Сон між пачвар

I. З нізкі «ТАК НЕ БЫВАЕ»

Сцяпан ніколі не маляваў грошай: ён не быў мастаком. Аднак грошы любіў. I не толькі забяспечаныя ўсёю маёмасцю краіны, але і залатым запасам іншых. Ды ад той любові грошай у яго не болынала. I гэта вымушала Сцяпана зараз дзейнічаць. Во грошы патрэбныя былі заўтра, не пазней. Васька доўг патрабаваў.

Таму Сцяпан і выйшаў ці то познім вечарам, ці то ранняю ноччу на «справу». Дзеля аб'ектыўнасці ды нагляднасці, вядома, варта было б апісаць тую сціплую зімовую цемру, асвечаную знізу снегам, зверху поўняй, а з бакоў далёкімі ліхтарамі; вузкую, глыбокую, амаль вясковую вуліцу, да якой ад горада далятаў хіба што віск тармазоў аўтамашын з нябачнага скрыжавання; а таксама — тое дрогкае чаканне сустрэчы з незнаёмцам, якое — невядома — болын страшыла ці вабіла Сцяпана, аднак не буду апісваць, каб не займаць каштоўны сёння час рознаю драбязою.

Такім чынам, вуліца была пустая. Усцяж і навакол. Перастрэць запозненага вандроўца найзручней было ля павароту да лазні. Там стаяла купка старых садовых дрэваў — рэштка нечага селішча. Гаспадару яны былі непатрэбныя, і ён іх не спілаваў. Стаіўшыся за дрэвам, можна было выбраць момант і неспадзеўку спыніць прахожага, які, абліваю-чыся казытлівым халодным потам, спяшае дахаты. Спыніць пытаннем у лоб: «Закурыць не найдзёцца?» ці «Каторый час?», а яшчэ лепш проста: «Таварышч, а таварышч!..» «Таварышч» пазелянее пад месяцовым святлом і прыбавіць кроку, а потым пяройдзе на бег трушком з уплішчанымі ў кішэні рукамі, падкаўзнецца, мякка грукнецца спінай аб лёд, і Сцяпан падасць яму руку, каб падняўся.

«А калі не падкаўзнецца? Не... Трэба адразу твар у твар выходзіць, каб не ўцёк...»

Мароз патроху браў сваё. Пальцы ног у чаравіках скурчыліся, сабраліся разам. Аксіёма: гэтак цяплей. З носа Сцяпанавага пацякла нейкая юшка, якая збіралася на дзюбцы, але падаць не паспявала: Сцяпан зашморгваў яе назад. Аднак найбольш замерзлі вушы. Яны адубелі і, здавалася, памахвалі сабою, як крыллем, услед пераступванням Сцяпана з нагі на нагу. Ц-ц-ц-цак-цак-цак...— застукалі зубы. Прабрала...

Ага. Яшчэ не сказана пра зброю Сцяпана супроць асабліва непаслухмяных і буйных ахвяраў. У ягонай кішэні меўся маленькі замежны балончык з нейкім газам. Сябра, які падараваў яго, казаў, што адзін пшык вырубае чалавека на паўгадзіны.

Хвіліны спакойна і запаволена йшлі ўслед адна адной, не спяшаліся і не штурхаліся, як бывае, калі некуды спазняешся. Часам сваім Сцяпан мог бы зараз падзяліцца з любым, каму яго вечна не хапае. А мог бы і прадаць. Ды не было пакупнікоў. Не было й прахожых. Праз аголеныя галіны яблынь за процілеглым плотам Сцяпан убачыў недалёкі праспект і знайшоў там сабе занятак: пачаў лічыць машыны, якія праязджалі ўправа і ўлева. Пры гэтым загадаў: калі болып праедзе справа, то не пашанцуе яму сёння.

«Семнаццаць: трынаццаць»,— сказаў ён услых, калі праехала чарговая машына, і ўстрапянуўся, пачуўшы як працяг свайго голасу нечы хрып: «Чалавеча!» Сцяпан увабраў галаву ў плечы, нібы ад удару знянацку, і паволі, сілай, як заржавелую, павярнуў яе на хрып.

Там стаяў невысокі мужык у трусах, майцы і ў ботах на босую, пэўна ж, нагу.

- Слухай, чалавеча, даўно за табою з акна назіраю, ты што — спатканне тут прызначыў?

- Давай закурым...— адказаў Сцяпан.

Мужык пляснуў рукамі па трусах, паказ-ваючы тым, што ў яго анічога з сабою няма.

- У мяне ёсць... А што гэта ты так?

- Ды прыбіральня на вуліцы. Прывык. А ты чаму стаіш тутака?

Цяпер трэ было адказваць. I Сцяпан схлусіў:

- Жонку чакаю. З працы, з прыпынку йсці павінна.

- А ты пайшоў бы туды. Пад дахам цяплей.

- Ага, каб жа яна адна йшла,— працягваў Сцяпан распачатую гульню.— Хахаля падпільна-ваць хачу.

- Гэ, гора, дый годзе. А мая ў начной сёння. Пайшлі да мяне, з вакна пацікуеш.

Сцяпан у сваёй джынсавай куртачцы на рыбіным футры змёрз, як на полюсе пабыўшы, скура згусінела, пабралася ў пухіркі, хоць пер'е шчыпай, і, галоўнае, вушы, так і глядзі, адваляцца ад неасцярожнага кроку і пад ногі ўпадуць — і таму пагадзіўся на цяпло адразу, забыўшыся нат на сваю мэту.

* * *

Праз колькі хвілінаў сядзелі яны за сталом, на якім на сённяшняй неразгорнутай газеце ляжалі няўмела накрэмзаныя скрыглікі сала і шчыра надкусаны агурок.

- З сябрам пасядзелі вечарам троху,— патлумачыў гаспадар і палез рукою пад стол. Спрактыкаваным рухам за рыльца дастаў схаваную пляшку.

- Свая — паведаміў і ўпіўся зубамі ў корак. Вылупіў вочы, напяўся — і лёгка адляцела назад галава з коркам у зубах.

— Ну да краёў, а там пабачым... Выпілі.

Цьмяная лямпачка, ці не ў пятнаццаць ват, якая крыва, адным шіечуком, прыліпла да столі, скупа асвятляла пакой. Сцяпан, патроху акрыяўшы, прыжмурыўшы вочы, пачаў разглядаць свайго выратавальніка. Упалая грудзіна з дзвюма-трыма даўгімі валасінкамі, худыя жылістыя ногі, тоўстыя, клубаватыя пальцы рук, банькі ў некалькі слаёў пад вачыма — выдавалі чалавека, які добра пажыў на свеце, пабачыў і працу, і чарку. «А можа, яго гахнуць?» — падумаў Сцяпан і зморшчыўся — так прыкра яму зрабілася ад той думкі.

- Ты паглядай, паглядай у вакно,— прасіпеў гаспа-дар, перахапіўшы позірк,— мо твая краля пройдзе.

За вакном, акрамя адбіткаў дзвюх іхніх постацяў ля стала, анічога не было відаць. Вакно ад святла зрабілася чорным люстэркам.

Выпілі яшчэ. Памаўчалі. Гаспадар не вытрываў, вырашыў завязаць гаворку.

- I даўно яна?..— пачаў ён, закусваючы салам.

- Хто яна? — не зразумеў Сцяпан.— А-а-а, з вяселля...

- Малады ты, бачу. Шкада... А што здзіўляц-ца! Паглядзі, што робіцца наўкол, паглядзі, што ў кіёсках прадаецца... Парнаграфія, бабы голыя, секс-падручнікі для дваіх-траіх... Моладзь рас-пахабілі, школьніц за валюту пусцілі... I гэта ўсё, што перастройка дала? Ох і апастылела ж мне яна, перастройка гэткая! Крама вунь побач, ведаеш, зойдзеш — пуста. I хлеба вечарамі не бывае — шаром пакаці. Добра, што свінчо трымаю, а то зубы на паліцу кладзі. Калі ўжо скончыцца такая жытка, калі зажывём па-ча-ла-ве-чы, га!

I такая натуральная крыўда была ў ягоных словах, што Сцяпана ажно перасмыкнула. I хоць і сам любіў ён іншым часам уладу палаяць, а тут зірнуў на мужыка і шалахнуўся ў ім пратэст нейкі патрыятычны: «Глянь ты, бля, і гэтая блыха на лад наш каркае...» Аднак стрымаўся.

- Каб жа тое ад нас залежала...— па-філасофску абрываючы канчанне думкі, прамовіў ён і пацягнуўся да прыкішэненых цыгарэтаў.

- Ну не скаясы... Я й сам напачатку гэтаксама думаў. Ды бачу: на тое й разлічана, што ўсе так думаюць, што ўсе кацяняты сляпыя. А каб падняліся мы, як адзін выйшлі ды партакратыю скінулі — тады б мо й змянілася што. і не трэба баяцца: усіх не перасадзяць...

Ізноў неяк не вязаліся ў Сцяпанавай галаве гэтыя словы з тым худым мужчынам, у трусах, што сядзеў прад ім. Ізноў штурханулася нешта ў ягоным нутры: «Бач ты, хвілосаф знайшоўся, лартыя яму не падабаецца, выйсце ён бачыць...» — Сцяпан ужо добра-такі сагрэўся, набраўся сілаў і зараз лёгка «завёўся»: «Сам свінчо гадуе, а ў мяне грошай няма аддаць...»

- ...Усіх не перасадзяць, разумець трэба,— паўтарыў гаспадар, відаць, упадабаную выснову і ўздыхнуў:— Эх, ці зажывём мы калі ці дзеці нашыя па-людску, як у Амерыцы?..

Сцяпан ужо з бачнаю злосцю пазіраў на мужыка. «Лад табе наш не падабаецца,— ускіпаў ён,— перабудова апастылела, Амерыкі захацелася, дык на панюхай жыцця іхняга!» — і Сцяпан выхапіў балончык з газам.

П-ш-шык — і твар гаспадара паморшчыўся ў здзіўленні, і цела асунулася, спаўзло на падлогу. Скрыгалік сала выпаў з рукі і, слізнуўшы, прыклеіўся да масніцы.

«Клас!» — Сцяпан палюбаваўся зробленым, плюнуў на далонь і патушыў аб яе цыгарэту, а потым падняўся і прайшоўся па пакоі. I толькі зараз згледзеў, што быў ён зусім небагатым. Шафа, канапа, сервант без ножак, яшчэ стол з тэлевізарам, пад ім на бруднай газеціне запылены трансфарматар. Шуфляды... Р-раз — паперы, лісты, даведкі нейкія. Другая — зноў паперы, паштоўкі, фотакарткі. У трэцяй — сярод нітак, нажніцаў, гузікаў і яшчэ нейкай драбязы стаяла жлобінская шкатулка з саламяным помнікам Леніну на вечку. Сэрца затахкала, рукі затрэсліся: грошы. Некалькі соценных паперак. I расчараванне мазнула па радасці, як брудам па твары: дарэформенныя... Не памяняў гаспадар у час, разява. I на сцены не наклеіў. Унукам гуляцца пакінуў... Вешалка. Ватоўка, паліто. Кішэні, кішэні. Пуста. Пуста. Есць! Дзесятка, дзесятка... пяцёрка... рубель... Сорак тры рублі. I капейкі...

