю i замест таго каб чытаць свой прадмет, пачаў расказваць пра нараду ў губернатара. Балбатуны! Пляткары!
Каб спыніць цяжкую i непрыемную размову з сынам, Вікенцій Паўлавіч схаваўся ў сваім кабінеце; дажыў, што дома мае ўласны кабінет! I ў трэці ці чацвёрты раз за тры гады... закурыў.
Яшчэ да таго, як Маша вярнулася з бальніцы пасля аперацыі, Вікенцій Паўлавіч рассунуў ложкі i перагарадзіў ix столікам — турбаваўся пра жонку, каб ёй спалася спакойна, бо ведаў, што ён храпун i меў звычай абняць яе, уткнуцца тварам у грудзі. Ад яе цяпла, незвычайнага водару цела ён засынаў хутчэй, чым ад снатворнага; яна, Маша, здымала любое эмацыянальнае напружанне не толькі словамі, але i сваім роўным дыханнем i дотыкам рукі. Ён часта думаў, якое гэта шчасце мець побач такога чалавека, у поўным сэнсе роднага.
Пераехаўшы ў новую вялікую кватэру, дзе спальня была ў два разы большая, яны паставілі ложкі гэтак жа раздзельна, нават з большым інтэрвалам — плошча дазваляла.
Ён звычайна позна чытаў. Увайшоў у спальню на насочках, лёг i па яе дыханні пачуў, што жонка не спіць.
Маша ўздыхнула. Але i на гэта ён не адазваўся. Праз хвіліну яна паклікала:
— Віця! Не спіш?
— Не сплю.
— Віця, ты забыўся, што ў цябе ёсць жонка.
Ён бадай спалохаўся. Пасля аперацыі ў яго ніколі не ўзнікала жаданне блізкасці з ёй, хоць нярэдка сніў іншых жанчын, у апошні час часцей адну — тую, якую бачыў на працягу дня больш часу, чым жонку.
— А можна? — спытаў нясмела.
Маша засмяялася.
— А чаму не? Пяты месяц пайшоў. A гінеколаг сказала, што можна праз месяц.
Ён не паспеў падумаць, што трэба перабірацца на жончын ложак, як Маша апынулася ў яго пад коўдрай.
— Ты баішся? Не бойся. У мяне ўсё ў парадку. Не хвалюйся. Божа, як калоціцца тваё сэрца. Дурненькі. Як хлапчук. Першы раз... там, у лесе, так не білася. Успамінай маладосць... Успамінай прыемнае...
Але ўспомніў ён не мядовыя дні з Машай. Прыйшло іншае. Пачуў пах духоў — тых, што чуў штодня. Сёння Ганна зноў стаяла побач, паказваючы паперы, зноў дакраналася грудзьмі да яго пляча, i ў яго вачах літары дакументаў скакалі ў вясёлым гарэзлівым танцы. Ён не спяшаўся разабрацца ў паперах, i Ганна доўга не адыходзіла. Ён падняўся з крэсла ў парыве абняць яе. Аднак стрымаўся. У каторы раз. Падумаў: «Толькі зрабі гэты крок — i не мінеш падзення». Ды i Залоза можа ў гэты момант адчыніць дзверы; Іван — што дэман, злы дух. О, як бы гэта Івана пацешыла: губернатар цалуецца з сакратаркай! Не ведаў Вікенцій, што кіраўнік справамі толькі i чакаў гэтага; страціўшы надзею аднавіць свае даўнія, «раённыя» адносіны з Аняй, ён штурхаў яе ў абдымкі губернатара — каб аддзячыла за перавод з раёна, за цёплыя месцы сабе i мужу, за кватэру.
Уявіў, як спыняе Ганну, не дае ёй выйсці з кабінета, прагна цалуе, замыкае дзверы i вядзе яе да вузкай каналы...
Уяўленне — але якая сіла ў яго! I ўсё рэальнае адбылося не з Машай — з Ганнай.
Раніцою Маша ззяла, даўно не выглядала такой шчаслівай. Нават Танька заўважыла:
— Ты, мама, блішчыш сёння, што гэты твой блінец.
Маці засмяялася. Вікенцій Паўлавіч не ўсміхнуўся: настрой яму кожную раніцу псаваў сын сваім зацятым маўчаннем — кватэры не даруе.
Пагаварыўшы аднойчы даволі бурна, Вікенцій Паўлавіч не вяртаўся да размовы пра кватэру, бо разумеў, што любыя яго словы сын можа прыняць як апраўданне. А ён ні перад кім не намераны апраўдвацца. Зрабіў — i кропка. Яго слова, яго дзеянні — закон для ix, блізкіх. Добра, што Маша гэта разумев.
Сына хацелася ўлагодзіць, пажартаваць з ім, абмеркаваць блізкае вяселле. Але не выходзіла з галавы начная радасць. Маша шчаслівая, a між тым, ён здрадзіў ёй, i такая здрада, можа, самая злая: здрадзіць жонцы, лежачы з ёй жа ў сваёй пасцелі. Нават перад Таняй яму было сорамна ў тую раніцу.
Ганна перадрукоўвала пісьмо, нешта не разабрала i прыйшла ўдакладніць. Усё яна разабрала — столькі пісем яго перадрукавала. Але была прычына стаць побач, нахіліцца над рукапісам, каб галава да галавы, запаліць у ім агонь. Даўно падказвала тонкае жаночае чуццё, што ён не абыякавы да яе. I ёй падабаўся гэты мужчына.
У маладыя гады ў Ганны было шмат паклоннікаў. Хуткае замужжа. Развод. Без кахання выйшла замуж у другі раз. Тут з'явіўся Іван. Праз некаторы час ён падаўся ў абласны цэнтр, куды потым паклікаў i Ганну.
Тут Іван быў не супраць аднавіць свае адносіны з ёй. Ды яна дала адбой. Але не для сябе ён пасадзіў яе ў прыёмнай — для губернатара. Ведаў, што той не донжуан, але які мужчына можа ўстаяць перад такой жанчынай, тым больш, калі яна сама легка пойдзе на збліжэнне! Падштурхоўваў яе ў абдымкі шэфа. Злаваўся, упэўніўшыся, што абодва яны пільнуюць сваю цнатлівасць. I
У першы ж дзень, уводзячы Ганну ў абавязкі сакратаркі, Іван абавязаў яе найбольш важныя паперы, асабліва з грыфам «сакрэтна», паказваць яму.
Але хутка яна заўважыла, што некаторыя дакументы Іван не вяртае. Не вяртае не толькі тых, што прыходзяць на імя губернатара, але зрэдку i тых, што выходзілі ад яго, за яго подпісам. Ганна добра разумела, што ў выпадку, калі спахопяцца, дзе дакумент, — на Івана яна нават не зможа паказаць, i ўся віна ўпадзе на яе галаву. Моцна ўзлавалася. I калі ён пачаў дамагацца былой блізкасці, яна пагразіла: скажа Вікенцію, што кіраўнік справамі не вяртае вельмі важныя паперы, па сутнасці, крадзе ix.
З таго дня забылася мінулае, адносіны сталі чыста службовыя.
Вікенцій Паўлавіч не толькі падказаў словы, якія яна «не разабрала», але чытаў уласны тэкст далей, правіў.
Ганна не разгіналася i ўсё мацней прыціскалася грудзьмі да яго пляча, робячы выгляд, што хоча тут жа, па ходдзе, прачытаць яго папраўкі.
A ў аўтара кружылася галава ад яе, i ён без патрэбы правіў свой рукапіс, зусім не ўдасканальваючы яго, наадварот, робячы горш, затуманьваючы думкі.
Ганна бачыла гэта, але маўчала, добра разумеючы, чаму ён зацягвае прагляд пісьма i чаму правіць неўпапад. Але ўрэшце не вытрымала; палажыла мяккую гарачую далонь на яго галаву, лёгенька пагладзіла, а потым сама прагна ўпілася ў яго вусны. Ён задыхнуўся ад асалоды. Але тут жа падхапіўся, абняў яе за талію i павёў да дзвярэй. Яна спалохалася, што ён выпіхне яе ў прыёмную. Не. Ён ціхенька павярнуў ключ i тады абняў моцна за плечы i цалаваў прагна, салодка. Цяпер ужо ў яе закружылася галава. А для яго ўсё адбывалася па тым сцэнарыі, калі ён тыдзень назад настройваў сябе на блізкасць з жонкай.
Не выпускаючы жанчыну з абдымкаў, ён, ціха ступаючы па дыване, крочыў спіной уперад, усё яшчэ цалуючы яе. I так давёў да дзвярэй пакоя для адпачынку. Ганна паслухмяна ўвайшла туды. Але калі ён падвёў яе да вузкай канапы, пасадзіў i пачаў расшпільваць кофтачку, прагна цалуючы, Ганна рэзка паднялася.
— О, не! Толькі не тут! Зойдуць у прыёмную...
— А дзе?
Яна ціха i бадай радасна засмяялася.
— А гэта ўжо твая праблема.
I вінавата ўсміхалася — як прасіла прабачэння.
Дзверы не скрыпнулі. У прыёмнай званіў тэлефон. Змоўк. Узяла трубку? Але голаса яе за двайнымі дзвярамі не было чуваць — як заўсёды.
Вікенцій Паўлавіч хвіліну стаяў ашаломлены. Ударыла хваля прыкрасці, расчаравання — як падманулі яго. Але праз нейкі момант прыйшло пачуццё ўдзячнасці да Ганны: разумніца! Яшчэ гэтага падзення яму не хапала — у кабінеце з сакратаркай! Але чым больш ён думаў пра тое, што адбылося, тым мацней адчуваў на вуснах слодыч яе пацалункаў. I — што самае дзіўнае — блізкасць з ёй зусім не здавалася яшчэ адным падзеннем.
Вельмі цешыла, што яна сказала яму «ты», гэта зблізіла ix. I ён не можа не споўніць яе спадзяванне. Але сапраўды праблема — дзе? Яго праблема. Упершыню вылаяў сваю пасаду: «Чорт бы яе ўзяў! Без аховы кроку не ступіш. Доўга яшчэ ламаў галаву. I нікога ж не папросіш дапамагчы ў гэтым. Нават машыны сваёй няма. I ключы ад старой кватэры ўжо аддаў».
Аднак што можна прыдумаць?
Здзекліва падумаў пра сябе: «Які ж ты губернатар? Такой дробнай праблемы не можаш рашыць. Смешна. Расчаруецца жанчына ў цябе».
Займаўся справамі, прымаў людзей, а праблема вісела прывабнай прыманкай. Толькі дома перад Машай стала сорамна, i ён крыху астыў, але ўначы перабраўся' на жончын ложак. I зноў адчуў Машыну ўдзячнасць. А самому было сорамна: ён быў не з жонкай. А гэта ўжо можна назваць падзеннем. Але такое падзенне глыбока не кранала.
Адным вынікам сваёй працы быў задаволены: вялікім напружаннем удалося ліквідаваць неплацяжы, людзі атрымлівалі зарплату. Але патрэба ў сродках не змяншалася.
Сядзеў за сталом, чыркаў паперу, думаў. Але думкі пра службовае, грамадскае перапыняліся асабістым: як вырашыць сваю праблему —: тую, пра якую нікому нельга сказаць, але якая ўсё больш хвалявала i ўдзень, i ўначы.
Ганна нічога не казала i нават не станавілася побач, падавала паперы праз стол. Але ён бачыў: глядзіць на яго скептычна, насмешліва, з дакорам: «Не можаш рашыць такой праблемы? Эх ты! Губернатар!»
Урэшце прыдумаў. Яго выклікалі на пасяджэнне Савета Рэспублікі. А гэта, прыблізна, на тыдзень. Спытаў у Ганны:
— У цябе ёсць хто ў Мінску?
— Сястра.
— Напішы заяву, папрасі на колькі дзён адпачынак. Паязджай заўтра. Здымі ў гасцініцы «Беларусь» прыстойны нумар. Я прыеду паслязаўтра. Во грошы.
Ганна пачырванела i схавала рукі пад стол. Ён зразумеў: яе спалохалі грошы; атрымаецца, што ён заплаціў ёй. Авансам. Ён таксама пачырванеў, адчуваючы няёмкасць. Але сказаў ласкава:
— Аня, мы ж свае...
Цяжка ўздыхнула. Не адразу ўзяла грошы. Баялася, што грошы апаганяць пачуцці. А ёй хацелася чыстага кахання, мужчына гэты падабаўся ёй больш, чым муж, чым папярэднія любоўнікі. Аднаго з ix, якога бачыла штодня — Залозу, — проста ўзненавідзела за яго нахабства, за брудныя жартачкі i намёкі.
Спрабаваў вырашыць яшчэ адну праблему: вызваліцца ад Палавінкі. Не выйшла: Залоза, даведаўшыся, што Ганна на дзень раней едзе ў сталіцу, адразу сцяміў што да чаго, i адпусціць губернатара без «свайго вока» ніяк не мог:
— Я адказваю за цябе.
Вікенцій ехаў з радасным хваляваннем — як на першае спатканне, з незвычайнымі ўяўленнямі вопытнага мужчыны: юнак такога не сасніў бы. Паспрабаваў дамовіцца ў машыне, што яму трэба наведаць старога сябра, хворага, не ісці ж удваіх.