Гаспадар пачаў варушыцца. I тым нагадаў пра сябе. «Заложыць, сука, ай, заложыць. Запомніў жа!» — схамянуўся Сцяпан, падбег да разморанага, распасцёртага на падлозе гаспадара. Той прыходзіў у прытомнасць і як блазён усміхаўся сабе. Шчасліва гэтак вяртаючыся ў жыццё.

Сцяпан схапіў са стала нож, якім крышылі той самы надкусаны агурок, і лсдзь не па тронкі ўсадзіў яго ва ўпалую грудзіну гаспадара, туды, дзе павінна пульхаць сэрца. Нож увайшоў мякка, з рыпеннем і патрэскваннем пад сабою. Майка вакол яго пачырванела, а потым пабегла па ёй ушыркі пляма. Хутка пабегла, нібы кроў спяшалася пакінуць непатрэбнае ёй цела.

Схапіўшы гаспадарчую сумку, што стаяла ў парозе, Сцяпан кінуў туды пачаргова пляшку, шклянку, відэлец, за якія трымаўся, спыніўся, падумаў, на чым яшчэ маглі застацца сляды пальцаў, узяў анучку, няспешна і акуратна працёр тронкі нажа ў целе, потым ручкі шуфлядаў, паклаў анучку ў кішэню і выйшаў з хаты, не патушыўшы святла, не зачыніўшы дзвярэй.

I вось тут, адчуваю, трэба мне прыпыніцца троху і растлумачыць: адкуль у Сцяпана такія спрактыкаванасць і прафесійнасць, халоднасць і ўпэўненасць у рухах? Трэба, але не магу, бо, шчыра прызнацца, я й сам не менш здзіўлены гэтым. Мясніком ён не быў і з крывёю справы не меў. Просты савецкі хлопец, які дагэтуль нідзе ніколі нічога ніякага. Не сядзеў, не прыцягваўся... Прыгадваю лёс ягоны: акцябронак, піянер, камсамолец, слесар-рамонтнік... Анічым не вылучаўся еярод іншых. Хіба шмат не піў ды грошы любіў. Але хто ў нас іх не любіць? Асабліва цяперака, калі купіць няма чаго, а яны ўсё складваюцца і складваюц-ца, любоўна — паперка да паперкі. Ну патраціў іх на магнітафон з рук, ну залез у доўг, ну выйшаў на справу... Але навошта, навошта чалавека забіў? Не ведаю. I Сцяпан, калі яго зараз спытаць, сам, напэўна, анічога адказаць не змог бы: ну забіў і забіў... Можа, спытайцеся пра гэта лепш самі ў той жанчыны, якая сёння раніцай аблаяла вас у аўтобусе — ні за што і адвярнулася, працягваючы гутарыць са сваёю сяброўкаю, як ні ў чым не бывала...

I таму не здзіўляюся я ўжо, што Сцяпан, забіўшы чалавека, цяперака, хай і шпарка, але лёгка і спакойна, з бяздумнай галавою, як пасля звыклае справы, йдзе дамоў, каб пераспаць крыху і ранкам выйсці на працу. У кішэні падзынкваюць медзякі, рука сціскае хрупастыя паперкі — і тое хлеб. Выхад атрымаўся неда-рэмным.

* * *

Узялі Сцяпана перад абедам. Да заводскай прахадной прытуліўся «чорны воран», два сяржанты — пузаты і проста мажны — выйшлі з яго, і «дэмакратызатары», няўмела гойдаючыся, білі іх па нагах.

Сяржанты пашапталіся ў аддзеле кадраў і разам з Наталляй Пятроўнай прайшліся па цэхах. Па вядомых толькі ім прыкметах выбралі сярод рабочых трох Сцяпанаў. I нашага героя таксама. Казырнуўшы Наталлі Пятроўне і анічога анікому не патлумачыўшы, пасадзілі трох мірных Сцяпанаў у «варанок» і прывезлі ў аддзяленне.

Вышук спрацаваў хутка. Проста і, галоўнае,— надзейна. Хата, у якой жонка ранкам знайшла акрываўленага гаспадара з нажом у грудзях, была хоць і прыватнай, аднак двухкватэрнай. I суседка пачула ноччу, як Сцяпан, у дзвярах, назваўся і сказаў, дзе працуе.

Сцяпанаў пасадзілі ў адной камеры і па чарзе пачалі выклікаць да следчага. Паслабкі ён нікому не даваў: усе трое для яго ад пачатку былі забойцамі. Калі ўваходзіў наступны Сцяпан, следчы рабіўся напружаным і строгім: над сталом, здавалася, тырчэлі толькі ягоныя вочы, якія сваёю ўпэўненасцю, што прад імі злачынцы, прымушалі ўзгадаць усе грахі і грашкі ад самога нараджэння. Позірк свідраваўся ў душу і там шныпарыў, гаспадарыў як дома. I мала хто ведаў, што следчы на самой справе быў дальназоркім і зблізку, праз стол, не мог нават твар добра разгледзець, як ні стараўся, як ні напружваўся.

Нашаму Сцяпану няцяжка было вылічыць, за што ўзялі. Па дарозе ён паспеў прыдумаць, што казаць, і таму на допыце позірк ягоны быў шчыры і ўпэўнены. I душа была чыстай і голай, як перад нараджэннем. Двое іншых Сцяпанаў раскіслі, блыталіся ў словах, забывалі сказанае і праз хвілю не маглі яго паўтарыць.

Але, як ні стараўся следчы,— усе трое заставаліся невінаватымі. Ішоў вечар. Хацелася спрацаваць аператыўна. I тады паказалі Сцяпанам, што не толькі ў фільмах пра немцаў могуць хутка праўды дазнавацца. I дрогнуў адзін са Сцяпанаў (зразумела, не наш) — прызнаўся, што забіў. А яшчэ праз колькі хвілінаў аказалася, што ён і ёсць той самы забойца-маньяк, за якім даўно ганяецца міліцыя.

Прызнанне — найпершы доказ. Гэта не нейкія там адбіткі пальцаў, група крыві, сляды ці іншыя глупствы.

I прыцемкам нашага Сцяпана адпусцілі дамоў. Развітваючыся, следчы папрасіў праба-чэння за затрымку. Сцяпан сціпла апусціў вочы: маўляў, чаго там, калі трэба, я заўсёды гатовы. I следчаму надта спадабалася гэта.

Сцяпан крочыў па пустой вуліцы — мароз разагнаў усіх па кватэрах,— і не было ў яго радасці, што выпусцілі. Левай нагою гнаў ён перад сабою бляшанку з-пад кансерваў, і яна істэрычна вішчэла, адрываючыся ад нагі і кранаючыся мерзлага асфальту. I некаму было спыніць яго і даць па шыі. А сам ён не заўважаў грукату, што рабіў, бо мучыла яго зараз... не, не сумленне, мучыла яго думка: вечар ужо, час Ваську доўг несці, а грошай не сабралася... «Вось так і жыццё праходзіць,— думаў ён,— б'ешся-б'ешся як рыбіна аб лёд, а толку...» I насілася думка гэтая пагнутай бляшанкай у пустой галаве, бязглуздая ў сваім паўтарэнні, непатрэбная. Ды раптам шаркнула рука па кішэні — і павесялеў Сцяпан: балончык ляжаў нечапаны — не абшукалі кішэні ў міліцыі. У адначас скончыліся ягоныя мукі, бляшанка сцішылася ў гурбе, запрацавала галава, і постаць сабралася, падпарадкавалася новай ідэі.

Сцяпан прыбавіў кроку і выйшаў да скрыжавання. Пачаў лавіць таксоўку. «Час яшчэ ёсць!» — супакойваў ён сябе і замахаў рукою перад чарговай машынай. Аднак і яна яго не паслухалася. Нарэшце, спыніўся прыватнік на зялёным «Масквічы». Сцяпан сеў праз заднія дзверы. «Крыжоўка»,— назваў ён недалёкую ад горада лясную вёску і дадаў: «Я добра заплачу». А сам падумаў: «Збяру грошы, дзе яны дзенуцца, збяру, час яшчэ ёсць...» Машына рванула з месца, Сцяпан сціснуў у руцэ балончык, намацаў вялікім пальцам увагнуты верх. I некаму было падказаць яму зараз: чымсьці збі-раць грошы на доўг, прасцей забіць самога Ваську.

1990

Давалі дэфіцыт. Нейкія кніжкі ў стракатых вокладках. Не доўга думаючы, Сяржук прыладзіўся ў канец чаргі. Кніжка і сапраўды была рэдкая — кулінарны даведнік «Молодой хозяйке». I Сяржук узяў дзве: сабе і маці.

Дома Сяржук, нават не разуўшыся, на дыбачках, падкраўся да тэлевізара і ўключыў яго. Месіва колераў і твараў, частак цела і нейкіх механізмаў заняло экран. Разам з месівам гукаў гэта называлася кліпам. Тэлевізар — вось ужо абыякавае да ўсяго стварэнне — паказваў усё, што ні навязвалі яму аднекуль здалёку. Аднак Сержуку «Квін» падабаўся, ён дадаў гуку і пайшоў на варыўню. Дастаў з кайстры дзесятак яек, набытых пасля працы ў заводскім буфеце, і кулінарны даведнік. «Ад сёння і штодня,— падумаў ён урачыста,— буду ласавацца толькі унікальнымі стравамі»,— і разгарнуў даведнік на старонцы 42. Заскакалі перад вачыма дроб-ненькія блышкі літар. Дробненькія, пэўна, дзеля таго, каб унушыць гаспадыням: будзьце эканомнымі. «Салат «Ласточкино гнездо»,— прачытаў ён верхнюю назву і пачаў лавіць словы: «Мякоть кролика пропустить через мясорубку с белокочанною капустой, зеленью петрушки и репчатым луком. Добавить черный молотый перец, посолить по вкусу и тщательно перемешать. Разделить фарш на 8 ровных частей, из которых мокрыми руками сформировать шарики. В каждом...» — Сяржук адклаў кнігу. Ветліва махнуўшы старонкамі, яна згарнулася. Спажыць салату «Ластаўчына кубло» на сённяшнюю вячэру Сержуку не выпала. З усяго вычытанага былі ў яго хіба мокрыя рукі... «Гэтыя даведнікі,— хмыкнуў сабе пад нос Сяржук,— даўно ўжо механічна перапісваюцца аўтарамі з дарэвалюцыйных ці бяздумна перакладаюцца з капіталіетычных...»

Свята не атрымалася. I Сяржук пацёгся да лядоўні: давядзецца зноў з'есці смажаныя на маргарыне яйкі. «Да таго ж,— падумаў ён, расчыняючы дзверы «Мінска»,— каб прыгата-ваць такую салату, трэба яшчэ, як мінімум, жонка — маладая гаспадыня...» А вось гэтага, бадай, асноўнага кампанента салаты ці дадатку да кулінарнага даведніка ў Сержука якраз і не было.

I тут у галаву яму прыйшла думка, якую бацькі ягоныя чакалі ўсе шэсць пасляінсты-туцкіх гадоў і дзеля якое выменялі яму асобную кватэру. Прыйшла, як гаспадыня, вымеўшы ўсе астатнія за парог. Сяржук здзівіўся ёй, паспрабаваў папрачацца, а потым пагадзіўся: «А й сапраўды: чаму б мне не ажаніцца? Жонка будзе ў чэргах харчы выстойваць і штодзень радаваць чым-небудзь арыгінальным па кулінарным даведніку...» Такая перспектыва спадабалася Сержуку. Ен выгукнуў голасна: «Далоў яешню!» і так ляснуў дзвярыма лядоўні, што яна пакрыўдзілася і адключылася.

Засталася дробязь: выбраць нявесту. Улічваючы, што мае ён кватэру і прапіску, кандыдатак было некалькі. I найперш — Дзіна. Заўсёды з густам падмаляваная, з пульхнымі, смачнымі губамі і — даўганогая, асабліва калі ў кароценькай форменнай спаднічцы. Дзяжурыла яна на станцыі метро «Кастрычніцкая», і паўз яе штораніцы Сяржук кіраваў на працу. Яны віталіся позіркамі, як знаёмыя, і Сержуку, пэўна, не склала б цяжкасці падысці да яе і прапанаваць: «Давай пажэнімся!..»

Сяржук уявіў сабе ранішняе метро, сонны збой таўклівых пасажыраў, шкляны акварыум з Дзінай, а побач... побач стаяў хвосткі сяржанцік у шызай міліцэйскай форме... I як Сяржук пра яго забыўся? Гэта ж ад яго ён пачуў імя дзяўчыны — Дзіна. Пра такія вось пары па Мінску розныя чуткі хадзілі. I пра дзяўчат, з позніх дзяжурстваў у метро. Не, што-што, а класці ў ложак жонку-самадайку, хай сабе і былую, з якіх, як пішуць класікі, якраз і атрымліваюцца добрыя жонкі, Сяржук не хацеў.

Ен вярнуўся да лядоўні, дастаў маргарын. «Няпростая гэта справа — выбраць жонку»,— падсумаваў ціха свой першы пракол, наразаючы на патэльню лусты маргарыну. I прыгадаў Валянціну. Не Валю, а менавіта Валянціну. Сакратарка дырэктара апраналася заўсёды строга — пінжак, галынтук і, зноў жа, модная зараз кароценькая, цесная спаднічка, ад якой рухавік фантазіі заводзіўся ў мужчын з паўпогляду і дамалёўваў астатнія формы. Мікалай Пятровіч клікаў яе гэтак — ласкава і афіцыйна адначасна — Валянціна. Мо каб падкрэсліць іхнія толькі дзелавыя адносіны. Так і прыжылося.

Валянціна таксама вылучала Сержука сярод іншых. I суровы позірк ейны мякчэў і сырэў, калі ён зазіраў у прыёмную.

— Мікалай Пятровіч вас прыме,— абяцала яна загадзя і падымала тэлефонную трубку. Ці, апусціўшы сціпла даўгія, умела падрошчаныя фарбай, вейкі, казала найграна-трапяткім гола-сам:— Пакіньце, Мікалай Пятровіч падпіша...

I Мікалай Пятровіч падпісваў. Улавіўшы гэтую слабасць Валяніцы, Сержуковы калегі часта карысталіся ім, каб здабыць безнадзейны подпіс.

Валянціна была інтэрнатаўскай лімітчыцай. А Сяржук — ці не адзіным халастым ітээраўцам на іхнім невялікім заводзіку са сталым перажэненым калектывам. «Каханне, каханне трэба ставіць на першае месца, а не нейкія меркантыльныя інтарэсы»,— паўшчуваў Сяржук Валянціну. I адрынуў яе. Валянціна, вядома, «пакахае» яго, выйдзе замуж, а праз паўгода выганіць з кватэры, як тая ліса зайца з ягонае хаткі ў казцы. I вернецца да дырэктара.

Другое яйка Сяржук, задумаўшыся, разбіў няўдала. Вызвалены жаўток радасна разбегся на паўпатэльні. А гэтага Сяржук не любіў. Іншым разам хапіла б такога здарэння, каб сапсаваць яму настрой на ўвесь вечар. Аднак зараз галава ягоная была занятая выбарам, і ён сцярпеў непаслухмянае яйка.

«Жанна...» — вылучыў Сяржук наступную кандыдатку ў жонкі. Жыла Жанна на адной лесвічнай пляцоўцы і яшчэ са школы смела пазірала пры еустрэчы ў вочы Сержуку. I быццам чакала ад яго чагосьці. У школьніц гэтакі позірк лічыцца прызнаннем у каханні. Але Сяржук не ведаў гэтых сімвалаў і сам, першым, адводзіў вочы і праходзіў міма. Мыючы ў сваю чаргу лесвічную пляцоўку, Жанна, бессаромна расшпіліўшы халацік, стукалася ў дзверы Сержука і нешта выдуманае пытала. Яго бянтэжылі гэтыя выхадкі дзяўчыны. I толькі.

Так, Жанна была закаханая ў яго са школы. I лепшай жонкі яму не знайсці, калі б... калі б не запланаванае на заўтра яе вяселле. Не дачакалася яна, покуль запросіць Сяржук яе да сябе ў госці, у ложак...

Сяржук паставіў патэльню на стол. Больш кандыдатак у жонкі ў яго не было. «Не густа...» — крыва ўсміхнуўся ён. Неяк раней пра гэта ён не думаў, хапала іншых праблем. Ад пачатку ўцягнуў яго ў сябе вір жыцця: школа, інстытут, малады спецыяліст на заводзе... Здаецца, й азірнуцца не было калі: вучоба — бібліятэка, работа — завод. Ні сяброў, ні сябровак блізкіх. Аднакласнікі, аднакурснікі, калегі... I вось выплюнуў яго раптам вір на бераг — ідзі, жыві, як усе, а ён, аказваецца, зусім не гатовы да такога жыцця. Аднакласніцы ды аднакурсніцы ягоныя даўно павыходзілі замуж і раз'ехаліся па неабсяжнай краіне, сам з дому пасля працы апошнім часам не вылазіў, клуб «Для тых, каму за 30±5» не наведваў. Не патрэбна было яму гэта, не цягнула, не вабіла. Адзіны сябар — тэлевізар, адна сяброўка — канапа былі ягонымі спадарожнікамі. I мужыкі цішком пасмейваліся з яго, казалі: «Ні рыба ні мяса» і дадавалі: «Можа, й знойдзецца якая шалахвостка ды прыжэніць яго на сабе, бо сам не парупіцца...»

Сяржук пацягнуўся да хлебніцы. Так і ведаў: пустая. Забыўся хлеба набыць. Зірнуў на гадзіннік: без пяці сем. Крама працуе да дзевяці. Не спяшаючыся, ці ў нейкім роздуме, павольна абуў красоўкі і выйшаў да ліфта.

Ля дома, у вакне шапіка «Саюздруку» кінулася ў вочы, вывешаная дзеля рэкламы, газета «Двое». Сяржук падумаў, прыпыніўся і набыў яе. Тут жа разгарнуў на патрэбнай старонцы, выбраў загаловак «Мінчанка» і прачытаў: «Если Вам нужна добропорядочная жена — отзовитесь! О себе: 26-169-60, брюнетка, замужем не была, очень люблю детей и домашний уют. Не теряю надежды найти настоящего мужчину, высокого, крупного, чтобы был он надеждой и опорой, чтобы за ним и в огонь, и в воду, чтобы жить с ним и радоваться, чтобы уважал меня за то, что я — Человек».

«А можа, гэта лёс?» — падумаў Сяржук і агледзеў сябе: здаецца, падыходжу — высокі, мажны, буду надзеяй і апорай... Потым перабраў яшчэ некалькі запісаў. Лёсам былі і яны... Стаялі б тут нумары тэлефонаў, мажліва, і рызыкнуў бы Сяржук якой-небудзь пазваніць, а так — не хацеў ён упіхваць сябе ў месяцовую перапіску з фотакарткамі. Нявеста, жонка патрэбна была яму калі не сёння ж, дык за тыдзень, ну за два... I Сярясук скіраваў да хлебнае крамы. На слупе каля яе вецер шкуматаў свежанькую аб'яву з надрэзанымі тэлефоннымі нумарамі. Сяржук прыпыніўся і стаў чытаць: «Симпатичная студентка университета снимет отдельную квартнру на любых условиях. Желательно в центре».

— Гм-м...— хмыкнуў Сяржук. Нешта не адпускала яго ад гэтае аб'явы. Ен яшчэ раз перачытаў яе. I зноў разанула вочы слова «симпатичная». Так у аб'явах звычайна не пішуць. «А што, калі,— падумаў раптам Сяржук,— зрабіць фінт... Здам, здам я табе кватэру, «симпатичная студенточка». Скажу, што на Поўнач з'язджаю. А сам з тыдзень перакантуюся ў бацькоў. А потым... потым вярнуся, застануся, і, куды ты падзенешся — зажывём разам. I кухонныя праблемы вырашацца, і іншыя, не менш важныя... А жаніцьба яшчэ пачакае. А не ты, дык іншая сімпатычная ў клетку патрапіць. Выберу, усяго і праблем...»

Сяржук адарваў трапяткую паперчыну, намацаў у кішэні дзве капейкі і рашуча, ледзь не радасна, пакрочыў да тэлефоннай будкі.

- Алё,— пачуўся ў трубцы даволі мілы дзявочы галасок,— алё, я вас слухаю.

- Вы хацелі зняць кватэру? — спытаў Сяржук.

— Так, а дзе вы прапануеце? Сяржук назваў.

- Ой, дык гэта нам зусім блізка. У суседнім доме. Можна, мы да вас зараз жа падыдзем. Літаральна праз пяць хвілінак. I дамовімся пра ўсё.

- Можна...— дазволіў Сяржук, і на тым баку трубка была кінута.

Сяржук выскачыў з тэлефоннай будкі і кінуўся дамоў. Не дачакаўшыся ліфта, узбег на свой восьмы паверх і, задыханы, прысеў каля тэлевізара, які забыў выключыць.

Хвілін праз дзесяць зазвінеў званок. Сяржук прайшоўся ля люстэрка, паправіў валасы, абцягнуў швэдар і расчыніў дзверы. Сімпатычнасць так і перла са студэнткі. Але. Але прыйшла дзяўчына не адна. Побач з ёю гуляў цягліцамі здаравенны бык, таксама, відаць, студэнт.

- Нічога кватэрка,— сказаў ён, яшчэ не ўвайшоўшы, і спытаў:— Мэблю пакідаеш?

- Так,— толькі й змог выціснуць з сябе Сяржук.

- I колькі просіш?

Сяржук бачыў: надзеі былі марныя, і назваў двайны кошт.

- Ну што, бярэм? — спытаў бык у дзяўчыны. Тая моўчкі кіўнула.

Кватэра і сапраўды здымалася ёй. Аднак «жонка» Сержуку тут не свяціла й блізка. Свяціла нечая «спаткальня», спальня, прытон ці яшчэ нешта, мажліва, з мардабоем у перспектыве. I Сяржук сказаў:

- Я яшчэ падумаю. Тут перад вамі прыходзілі ўжо. Я перазваню вам, калі што.

- Ну...— паціснуў плячыма хлопец,— мы можам і болей накінуць. Цэнтр і ўсё такое. Разумеем, старык...

- Я падумаю. I перазваню.

- Ну глядзі,— ужо ў дзвярах прамовіў бык. Дзяўчына ўвесь час маўчала і хадзіла следам за ім як прыгавораная, як вязень прыкаваны, як галернік.