— Я падзяжуру ў пад'ездзе.
Вікенцій Паўлавіч узлаваўся, вылаяўся.
— Ды ну вас з Іванам! Абрыдлі вы мне, як горкая рэдзька...
Прыехалі ў прыцемку. Размясціліся ў гасцініцы. Пайшлі з Міхалам вячэраць. Ведаў, што ахоўнік любіць выпіць, але тут адмовіўся — служба. «Як жа яго ўсыпіць?» — думаў губернатар, праўда, ужо без злосці, весела. Успомніў пра снатворныя таблеткі, што зрэдку выкарыстоўваў.
I калі Палавінка адлучыўся пазваніць, губернатар пайшоў на «злачынства»: укінуў у «пепсі-колу», якую ахоўнік любіў, ажно дзве таблеткі.
Хутка ён быў у гасцініцы. Ціха пастукаў у дзверы нумара.
Ганна адчыніла адразу. I як толькі ён пераступіў парог, абняла яго, халоднага з марозу, гарачымі рукаMi. Ад яе патыхала тымі ж духамі. Але не духі ён пачуў, a непаўторны водар яе жадання.
Якую мядовую ноч яны правялі!.. Паспалі ці гадзіну. Ён прачнуўся гадзін у пяць. Ганна спала, абняўшы яго, i ён не мог вызваліцца ад яе рукі, каб не разбудзіць.
— Я пайду, радасць мая.
— Паляжы яшчэ хвіліначку.
— У нас чатыры ночы. А цяпер трэба ісці. Палавінка расхвалюецца, што няма мяне, уздыме шум.
Аднак не змог адарвацца, калі знайшоў яе гарачыя вусны...
Таксі не ўзяў. Пайшоў пехатой. Не ішоў — ляцеў. I смяяўся з Палавінкі i Івана.
Радаваўся яшчэ i таму, што ніякага падзення, ніякіх згрызот сумнення не адчуваў. Ішоў героем пасля перамогі.
Вярнуўшыся ў прэзідэнцкую гасцініцу, разбудзіў у нумары Міхаіла. Той адчуў сябе ніякавата: шэф будзіць.
Вікенцій Паўлавіч крыху пакпіў з ахоўніка i адправіўся на паседжанне.
Там пакутаваў: нястрымна цягнула на сон, вейкі зліпаліся. У вялікай зале можна было б i пакемарыць, а тут, дзе няма i сотні пасяджэнцаў, — паспрабуй заснуць... анекдоты будуць расказваць.
I зноў з сынам канфлікт.
Анатолю хацелася шыкнуць па-губернатарску, зрабіць вяселле ў лепшым рэстаране. Можа, не столькі ён хацеў, колькі нявеста вымагала: паводзіла сябе, як шляхцянка, хвалілася, што бацькі прадалі бычка, каб набыць ёй вянчальны ўбор. Ліка як бы дакарала: мае, маўляў, не губернатары — звычайныя сяляне, a нічога не шкадуюць. На баку брата i яго нявесты была Таня. Хітруган Толя, не маючы такой настырнасці, нацкоўваў на бацьку сястру.
А з Таняй гаварыць было цяжка, бацька не мог злаваць на яе ўсур'ёз.
— Ты, тата, Габсек, Плюшкін!.. Хто там яшчэ быў скупы? А яшчэ губернатар! Сорам. Простыя людзі робяць вясёллі ў рэстаранах. А ён заганяе нас у свінушнік — рабочую сталоўку на акраіне горада!
З Толікам з-за такіх слоў ужо пасварыліся б, a Тані i гэта даравалася.
Толя паказаў спіс гасцей з нявесцінага боку... Вікенцію Паўлавічу ажно ў галаву ўдарыла. Ён так стараўся зрабіць вяселле бясшумным, сціплым. Ca свайго боку меўся запрасіць чалавек дваццаць, не больш; гэта разам з Машынымі калегамі-ўрачамі. Толя, убачыўшы гэты кароткі спіс, пазмрачнеў i спытаў:
— А мне колькі запрасіць сваіх студэнтаў?
— Ты запрашай колькі хочаш, вяселле тваё.
Дні праз два Толя ў прысутнасці Лікі, падсунуў бацьку спіс — ад жаніха i нявесты. У бацькі заняло дух! Што ён, дарагі сынок, здзекуецца? 130 чалавек!
— А нямнога, сыне?
— А чаго ты баішся? У другіх больш бывае.
— Дурная завядзёнка.
— Не нам яе адмяняць. A калі ты зноў пра грошы, то не палохайся. Лікіна маці сказала: за сваіх яны заплацяць. Яны ж багатыя — сельгасрабочыя! Не губернатары.
Бянтэжылі не расходы. Бянтэжыў збор такой колькасці людзей. Ведаў з вопыта: акрамя тлума i шума, Hiякай радасці такое мнагалюднае вяселле не прыносіць. Сказаў пра гэта разважліва, спакойна.
— Папрасі Ліку пачысціць спіс.
— Ліка хоча, але маці яе не згаджаецца. Цэлы вечар сядзелі, ламалі галовы. Але ў Веры Пятроўны чатыры сястры, адзін брат. A колькі дваюрадных! Кажа, паспрабуй каго-небудзь, хто дарослы, не запрасіць — вораг на ўсё жыццё. I гэта ж, бацька, добра, што людзі так радняцца.
Вікенцій Паўлавіч мусіў згадзіцца, што гэта добра i... здаўся.
У яго была свая праблема: запрашаць Залозу ці не? Палавінку пераканаў: немагчыма, каб яго ахоўвалі яшчэ i на вяселлі ўласнага сына. A Іван — сябра, не запросіш — пакрыўдзіцца. Але ж розум падказвае: сябру гэтаму трэба неяк паказаць на дыстанцыю, якая павінна быць паміж начальнікам i падначаленым. Іван так часта не заўважае яе.
Сам праблему так i не вырашыў, a хітра падкінуў яе жонцы: даў спіс гасцей без Залозы.
— A Іван? — адразу спытала Марыя Іванаўна.
— Знаеш, сябра — сябра. Але няхай адчувае.
— Няёмка, Віця. Так ён стараўся на выбарах. Такіх людзей не забываюць.
— Стараўся! Але дзеля каго больш: дзеля мяне ці дзеля сябе? Прымасціўся дай Бог. Ад вышэйшай пасады адмаўляецца.
— Але ўсё роўна Івана запрасі. Ён прадукты прывёз. Вікенцій Паўлавіч ажно падскочыў:
— Якія прадукты?
— Тры скрыні прысмакаў.
— За якія грошы? Хто яго прасіў?
— Ён сказаў: «Гэта мой уклад у вашу сямейную ўрачыстасць, лічыце мяне спонсарам новай сям'і».
— Чорт вазьмі! Да чаго я дажыўся! Мяне корміць Іван! Маша! Як ты магла ўзяць? Як ты магла ўзяць?
— Я думала, ты ведаеш.
— Першы раз чую! Вось цяпер ён убачыць наша вяселле, як свае вушы.
На другі дзень на праборку Залозы духу не хапіла. Сказаў ціха, афіцыйна, калі той сядзеў з другога боку стала:
— Іван Яўменавіч, я прашу прадуктаў не вазіць, — i чуць больш строга: — Не магу зразумець, каго ты хочаш падставіць — мяне ці сябе?
— Сябе магу i падстаўляю... пад твае ўдары. Цябе ніколі не падстаўлю. Ніколі! Але прымі параду: не ўмешвайся ты ў гаспадарчыя дробязі. A Марыі Іванаўне трэба было дапамагчы. Ёй i так цяжка.
Вянчаліся ў царкве. Рытуал вянчання кранаў сваёй урачыстасцю. Вікенцій Паўлавіч Стаяў у першым радзе прысутных, трымаючы Машу за руку гэтак жа, як жаніх трымаў нявесту.
Упершыню пашкадаваў, што яны з Машай не вянчаліся. " я ж
Калі свяшчэннік абвясціў Анатоля i Леакадзію мужам i жонкай, Вікенцій прашаптаў Машы:
— Можа, заадно i мы з табой павянчаемся?
— Віця, не жартуй ты хоць у царкве. Ты сёння як подмаз з'еў: з раніцы смяешся. Даўно цябе такім не бачыла.
— А што! Во сенсацыя — i бацькі павянчаліся!
— Будзе залатое вяселле — павянчаемся.
— Доўга чакаць.
— Чаканне дае імпульс жыцця. Чакай, калі ёсць цярпенне.
— А ты робішся філосафам.
— У цябе вучуся.
— Ну, які я філосаф! Чэрствы прагматык.
— Ды не, ты яшчэ i рамантыкам бывает. Паэтам.
Здалося, што Маша сказала i пра цярпенне, i пра рамантыку з сарказмам. Насцярожыўся: ці не здагадалася пра яго сувязь з Ганнай? I ўпершыню i менавіта тут, у царкве, перад выявай Хрыста i Багамацеры яму зрабілася сорамна за свой грэх. Упершыню перахрысціўся i папрасіў — не Хрыста... Машу дараваць яму. Жонка здзівілася, што ён хрысціцца. Больш таго, калі маладыя абменьваліся пярсцёнкамі, з вачэй яго пасыпаліся буйныя слёзы. Шукаў хусцінку i не мог знайсці.
Свяшчэннік, віншуючы i настаўляючы маладых, глядзеў не на ix — на яго, бацьку, залітага слязамі.
— Дай мне хусцінку, я забыўся...
Маша глянула на яго i не толькі здзівілася — бадай спалохалася. Ведала: асаблівай сентыментальнасцю муж яе не вызначаўся, на пахаванні маці не заплакаў. Пасміхнулася, даючы насоўку.
— Старэеш, Віця.
— Старэю, Маша.
«Старэю, а па чужых спальнях лажу, як марцовы кот. Усё, завязваю. Калі дэвіз мой — сумленнасць, то сумленнасць павінна быць ва ўсім: у дзяржаўным i асабістым. З людзьмі, з падначаленымі, з жонкай, з дзецьмі».
Тут, у сваім горадзе, Ганна дамовілася з сяброўкай, былой аднакурсніцай, i тая ўступіла ім на вячэрнія гадзіны сваю халасцяцкую аднапакаёўку. Няпроста было пазбавіцца аховы, але чаго не зробіш дзеля жанчыны! На ўсе перасцярогі забываеш, смакуючы ўзнагароду, якую атрымліваеш. A ўзнагарода была вельмі прыемная, Ганна ўмела падарыць незабыўную радасць.
Але тут, у царкве, на вянчанні дзяцей, уся яго рамантычная гісторыя здалася такой бруднай, што ён сам сабе стаў брыдкім. Здалося, што здрадзіў не толькі Машы, руку якой сціскае ўсё мацней, як бы баючыся, што выпусціць — i назаўсёды, a здрадзіў сыну, нявестцы, Тані, людзям, якія спадзяюцца на яго. Мімаволі азірнуўся i здзівіўся, можна сказаць, спалохаўся. Уваходзілі ў царкву — людзей было нямнога, свае. А цяпер невялікая царква прыгараднага сяла была поўная. Гэтыя людзі — яго госці, сваякі нявесты, вяскоўцы i гараджане, старыя i маладыя, нават дзеці.
У фае сталоўкі гасцей сустрэў... Іван Залоза.
Вікенцію Паўлавічу, калі ўбачыў яго, ажно кроў ударыла ў галаву: «А ён як тут апынуўся? Хто яго запрашаў? I чаму з многімі з гасцей, з якімі ён, гаспадар, не паспеў пазнаёміцца, Іван вітаецца, як з добрымі знаёмымі, з некаторымі жанчынамі нават цалуецца?» Адна жанчына пляснула ў далоні, аглядаючы Залозу, як дзіва, i выгукнула:
— A Іваначка! Як жа цябе разнясло! Ці не кавун ты праглынуў? Быў жа што трасціначка, калі бегаў да мяне на спатканне ў Барок.
— Насця! Не выдавай старыя тайны.
Весела рагаталі.
Фантасмагорыя — ды i толькі! I тут Залоза — свой чалавек. Іван усюды свой!
Убачыўшы губернатара, кіраўнік справамі кінуў іншых гасцей i хутка пайшоў насустрач. Працягнуў руку.
— Віншую, Вікенцій Паўлавіч. Ад усяго сэрца.
— А ты як тут?
— Ха! Думаеш, калі ты забыўся пра мяне, то i ўсе забыліся? Не, Івана не забылі. Нявеста — мая племянніца. Дачка дваюраднай сястры.
— Што ж ты маўчаў? — руку падаў. — За віншаванне дзякую.
— Чаму маўчаў? Бо не ведаў, пакуль сястра не прыехала на вяселле запрасіць. Ты бачыш, колькі ix у мяне.
Івана зноў акружылі сваякі. I Вікенцій Паўлавіч ціха выслізнуў з гэтага кола цётак i дзядзькоў. Пайшоў у залу сталоўкі. I зноў быў ашаломлены. На сталах былі закускі, якіх у меню i блізка не было, — ікра чырвоная, сёмга, каўбаса розных гатункаў i іншыя далікатэсы. Іванава карэкціроўка.