Сяржук зачыніў за настырнымі гасцямі дзверы і пайшоў на варыўню. Яешня астыла. А хлеба ён так і не набыў. Трэба зноў ісці ў краму. Сяржук вызірнуў у вакно: на вуліцы накрапваў дожджык. Схапіўшы парасон і цэлафанавы пакет, Сяржук выйшаў з кватэры.

На гэты раз ён хутка дайшоў да крамы, набыў чвэртку хлеба. Але на выхадзе яго спыніла дзяўчына гадоў шаснаццаці, не болып. Спыніла пытаннем:

- Сигареткой не угостишь?..

Сяржук ляпнуў па кішэнях: маўляў, не прыхапіў.

- Дома пакінуў,— праз плячо сказаў ён дзяўчыне і памкнуўся пайсці.

- Дома... Дома у тебя, может, и жена есть...— вядомым жартам адказала дзяўчына. Аднак Сяржук успрыняў гэта ўсур'ёз.

- Вот чего нет — того нет,— развёў ён рукамі.

- Тогда пошли...— прапанавала дзяўчына.

- Куда? — шчыра здзівіўся Сяржук. Сам лёс падкідваў яму «сяброўку», а ён не мог зразумець гэта.

- К тебе,— спакойна адказала дзяўчына і, прыжмурыўшы адно вока, какетліва паглядзела на Сержука,— я в смысле покурить, музыку послушать...

Сярясук падумаў нарэшце: а чаму б не скарыетаць момант, хоць бы як рэпетыцыю? Акінуў позіркам дзяўчыну і сказаў:

- Пошли.

У пакоі дзяўчына скінула лёгенькі дажджавічок і засталася ў шырокім швэдары і — вось ужо шанцуе на гэта Сержуку — кароценькай і цесненькай джынсавай спаднічцы. Валасы рассыпаліся па вузенькіх, востранькіх плячах. Тварык дзяўчыны быў трохі пакамечаны жыццём — прарэзаліся на ім ужо і першыя маршчынкі,— але даволі прыемным і нават мілым.

Дзяўчына мякка і плаўна пранесла сябе па пакоі і прапанавала:

- Давай для начала вып'ем?

Сяржук, увайшоўшы ўслед за ёю ў сваю кватэру, крыху разгубіўся, не ведаючы, што і як далей рабіць, і прапанова гэтая была для яго выратавальная. Ен дастаў з лядоўні пляшку «Пшанічнай», прынёс два келіхі, халодную яешню, нарэзаў хлеба. Потым адкаркаваў пляшку і дрыготкаю рукою наліў гарэлкі. Усё гэта рабіў ён нейк няспрытна, няўмела, з бачным хваляваннем.

Ад спрактыкаванага ў такіх справах вока дзяўчыны не выслізнула нічога. I яна, выпіўшы, палічыла сябе гаспадыняю.

Далейшае падалося Сержуку бязглуздым, страшным сном...

Ачуўся ён голы на падлозе, ля скамечанага ложка. У вачах стаяў гнуткі стан дзяўчыны, мільгала яе белае цела, рассыпаныя валасы, настойлівыя вусны... А вушы, вушы распіраў ейны зычны смех, білі па галаве здзеклівыя словы:

- Ха-ха-ха... Так ты совсем мал и глуп... Так ты ничего не можеш... Ха-ха-ха...

Яна стаяла над ім на каленях і рагатала. I маленькія вялыя грудзі нервова падрыгвалі ўслед.

Сяржук успомніў яшчэ, як устала яна, прайшлася голая па пакоі, выпіла келіх гарэлкі, потым павольна (доўга, як пры запаволеных здымках) апраналася і, зноў смеючыся, сказала:

— Ну что ты, Вася, приуныл, голову повесил? — і параіла: — Лечиться те, чувачок, надо. А вообще я на твоем месте лучше повесилась бы...— і шчоўкнулі замком за ёю дзверы.

Смех дзяўчыны запаланіў Сержукову галаву, трушчыў, як абухам, розум... Сяржук застагнаў: што рабіць... «Нікому, нікому, нікому я на гэтай зямлі такі не патрэбны,— думаў ён,— хто, хто, хто прыме мяне такога... Лішні я ўсім, лішні, лішні я тут... Нават гадаўцы гэтай я непатрэбны...»

I распірала яго ад слёз, але плакаць ён не мог, толькі скрыпеў сцятымі зубамі, як у зле. «Што рабіць? Што рабіць мне цяпер?» — думаў ён, азіраючыся вакол. Няўдача, першая горкая няўдача крушыла, разбурала ягоны нажыты гадамі спакой і лад. Думкі Сержуковы круціліся вакол аднаго: «Каму я такі патрэбны?..»

Ен падхапіўся на ногі, нервова прайшоўся па пакоі, зайшоў на варыўню. Стракатая вокладка кулінарнага даверніка на стале сцебанула па вачах. Вось яна — першапрычына зла!.. Вось з чаго ўсё пачалося!.. Сяржук схапіў кнігу, пачаў шкуматаць, ірваць яе на дробныя кавалачкі. Потым сабраў шматкі на падлозе, склаў у во-рах, узяў запалкі і падпаліў. Папера хутка занялася агнём. Пакой напоўніўся едкім дымам. Калі загарэлася, задыміла вокладка, дыхаць стала немагчыма. Сяржук стаў таптаць агонь, хапануў поўныя грудзі дыму, закашляўся, кінуўся на гаўбец, перагнуўся праз парэнчы.

Адкашляўшыся і працёршы ад слёз вочы, ён зірнуў уніз з восьмага паверха. Зялёная-зялёная, яркая пасля дажджу трава разбягалася ва ўсе бакі па двары, разбіваючыся толькі аб асфальт... Рашэнне было імгненнае. I засталося так і не ўсвядомленым, не асэнсаваным да канца... Адным рыўком перанёс Сяржук цела за парэнчы, адпусціў рукі і са страшным крыкам, у якім чулася запозненае раскаянне за зробленае і немагчымасць нешта змяніць, паляцеў уніз, да асфальту...

1989

Усе апошнія дні Пятрусь праседжваў у холе, на падваконні, за вялізным кустом ружаў, які сакавіта зелянеў, але аніколі, відаць,не цвіў. Позірк ягоны ўпіраўся ў бойкі хвойнічак за бальнічным плотам, нібы пастаўлены Пятрусь быў ахоўваць яго няведама ад каго і чаго. Аднак, калі б спыталі яго зараз: што там, за вакном, ён не адразу прыгадаў бы і гэты хвойнік, і гэты плот. Ен узіраўся не ў іх. У каторы раз перабіраў ён свае невясёлыя думкі, і заходзілася галава ад безвыходнасці, адчай напаўняў душу і хацелася плакаць, як дзіцяці, ад свайго бяссілля, ад немагчымасці нешта змя-ніць ні ў мінулым, ні ў будучыні. Выходзіў са свае сховы ён хіба што паесці ды па лекі. Ляжаць у палаце было яму моташна: невыносна. Там трэба было падтрымліваць гаворку суседзяў, жартаваць і смяяцца, жыць бальнічным жыццём, а яму хацелася адзіноты і цішыні. I знаходзіў ён іх тут, у пустым холе, дзе стаяў толькі даўно сапсаваны тэлевізар ды буяў куст.

- Скварчэня!.. Скварчэню не бачылі?..— прарэзаў раптам манатонную калідорную гаману востры дзявочы крык. Пятрусь пазнаў: гукае яго медсястра Зіначка. Голас наблізіўся, і паўз хол дробна прастукалі абцасікі. Пятрусь выйшаў са свае сховы і азваўся:

- Тут я!

Зіначка лёгка, па-дзявочы падціскаючы ногі ў каленях і шырока раскідваючы пяткі, падбегла да Петруся, працягнула яму кавалак паперы велічынёю з паштоўку і сказала:

- Табе павестку перадалі. Заўтра ў суд...

Пятрусь стаяў, пазіраў на позву, і не было ў яго аніякага жадання браць яе. Зіначка адчула гэта.

— Ну што стаіш як укапаны,— буркнула яна.— На, трымай...

Хто-хто, а яна добра ведала, як чакаў гэтае позвы Пятрусь. Ад першых дзён сімпатызавала яна яму. I бачыла ягоныя перажыванні і пакуты, манаства, пустэльніцтва за кустом. I таму зараз сваёю наўмыснай грубасцю хацела зачапіць Петруся за жывое і, можа, выбіць з гэтага стану. Але Пятрусь змоўчаў. I не зразумець было: ці ён збіраўся з думкамі, ці працягваў думаць сваё. Потым няўпэўненым рухам, нібы п'яны, акуратна, двума пальцамі, узяў позву, прамовіў: «Дзякуй» — і павярнуўся да акна, да куста.

Ён і сапраўды чакаў гэтае позвы. А прыйшла яна, як заўсёды бывае, неспадзеўку: так налятае павеў ветру на восеньскае дрэва, абрываючы на ім апошнія лісточкі. Апошнія надзеі... Увесь час, седзячы на падваконні, Пятрусь думаў пра блізкі суд, на якім будзе ён сведкам, перабіраў у памяці падзеі таго далёкага летняга дня, зноў і зноў прызнаючы сваё бяссілле змяніць нешта... Прабегшы яшчэ раз свае думкі, Пятрусь і зараз скарыўся гэтаму пачуццю і горка падумаў: «Заўтра дык заўтра... Можа, яно і лепей, што заўтра: чым хутчэй усё скончыцца, тым лепей... Буду казаць праўду і толькі праўду... Хоць нічога гэта не зменіць, нічому не дапаможа...»

Ізноў агарнула яго самота, і ў каторы раз пачала раскручвацца ў ягонай галаве стужка таго дня, які і да сёння не скончыўся, бо не выпуекаў Петруся з сябе...

* * *

Дамоў, на канікулы, з Мінска да райцэнтра Пятрусь дабіраўся як звычайна: у агульным вагоне перапоўне-нага паўднёвага цягніка. Ледзь знайшоў дзе прыткнуцца і амаль сем начных і ранішніх гадзінаў — праседзеў, ні на хвілю не сашчапіўшы павекі. Спачатку па-спрабаваў чытаць — ды забалелі ад бруднага карычневага святла вочы. I ён пачаў назіраць, як гуляюць у суседнім купэ ў «дурня» шасцёра хлопцаў. Гульня, шчодра перасыпаная каментарыямі, показкамі і матамі, не спынялася да самае Петрусёвае станцыі. Ен збіўся з ліку і не ведаў ужо, хто выйграе, «свае» ці «чужыя», і пашкадаваў нават, што трэба выходзіць, бо «яго» каманда якраз збіралася чапляць «валеты» на пагоны.

На пероне Петрусю гэтак захацелася дамоў, што ён адразу ж рушыў на ўскраіну гарадка з надзеяй злавіць спадарожную да вёскі. Хоць і ведаў, што шанцаў на гэта нядзельным днём у яго амаль не было.

Гадзіны дзве, ці болын, адседзеў ён на Маркавіцкім рагу — так называўся паварот да ягонае вёскі. Рэдкія машыны з'яўляліся ў глыбіні вуліцы, набліжаліся, клепалі паваротамі і ехалі ў горад. I ні адна, нават на смех, не звярнула ў бок Маркавічаў. Сонца дабралася да зеніту і паліла нясцерпна. Да здзіўлення: як такая дробная плямінка ў небе можа даваць гэтулькі пякельнага, балючага цяпла. Пот збіраўся на твары ў кроплі і сцякаў уніз, па спіне і грудзях збягалі тонкія ручаіны, а ногі, здавалася, былі не ў красоўках, а ў цёплым і глёўкім балоце. Сэрца пульсавала, жыло ў галаве, губы мучыла смага, вочы зліпаліся ад слабасці і затлумленасці. Уда-леч, туды, адкуль з'яўляліся машыны, глядзець ужо было немагчыма: ад зямлі, ад асфальту падымалася нагрэтае павётра, і дамы, дрэвы расплываліся, калыхаліся, і гэтае мроіва перадавалася галаве і яшчэ болын тлуміла розум. I не было куды схавацца ад спякоты: не стаяла блізка ні хатаў, ні дрэў, а рэдкія штакеціны невысокага плота не ратавалі ад пустэльнага сонца.

Пятрусь пашкадаваў ужо, што прыпёрся на гэты рог. Мог бы паблукаць па горадзе, пасядзець у цяньку ў парку ля аўтавакзала ці схадзіць у кіно — цывілізавана перачакаць гэтыя тры гадзіны да дзённага аўтобуса, спакойна сесці ў яго і без турбот даехаць да вёскі. Дык не — прыпёрся... I цяпер ужо адчуваў, што аніякая сіла не падыме яго з лаўкі. Сонца забіла ў ім усе жаданні, засталося адно: чакаць. Калі не спадарожнай, дык аўтобуса — ён міма не пройдзе, спыніцца тут. «Лепей бы спадарожная,— з апошніх сіл думаў Пятрусь,— абы хутчэй. Хоць бы да паўдарогі даехаць. А там — прайшоўся б. Летнім лесам, халадком, ісці адна асалода, адна радасць. Грыбоў па сваіх мясцінках пашукаць можна...» I паплыло перад ягонымі вачыма мроіва: дрэвы, дрэвы і пад кожным — два-тры прыгожыя, бы з дзіцячае кніжкі, баравікі... Шапкі роўненькія, чорненькія, толькі зразай...

Пятрусь прытуліўся да плота, вочы заплюшчыў, збіраючы грыбы, і не пачуў нават, як падышлі да яго два хлопцы. Заўважыў іх толькі, калі прыпыніліся ля самых ягоных ног. Самлела, але ўсё больш і больш прыходзячы ў сябе, зірнуў на іх. Па ўсім — мясцовыя. Адзін высокі, накачаны, пастрыжаны «пад нуль», і таму адразу кінулася ў вочы правае вуха з адсечанаю зверху ракавінаю і тонкі, светлы, незагарэлы шрам на шчацэ. «Гэта, пэўна, і ёсць Сэм»,— вырашыў Пятрусь, узгадаўшы нататку ў раёнцы пад назваю «Інфармуе 02» пра бойку на мясцовай танцпляцоўцы, сарганізаваную нейкім Сэмам. Другі быў каратканогі, даўгатвары і патлаты. Даўно нямытыя валасы былі сабраны ззаду ў модную коску, але не ўсе, і ўздоўж твару віселі зліплыя пэйсы. Твар быў знявечаны прышчамі-«хацімчыкамі», як іх называлі, і за-сеяны плямкамі гною. I хоць Пятрусь быў не з баязлівых і не сказаць каб слабаком, а тут сціснулася нешта ў ягоным нутры і шчэ больш паскудна зрабілася на душы. Да спадарожных хлопцы не былі падобныя. «Трусіць будуць...» — зразумеў Пятрусь. I напружыўся ў чаканні. Мясцовыя часта «палявалі» тут, на Маркавіцкім рагу, на вясковых, адбіралі апошнія капейкі, гэта называлася — «трусілі», а бывала, і добра наміналі бакі. Перавага заўсёды была іхняю, і Пятрусь ведаў: лепш напачатку скарыцца.

- Куда пуц дзэржыш, шэф? — развязна спытаў Сэм, і гучала ў яго «пуц» і «дзэржыш» — цвёрда, як лічылася тут модным: па-руску, па-гарадскому.

- У Маркавічы.

— Дык нам па пуцы... А чэй ты там будзэш? Пытанне было вясковае. I калі б спытаў гэтак у

Петруся дзядок нейкі ці бабулька сівенькая — адказаў бы не задумваючыся. А тут напачатку было ясна, што гульня гэтая «ў знаёмых» распачатая, каб пасмяяцца над «калхознікам»... Але — трэба было гуляць, і Пятрусь спытаў:

- А вы што, усіх там ведаеце?

- Да бывалі...

- Не бывалі, а бівалі...— паправіў Хацімчык і зарагатаў: — Ха-ха-ха-ха! — так спадабаўся яму жарт.

- Ну зачэм ты так зразу,— паблажліва-сурова паўшчуваў сябра Сэм,— можат, мне пагаварыц з маладым чэлавекам хоцца. Удавольсцвіе, так сказац, расьцянуц...

Пятрусь тым часам абвёў вачыма наваколле. Паратунку не было відаць. На рагу былі толькі яны. Людзі, замураваныя ў машыны, праязджалі міма, і не да хлопцаў на павароце ім было. Толькі далёка, недзе на пачатку вуліцы, маячыла адна жывая душа: дзяўчынка ў чырвонай сукенцы гуляла з сабакам. Кідала мячык, а ён прыносіў яго ёй. «Біць будуць...» — агледзеўшы яшчэ раз хлопцаў, падумаў Пятрусь. I гэтак абыякава падумаў — быццам пра кагосьці іншага — што ажно страшна стала. Не ад таго, што біць будуць, а ад таго, што не хвалявала гэта яго. Абараняцца — сіл не было. I жадання таксама. Усё выпаліла, вынішчыла сонца за дзве гадзіны. Напечаная галава трашчала ад болю, па целе разлівалася млосць і слабасць. Хацелася зараз паляжаць дзе-небудзь у цяньку, кваску халоднага, бярозавага папіць. «А можа — міне, можа, й праўда па дарозе нам»,— схапіўся Пятрусь за выратавальны круг думкі і прапанаваў:

- Сядайце,— і замоўк. А потым адсунуўся да краю лаўкі і шчэ раз запрасіў:— Сядайце...

- Спасыба, сядзэлі ўжэ... адсідзэлі сваё,— Сэм правёў рукою па «вожыку» на галаве і пільна паглядзеў на Петруся: ці зразумеў. Затым, не адводзячы глыбокіх, цёмна-карычневых вачэй, сказаў:

- У нас к цыбе прозба есц: можат дзэнгі есц, то адалжы да заўтра. Заўтра, на этым месцэ, у этат час, аддадзым, відзыт бог, аддадзым. Перабралі ўчэра — увайдзы ў палажэнье...

«Ну вось і пачалося,— канстатаваў Пятрусь,— і «культурна» гэтак: просяць...» Калі б меў ён грошы — аддаў бы іх, і, можа, пранесла б... Аднак не было ў яго грошай. Не было. У кішэні брынчэла хіба мо капеек шэсцьдзесят — на аўтобусны білет. Хацімчык тым часам падышоў да плота, дастаў з кішэні нож, націснуў на кнопку, і — шчоўк — выскачыла з яго лязо, бліснула на сонцы, пусціла ў неба «зайчыка». Хацімчык выбраў штыкеціну і пачаў стругаць яе. Акуратна, не спяшаючыся, любоўна аглядаючы, быццам скульптар. Пятрусь прыліп да лаўкі. Сілы пакідалі яго. У апраўданне прыгадалася бяссонная ноч у цягніку...

- Чьто задумался, служівы? — у голасе Сэма пачуўся ўжо метал.— Парадзэц жалеешь? На лякарства просым, панімац нада,— націснуў ён на слова «просым», а потым дадаў:— А нет — так самі вазмём, а Сашёк?..

Сашок-Хацімчык хмыкнуў у адказ, пастукаў лязом па далоні і скіраваўся да Петруся.

Пятрусь ведаў, што страшны і балючы толькі першы ўдар. А далей — пайшло-паехала... I вось застыў ён у чаканні такога ўдару, падняў вочы на хлопцаў і раптам — убачыў за іхнімі спінамі машыну, у якой ужо мільгаў у патрэбны яму бок паварот. Да машыны было метраў сто. «Спыню, куды б ні йшла, спыню...» — вырашыў Пятрусь і сказаў, падладжваючыся пад «гарадскога »:

- Да что вы, рыбята, как не паняц... Я січас...— і палез у кішэню. А потым нагнуўся да кайстры, што стаяла між ног, схапіў яе і кінуўся наперарэз машыне з адчайна ўзнятаю рукою. I каб не спрактыкаванасць шафёра — быць бы яму пад коламі. Завішчэлі тармазы, і бензавоз прыціснуўся да абочыны.

- Табе што — жыць надаела! — з крыкам высунуўся з кабіны шафёр, а Пятрусь стаяў ужо з другога боку і торгаў уверх-уніз ручку непаслухмяных дзвярэй. Шафёр паўпрылёг, працягнуў руку і адчыніў іх. Пятрусь ускочыў у кабіну. I толькі калі бензавоз крануўся, і засталіся стаяць ля плота здзіўленыя жывасцю і спрытам сваёй ахвяры Сэм з Сашком, прамовіў дрогкімі яшчэ губамі:

- Прабач... Сам бачыш, у які пераплёт трапіў... Шчэ трохі — і паранулі б...— Пятрусь матлянуў галавою назад, туды, дзе засталіся хлопцы, і дадаў: — Дзякуй, выручыў...

- Чаго там,— кіўнуў шафёр.— Я здалёк Сэма запрыкмеціў. Яго ўчастак.

З кіламетр праехалі моўчкі. У кабіне гуляў лёгкі асвяжальны ветрык, і Пятрусь патроху ачомкаўся. Свежасць абмыла галаву. Радавала і дзіўнае збаўленне. Выратавальнік ягоны быў малады — мо на колькі гадоў старэйшы, нядаўна, відаць, з войска прыйшоў: шчэ й штаны армейскія не знасіў. Плямістыя. З Афгана, пэўна.

- Куды ж табе ехаць? — спытаў шафёр.— Мо высадзіць?

- У Маркавічы.

- Хо, шанцуе табе, хлопец — і я туды еду. Салярку вязу. Стаяць трактары ў калгасе вашым. А пара — самая сенакосная. Знайшлі вось на дзень-другі паліва, а што далей будзе — аднаму богу вядома... Эх, планаў нашых грамадзьё! Цьфу!..— і вылаяўся.

Але Пятрусь не падтрымаў гаворкі. «Бацька таксама зараз недзе на сенакосе ўкалвае,— падумаў ён,— вазьму заўтра браднічок, пад'еду з ім на луг. У абед у рэчцы палазім, рыбкі паловім...»

Старэнькі бензавоз натужваўся, трапятаў усім сваім целам, але, як ні стараўся, поўз па дарозе павольна. Стрэлка спідометра дрыжэла недзе каля 40. А пад гару, як ні ціснуў шафёр на газ, апускалася ледзь не да нуля. Калі пад'язджалі да вузкакалейкі, што якраз на палове шляху, шафёр зірнуў у люстэрка — і твар ягоны застыў у здзіўленні:

— Глянь ты, бля, даганяюць! — вымавіў ён. Пятрусь высунуўся з кабіны. За імі на вялікай хуткасці імчаў матацыкл. У люльцы сядзеў Сашок, а з-за матацыкліста выблісквала галава Сэма. Матацыкл нагнаў бензавоз, параўняўся з ім і пачаў выціскаць з дарогі да абочыны. Сэм махаў шафёру рукою, крычаў: «Стой! Стой!..» — і сыпаў матамі.