«Чорт лысы! Ну, я табе пакажу. Я ўсе гэтыя прысмакі за твой кошт аднясу, — але тут жа зразумеў, што гэта наіўна; Іван, канешне, пашкрабе патыліцу, але ўласнай капейкі не выкладзе, у ягоных руках уся казна губерніі. — Не, з казны ён не стане браць. Ён возьме ў «новых», у банкіраў. I выйдзе, што губернатар за ix кошт гуляў вяселле сына».
Вікенцій Паўлавіч паверыў, што да запрашэння на вяселле Іван не ведаў, што яго племянніца — нявеста губернатарскага сына.
Яму i ў галаву не магло прыйсці, што само вяселле — справа Іванавага практычнага розуму, яго здольнасці да камбінацый, умения з усяго зрабіць палітыку. Праўда, памагла выпадковасць. У час выбараў Залоза спыніўся ў вёсцы ў роднай сястры. I ў першую ж нядзелю, седзячы за сталом, убачыў, што па вуліцы ішоў сын... Вікенція Паўлавіча Толя з дзяўчынай. Во куды занесла яго!
Даведаўшыся, што дзяўчына — яго сваячка, ён імгненна пралічыў камбінацыю.
Тут жа была паклікана маці Лікі Вера Пятроўна, дваюрадная сястра Залозы, такая ж валявая i ўчэпістая, як ён, — парода! Агітаваць яе доўга не трэба было. Якая маці не думае, як выдаць дачку замуж! A калі яшчэ за такога хлопца! Анатоль сам па сабе спадабаўся, a калі ёй вытлумачылі, хто ён i што яму свеціць, няхай не яму — бацьку, але ж ад бацькоў дастанецца i сыну, то ў маці, як кажуць, зуб загарэўся. Такога жаніха не выпусціць з рук!
Неўзабаве маці прывяла Ліку. I дзядзька растлумачыў пляменніцы, хто такі Толя, што яго чакае, а з ім i яе. Ліка хоць i была з вецярком у галаве — весялуння, спявачка, плясуння, але як i большасць у іхняй сям'і валодала практычнасцю, здаровым сэнсам. Адразу сцяміла ўсю выгаду такога шлюбу. Ды i жаніх, дзякуй Богу, не зломак, не недарэка — хлопец што трэба! Ва універсітэце не адна заляцаецца! I натуральна, што Ліка ўчапілася ў свайго Толю, што клешч. Не на крок не адпускала. Усё лета вазіла яго ў сваю ягадную i грыбную вёску. I дазволіла яму тое, што нікому да яго не дазваляла. I гэтым прывязала яго, хлопца чыстага i сумленнага, так трывала, што адвязацца ён ужо не мог. Ды i не хацеў. Бацька запярэчыў было супраць ранняй яго жаніцьбы, але ўбачыў Ліку — i легка здаўся. Ліка ўмела заваражыць.
...Вікенцій Паўлавіч, убачыўшы такую плойму гасцей, спалохаўся аднаго: замучаюць просьбамі.
Яго акружалі, адразу ўтвараўся натоўп, калі ён цалаваўся з цёткамі, сёстрамі, швагерамі, вітаўся з пляменнікамі. Але дзіўна — ніводнай просьбы. Далікатныя людзі сяляне. Інтэлігенты не ўтрымаліся б — лезлі б што мухі на мёд. А вось гэтыя людзі прагна слухаюць, што ён кажа, смяюцца з яго жартаў, жартуюць самі, але ведаюць парадак i прыстойнасць: вяселле не для вырашэння сур'ёзных спраў, не для скаргаў сваіх на цяжкае жыццё.
Увайшлі ў прасторную залу сталоўкі, калі маладыя стаялі за сталом, у поўнай шлюбнай красе, па грудзі прыкрытыя букетамі руж. У Вікенція Паўлавіча ажно дух заняло. I зноў, як у царкве, ён адчуў сябе новашлюбным i зноў моцна сціснулася сэрца з-за здрады сваёй Машы. Яе захапіла свацця. Але ён падышоў да яе, сказаў нявесцінай маці з гонарам:
— Ну, як нашы маладыя, Вера Пятроўна?
— Ой, Паўлавіч! Не кажыце! Мая — каралева. Але ж i ваш прынц. Хоць ікону з ix пішы.
Узяў Марыю Іванаўну за руку i, як маладую, павёў да «прэзідыумнага» стала, за якім стаялі маладыя.
Першы тост сказаў сам гаспадар, без філасофіі:
— За шчасце маладых!
— Каб яны будаваліся, але не перабудоўваліся. Жылі без рэзкіх паваротаў, на якіх можа моцна занесці. Куляйцеся толькі ў ложку, — дапоўніла яго свацця.
Не такі ўжо дасціпны жарт, але госці весела рагаталі i пляскалі.
Сяляне казалі тосты кароткія i шчырыя. I хоць Іван Залоза абвясціў, што будзе каравай, — ён самазвана захапіў ролю тамады — некаторыя жанчыны падносілі падарункі тут, за сталом.
Прыйшлося змірыцца з прысутнасцю Івана Залозы, больш таго, прызнаць, што ён вельмі неабходны, бо дзве трэці гасцей — па нявесцінай лініі, а Залоза ведае ix, а каго з маладых не ведаў, яму падказвалі — хто, чый, i ён уміг арыентаваўся. Сам Іван закаціў тост хвілін на дзесяць. Даклад аб ролі сям'і ў новым грамадстве, пра абавязкі жонкі перад мужам, мужа — перад жонкай. Але слухалі яго ўважліва, хоць ужо i былі на падпіцці. Ii («cäfl Щк
Калі на краю стала, дзе сядзелі самыя маладыя, два хутка ап'янелыя студэнты пачалі разборку i схапілі адзін аднаго за грудкі, падняліся тры атлеты ў аднолькавых сініх касцюмах i вывелі пеўняў праветрыцца пад асенні дожджык.
«Іван прадугледзеў», — падумаў Вікенцій Паўлавіч i адчуў нават удзячнасць кіраўніку справамі i сябру за яго ўважлівасць i прадпрымальнасць: нічога не забывае.
Добра скончылася вяселле. Усе засталіся задаволеныя. Зацалавалі i маладых, i ix бацькоў. Ды i паміж сабой госці перацалаваліся, нават тыя, хто дома, у вёсцы, можа, i не вітаўся.
Марыя Іванаўна радавалася не толькі таму, што сын ажаніўся з простай дзяўчынай, што вяселле згулялі палюдску, але i свайму самаадчуванню: вельмі нялёгкі дзень — колькі клопатаў, хваляванняў! — аднак за чатыры месяцы пасля аперацыі яна бадай ніколі не адчувала сябе такой здаровай, бадзёрай, вясёлай.
Вярнуліся апоўначы. Раздзяваліся, ходзячы на насочках, перагаворваліся шэптам — каб не патрывожыць сон маладажонаў. Ды i Таня ўжо даўно прыціхла ў сваім пакойчыку.
Ляглі кожны на сваім ложку. Сцішыліся. Колькі хвілін пракручвалі, як па відэамагнітафоне, падзеі памятнага дня. Але ў хуткім часе за сцяной заскрыпеў ложак.
Марыя Іванаўна шчасліва засмяялася амаль на поўны голас.
— Чуеш, дзядуля? Мы ж таксама абвянчаліся сёння.
Вікенцій ахвотна перабраўся пад жончыну коўдру i ўпершыню пасля доўгага перапынку ён не думаў ні пра каго іншага — толькі пра жонку. Гэта стала яшчэ адной радасцю дня. I ён загадаў сабе: «Усё! З Аняй — усё».
У трэці раз у прыёмную прыйшоў стары чалавек з сівой бародкай, інтэлігентна апрануты, ціхі, ветлівы, але настойлівы. Яму трэба да старшыні. Ганна Фядосаўна растлумачыла, што старшыня прымае па асабістых пытаннях адзін раз у тыдзень — па пятніцах.
Стары прыйшоў у панядзелак. Ветліва растлумачыу:
— У мяне не асабістая просьба. У мяне — дзяржаўная справа. Хачу засцерагчы старшыню ад сур'ёзнай памылкі.
Вікенцій Паўлавіч знаходзіўся ў будынку саветаў, але праводзіў нараду з кіраўнікамі гарадоў i гарадскіх пасёлкаў у зале пасяджэнняў. Нарада зацягнулася.
Стары цярпліва чакаў.
Ганна Фядосаўна пашкадавала яго, растлумачыла, што пасля нарады ў многіх мэраў абавязкова знойдуцца пытанні, якія патрабуюць тэрміновага рашэння тут, у кабінеце.
Стары цяжка паўздыхаў i мусіў пайсці.
I вось ён зноў тут. A Вікенція Паўлавіча няма — у раёне.
— A ў мяне ножкі баляць, каб часта хадзіць. Сёння ліфт не працаваў. Бачу, вы добрая жанчынка. Я вам даручу пісьмо на імя старшыні. Але з адной умовай, i вы паабяцаеце, што выканаеце яе: не распячатваць канверт.
— Мой абавязак — раскрыць. А можа, у канверце — Бог знае што.
— Бомба? Я падобны да тэрарыста? — стары дробненька засмяяўся. — Я, мілая жанчына, якраз ахоўнік парадку... Ну што ж, прыйду яшчэ раз, — i цяжка, з дапамогай кіёчка, падняўся з крэсла.
Ганне стала шкада старога.
— Добра. Абяцаю вам не раскрываць.
Гадзіны дзве трымалася, гатовая выканаць абяцанне. Але жаночая цікаўнасць нарастала: што там? А дадзенае слова яна ніколі цвёрда не трымала. Ганна зачынілася ў кабінеце i не разрэзала канверт, a расклеіла, нагрэўшы над настольнай лямпай.
Пісьмо ашаламіла жанчыну. Сэнс яго: ці ведае губернатар, ці ведае змагар з карупцыяй i махлярствам (так, маўляў, ён кляўся пры выбарах — што прысвеціць усю сваю энергію барацьбе з хабарніцтвам, парушэннем законнасці), што яго акружаюць зладзеі, хапугі, казнакрады? Галоўны сярод ix — Залоза. Прыводзілася некалькі фактаў, якія хабары Іван узяў за адвод зямельных участкаў, за прыватызацыю базы за мізэрную суму. Як разам са сваім сябрам, упраўляючым банкам, яны прысвоілі мільярды рублёў, адпушчаныя мінфінам на падтрымку сельскай гаспадаркі, на ўборку збажыны, бульбы, кармавых, пракруцілі сумы праз банк, працэнты налічылі «Сельгасбуду», праз гэты трэст безнаяўныя грошы ператварылі ў наяўныя, i наяўнасць гэтая паплыла... Каму — няхай разбяруцца рэвізоры, следчыя пракуратуры. У асабістай гутарцы, калі старшыня прыме яго, стары гатовы даказаць дакументальна, што Залоза, Падбярозскі i яшчэ колькі чалавек з ix кампаніі маюць валютныя рахункі ў маскоўскіх i кіеўскіх камерцыйных банках. Не выключаецца, што маюць i ў швейцарскіх, але гэтага ён, выкрывацель, на жаль, даказаць не можа.
Вось такое пісьмо на тры старонкі машынапіснага тэксту.
У першыя хвіліны Ганна Фядосаўна адчула злараднасць: «Я даўно знала, што ты жулік, Ванечка. Ты i мяне хацеў уцягнуць у аферу, шпіёнкай зрабіць. Чаго захацеў! Каб я ўсё даносіла табе — кожнае пісьмо, кожную размову. Не на дурную натрапіў. Ты мог спакусіць мяне, слабая я. Але каб красці разам з табой... Не! Капейкі чужой не прысвоіла». Але тут жа яе апанаваў страх: a калі перадаць Вікенцію — што будзе? Калі дакажуць хоць частку таго, што ў пісьме, — турма Івану. A ў турму яна нікога не хацела садзіць, тым больш свайго былога каханка. Але, пазнаўшы характар губернатара, не сумнявалася: што-што, а такога нахабнага хапання Вікенцій Паўлавіч не толькі сябру не даруе — брату роднаму, сыну. Да турмы, можа, ад дабрыні сваёй i не давядзе, але з працы пагоніць з трэскам ці хутчэй без трэску — ціха. Каб яна была ўпэўнена, што толькі з працы Іван паляціць, пісьмо сёння ж лягло б на губернатарскі стол. Залоза ў якасці непасрэднага начальніка не падабаўся ёй напамінкамі пра мінулую сувязь, беспардонным штурханнем у абдымкі другога мужчыны, быццам яна ўласнасць яго, рабыня, наложніца, патрабаваннем даносіць яму аб усіх дзеяннях, словах, пісьмах Вікенція.
Што ж рабіць? Стаіць пісьмо i ад аднаго, i ад другога? A калі гэты ўпарты стары праб'ецца да губернатара, спытае пра сваё пісьмо?
Прачытала пісьмо яшчэ раз. I раптам заўважыла: не арыгінал — ксеракопія. Не аддаў стары арыгінала. Чаму? Не даверыў? Але калі копія, то ix можа быць колькі трэба.
На сваім ксераксе зрабіла яшчэ дзве копіі.