- Што робяць, што робяць, гады...— шаптаў шафёр, сціскаючы руль, ажно пальцы пабялелі.— Не, ні храна ў вас не выйдзе...

Бензавоз ехаў роўна, ніколькі не зварочваючы і ледзь не падразаючы матацыкл. Дарога пайшла ўніз, машына стала набіраць хуткасць. I тады матацыкл ірвануўся наперарэз і сцішыў ход перад бензавозам.

Шафёр бухнуў па тармазах, аднак было позна: машына неслася на матацыкл. Матацыкліст у жаху вылупіў вочы і нічога не рабіў... Яшчэ імгненне... I тут бензавоз рэзка вільнуў і нырнуў у кювет, лёг на бок і пасунуўся, заскрыпеў аб пясок металам: у самы апошні момант шафёр паспеў ірвануць руль управа...

Пятрусь апрытомнеў першы. Нешта цяжкое ляжала на ім, душыла і не давала варухнуцца. Пятрусь павярнуў трохі галаву і ўбачыў, што на ім ляжыць шафёр. Твар ягоны ўвесь у крыві, з носа кропля за кропляй падае яна Петрусю на руку. «Мо забіўся?..» — з жахам падумаў Пятрусь і прашаптаў перасохлымі вуснамі:

— Эй... эй...

Цішыня. Толькі цяпер адчуў яе Пятрусь: матор маўчаў. I ў вушах ад гэтае цііныні стаяў нейкі звон. Тонкі, нібы камарыны, піск. Густа пахла саляркан, бензінам, металам — як на калгасным машынным двары. Пятрусь паспрабаваў паварушыцца. I азваўся болем увесь правы бок, на якім ён ляжаў.

— Эй... эй...— як мог гучна сказаў ён. I шафёр, можа, ад гэтых словаў, а можа, і сам па сабе, ачуўся, прыпадняўся, абапёрся рукамі на раскрышанае на дробныя каменьчыкі шкло і выпаўз праз разбітае акно з машыны. Прысеў ля кабіны, убачыў Петруся, кінуўся да яго. З ягонай дапамогай Пятрусь вылез.

Ні матацыкла, ні Сэма з сябрамі на дарозе ўжо не было. Уцяклі. Пятрусь устаў і, хістаючыся, пайшоў ад бензавоза пад блізкія дрэвы. Праваю рукою паварушыць ён не мог: цяжкая і мяккая, вісела яна, як набіты мокраю ватаю рукаў. I дыхаць было балюча: у правым баку адразу ж упіваліся ў цела тысячы вострых іголачак. Шафёр абмацаў сябе: здаецца, цэлы. Толькі твар падрапаны да крыві.

Бензавоз ляжаў на баку ў кювеце, прапароў-шы колькі метраў жоўтага пяску. Люк на ягонай спіне адкрыўся, з бочкі вылівалася тлустая салярка і цякла па канаве

ўздоўж дарогі ўніз, насычаючы сабою зямлю, поячы траву. Шафёр стаяў і бяздумна пазіраў на гэта і не спяшаў да люка, каб спыніць салярку. А потым сказаў: — Добра, ніто не рванула... А то б — кранты нам...

* * *

Заўтра суд... Над шафёрам.

I Петрусю быць на ім сведкам. Адзіным. Колькі ні расказваў ён следчаму, як усё было, той не даваў веры і ў апошні раз нават прыстра-шыў: «Будзеш выгароджваць вадзіцеля — і цябе накажам...» У Сэма было, як ён казаў, алібі: ён той дзень ад ранку гуляў і піў з сябрамі. Пацвердзіць было каму: пастараўся. А міліцыя і не хацела чапаць яго з-за нейкае драбязы, якую трэба было яшчэ доўга даказваць.

...Заўтра суд. За разбітую машыну, за разлітую салярку, за калецтва пасажыра — шафёру, кажуць, менш за два гады не будзе. Гэта ў лепшым выпадку. I таму ўвесь час не пакідала Петруся пачуццё віны перад ім. Яно мучыла днямі, не давала спаць начамі. Зноў і зноў набягалі «калі б...»: «калі б не пайшоў ён на рог...», «калі б не спыніў машыну...», «калі б выйшаў на паўдарозе...» — усё было б інакш. I не супакойвалася душа ад несправядлівасці: як жа так, судзіць шафёра будуць за тое, што выратаваў чалавека. Ягоныя дабрыня і спагада будуць каштаваць яму двух гадоў жыцця, а мажліва, і самога жыцця... Якім і калі ён цяперака вернецца?..

I не хапала ў Петруся галавы, каб разабрацца ва ўсім, і не знаходзіў ён выйсця... Апошнім часам пачынаў ён ужо думаць: «Вось зрастуцца рука і рабрына, выйду з бальніцы, знайду Сэма — і заб'ю...» I столькі рашучасці было ў гэтых ягоных думках, што да дзеяння, здавалася, заставаўся адзін крок... Але калі гэтаксама пачынаў думаць ён пра следчага, то разумеў раптам: глупства ўсё гэта, нічога ён не зробіць.

У такія вось хвіліны прасвятлення, якія час ад часу бывалі ў Петруся, ён выхрдзіў з-за куста, кіраваў да палаты і, згледзеўшы ў люстэрку ля паста сваю згорбленую постаць, змучаны, белы твар з глыбока запалымі вачыма, думаў: «Што гэта я? Так і шызануцца можна...» — і супакойваў сябе: «Вазьміся за розум, дэбіл, ні ў чым ты не вінаваты, што ты выдумляеш...» Але ў палаце доўга не вытрымліваў: яму здавалася, што хворыя ўсё ведаюць, і таму гэтак спагадліва і спачувальна пазіраюць на яго і больш не жартуюць з ім. I ён зноў шыбаваў да падваконня. А пасля таго як адведаў яго шафёр — са свае сховы амаль не вылазіў. Шафёр (Пятрусь так і не спытаў, як яго завуць: усё «ты» ды «ты») прыйшоў пад вечар. Спусціліся разам у бальнічны двор, селі на лаўцы ля шумлівага фантана. Пакурылі. Памаўчалі. Гаварыць не было пра што. На развітанне шафёр сказаў:

— Эх, хлопец-хлопец, а ў мяне ж дзве дачкі... Тры гадкі і паўгода...

1988

Добры настрой і адведзенае Рыгору на дзень здароўе з'ела работа. Сытая і задаволеная сабой, яна засталася ў ягоным кабінеце, зачыненая на выхадныя дні. Пазбаўлены яе ланцугоў, Рыгор шчасліва плёўся дахаты. Нішто не перашкаджа-ла яму думаць сваё: ні шум машын, ні шоргат ног сустрэчных, ні нават назойлівы пух таполяў, якім, бы снегам, было пакрыта ўсё навокал. Разнаформнымі камякамі пух перакочваўся па тратуары, і міжволі Рыгор пачаў сачыць за імі. Камякі нараджаліся ветрам, гналіся некалькі метраў і распадаліся, каб зноў нарадзіцца. «Вось так і мы...» — падумаў было Рыгор, і думка ягоная абарвалася на паўдарозе: на белай поўсці асфальту, ён раптам убачыў кашалёк. Тоўсты, з распёртымі, як у сытай жывёліны, бакамі, ён нерухома ляжаў у дрогкім, жывым пуху. Рыгор агледзеўся: ці няма тут якога падману, ці не цягнецца куды-небудзь за дом шнурок. Прыпавольваючы крокі, ён падышоў да кашалька, нехаця нагнуўся над ім і падняў. Яшчэ раз агледзеўся і здзівіўся — вуліца далёка наперад і назад была вымерлая: ні душы.

Рыгор разгублена глянуў на кашалёк, хацеў быў пакласці яго на ранейшае месца, а потым перадумаў і сунуў у кішэню.

Крокаў праз дзесяць з-за дома борздка выскачыў чалавек і рашуча спыніў Рыгора:

— Таварыш, пачакайце, пару слоў для прэсы...— і ткнуў пад самы нос мікрафон.— Скажыце, калі ласка,— зычліва прамовіў ён,— а чаму вы кашалёк у сваю кішэню паклалі?

- Прабачце, але вашай побач не было,— знайшоўся што адказаць Рыгор.

- Мы з тэлебачання, з маладзёжнай праграмы, здымаем сюжэт пра чалавечую сумленнасць, а вы паступілі несумленна.

- А што я павінен быў зрабіць як сумленны чалавек?

- А на гэта няхай адкажуць нашы тэлегледачы. Да пабачэння, таварышы!

У Рыгора ад гэтых слоў пахаладзела на сэрцы. «Зняславілі, на ўвесь горад зняславілі!..»—ірвалася ў крык думка.

А з-за дома тэлевізійшчыкі ўжо выкочвалі схаваныя там камеры. Рабілі сваю звычайную справу і не звярталі ўвагі на разгубленага, размяклага Рыгора.

- Слухай, ты хоць кашалёк аддай,— зноў падышоў да Рыгора журналіст.— Я свой асабісты ахвяраваў.

«Іншы на маім месцы пасмяяўся б і даўно пайшоў бы дахаты,— паспрабаваў супакоіць сябе Рыгор,— нічога ж асаблівага не здарылася. Ну, разыгралі, ну, спынілі, ну, выкарысталі, нарэшце... Але ж гледачы могуць і не зразумець гэтага ў перадачы, а наадварот, палічаць, што мяне спецыяльна запрасілі, рыхтавалі... Не вельмі ўдала ўсё ў журналістаў атрымалася...»

- Ты што тут слупом стаіш,— даляцеў да Рыгора раззлаваны голас карэспандэнта,— кашалёк гані!

Журналіст быў крыху вышэйшы за Рыгора, і калі Рыгор падняў галаву, яму падалося раптам, што чырвоны ад нецярплівасці і злосці твар навіс над ім, запаланіў сабой неба. I, не доўга думаючы, Рыгор рэзка і неяк так акуратна ўдарыў у гэты ненавісны твар. Журналіст аб-хапіў рукамі імгненна памакрэлы і пачырванелы нос і схіліўся над зямлёю. «Бач ты, зараза, здагадаўся, каб апратку не спаганіць»,— думаў Рыгор, а яго ў гэты час скручвалі, звязвалі, садзілі пад сцяну аператары.

«Міліцыю!» — крычаў нехта, а яна ўзко і была побач у вобразе статнага сяржанта.

— Што тут адбываецца? — казырнуў ён, а потым назваўся Рыгору: — Сярясант Коршак.

Расказчыкаў хапала, і сведкаў таксама аказалася нямала. Рыгор моўчкі сядзеў пад сцяною, пазіраў на разявак, злаваў на сваю нястрыманасць і на пытанні сяржанта: «Так было?» абыякава ківаў у адказ галавой.

Пад'ехаў «чорны воран». Рыгора далікатна падвялі да дзвярэй і шпурлянулі ў будку. Ен не ўтрымаўся на нагах, упаў, балюча выцяўся плечуком аб лаўку, і толькі цяпер, нарэшце, зразумеў, у якую гісторыю ён трапіў і што за гэтымі дзвярыма ён, напэўна, сам сабе ўжо не належыць.