Два дні вырашала, што рабіць з пісьмом. Рэдка з мужам раілася па службовых справах, а тут не вытрымала — расказала пра пісьмо. Панцелеймон яе — чалавек добры, мяккі, але бесхарактерны. Ён доўга i шумна абураўся:
— Во зладзюга! Во бандзюга! A такі ж прынцыповы быў. А цяпер сам мільярды хапае. Расстраляць мала сукінага сына! Не я пракурор. Я закаціў бы яму...
Але Ганна добра ведала свайго мужа.
Ён выпусціў пару, астыў i застаўся верным псіхалогіі прыстасаванца.
— Але чорт з ім, Аня. Не адзін ён крадзе. I не нам яго судзіць! Да нас ён заўсёды быў добры.
«О Божа! — ледзь не застагнала Ганна. — Ведае ж гэты атопак, што я была любоўніцай яго. I тады... толькі аднойчы п'яны даў мне тумака. I цяпер усё даруе — за пасаду, якую атрымаў, за кватэру... Праклятае жыццё!»
— Пакажы яму пісьмо. Няхай ведае нашу ўдзячнасць. Закінь, як кажуць, наперад. Такі гад заўсёды будзе ва ўладзе. Калі захоча, i Вікенція спіхне.
Згадзілася пісьмо паказаць. Івану. A Вікенцію? Зусім не аддаваць? Не, нельга. Стары не супакоіцца. A падстаўляць сябе пад удар няма за што. I зноў думала колькі дзён, ажно пакуль стары не з'явіўся зноў. На шчасце, губернатара сапраўды не было ў кабінеце.
— У вас там у пісьме адраса няма. Дайце адрас, тэлефон. Мы вас паклічам.
Але стары адрас не даў. Баіцца? Karo? Няўпэўнены ў сваіх звестках?
Паказала пісьмо спачатку Івану, як параіў муж.
Залоза сеў каля яе стала, пачаў чытаць.
Ганна пільна сачыла за выразам яго твару. Здзівілася: якія нервы аднак! — ніводзін мускул не ўздрыгнуў, толькі разы тры ён зняважліва хмыкнуў.
Скончыў чытаць, узняў вочы на сакратарку, i вочы яго спалохалі жанчыну — яны гарэлі гневам.
— Не паказвала?
— Не.
— А чаму ксеракопія? Копій нарабіла?
— Стары даў такое — копію.
— Хто ён, стары?
— Адрас не пакінуў. Подпіс ёсць, разборлівы.
— Дык не паказвала?
— Іван! Я буду маніць табе?
— Ну, дык я сам пакажу, — i хутка падняўся з крэсла з пісьмом у руках.
— Ты пойдзеш да самаго? Ты падвядзеш мяне...
— Не бойся... Я не падвяду цябе. Я скажу, што ты пры мне раскрыла канверт i пакуль раскрывала іншыя, я пацікавіўся гэтым пісьмом. I натрапіў на данос на сябе. Усё гэта, Аня, паклёп чысцейшай вады. Я знаю, хто яго сачыніў. Мой даўні «сябра». Вікенцій ведае яго, па почырку пазнае, — i накіраваўся ў кабінет губернатара.
— Зараз у Ганны перахапіў пісьмяцо адно. Падкінуў ёй нейкі стары. Не ёй — табе. Чытай i... радуйся.
Вікенцій Паўлавіч сеў за стол i чытаў павольна, уважліва. Залоза глядзеў на яго гэтак жа пільна, як перад тым Ганна на яго, i яму не спадабалася гэтая павольнасць i сур'ёзнасць — ажно вуснамі варушыць, быццам хоча вывучыць на памяць, i ніводнай усмешкі, ніводнага скептычнага хмыкания. Не даў яму дачытаць да канца. Выгукнуў абурана:
— Бачыў ты падобны паклёп?! Лухта несусветная! Яўна почырк Карлюка, майго даўняга «прыяцеля». Ён увесь час закідваў сваімі пісьмамі пэўныя ўстановы. Потым дзесьці знік, маўчаў. Але жывы курылка! Жывы! Вылез. Цяўкнуў з падваротні. Цяпер чакай, закідае i цябе пісьмамі. Рыхтуй камісіі!
Вікенцій Паўлавіч маўчаў, сур'ёзны, задумлівы. Перагортваў лісткі пісьма, як шукаў там нечага. Гэтая яго задумлівасць i такая ўважлівасць да пісьма спалохалі Залозу, які нічога i нікога не баяўся, які ў блізкім коле сваіх людзей, з Андрэем Падбярозскім, Мішам Палавінкам, пад чаркай хваліўся, што ён самаго бога трымае за бараду. А тут раптам адчуў, як пахіснулася яго ўпэўненасць, як сціснулася, стаілася сэрца, а потым грукнула так, што балюча зрабілася. Трэба наступаць!
Лепшая абарона — наступление. I ён закрычаў:
— Ты чаму маўчыш? Надзьмуўся, ажно губы пастель.. Ты што, паверыў чаму-небудзь з гэтага шызафрэнічнага трызнення?
— Не, не паверыў.
— Дзякуй Богу. Я знаў, што ты не паверыш! Знаў! Ганне не даў пісьма прачытаць! Да цябе кінуўся. Хіба ты не знаеш Івана Залозу?! Больш вернага памочніка ў Цябе няма! Канечне, былі грахі. Баб любіў. Чарку любіў. Але піў за свае. Пачастунак толькі ад блізкіх людзей прымаў. Але каб хабар!.. Ды я павесіўся б, каб хабар узяў!
Вікенцій Паўлавіч маўчаў. Але праніклівы Залоза
бачыў, адчуваў, што не яго слухае ўважліва — сваё думав. A якія гэта думкі? Што ў яго галаве?
— Не падабаецца мне, Віця, тваё маўчанне. Не сяброўскае яно. Чалавек, якому я душу аддаў, не павінен так маўчаць! iföljW
— Я веру табе, Іван. Але мяне трывожыць, што прыходзяць такія пісьмы. На нас з табой такіх памыяў не павінны выліваць!
— Ды хіба карлюкам забароніш? У газетах вунь што плявузгаюць! На прэзідэнта. Дык што ўжо казаць нам, грэшным? — Залоза прыкінуўся сіратой, ажно голас задрыжэў. — Звярні увагу: ксеракопія. Значыцца, арыгіналы пасланы вышэй. Будзеш мець задавальненне чытаць. Але настройся, Віця, на адпор! Не аддай свайго лепшага сябра на заклание.
— Не аддам. Спі спакойна.
— Папрашу Ганну зрабіць копію для мяне. На пенсію пайду — унукам пакажу, каб разам пасмяяцца.
— На пенсію разам пойдзем. I разам будзем смяяцца.
— Змрочна жартуеш, Віця: у сорак тры на пенсію. Пенсіянеры не смяюцца.
— Яшчэ як смяюцца. Анекдоты ў газеты прысылаюць выключна пенсіянеры. Спытай у рэдактара.
Іван выскачыў у прыёмную вясёленькім, нават Ганна не часта бачыла яго такім, хіба на добрым падпіцці. Сумна падумала: «Пераканаў Вікенція. Гэты сатана любога ачаруе, заварожыць».
— Зрабі, Анюта, копію гэтага гістарычнага дакумента, буду ўнукам паказваць. Прыклад чалавечай няўдзячнасці: як святога чалавека могуць зрабіць злодзеем. Шчасце наша з табой, Аня, што губернатар разумны чалавек. Слава яму!
A між тым губернатар быў моцна ўзрушаны. Пры кіраўніку справамі не паказаў сваёй узрушанасці. А калі Залоза выйшаў, усхвалявана падняўся, прайшоўся па кабінеце, задумліва пастаяў каля акна, гледзячы на пустую плошчу. Сцямнела. Ішоў дождж са снегам. Ён сапраўды не верыў, не хацеў верыць таму, што ў пісьме. Страшна расчаравацца ў блізкім чалавеку. Але разам з тым не адмаўляў старое народнае прыслоўе: не бывае дыму без агня. Ды i раней даходзілі, глуха, праўда, чуткі пра банкаўскія махінацыі.
Узнікла безліч пытанняў. Ганна... Як пісьмо апынулася ў Івана? Ён кажа: пры ім раскрывала, i ён заглянуў, убачыў сваё прозвішча. Як яна магла не выканаць патрабаванне кіраўніка справамі паказаць яму? Няма такой інструкцыі ні пісьмовай, ні вуснай, праз яго ідзе сакрэтная перапіска. Усё так. Акрамя дробязі: пошта, акрамя спецыяльнай, ніколі не прыходзіць у канцы дня. Значыцца, Ганна паказала пісьмо раніцою Залозе першаму. I не сказала на працягу дня свайму непасрэднаму кіраўніку. Чаму? Пабаялася, бо пісьмо захапіў Іван, цэлы дзень вывучаў, выпрацоўваў тактыку. I выпрацаваў... Ход нечаканы i смелы. На што разлічваў? Ашаламіць губернатара. Паказаць, што ніякіх даносаў не баіцца, бо не адчувае за сабой ніякай віны.
«Ой, ці так, Іване? А можна ж прачытаць тваё залішне смелае дзеянне інакш: спалохаўся ты, моцна спалохаўся. I акрамя выкліка: «Нікога не баюся! Чысты я i бязгрэшны, што дзіця!» — было жаданне, народжанае страхам: найхутчэй паглядзець на маю рэакцыю. Чакаў, што я паляпаю па плячы: «Нічога, Ваня, не бойся! Я веру табе, як самому сабе». Я сказаў, што веру яму. Але па плячы не паляпаў. Я сказаў, што мяне трывожаць такія пісьмы. Ix было нямала. Не пра цябе — пра раённых, гарадскіх кіраўнікоў. I пра Падбярозскага было. Карупцыя праела людзей, што іржа. Што зрабілася з людзьмі? Калі i ты, Іван, туды ж — літасці ад мяне не чакай. Твае дзеянні з кватэрай, з вяселлем мне не спадабаліся. Я даў табе па носе. Але то была сяброўская пстрычка. Калі ж хоць частка фактаў гэтага пісьма пацвердзіцца, я не пстрычку табе дам, а садану з усёй сілы».
Адарваўся ад акна. Зноў пахадзіў па кабінеце. У прыёмнай стукала машынка, як сігнал: «Я тут», хаця рабочы дзень даўно скончыўся.
Раней ён нярэдка сам выходзіў у прыёмную ўзяць патрэбную паперу. Прыемна было лішні раз паглядзець на сваю эфектную каханку, ад якой патыхала дарагімі духамі i... заклікам. Калі ў прыёмнай нікога не было, дакранаўся да яе пляча, рукі i такім чынам «заводзіў» сябе на вячэрні сеанс.
Пасля сынавага вяселля, пасля таго як у царкве перад іканастасам, перад маладымі i Машай даў сабе абет, ён стаў баяцца Ганны, пазбягаў заставацца з ёй адзін на адзін, бо ведаў, што немінуча прыйдзецца тлумачыць свае паводзіны. А гэта, разумеў, вельмі i вельмі нялёгка.
У прыёмную не выходзіў. У кабінет клікаў па селектары тады, калі там нехта быў. Трэба сказаць, што i яна вытрымлівала характар, не навязвалася, працу пакідала «па званку», перад тым, як пайсці, нязменна пытала па селектары:
— Я вам не трэба, Вікенцій Паўлавіч?
А сёння вось сядзіць. Так доўга робіць копію для Івана? На гэта хопіць адной хвіліны. Самаго Івана не чуваць — падыходзіў да дзвярэй, слухаў: толькі стук машынкі.
Але чаму не нясе пісьмо? Трэба прачытаць яго яшчэ раз. Удумліва, у адзіноце, пры такім чытанні можна вычытаць не толькі тое, што начыркана шарыкавай ручкай, але i тое, што стоена паміж радкамі. Папрасіў па селектары:
— Ганна Фядосаўна, дайце мне гэтае пісьмо. Пачуў, як яна падскочыла ад машынкі — ажно грукнула крэслам. Але пісьмо не прынесла ў той жа міг, вытрымала колькі хвілін.
Пачціва, як новенькая супрацоўніца, палажыла на стол зялёную папку з грыфам «На подпіс».
— I што мне падпісаць? — усміхнуўся Вікенцій Паўлавіч. — Як у добрую даўнасць прапісаў бы я чыноўніку Залозе штук трыццаць губернатарскіх бізуноў. Крадзі ў меру!
— А думаеце, краў?
— Іван? Я сказаў, што веру яму. A выйшаў ён, i апанавала мяне сумненне. Гэта ж эпідэмія, Аня! Крадзёж, хабарніцтва... Хапугі загубяць дзяржаву.
А жанчыну ўсхвалявала не тое, што ён сказаў, а толькі адно слова, зварот да яе: Аня. Зварот блізкага чалавека. Адчула, што моцна загрукала сэрца, як у дзяўчыны, якая прыйшла на першае спатканне. Спачатку пачырванела, потым пабляднела. I калі ён схіліўся над пісьмом, шэптам спытала:
— Віця! Як разумець твае паводзіны? Канец любві нашай?
Ён узняў галаву, уважліва i шчыра паглядзеў у яе вочы i таксама па-юнацку пачырванеў. Выйшаў з-за стала, мякка ўзяў яе за плячо, пасадзіў у крэсла для наведвальнікаў, сам сеў насупраць.