* * *

У цесным пакойчыку, у які прывезлі Рыгора, сядзела трое. Усе, чулася з размоў, трапілі сюды выпадкова, і ўсе па чарзе густа палівалі брудам міліцыю. Асабліва вылучаўся чырванатвары, скуласты, з кароткімі драцянымі валасамі хлопец.

- Я іх, мянтоў паганых, наскрозь бачу,— сіпеў ён,— мокранькае хочуць прышыць. Не ўдасца. Рыж-жы за сябе пастаіць...

У куце, прыціснуўшыся худымі плячыма да сцяны, сядзеў кволы, быццам знясілены доўгай хваробай, юнак. Выцягнуты, змучаны твар, сінія кругі пад вачыма... «А гэтага за што сюды? — падумаў Рыгор.— Яго, пэўна, у лячэбню трэба». Хлопец тым часам пачаў спаўзаць з лаўкі, яго забіла, затрэсла, як у ліхаманцы.

- Ломка...— з веданнем справы сказаў трэці з затрыманых, такі ж хілы і худы. Падышоў да сябра, падсеў побач, каб той чаго з сабою не зрабіў.

Дзверы маўкліва расчыніліея.

- Будзіч, на выхад,— запрасіў міліцыянер, і Рыгор падхапіўся з месца.

У недалёкім пакойчыку за сталом сядзеў вусаты мужчына з пагонамі малодшага лейтэнанта. За ягонай спінай хавалася ў дрэвах чырвонае сонца. На стале, акрамя тонкай зялёнай папкі і тэлефона, нічога не было. Поглядам следчы паказаў Рыгору, куды сесці.

- Дык кажаш, прозвішча тваё Будзіч? А Пятро Паўлавіч кім табе даводзіцца? Не бацькам выпадкова?..

Рыгор матлянуў галавой: «Так». У следчага задаволена і разам здзекліва расплыліся ва ўсмешцы вусы.

- А што, калі я яму зараз затэлефаную, а? — спытаў ён і адразу ж узяўся за трубку тэлефона.

Звыклымі рухамі, па памяці, набраў нумар.

- Пятро Паўлавіч, прабачце, што так позна, але тут яшчэ адзін ваш сын,— на адным выдыху выдаў ён і звысоку гэтак зірнуў на Рыгора, потым страпянуўся: — Што? Як выглядае? Цёртыя джынсы, пінжак... худы... без акуляраў... Нос? Нос прамы. Вочы? (Рыгор падставіў твар, каб ямчэй было разглядаць.) Так-так, над правым брывом шрам... Слухаю,— малодшы лейтэнант выцягнуўся, голас ягоны задрыжэў,— слухаю. Харашо-добра, харашо-добра...

«Зноў бацькава пасада выкарысталася,— канстатаваў сабе Рыгор, і стала яму брыдка і прыкра як ніколі. Што выпусцяць яго, ён ужо не сумняваўся, аднак у душы ўзняўся нейкі пратэст гэтаму.— Нікуды не пайду,— думаў Рыгор,— тут застануся, хай караюць... Але іншая думка настойліва праганяла гэтую: падлі, падлі масла ў агонь, і так за ідыёта прынялі...»

Следчы некалькі разоў не мог патрапіць трубкай на тэлефон. Потым развязаў папку, дастаў адтуль нейкую паперу і стаў, акуратна складваючы, ірваць яе. А затым адным махам расеек усе сумненні Рыгора:

- Вы вольныя,— прамовіў ён. I не чулася ў ягоным

голасе ні расчаравання, ні радасці: нічога. Быццам аўтамат выконваў звычны загад.

I Рыгор моўчкі, без разваг, скарыўся яму — выйшаў з пакоя.

На ганку сыры вячэрні вецер ашчаперыў Рыгора і павёў дахаты. Ісці было блізка. «Адна радасць: пад самы дом падвезлі»,— адзначыў Рыгор і пашыбаваў напрасткі праз стаптанае, лысае школьнае футбольнае поле.

Ліфт не працаваў. Скачучы адразу праз некалькі прыступак, Рыгор заспяшаўся дамоў. Зверху на яго раптам наплыў твар суседа і завіс над ім у вітанні, як некалі журналіста ў злосці. Рыгор скрыгануў зубамі, адганяючы ад сябе гэтае мроіва, і, не кіўнуўшы нават у адказ, памчаў далей. Запыхканы, ускочыў у свой пакой. Да яго адразу ж падбег сын.

— Татка-а, а мы... а мы цябе па тэлевізары бачылі...

1987

* * *

— А паштоўку я ранкам падпісвала. На свежую галаву, калі разышліся ўсе. Ніхто, здаецца, не замінаў. Ды, мабыць, на працу спяшалася, забегалася. I, на табе, нумар дома з нумарам кватэры пераблытала... Ты ўжо, Антоська, даруй мне, старой. Прабач, з кім не бывае...

* * *

Таксіст даўно ўжо ўвесь знерваваўся. Моцна сціскаў руль, крута і злосна паварочваў яго ўслед дарозе. А потым не вытрымаў, выдыхнуў у твар Антосю пахам прэлай цыбуліны:

- Няма, кажу табе, тут дома такога. Няма і ніколі не было! — Таксіст ураз асмялеў, пэўна, ад свайго голасу, і перайшоў на крык: — Усё, досыць блукаць! Ці вылазь, ці паедзем на вакзал! А мне ўстыла-а!

Антося спачатку перасмыкнула. Ен адвярнуўся, каб хапануць свежага паветра. Стрымаў сябе і, як мог, спакойна адказаў:

- А ты, уласна, чаму крычыш? Грошыкі, бач, пстрыкаюць. Я — плачу, ты — вазі. Шукай...

Таксіст скрыгануў зубамі, хацеў быў нешта сказаць, але Антось апярэдзіў яго.

- Гэта я крычаць павінен: горада не ведаеш,— прамовіў ён ціха, тым жа тонам, які не выклікаў пярэчанняў,— во, глядзі, ясна напісана: «Цагляная, 21, 7».

Таксіст, амаль не павярнуўшыся, скоса зірнуў на скамечаную паштоўку, нібы ў маленні, зацята паглядзеў уверх, прыкусіў губу і нехаця ўключыў хуткасць.

Яшчэ хвілін дзесяць яны пакружлялі па новым мікрараёне, між абыякава, хаатычна раскіданых у чыстым полі дзевяціпавярховікаў. Зноў знайшлі дамы нумар 17, 19, 23, 25... Дваццаць першага не было.

Спыніліся. Таксіст маўчаў. Давалася яму гэта з бачнай цяжкасцю.

- Паслухай, а ці Цагляная гэта вуліца? — спытаў Антось.

- Цагляная, Цагляная, якая ж яшчэ. Бачыш, напісана. Чытай, калі граматны.— Таксіст запаліў далёкае святло. I праўда, на доме насупраць вялізнымі тлустымі літарамі было выведзена: «ул. Цаглинная».

Таксіст заглушыў матор і асалавела ўтаропіўся ў акно. Маўляў, усё: я з гэтага месца не скрануся.

Антось кінуў таксісту пяцёрку і вылез з цёплай машыны ў марозную, шэра-крычневую ў святле ліхтароў ноч.

Чырвоныя агеньчыкі плаўна паплылі нізка над снегам і зніклі за бліжэйшым домам. Антось застаўся адзін. Адзін у чужым, незнаёмым горадзе, на ўскраіне, на марозе... Толькі зараз зразумеў ён безвыходнасць сітуацыі, у якую сам сябе ўвагнаў. Хвілінны пратэст прайшоў. Было, як і раней, моташна і паскудна на душы. «Герой тожа мне! — пакпіў з сябе Антось.— Даўно трэ было дапяць, што памылка нейкая выйшла, і да раніцы адседзець на вакзале, пакуль даведачныя адчыняцца. А так швэндай тут...»

Мароз браўся моцны. Градусаў за дваццаць. Антось апусціў вушы ў шапцы, і праз сотню крокаў яны густа пабялелі. Блукаў, як яму падалося, доўга. Дома патрэбнага не знайшоў. I не дзіва. Праекціроўшчыкі нібы наўмысна ператасавалі дамы. Ля сёмага стаяў трыццаць пяты, ля дзевятнаццатага — трэці... Дваццаць першы — як скрозь зямлю праваліўся. «Вось і правал ягоны...» — падумаў Антось, стоячы ля доўгай яміны з роўным дном — пэўна, замерзлай саясалкі ці возера. Унізе чарнела, як ручнік на негатыве, дзіцячая коўзанка. Далёка за ямінай-сажалкай пабліскваў рэдкімі ліхтарамі горад. Недзе там ясыў вакзал...

Антось выйшаў на вуліцу, па якой прыехаў, паспрабаваць злавіць таксоўку. Дзе там... Трэцяя гадзіна ночы. А сюды і ўдзень, відаць, такеісты без ахвоты едуць. Прайшоўся яшчэ і ў чарговы раз натыкнуўся на аграмадны плакат: «Пятнлетний план нам отчизною дан чтобы уровень жизни нашей повысить с честью выпол-нить этот план от любого из нас зависит». Лозунг быў напісаны ў слупок, як верш, без знакаў прыпынку, а побач стаялі ўсюдыісныя жанчына з сярпом і мужчына з малатком. «Унушальна,— падумаў Антось,— складна і запамінальна...» Іншым часам ён добра пагарцаваў бы па гэтым шэдэўры застою, а зараз не да таго было. Покуль стаяў — замёрз зусім. Трэба рухацца. I Антось пакрочыў наперад, ці мо назад, ці ўбок...

«Пя-ти-лет-ний план нам от-чиз-но-ю дан...» — мар-мытаў ён у такт крокам. Далей забылася. Антось азірнуўся. Аказваецца, над жанчынай і мужчынам лунаў сцяг, на якім было напісана: «Решения XXVI сьезда КПСС — в жизнь!» Да XXVI больш светлай фарбай была дададзена яшчэ адна палачка і атрымлівалася зусім сучасна: XXVII... «Стой! — загадаў сабе Антось.— А ці не дурань ты! Мо сястра проста памылілася. Мо не 21, а 27 трэба. Папярочку, рысачку адну не паставіла, і ўсё...» Антось узгадаў, дзе бачыў дваццаць сёмы дом, і накіраваўся туды. Напрасткі. Снег набраўся ў чаравікі, але не мок, не раставаў там. Перасыпаўся, як пясок. Нецярпліва і радасна падняўся Антось на трэці паверх і, хмялеючы ад парнай цеплыні ў пад'ездзе, пазваніў у кватэру нумар сем.

* * *

— Антоська, паслухай, цягнік жа ў гадзіну прыйшоў. Дзе ж ты быў? Дзе ж начаваў? Ай-я-яй, што ж я нарабіла... Мо хоць на вакзал вярнуўся? Усё ж сярод людзей... А ночы, ночы якія халодныя зараз!..

* * *

Калі з-за дзвярэй пачуўся заспаны мужчынскі голас «Хто там?», Антось асцярожна спытаў:

- Прабачце, Хомічы тут жывуць?

- Не, такія тут не жывуць, і дзе жывуць, не ведаю,— сярдзіта прабурчэў мужчына.— Шляюцца розныя сярэдначы, будзяць...