— Аня, паслухай мяне i зразумей. Ты разумная, добрая. I я люблю цябе, я ўдзячны табе за радасць, якую ты мне дала. Але паслухай i не смейся. Я раскажу табе, што са мной адбылося... — i ён прыгадаў вяселле сына. — Мне стала раптам балюча, сорамна, што я, сталы чалавек, бацька, хутка дзедам стану... людзей збіраюся выхоўваць, моладзь... А сам... сам чым займаюся?! Ну, каб не любіў я Машу, каб разлад... дык не ж... люблю яе, удзячны ёй... Адным словам, перажыў я... ачышчэнне ці што?.. Я атэіст, але ў царкве перад Ісусам Хрыстом, перад усімі святымі слова даў: не грашыць! Табе смешна?
— Не, не смешна. Я сама аднойчы перажыла нешта падобнае. Не ў царкве, праўда. Але ў мяне не хапіла сілы волі. Слабая...
— Дык ты разумееш?
— Я разумею цябе... разумею.
— Дзякуй табе.
Ганна паднялася, за ёй — ён. Стаялі твар у твар, вінавата i сумна ўсміхаліся.
— Дзякуй за радасць...
— Дазволь мне... пацалаваць цябе ў апошні раз.
Ён не адступіў. Яна кінула яму рукі на плечы, зусім зблізку паглядзела ў вочы, потым сціснула далонямі яго галаву і... пацалавала не ў вусны, a ў вочы, як малога.
Вікенцій Паўлавіч рэдка расказваў жонцы пра свае службовыя турботы — хапае ў яе сваіх, сямейных, хатніх. На шчасце, нявестка не беларучка, добра памагае па гаспадарцы: ні Толя, ні Таня не застаюцца без снедання. Марыя Іванаўна з лёгкай душой пайшла на працу ў бальніцу i адразу ажыла пасля хваробы i аперацыі. I гэта надало душэўную раўнавагу не толькі ёй, але i яму, асабліва пасля пакаяння, якое адбылося ў царкве пры вянчанні маладых. Цяпер яго не трывожылі ніякія згрызоты сумлення. Ён ачысціўся перад Машай — самае галоўнае, i калі ўжо сталі вернікамі ўсе былыя атэісты, то можна лічыць, што i ён пакаяўся перад Богам.
Машы ён не толькі расказаў пра пісьмо, але i паказаў яго, што рабіў рэдка — не прыносіў дакументы дадому.
Маша чытала доўга, як малапісьменная. А ён сачыў за выразам яе твару — як ён зменьваўся з кожнай хвілінай: ад цікаўнасці да адбітку страху. Чаму страху? Якія асацыяцыі яе палохаюць?
— Верыш... наконт Івана?
Яна адказала не адразу, кусала ніжнюю губу.
— Веру.
— Калі ты верыш, што ён злодзей, ты не можаш не жадаць яму кары. Во i парай: якой кары заслугоўвае чалавек, якога я лічыў сваім сябрам i верным памочнікам?
Маша задумліва маўчала, на твар яе ўпаў цень, вусны перасмыкнуліся.
— Чаму ты маўчыш?
— Віця... мне страшна. Заб'юць яны цябе. Вікенцій Паўлавіч сарваўся з канапы i пайшоў у дальні кут пакоя, адтуль сказаў:
— Ну, гэта ўжо глупства. Каму я патрэбны!
— Губернатар мой дарагі! Ты як на небе жывеш. Паглядзі, што робіцца вакол!
— Але ж мы гаворым не пра бандытаў. Пра сяброў.
— З чаго пачынаюць бандыты? Калі твой Іван разам з Андрэем укралі хоць дзесятую долю таго, пра што i піша гэты чалавек, то твае найлепшыя сябры не спыняцца ні перад чым, калі ты кранеш каго з ix хоць мізінцам.
— Не наганяй страху. Я не палахлівы. Karo i чаго я баяўся калі-небудзь? Можна палічыць ананімкай i выкінуць на сметнік. Але я так не лічу. Я павінен дакапацца да ісціны. I ты мяне не спыняй. Ты заўсёды натхняла мяне.
Марыя Іванаўна цяжка ўздыхнула. Размову перапыніла Таня: вылецела са свайго пакоя вясновым ветрам.
— Рашыла! Рашыла! Сама! Задачу па трыганаметрыі. Тата! Мама! Перад вамі — Соф'я Кавалеўская!
Кадравыя пытанні ўзнікалі часта. Але спраўляўся з імі губернатар без рашучасці, бо мала што вырашаў адзінаначальна — раіуся з намеснікамі, памочнікамі; найперш з Іванам Залозам. I калі той ухваляў, справа вырашалася з зайздроснай аператыўнасцю. А вось калі Іван выказваў нават сумненне ў мэтазгоднасці кагосьці вызваляць... Самае цяжкае было зволіць чалавека, а назначыць — шмат прасцей.
Не падабалася дзейнасць пракуратуры: злачыннасць расце не па днях — па гадзінах, міліцыя дае высокі працэнт выкрыцця, a ў пракуратуры месяцамі ляжаць справы.
Меў нялёгкую размову з пракурорам Якавам Талочкам. Атлусцелы, з цяжкай задышкай вартавы законапарадку выціраў пот i ўздыхаў, як апоены конь. Не вельмі нават адбіваўся, ва ўсялякім разе крытыку прымаў, валіў усё на намеснікаў: маладыя гультаі! Калі верыць яго шчырасці, то не вельмі i за сваё высокае крэсла трымаўся, гатовы перайсці на спакайнейшую пасаду, толькі каб не намнога ніжэйшы аклад: сям'ю трэба карміць: позна ажаніўся, дзве дачкі школьніцы яшчэ, а сын — інжынер на заводзе, паўгода зарплаты не мае.
Шкада стала чалавека. Аднак цвёрда вырашаў замяніць на маладзейшага, тым больш што меў кандыдатуру. Працаваў у суседняй вобласці раённым пракурорам яго аднавясковец Алег Пакумека, маладзейшы за яго гадоў на сем. Алег быў з унікальнай, славутай сям'і. У вёсцы з даўніх часоў гаварылі пра гэтую сям'ю, што такіх сумленных людзей не толькі ў ix раёне няма, але, можа, i ва ўсёй Беларусі. Пра ix сумленнасць хадзілі легенды. Быў галодны год, а на гародзе знесла яйка курыца суседкі, i галодныя малыя прынеслі тое яйка цётцы Хадоры. З Маняй Кумекай, Алегавай маці, бабы на калгаснае поле на праполку не хацелі хадзіць: не давала пасядзець лішнія дзесяць мінут. «Бабачкі, пасядзелі — i хопіць, за работу пара, вунь колькі ix, бурачкоў, палоць!» Сярод вяскоўцаў, сталых i малых, была нават гульня: хто ўспомніць хоць адзін выпадай, каб хтось з Кумекаў зманіў, ці нешта стаіў; ніхто не мог успомніць.
I вось чалавека з такой сям'i хацеў узяць губернатар на працу.
Пазваніў генпракурору. Той згадзіўся, што Талочку трэба перамяшчаць. Пакумеку не помніў, але праз тыдзень, навёўшы даведкі, згадзіўся, што кандыдатура добрая.
Калі Вікенцій Паўлавіч сказаў пра гэта Івану, той пазелянеў i пайшоў у наступ, як рабіў гэта нярэдка, карыстаючыся правам сябра:
— Ты што, з глузду з'ехаў? Такімі кадрамі, як Талочка, не раскідваюцца. Гэта зубр! Зубр! I не стары яшчэ! Усё, давай паставім кропку: Талочку не чапаем! А Кумеку свайго вазьмі на горад: Кузьмянёва трэба ў шыю гнаць.
— Чаму табе не падабаецца Кузьмянёў?
— Задавака. Свістун. З сур'ёзнымі людзьмі гаворыць, як з дзецьмі: адзін ён вырас, усе астатнія яшчэ пад стол бегаюць.
— I з табой так гаварыў?
— Паспрабаваў бы! З усіх пракурораў я баюся аднаго — жонкі, — Залоза весела засмяяўся. — Значыцца, дамовіліся? Зубр застанецца ў нашай пушчы.
Вікенцій Паўлавіч уздыхнуў; для Залозы гэта быў знак: кропка пастаўлена.
Але на гэты раз губернатар не скарыўся перад напорыстасцю свайго кіраўніка справамі. Ад Талочкі дамогся заявы аб вызваленні па ўласным жаданні — сам завёз заяву генпракурору. Разам з ім падрыхтавалі праект указа прэзідэнта аб вызваленні Талочкі i аб прызначэнні пракурорам вобласці Пакумекі Алега Піліпавіча. Залоза, прачытаўшы ўказ у газеце, злаваў страшна, якіх толькі слоў не кідаў у адрас сябра. Але прыйшоў да яго ў кабінет — i ні слова аб назначэнні, а Вікенцій Паўлавіч чакаў грому i маланкі. «Няўжо не прачытаў? »
Ды не, Залоза ведаў. Ведаў даўно — ад Талочкі, змешваў таго з гразёй, што ён напісаў па ўласным жаданні: баязлівец, дэзерцір, у кусты хаваецца! Абурэнне сваё губернатару выявіў на гэты раз зусім інакш — паслужбоваму: быў пачцівы, ветлівы, захоўваў субардынацыю: «Ты мяне не слухаеш, i я табе не сябра».
Вікенцій Паўлавіч прачытаў падтэкст; насцярожыўся, але разам з тым бадай весела падумаў: «Пачакай. Заўтра-паслязаўтра я паднясу табе яшчэ адзін сюрпрыз».
Рабіла ў апараце выканкама намесніцай начальніка фінансавага ўпраўлення жанчына з ласкавым прозвішчам Калінка. Сумленнасць мела Івона Багданаўна кумекаўскую, характер — незвычайны па прынцыповасці i смеласці. Многія лічылі яе склочнай, няўжыўчывай, сварлівай. Не ў кабінеце, не ў жаночай прыбіральні, а на любой высокай нарадзе яна магла разнесці ўшчэнт кіраўніка любога ранга — ад свайго начальніка да губернатара. У кіраўніка справамі былі з Івонай складаныя адносіны. Іван колькі разоў падгаворваў губернатара вызваліцца ад яе.
I таму назначэнне Калінкі старшынёй народнага кантроля ашаламіла Залозу. А тое, што сябра зноў не параіўся з ім, спалохала. Каб насаліць Вікенцію, напісаў заяву «па ўласным жаданні». Але хутка астыў, падумаў са злосцю, што губернатар толькі гэтага i чакае. Дык не дачакаецца! Здзівіў Вікенція тым, што нават не заікаўся пра гэтае сенсацыйнае назначэнне.
Таго пісьма Калінцы не паказаў. I пра Залозу, якому адводзілася ў пісьме нямала месца, ні слова не сказаў. Гаварыў толькі пра тое, што да яго даходзяць нараканні на банк i канкрэтна — на яго ўпраўляючага Падбярозскага. Івона Багданаўна расказала яму пра банк, а ведала яна многа. Выходзіць, усё фінансавае ўпраўленне валодае фактамі. I маўчаць? Чаму маўчаць? Вікенція Паўлавіча гэта ўзлавала. Папракнуў Івону:
— Ад каго ад каго, а ад вас не чакаў прынцыпа «мая хата з краю».
Яна адбіла папрок:
— Дрэнна вы слухалі, Вікенцій Паўлавіч. Помніце маё выступленне следам за Дубадзелам? Падбярозскага не назвала? Дык таму, што ўсе лічаць яго вашым сябрам.
— I што, я ў гэтай кампаніі?
— На вас пальцам не паказваюць. Але аб тым, што абводзяць яны вас вакол пальца, — пра гэта шэпчуцца...
— Хто яны?
— Залоза, Падбярозскі, Чувак...
— I Чувак там?
— Больш таго — Мудроны.
Губернатар ажно застагнаў:
— Што робіцца, Івона Багданаўна!
— Ваша бяда, што вы верыце людзям.
— Ды як жа жыць без веры!
— Давярай, кажуць, але правярай, Вікенцій Паўлавіч.
Залоза прыйшоў да губернатара зялёны, у яго ўпершыню трэсліся рукі. Даўно, да выбараў, дамовіліся: выберуць, не выберуць — застаёмся сябрамі, падтрымліваем адзін аднаго i будзем шчырымі адзін перад адным; ніякай далікатнасці, а тым больш падхалімажа перад тым, хто зойме высокі пост. A калі так — то на ж табе, пан-таварыш губернатар:
— На каго ты нацкоўваеш гэтую бабу? На сваіх? На тых, хто прывёў цябе ў гэты кабінет?..
— Народ прывёў.
— Што ты гародзіш, тумак! Народ! Народ прыводзіць, калі яго вядуць. З кім ты хочаш застацца? Хто цябе падтрымае? Івона? Пакумека? Ды яны цябе ў лыжцы вады ўтопяць. Думаеш, ты бязгрэшны? Бязгрэшных людзей не бывае... I на сонцы плямы ёсць. А ты — не сонца. Усіх не сагрэеш.
Вікенцій Паўлавіч абурыўся нахабствам падначаленага, няхай i сябра, але прымусіў сябе стрымацца.
— Ніяк не магу зразумець, чаму ты, Іван, так разышоўся? Я ў цябе — тумак. Не залішне? Я не паверыў таму пісьму пра цябе. Але такая балючая твая рэакцыя міжволі прымушае падазраваць, што i ты добра пагрэў рукі каля банкаўскага кастра. Зайцоў палілі ці прэзідэнтаў?
Залоза звяў i пачаў апраўдвацца:
— Я ж не ўтойваў, што зяць прыватызаваў магазін. На сябе я купіў акцыі «Белдрэва». А што, аддаваць ix хапугам? Свабодны рынак! Ён дзейнічае. I ніхто яго не адменіць — ні ты, ні прэзідэнт. Дык чаму я не маю права мець акцыі? На пасаду ў камерцыйную структуру я не пайшоў, хоць мне прапаноўвалі дванаццаць тваіх акладаў, дарагі мой губернатар. Значыцца, за доўгім рублём не пагнаўся. За грашы служыў табе верай i праўдай. А ты плюеш на старых сяброў.
— Hi на каго я не плюю. I служыш ты не мне, а дзяржаве.
— А што, дзяржава — абстракцыя? Дзяржава — гэта людзі. Мы з табой. A людзі або трымаюцца адзін аднаго, або грызуцца i з'ядаюць бліжніх сваіх...
— Злы ты робішся, Іван.
— Жыццё такім робіць. Тыя ж людзі.
— I я ў ix ліку?
— Не напрашвайся на камплімент. Я сёння сапраўды злы. Падбярозскаму шыю намыль, але справу закрый. Я ведаю, што напіша твая Івона. Помні, Віця: мы — ад но цэлае.
Заключэнне па рэвізіі, якое прынесла Калінка, ашаламіла i... спалохала.
«I гэта рабілася пад маім «мудрым» кіраўніцтвам? Божа мой!»
— Вы паказалі гэта Падбярозскаму, Івона Багданаўна?
— Не, не паказвала. Паказваюць акт звычайнай рэвізіі. А там, дзе крымінал... Пакажы — тут жа ўсе дакументы знікнуць, ніводзін следчы не дакапаецца.
— А мне што рабіць з гэтым?
— Лажыце на стол пракурору. Усё астатняе — у яго кампетэнцыі. Талочка закрыў бы, бо i ён грэшны. Што зробіць Пакумека — не знаю. A праўда, што вы з адной вёскі?
— Праўда.
— Кажуць, пра ix сям'ю анекдоты ходзяць?
— Харошыя анекдоты. Дай Бог, каб пра ўсіх такія. Пра ix сумленнасць.
— Глядзі ты! Выходзіць, яшчэ не перавяліся сумленныя людзі.
Што зробіць Алег Кумека — сумнення ў губернатара не было. Але думка, што разам з Пядбярозскім можа грымнуцца i «верны сябра» Іван Залоза, прынесла цяжкія перажыванні. Расказаў жонцы. I быў не рады, бо i яна не магла заснуць, у тры ночы разам глыталі заспакаяльнае.
У апошні дзень года Іван Залоза з'явіўся ў кабінеце губернатара вясёлы i жыццярадасны, любыя праблемы вырашаў проста, жартуючы. Прынёс апошнія зводкі гадавых вынікаў, пераважна — у сельскай гаспадарцы, прамысловасць падлічыць не паспела. Вынікі не быліасабліва радаснымі, але суцяшалі: хлеб, бульба, кармы для жывёлы будуць. Перазімуюць людзі. А гэта галоўнае. Не будуць людзі галадаць — будзе ён кіраваць, бо яшчэ на выбарчых сходах неаднойчы заяўляў: «Мэта мая — накарміць людзей. Як толькі атрымаю звесткі, што хоць у адным раёне, у адным сяле, горадзе людзі галадаюць, — тут жа падам у адстаўку. Пайду на чыгунку. Не, на рэйкі не лягу. Да універсітэта я сцэпшчыкам вагонаў рабіў. Маю прафесію!»
Яму пляскалі са смехам: свой!
Іван сказаў:
— Я табе зараз выкажу запрашэнне. Але ты дай абяцанне, што не здзівішся i не адмовішся.
— Як я дам абяцанне, калі не знаю, куды ты запросіш. A калі на гільяціну?
— Не бойся. Блізкаму чалавеку галаву не адсякаюць.
— Яшчэ як адсякаюць! Кажуць, ёсць малітва: Божа, пазбаў мяне ад сяброў, а з ворагамі я сам спраўлюся. Дык куды ты хочаш запрасіць мяне? Новы год я сустракаю ў сям'і. Да нас сваты прыедуць, твае дваюрадныя...
— Шампанскае будзеш піць дома. Мы, твая баявая каманда, вырашылі сабрацца разам... пасля выбараў не збіраліся. Недаравальна. А год быў удалым. Ёсць што ўспомніць. Усе мы разам з табой пераможцы, што там пра нас не пісалі б ананімы. Збяромся келійна, але не як змоўшчыкі — як пераможцы. Андрэй запрашае ў свой кабінет... Пасядзім, успомнім паходы, даўнія i блізкія. Калі зуб у каго ці на каго — вырвем зуб. Свае людзі! Клятву давалі...
Вікенцій Паўлавіч быў ашаломлены: запрашае Падбярозскі? З якой мэтай? Хоць Івона i не паказала яму акт праверкі, але аб выніках ён не можа не здагадвацца. На што ж разлічвае банкір? Улагодзіць яго, губернатара? Даць пераканаўчыя тлумачэнні ў вузкім коле сяброў, аднадумцаў? Можа, пакаяцца пры сведках? «Выходзіць, i я яго аднадумец? Радуйся, Віця. У гжэчнай кампаніі будзеш каштаваць заморскія віны. Аднак што рабіць? Адмовіцца катэгарычна? У адзін раз парваць усё, што звязвала нас? I адразу выдаць сваю падазронасць? Прынцыпова, але груба. Праціўніка трэба вывучаць, а тым больш тых, каго да ўчарашняга дня лічыў сваімі сябрамі, паплечнікамі, памочнікамі. A людзі гэта недурныя. Вельмі ж цікава, які будзе ix ход. Адмовіцца ад такога псіхалагічнага эксперымента было б , проста недаравальна».
— Хто там будзе?
— Як кажуць палякі, кампанія невелька, але пажондна. Нумар першы — ты. Хачу быць другім. Але аддаю месца гаспадару, ён — банкір. Палавінка. Мудроны.
— А ён якое мае дачыненне?
— Ён наш. Гэта па нашай падказцы ён зняў сваю кандыдатуру i расчысціў завалы на дарозе.
— Ты мне адкрываеш такія тайны праз паўгода? Чаму тады маўчалі?
— Бо ведалі твой характар. Баяліся, што ты мог нешта выкінуць.
— Уяўляеш, як мне хочацца вас назваць, мае верный памочнікі?
— Называй як хочаш, мы не пакрыўдзімся — хоць гаршком, толькі ў печ не стаў.
— Падхалім ты, Іван.
— Падхалім, бо доўга быў акружаны падхалімамі.
— Такога нахабы, як ты, свет не бачыў.
— I не ўбачыць.
Залоза адчуў сваю перамогу i ззяў, што намаслены блінец. Яго ўжо мала хвалявала, што губернатар колькі хвілін ходзіць па прасторным кабінеце, па мяккім дыване яўна ў глыбокай задуме, каб утаймаваць душэўную буру, кідае ўедлівыя рэплікі. Але яны, гэтыя, можа, i непрыемныя словы, якраз i радавалі Івана Яўменавіча, бо ён добра бачыў, адчуваў, што шалі пераважваюць у бок прыняцця запрашэння.
— Службовую машыну адпускай. Паедзем на маёй. Я сам за рулём.
— Пасля стала за руль?
— Выклічам дзяжурную. А то i пехатой пройдзем, падыхаем пераднавагоднім паветрам. З Міхаілам i ca мной нічога не бойся.
— Нашто цяпер ахова?
— Не іграй героя. Нікому гэта не патрэбна. Рвуць i страляюць ад Брэста да Сахаліна.
— У нас, дзякуй Богу, ціха.
— Ціха, ціха... Не наклікай ліха! Давай збірайся, зачыняй сейф. А я праверу сігналізацыю. У навагоднюю ноч ахова будзе звышпільная. Каб ніякіх нечаканасцей.
У кабінеце Падбярозскага крэслы стаялі вакол невялікага журнальнага століка ў глухім куце паміж вялізным сейфам i старой адмысловай шафай.
Гаспадар насіў з халадзільніка, які стаяў у прыёмнай, ікру, белую рыбу, салаты, памідоры, вяндліну, сялянскае сала...
Вікенцій Паўлавіч не абедаў — пакідаў «ёмкасць» на навагодні стол, а таму зараз у яго разгарэўся апетыт. Падбярозскаму памагаў Іван. Палавінка адкаркоўваў бутэлькі; адкрыўшы «Напалеон», употай зрабіў дэгустацыю.
Вікенцій Паўлавіч не стрымаўся — пажартаваў:
— Міхаіл! Правяраеш, ці не атручана?
Палавінка не збянтэжыўся.
— Гэта ўжо рэфлекс, Вікенцій Паўлавіч, — усё правяраць.
— Здаровыя ў цябе рэфлексы. Дай Бог кожнаму.
Мудроны засмяяўся. Яны ўдвух стаялі каля стала, не занятыя ніякай працай.
— Пабудзем у стане беспрацоўных, — пажартаваў губернатар. — Як вам жывецца, Пятро Пятровіч?
— Цяжка жывецца, Вікенцій Паўлавіч. Думаў, пайду на пенсію, сяду на дачы, з унукамі буду вазіцца, мемуары пісаць. Дзе там! Сын i зяць запраглі ў фірму. Самі лётаюць па свеце, а бацьку пасадзілі ў канторы: кіруй усімі падраздзяленнямі — вопыт кіраўніцтва маеш. Маю. Але скажу табе: лягчэй было вобласцю кіраваць, там штат быў!.. А тут, лічы, адзін. I вока май пільнае: крадуць! Такія рэспектабельныя людзі, інтэлігенты... толькі міргні — з-пад цябе выцягнуць, штаны здзяруць. Трэба законы, дарагі наш губернатар! Скажы прэзідэнту: трэба законы!
— Пятро Пятровіч, а сумленне вас не грызе, што вы з прававернага камуніста так хутка перарабіліся ў перакананага капіталіста?
— Не грызе. Калі тыя, хто кіруюць дзяржавамі, уласнымі мільярдамі варочаюць, то што застаецца нам, грэшнікам? Каціцца ў кювет, у канаву? А я не хачу! Я сам яшчэ хачу жыць i пра дзяцей сваіх i ўнукаў думаю. Я пляшкі ўбачыў, i мне захацелася выпіць.
— Добра. Усе прымуць вашу філасофію. А хто будзе думаць пра бедных?
— Мы вас выбралі — вы i думайце, — Мудронаму яўна не хацелася працягваць дыскусію.
— Думаю, Пятро Пятровіч. Але з чаго памагчы? Усё расхапалі. Калі яшчэ i зямлю прадамо, то ні адзін прэзідэнт, ні адзін губернатар не накорміць народ.
Падбярозскі расстаўляў закусь, але i сачыў за размовай:
— Таварышы! Панове! Сябры мае! Давайце выкінем палітыку за акно. Кажуць, італьянцы ў навагоднюю ноч увесь хлам выкідаюць. Мудра. Хіба не так, пан Мудроны? Палітыка — хлам. Уся наша бяда ў тым, што мы запалітызаваны, як ніхто ў свеце.
— Думаеш, дзе-небудзь жывуць без палітыкі? Простаму люду, напрыклад, на Захадзе, да лямпачкі парламент, прэзідэнт, пакуль якая-небудзь палітычная акцыя не ўдарыць па кішэні. Вось тады яны выходзяць на вуліцу, патрабуюць замяніць урад. Быў я ў Францыі, Італіі. У нас любы бомж ведае пра палітыку больш, чым ix рабочы, які едзе на работу на ўласным аўтамабілі. Во калі заўтра падаражае бензін — тады на гэтую палітыку ён адгукнецца...
— Умеюць i там бунтаваць. Рэвалюцыі пачыналіся ў Францыі. У нас яны скончыліся, — глыбакадумна заключыў Мудроны.
— Вы думаеце, скончыліся? — запярэчыў Вікенцій Паўлавіч. — A па-мойму, сапраўды вялікая рэвалюцыя яшчэ наперадзе.
— Не палохай нас, пан губернатар! — гукнуў Іван Залоза.
— Ужо пара да стала! Вікенцій Паўлавіч i Пятро Пятровіч — у мяккія гнёзды, а мы ўжо на калы, як вераб'і, — «калы» — жорсткія крэслы, але з адмысловымі разнымі спінкамі.
— Губернатару — першае слова, — сказаў Мудроны.
— Не, першы скажу я, — Падбярозскі не паспеў яшчэ сесці, схапіў налітую Залозам чарку. — Не на правах гаспадара. Гаспадаром сябе не лічу. Гаспадар тут Вікенцій Паўлавіч...
Залоза, заплюшчыўшы адно вока, даў банкіру зразумець: перабор.
— Не, Іван, не перабор. Гаспадар той, каго выбраў народ. I мы яго служачыя...
— Народа, — удакладніў Вікенцій Паўлавіч.
— Так, у высокім сэнсе — народа. A ў чыноўніцкай субардынацыі — таго, хто намі кіруе. Але не збівайце мяне. Я ўмею лічыць грошы, але не вялікі мастак гаварыць.
«Грошы ты добра лічыш. У сваёй кішэні!» — падумаў губернатар, i яго раптам апанавала злосць на сябе: з-за цікаўнасці ён прыняў запрашэнне i вымушаны выслухоўваць падхалімскія словы .
— А сказаць мне хочацца. Мы канчаем год. Знамянальны год, для нас — асабліва. Мы ўсенародна выбралі губернатара. Старое слова гэтае гучыць па-новаму, бо змяніўся яго сэнс. I я ганаруся, што меў дачыненне да выбараў, памог ім чым мог.
«У першую чаргу сабе ты памагаў», — Вікенцій Паўлавіч пасміхнуўся няпэўнай усмешкай, якую Падбярозскі, відаць, прыняў за выяўленне ўдзячнасці. Ён натхніўся. Але яго ўздым сапсаваў Залоза.
— Андрэй! Не сушы нашы душы.
— Іван! Яна ў цябе даўно засохла, калі ты не разумеет важнасць моманта — што пад Новы год мы сабраліся сваёй кампаніяй — усе, хто даваў клятву вернасці, хто цягнуў выбары...
— Я не цягнуў. Я — канкурэнт, — сказаў Мудроны.
— Вы, Пятро Пятровіч, зрабілі больш за ўсіх нас, зняўшы сваю кандыдатуру.
— Усё роўна народ падтрымаў бы Вікенція Паўлавіча! — сказаў Палавінка.
— Правільна, Міхаіл Фадзеевіч. Всь пра гэта я i хачу сказаць.
— Андрэй, злітуйся. Абвяшчай тост!
— А тост можа быць толькі адзін. За нашага губернатара!
— Во гэта слова банкіра! Адчаканіў, што залатую манету. За губернатара!
— Давайце вып'ем за год, які мы канчаем далека не бліскуча, але, дзякуй Богу, не з горшымі вынікамі, чым былі да нас.
— За год, Вікенцій, мы вып'ем. А цяпер — за цябе, — падкрэсліў сваю блізкасць Залоза, здзівіўшы Мудронага, i першы звонка чокнуўся з губернатарам.
Выпілі i за год стары, i за год новы, i за ветэрана — чалавека з прозвішчам, якое найлепшым чынам характарызуе яго. I Мудроны ўзрадаваўся, што дзіця, пахвале сваім заслугам — мінулым ці сучасным? Залоза яўна меў на ўвазе новыя заслугі прэзідэнта фірмы. А губернатар думаў, што ні ў пісьме ананіма, ні ў акце Калінкі Мудроны не праходзіць, значыцца, звязаны з гэтай падазронай кампаніяй нечым іншым.
«Але ж пэўна звязаны, калі запрошаны на такую надзвычайную сустрэчу. «Гістарычную», — сказаўбанкір. — Што ж, будзем лічыць яе сапраўды гістарычнай. Аледлякаго?»
Пасля пятай ці шостай чаркі, калі лік збіваецца, загаварылі тлумна, усе разам, не слухаючы адзін аднаго, аднак слухаючы адзінага цвярозага — губернатара.
П'яны Залоза сказаў на гэты конт:
— З табой, Вікенцій, я заўсёды баяўся піць. Як падумаеш пасля, што адзіны цвярозы слухаў нашу п'яную балбатню, не па сабе робіцца. Матка родная! Што мы маглі нагарадзіць!
Цвярозы губернатар сапраўды ўсё заўважаў. Бачыў, што шчыра п'юць i натуральна ап'янелі толькі двое — Залоза i Палавінка.
Пятро Пятровіч па ўзросце сваім піў стрымана, i яго ніхто не прымушаў. A Падбярозскі, які ў выбарчых паездках не аднойчы добра перабіраў, тут яўна манкіраваў. Пры гэтым хітрасць сваю прыкрываў мутнай плынню слоў — тостаў, жартаў, прымавак: ніколі раней не выяўляў такой дасціпнасці.
Нарэшце Вікенцій Паўлавіч вырашыў выкарыстаць свой аўтарытэт. Падняў тост за Новы год — каб ён быў больш дабрабытны для народа... Выпіў сухое віно да дна, падняўся i сказаў:
— Ну, вось што, хлопцы, кожнаму з нас трэба яшчэ парадаваць сям'ю, павіншаваць з Новым годам. На сёння ставім кропку.
— Хвіліначку, Вікенцій Паўлавіч,— зусім цвяроза сказаў Падбярозскі. Падняўся, дастаў з кішэні звязку ключоў, адным, самым вялікім, адчыніў агромністы сейф, дастаў адтуль ладны пачак, не па-банкаўску ўпакаваны, перавязаны чырвонай стужачкай. Сказаў урачыста:
— Дарагі Вікенцій Паўлавіч! Мы, вашы сябры i памочнікі, вырашылі паднесці вам навагодні падарунак. Гэта матэрыяльная ацэнка вашых заслуг i нашай любові да вас — за тое, што вы нікога з нас не расчаравалі... Тут — дробязь. Не палічыце хабарам. Не! Гэта — вашы працэнты. На ўклад, які мы ўсе разам, усе, хто падтрымліваў вас, палажылі на ваш рахунак на выпадак другога тура галасавання. Пятро Пятровіч сэканоміў нам гэтую суму. Мы ix перавялі ў валюту.
Запанавала цішыня, здавалася, ніхто не дыхаў. Вікенцію Паўлавічу прыгадалася заключэнне Івоны Калінкі, як у банку сваім людзям завышалі працэнтныя стаўкі. Можна ўявіць, як ix завысілі губернатару — на чужыя грошы. Пралічвалі наперад.
Банкір працягваў пачак, i ў яго дрыжэлі рукі. A Вікенцій Паўлавіч палажыў свае рукі за спіну, як бы не давяраючы ім. На твары Мудронага застыла замілаваная ўсмешка, якая з'явілася разам з доларамі. Залоза i Палавінка схіліліся над сталом i выцягнулі галовы, быццам баючыся, што могуць прапусціць самае значнае. А значнае — як губернатар возьме грошы. Утварылася паўза.
Падбярозскі як бы адчуў непамерны цяжар трыццаці тысяч долараў, палажыў пачак на стол каля талеркі губернатара.
Вікенцій Паўлавіч падумаў: «Няўжо здымаюць скрытай камерай? Але дзе яна?» Здавалася, не было месца, дзе маглі б схаваць камеру.
Пачаў адсоўваць цяжкае крэсла, каб выйсці. Даючы яму дарогу, падхапіўся Мудроны. А Залоза самлела адкінуўся на спінку крэсла i глуха прапанаваў:
— Давайце хоць вып'ем аглаблёвую.
— Давайце, — згадзіўся губернатар i сам наліў сабе віна.
Выпіў i выйшаў з-за стала.
— А грошы? — шэптам спытаў банкір.
— Грошы? Завязі заўтра ў школу для дзяцей-інвалідаў, здай дырэктару. Распіску прышлеш мне.
Пайшоў да дзвярэй.
Мудроны цёр далоні.
Залоза наліў поўны бакал каньяку, залпам асушыў.
Палавінка дзіўна хмыкнуў — ці то яму захацелася засмяяцца, ці то заплакаць. Падбярозскі схапіў пачак i сунуў ix у бакавую кішэню пінжака. Глуха кінуў:
— Ідыёт!
— Хто? Губернатар? Ці сам ён?
Вікенцій Паўлавіч яшчэ спаў (да чатырох гадзін разам з маладымі глядзеў навагоднюю перадачу), калі яму пазваніў Алег Пакумека i далажыў: на світанні наш кантрольны пост на ўкраінскай мяжы затрымаў машыну ўпраўляючага банкам Падбярозскага Андрэя Мінавіча, ехаў з жонкай i дачкой; у машыне чатырыста тысяч долараў, многа каштоўнасцей, пашпарты з замежнымі візамі. Падбярозскага арыштавалі, з членаў сям'і ўзялі падпіску аб нявыездзе.
Ніяк не мог уцяміць, навошта зладзею спатрэбіўся ўчарашні спектакль. Закалыхаць пільнасць хабарам у трыццаць тысяч? Зрабіць губернатара сваім саўдзельнікам? У любым выпадку план не ўдаўся, i, відаць, таму ён вырашыў збегчы.
Упершыню Юрка прыехаў без ахоўніка.
— А дзе Палавінка?
— Захварэў.
Пра яго хваробу адразу ж далажыла Ганна Фядосаўна.
— Міхаіл Фадзеевіч захварэў.
— I не далі падмену? Дзякуй Богу, хоць адзін дзень буду мець волю, без аховы паеду ў раён, — пажартаваў Вікенцій Паўлавіч. Хутка прагледзеў пошту — ці няма чагосьці звыштэрміновага? Выйшаў у прыёмную, спытаў у сваіх — у каго што? Некаторым назначыў час. Прыём пачаў з дальніх — з тых, хто выехаў з дому пасярод ночы — дарога зімовая, не разгонішся. Старшынь Двух райвыканкамаў прыняў разам:
— Знаю, што ў вас агульныя пытанні.
Сапраўды, у кожнага пытанняў было куча. Нялёгка разабрацца ў ix. Але трэба. Унікаў у сутнасць. Спрачаўся. Абодва кіраўнікі ўпарта трымаліся сваіх думак, ведаючы дэмакратычны характер губернатара, яго падатлівасць. Абмяркоўвалі праект закона аб мясцовых паДатках: як зрабіць ix такімі, каб стымулявалі інвестыЦыі? Пакуль тармозяць. Ідэальна — знізіць падаткі. Але тады адкуль узяць зарплату настаўнікам, урачам, служачым?
Падчас спрэчкі зазваніў прамы тэлефон. Вікенцій Паўлавіч падняў трубку. Цішыня. Але праз хвіліну званок паўтарыўся.
— Я слухаю.
Музыка, спевы, дзіцячыя галасы.
— Я слухаю.
— Губернатар? У вашай машыне ляжыць бомба, — голас юнацкі — таго ўзросту, калі кажуць «голас ламаецца». А дыханне цяжкае, быццам той прабег па лесвіцы знізу ўгору.
— Хлопцы! Не хуліганьце! Я зараз жа вылічу ваш нумар. Мне гэта няцяжка. I дрэнна вам будзе.
Адразу адбой. Губернатар паглядзеў у мікрафон трубкі, быццам мог там убачыць таго, хто званіў. Растлумачыў наведвальнікам:
— Не хочацца час траціць. Дзеці хуліганяць. Не першы званок, што Дзесьці падложана міна. Дайшло, што эвакуіравалі пасажыраў з вакзала, студэнтаў з корпуса, хворых з аддзялення бальніцы. Дзякуй Богу, ніводная міна не ўзарвалася. Але колькі гэта каштуе нерваў ды i сродкаў.
— А цяпер дзе?
— Пагражаюць узарваць «белы дом». Не спалохаліся?
Наведвальнікі засмяяліся.
Пасля не мог зразумець, чаму не сказаў, што папярэджвалі аб бомбе ў яго машыне. Не паверыў. Якая бомба? Глупства. Гараж пад аховай. Юрка i асабліва Сцяпан не адлучаюцца ад машыны. A калі i паднімаюцца ў прыёмную, то зачыняюць, i замкі ў «мерседэса» такія, што нават вопытны ўгоншчык не адразу адчыніць. Ды i хто адважыцца ўдзень на плошчы каля Дома Саветаў корпацца ў машыне губернатара?
Працягнуў размову — i забыўся на званок. Прымаў ужо другога наведвальніка, калі ў кабінет зайшла Ганна Фядосаўна i папрасіла:
— Вікенцій Паўлавіч, можна на дзесяць мінут машыну? Трэба забраць у Дыбчыка пастанову, а ён грыпуе.
— Калі ласка.
Ганна выйшла. Вікенцій Паўлавіч павярнуўся да субяседніка i нават не ўспомніў, на чым перапыніў размову. У галаве нешта спрацавала: «А калі пра бомбу праўда? Тады i яе... I Юрку...»
Падхапіўся, апантана кінуўся ў прыёмную. Ганны не было — ужо сабралася i выйшла. Выбег у калідор i пачуў знаёмы стук яе абцасаў на лесвіцы. Паімчаў следам, сігаючы праз некалькі прыступак. З марша другога паверха закрычаў:
— Аня! Аня! Ган-на!
Крычаў такім голасам, што з бліжэйшых кабінетаў выглянулі супрацоўнікі.
Яна пачула. Здзіўленая, павольна пачала падымацца наверх. Выглянула з-за паварота лесвіцы, спалохана спытала:
— Што здарылася, Вікенцій Паўлавіч? Я вам трэба?
Ён збег да яе.
— Я сам паеду. Сам!
— Да Дыбчыка?
— Не. Мне трэба!
— Вось так? Без паліто? Без шапкі? На двары семнаццаць градусаў! Што здарылася? Вы пабялелі. Няшчасце дома?
— Прынясіце мне дублёнку.
У Ганны здзіўлена расшырыліся вочы: незвычайная просьба. Чаму сам не можа падняцца на адзін паверх?
— Я пачакаю тут.
— Калі ласка.
Абцасы гучна застукалі над яго галавой. Ён падняўся следам за ёй на свой паверх i літаральна выхапіў з яе рук дублёнку i шапку. Шалік упаў на падлогу. Ён не заўважыў яго. З размаху, як робяць школьнікі, усунуў рукі ў рукавы, шапку надзеў задам наперад i кінуўся ўніз, здзіўляючы супрацоўнікаў, якія сустракаліся, неўласцівай шпаркасцю.
Іней, які казачна ўпрыгожыў дрэвы, пасерабрыў i чорны аўтамабіль. Праз таніраванае шкло ледзь прасвечваўся сілуэт шафёра. Юрка, адкінуўшы галаву на сядзенне, салодка спаў у цёплай кабіне: у яго нядаўна нарадзілася дзіця, i ён недасыпаў. Здаралася, засынаў у крэсле ў прыёмнай, i жанчыны смяяліся з яго: во напрацаваўся, нябога!
Як яго прымусіць пакінуць машыну? Сказаць, што ў машыне міна? Не паверыць, прыме за жарт.
Вікенцій Паўлавіч асцярожна адчыніў дзверку. Юрка прахапіўся.
— Прабачце. Ванька зноў не спаў усю ноч.
— Скокні, Юрка, наверх. Вазьмі ў мяне на стале жоўтую папку. Мне яна спатрэбіцца.
Юрка выскачыў з машыны i знік за параднымі дзвярамі. нНН^^Н
Ключ застаўся.
Вікенцій Паўлавіч сеў на яго месца i завёў матор, з хвіліну з пэўнай насцярогай слухаў яго шум.
«Дзе яна можа быць, тая бомба? Глупства!»
Уключыў хуткасць. Легка крануўся. Павольна, як стажор, праехаў па плошчы. Машына ап'яняла, будзіла азарт. Падчас губернатарства за руль садзіўся рэдка: становішча не дазваляла, ды i Палавінка быў катэгарычна супраць гэтага; не пускалі нават на пярэдняе сядзенне, — сядзеў на заднім, дзе праз «хітрыя» шыбы яго не было відаць.
Машына паслухмяна імкнула наперад, набірала хуткасць. Вікенцій Паўлавіч выехаў на ціхую бакавую вуліцу, потым — цэнтральную. Угледзеўшы знаёмы губернатарскі «мерседэс», рэгуліроўшчык перакрыў pyx з усіх чатырох бакоў. Але Вікенцій Паўлавіч не паехаў на жоўты, паслухмяна спыніўся. I ў гэты момант грымнуў выбух. Разнесла задняе сядзенне, вылецела бакавое шкло, машына задымілася. Паставы не разгубіўся: рвануў дзверку i выхапіў вадзіцеля. Вельмі здзівіўся, што гэта сам губернатар. Ён быў жывы i ў свядомасці, але ўвесь акрываўлены; паспеў яшчэ сказаць:
— Ганіце ад машыны людзей! Яна можа ўзарвацца.
Ca стратай крыві трацілася прытомнасць. Вікенцій
Паўлавіч яшчэ помніў, як міліцыянер i два дужыя шафёры пасадзілі яго ў мікрааўтобус, як машына сарвалася з месца. Бальніца, на шчасце, была блізка. Але як прывезлі туды, як падхапілі санітары, як завезлі ў аперацыйную — гэта засталося за мяжой свядомасці. Жыццё i святло вярнуліся, калі пачаў выходзіць з наркозу. Не паверыў, што жывы. Здзівіўся. Перад вачамі плыў знаёмы твар. Не адразу пазнаў, што гэта Маша. Пазнаў — узрадаваўся, бо нарэшце ўсвядоміў: жывы!
Пасля лічыў, што яму пашанцавала. На шчасце, міна была заложана пад задняе сядзенне, на шчасце, не прабіла бензабака i машына не ўзарвалася. На шчасце, ён не сеў на сваё звыклае месца, дзе якраз i знаходзілася міна, якая магла моцна «пашкуматаць самыя далікатныя органы», — пажартаваў ён на трэці дзень пасля цяжкага ранения ў размове з Машай.
Найбольш цешыла, што ён паслаў Юрку за папкай, а сам сеў на яго месца. Чаму сеў? Гэта адразу зразумела Маша i нічога не пыталася, толькі ў вачах чыталася сумная пахвала. Зразумелі яшчэ двое — Ганна i Юрка. Ганна прыйшла ў бальніцу на другі дзень i праз слёзы сказала:
— Дарагі наш чалавек. Ты ж ратаваў мяне i Юрку. Не адмаўляйся, калі ласка, не адмаўляйся. Я знаю: табе пазванілі. Так?
Юрка прыйшоў праз тыдзень, не адзін, — з жонкай i сваім сыночкам.
Ларыса стала перад яго ложкам на калені i плакала, як малая. I ён адчуваў сябе няёмка: навошта рабіць з яго героя?
Пакумеку i следчаму мусіў сказаць пра званок, інакш дзеянні свае немагчыма вытлумачыць.
— Падазрэнні?
— Ніякіх. Здаецца, я нікому не наступаў на мазоль.
— Са справай Падбярозскага не можа быць сувязі?
— Ды не. Ніякай! Абсалютна. У гэтым цвёрда перакананы.
Але Пакумека задаваў, здавалася, наіўныя пытанні:
— Чаму захварэў Палавінка?
— A хіба чалавек не можа захварэць?
— Чаму вас пакінулі без аховы?
— А на чорта яна мне? Я ад яе паўгода адбіваўся.
Бачыў, што пракурора нішто не пераконвае.
Бачыць Івана Залозу чамусьці не захацеў. Чаму — сам сабе адказаць не мог. Ведаў, што Іван з'яўляўся ў першы ж дзень, калі ён не адышоў яшчэ ад наркозу, ляжаў, як у тумане, i да яго нікога, акрамя жонкі, не пускал!. На другі дзень, калі далажылі пра наведвальніка, сказаў урачу:
— Не трэба, я стаміўся.
Аднак Залоза ўсё роўна прайшоў: хто можа спыніць кіраўніка справамі губерніі?
Іван расплакаўся перад ім натуральным чынам — слёзы сыпаліся што боб.
— Чаму ты не хочаш пускаць мяне?
— Не я — урачы.
— Эх, Віця, Віця! Ды я двое сутак з сардэчным прыступам ляжаў. Я не я буду, калі не знайду гэтага падлюгу, звера. На каго замахнуўся, гад?! Я падняў на ногі ўсё МУС, усю пракуратуру. Асабіста прэзідэнту далажыў. I я табе клянуся: больш гэты гад міны падкладваць не будзе. А на суд над ім я пайду галоўным абвінаваўцам. I я скажу... задрыжаць усе такія...
— Дзякую, Іван, за твае словы. Ты загаіў мае раны. Гэта ты рабіў заўсёды...
У бальніцы Вікенцій Паўлавіч праляжаў паўтара месяца: больш дзесятка асколкаў — не жарт. Пасля далечваўся ў санаторыі. Адтуль напісаў прэзідэнту просьбу вызваліць яго ад пасады губернатара (угаварыла Маша), але пакінуць на працы ў выканкаме радавым служачым: «Зжыўся з людзьмі i пераходзіць у іншы калектыўнехачу».
У першы дзень яго праводзілі на працу ўсёй сям'ёй — жонка, Толя, Таня, Ліка. Ён пратэставаў, але адбіцца ад ix было немагчыма. Дзеці ператварылі провады ў гульню, жартавалі:
— Эксгубернатару трэба асаблівы эскорт. Хацеў я падняць свой курс... Такога не было ў гісторыі, каб караля ўрачыста праводзілі ў дворнікі.
— Толік! Мы аднолькава думалі. Я ў класе сказала, i ўсе рваліся. Плакаты пісалі.
— Яшчэ чаго не хапала! Караля — у дворнікі! Чула, Маша? Ой, надзяру я вам вушы!
— Да нашых вушэй, тата, цяжка дацягнуцца.
Марыя Іванаўна шчасліва пасміхалася з жартаў дзяцей. Яна сапраўды радавалася, што Вікенцій ужо не губернатар.
Ішоў пачатак красавіка. Снег амаль растаў, на газонах зазелянела трава. Але ўчора ўвечары яе прыцярушыў сняжок — зіма развітальна махнула белым крылом. A раніцою ўступіла ў свае правы вясна. Неба — што вымытае, без адзінай хмурынкі, блакіт ажно вочы сляпіў. I на плошчы, дзе ранішняе сонца не засланялі дамы, яно зусім растапіла снег, i па канаўках паміж плітамі на плошчы весела беглі звонкія ручайкі.
— Не баішся, тата? — без жарту, з сур'ёзнай заклапочанасцю спытала Таня.
— Чаго?
— А вунь як той барадаты глядзеў на цябе... З нейкай нядобрай усмешкай.
— Чаго баяцца радавому чалавеку? Каму я трэба? Загадчык аддзела культуры! Цяпер я мушу баяцца: ці пацягну аддзел? Ці спыню развал культуры? Во мой клопат. Губернатар не спыніў. A ўсміхаўся... Хтось можа зларадна пасміхнуцца: ездзіў на «мерседэсе», а цяпер тупае пехатой. Ды i то наўрад, ведаючы i пра выбух, i пра тое, што я сам папрасіўся з губернатараў. Пісалі ж газеты... Распісалі, як героя. Во такі герой ваш бацька! Здзіўляць свет больш не буду. А працаваць буду, як ваша мама — без паказухі. Хоць у культуры гэта нялёгка. У медыцыне i то ўмеюць некаторыя паказаць сябе. Я не прасіўся на гэты аддзел. Тут, як кажуць, без мяне мяне ажанілі. Але я не адбіваўся. Некалі ж рабіў у культуры, маю нейкі вопыт.
Спыніліся метраў за трыццаць да парадных дзвярэй Дома Саветаў.
— Ну, бяжы, каза, а то спознішся ў школу.
Таня цмокнула бацьку ў шчаку i сапраўды пабегла.
— А вы ўжо спазніліся, — сказаў студэнтам. — А бегчы вам нельга... Не лезьце ў перапоўнены тралейбус.
Ліка прыкметна акруглілася за пяць месяцаў, што прайшлі ад вяселля. Цяпер яна шчасліва засмяялася, задаволеная сваім становішчам.
— Ну, трымай хвост трубой, бацька, — пажартаваў Толя.
Калі дзеці адышлі, Марыя Іванаўна спытала:
— Хвалюешся?
— Каб вы так не праводзілі, можа, i не хваляваўся б. Прасіў жа.
— Гэта не я — яны, — кіўнула ў бок, куды пайшлі дзеці. — Im захацелася. Яны сапраўды лічаць цябе героем. Мяне радуе Ліка... што яна не з пароды Залозаў. Яна — наша. Яна падтрымала мяне раней за Таню, калі я сказала, што буду адгаворваць цябе ад губернатарства твайго. Дзякую, што згадзіўся.
— Шкадую, што не згадзіўся з табою тады, перад выбарамі...
— Ну, ні пуха табе ні пяра.
— К чорту!
Увайшоў у дзверы спакойна, бадай весела і... разгубіўся. Вестыбюль быў поўны людзей. Знаёмыя ўсе твары: супрацоўнікі ўсіх упраўленняў, аддзелаў, служб. У першы міг не сцяміў, з якой нагоды яны сабраліся, пакуль не загучалі дружныя воплескі.
Ногі памлелі.
«Яны сустракаюць мяне... Божа! Якая недарэчнасць! Навошта? Адзіная мая заслуга, што я застаўся жывы. Але ці сапраўды мая? Урачоў i Машы».
Наперад выйшлі Іван Залоза i Ганна Фядосаўна.
Узлаваўся на Івана:
— Гэта ты арганізаваў мітынг, балабол няшчасны? Навошта? Ты нічога не робіш без карысці. Ох, выдам я табе! Ох, выдам!
Але тут жа падумаў: «Што я выдам? Залежаць буду ад гэтага «вернага сябра». Мы памяняліся ролямі...»
Залоза гаварыў, як калектыў шкадуе, што страціў такога кіраўніка. Але i радуецца, што Вікенцій Паўлавіч застаўся менавіта з імі для далейшай працы. Поспехаў яму!
Залоза добра прадумаў сваю прамову: не перабраў у выхваленні, не ўжыў высокіх слоў, i гэта супакоіла Вікенція Паўлавіча. Ва ўсялякім разе жаданне добра прабраць Івана за мітынг знікла. Калі Іван скончыў, Вікенцій Паўлавіч, каб папярэдзіць іншыя выступленні, пакланіўся нізка натоўпу i сказаў:
— Дзякую вам, людзі добрыя.
Неўзабаве былі абвешчаны выбары новага губернатара. У ліку шасці прэтэндэнтаў было прозвішча Залозы Івана Яўменавіча. Выберуць?