Антось епусціўся на пляцоўку між паверхамі, прысеў на падваконне, задумаўся: «Во патрапіў, дык патрапіў. Прыехаў, называецца, да сястрычкі на ўлазіны. На гарачыя дранікі ды халоднае вінцо... Дзякуй... Куды ісці цяпер? Куды падацца?.. Мо да раніцы перачакаць тут, на падваконні. Усё ж не на вуліцы».

Антось прыладзіўся ямчэй, прыціх. Снег у чаравіках пачаў падтаваць. Замёрзлыя ногі сталі адыходзіць, пабольваць і паколваць...

«А-ат,— вырашыў Антось,— пайду ў гэтую кватэру папрашуся. Растлумачу ўсё. Можа, не прагоняць. Зразумеюць, не звяры ж...»

Антось лёгенька націснуў на кнопку. Лёгенька, бо не хацелася ўстрывожваць людзей. Але званок за дзвярыма пачуўся, як падалося, аглушальны. Антось ажно прыгнуўся ад неспадзёўкі. Дзверы нечакана хутка расчыніліся.

На парозе, у паўзмроку стаяла жанчына ў начной сарочцы, з распушчанымі валасамі... Было ў яе постаці нешта да болю знаёмае. Аленка?.. Аленка!..— застыў на губах крык. Антось заплюшчыў вочы, трасянуў галавой, каб прагнаць мроіва.

- Праходзь, Антон,— сказала Алена сваім мяккім, запомненым на ўсё жыццё, голасам.— Праходзь, не стой на парозе, я цябе шчэ ў першы раз, пачуўшы, пазнала.

- Я, ведаеш, да сястры прыехаў,— пачаў тлумачыць Антось, крыху апамятаўшыся.— Ды вось дом яе аніяк не знайду. Напісана дваццаць першы, а тут такога няма...— Антось таптаўся ў парозе, лазіў па кішэнях, шукаў, лавіў паштоўку, а ў кватэру зайсці не адважваўся.— Прабач, што пабудзіў... А ты тут жывеш?..

- Жыву, як бачыш... Праходзь...

У цёплым пакоі Антось зусім размяк, зніякавеў і захмялеў. Пачаў быў нешта пытаць, блытаючыся і збіваючыся. Пра былых аднакурснікаў, пра змены, пра жыццё... Аднак Алена перапыніла яго:

- Кладзіся покуль спаць, а заўтра раніцой пра ўсё пагаворым. Будзе час.

* * *

— Дык, кажаш, на вакзале праседзеў... Я й бачу, што вочы стомленыя, чырвоныя. Ведама, які там сон. Хоць і ноч — цягнікі адзін за адным шнуруюць. Паўднёвы напрамак... Аб'явы раз-пораз гундосяцца. Я там і гадзіны не выседзела б... Мо падрамаў бы троху з дарогі, а то я за стол адразу...

* * *

I сапраўды, які там сон...

Хіба ж заснеш, калі ведаеш, што за сцяною, у суседнім пакоі, ляжыць і, мажліва, таксама не спіць, тая, пра каго марыў усё жыццё. Ляжыць побач з чужым, так, з чужым мужчынам, хай сабе і мужам.

Зноў згадваючы яе твар — цяперашні, у паўзмроку, які заўсёды скрадвае гады, Антось дзівіўся: як змянілася яна... Як змянілася... Стала падобнай да звычайнай жанчыны, якіх на вуліцы сустрэнеш на кожным кроку. Сустрэнеш і пройдзеш міма... На іхнім курсе яна лічылаея самай-самай... Усе прарочылі ёй шчаслівае, бестурботнае жыццё, шматлікіх каханкаў, прыгожыя апраткі... Дзе яно ўсё гэта? Змаршчынены твар... Замучаная клопатамі, затлумленая праблемамі, загнаная жыццём, шэрая, непрыкметная жанчына...

Антось кахаў яе ўсе пяць гадоў вучобы. Безнадзейна. Ад пачатку ведаючы, што ў гэтую латарэю яму не выйграць. Ен не спадзяваўся, ды і не думаў нават, узяць гэтую непрыступную вежу доўгай аблогай, цярпеннем. Хоць збоку магло менавіта гэтак падацца. Бо ён ніколі не ўтойваў сваё каханне да яе. I як ні балюча яму было бачыць яе з іншымі хлопцамі, ён усё ж пакідаў ёй заўсёдную надзею, што ў любы момант яна можа прыйсці да яго і ён будзе рады ёй, прыме яе... Яна не прыйшла. Пасля вучобы яны раз'ехаліся. Проста раз'ехаліся як чужыя. Адзіны плён гэтых пяці гадоў — верш, які напісаў Антось на пятым курсе ў прадчуванні блізкага расстання. Напісаў па-руску: «Свет сошелся клином... Все надежды тают, В небе журавлином, Вороны летают. Закрываю веки, И тебя я вижу, Открываю веки, Милую навеки, Лишь тебя я вижу, Вижу — ненавижу...» Гэта быў апошні ягоны верш.

I вось сустрэча. Ен ведаў, што па размеркаванні яна паехала ў гэты горад. I яшчэ ў цягніку мроілася яму сустрэча з ёю. Выпадковая, у старым гарадскім парку.

Менавіта ў парку — адзінай вядомай яму славутасці гэтага горада. Але... Жыццё часам апярэджвае мары...

Як усё ж змянілася яна. Сем гадоў прайшло. Толькі сем. А што засталося, акрамя хіба голасу, ад той, запомненай, мілай дзяўчынкі, лёгкай, як матылёк, смяшлівай і бесклапотнай...

Анічога... Анічога... Анічога...

Дзверы павольна расчыніліся. Бязгучнымі крокамі ў пакой не ўвайшла, а ўплыла Алена. Прысела на канапу.

- Не спіш? — ціхенька спытала.— I мне не спіцца. Раскажы, як жывеш. Дзе зараз? Ажаніўся?

Пра сябе заўсёды цяжка расказваць. Асабліва калі не хваліцца. Антось узгадаў канец аўтабіяграфіі, што пісаў нядаўна, уступаючы ў партыю. I гэтаксама сціснуў у некалькі сказаў сваё жыццё пасля вучобы.

- У нас таксама двое дзетак. Муж на заводзе працуе. Я ў дэкрэтным цяпер. Перабіваемся...

- Гэтак і мы,— сумна сказаў Антось,— які ў нас заробак. Слёзы, не грошы... Сорамна сказаць каму, а пяць жа гадкоў адтарабанілі. Як лёду. Імя гордае — інжынер! — прадэкламаваў ён і не стрымаўся: — Цьфу!

Алена, уражаная ягонай непадробнай шчырасцю, засмяялася, затуліўшыся ў далоні, а потым нейк лёгка і гулліва, на той жа ноце, прамовіла, як секанула:

- А я цябе ніколі не кахала...

Антось, які пачаў быў смяяцца разам, змоўк, нібы падавіўшыся, асунуўся і непрыстойна заікаў.

- Так, ніколі,— спакойна дадала Алена,— смешна было паглядаць, як сохнеш ты. I толькі. Ды і сяброўкі пад'юджвалі, маўляў, ты таакая, а ён табе не раўня... Даруй, не думала я тады ні пра што, пасмейвалася над тваім болем... Пасля часта цябе ўзгадвала. Пытала ў знаёмых. I думала нават: якая ж дурненькая я была.

Як памылілася. На ўсё жыццё. Зараз здаецца мне, што не было б у свеце шчаслівейіных за нас. Бо як не кахаць таго, хто кахае цябе...

«Дык вось чаму ты прыйшла...— ускіпелі думкі ў Антося.— Ты, пэўна, хацела, каб я зноў табе ў каханні прызнавацца пачаў, расплыўся ў пяшчотах, маўляў, не забыў, кожны дзень пачынаў з успаміну пра цябе... «Не было б шчаслівейшых...» Не, даражэнькая, ніколі не жылі б мы шчасліва, бо ніколі ты не была б задаволена сваім выбарам, бо ўбілі табе ў галаву, што дастойная ты лепшага, чымсьці я. I ныла б, і грызла б душу. Як, мабыць, грызеш мужа... Гэта зараз, здалёку, многае па-іншаму бачыцца».

Антось стрымаў у сабе гэты наплыў думак, ляжаў моўчкі, моцна заплюшчыўшы вочы. А Алена, нічога больш не сказаўшы, узялася за край коўдры, адхінула яе і — лягла побач з Антосем. Халодная голая нага яе слізганула па ягонай. Антось страпянуўся. Не толькі ад нечаканасці і здзіўлення. Яму стала няёмка — адначасна брыдка і агідна... Ен адштурхнуў Алену, падхапіўся на калені і — прыйшоў у сябе, ачуўся.

— Фу-у... I трэба ж сасніць такое,— прашаптаў ён і агледзеўся. Світала. Недзе восьмая гадзіна раніцы пайшла. Пакой быў насычаны перадранішняй шэранню. Антосю падалося, што дзверы лёгенька пагойдваюцца. Ці толькі падалося... Ен не памятаў, ці былі яны зачыненыя. Нейк не прыдаў тады ўвагі. А што да сну? Дык колькі разоў яму раней снілася гэткая блізкасць, як хацелася яму быць з ёю... А зараз?.. Хіба ж мог ён спаць з жанчынай, што стрэла яго на парозе? Гэта ж здрада той Алене, здрада сабе... Толькі не трэба высокіх слоў: здрада... Якая да д'ябла здрада. Даўно мы адно адному здрадзілі. I не варта кагосьці ў гэтым вінаваціць. Нават лёс... Зрэшты, і сам ты ўжо далёка не той, што быў. Штораніцы бачыш сябе ў люстэрку. Мо таму і не здзіўляешся. А тут адразу такое адкрыццё. За хуткаплынным жыццём і задумацца не было калі, што яна цяперака не такая, якой сніў... I вось сустрэча, як удар па нагах ззаду. I разуменне, прасвятленне: назад дарогі няма... Та-ак... Калі і бывае ў чалавека момант развітання з маладосцю, дык у мяне ён сёння... Што будзе далей? Анічога. Дні пабягуць хутчэй, і толькі. I будзеш узгадваць ты, Антось, сябе таго, учарашняга, нібы кагосьці іншага, чужога. Успамінаць, быццам кіно глядзець, ведаючы, ды не верачы, што галоўным героем быў ты... У чалавека, відаць, такія хвіліны бываюць у жыцці яшчэ адзін раз: калі ідзе ён на пенсію. Тады развітваецца ён з жыццём...

«Слухай,— перапыніў сябе Антось,— а адкуль у цябе столькі злосці на яе, столькі недаверу ёй, падазрэнняў у няшчырасці? I ні каліва спагады... Ты, можа, яшчэ і радуешся, што яна такой стала, што ёй у жыцці не пашанцавала, што ёй дрэнна зараз? Прызнайся: радуешся? Маўчыш? Аднак у любым выпадку не да гонару табе кпіць з яе, здзекавацца».

...Усё, трэба ўставаць. Алена з мужам яшчэ спяць. Субота. Выхадны. Вядома, адпачыць хочуць. Не буду чакаць, покуль прачнуцца. Пра што нам гаварыць?.. Без таго ўсё зразумела. Антось уявіў сабе, як будуць яны сядзець за сталом і як муж Алены крадком, а можа, і ад-крыта, будзе разглядваць яго. Яна, зразумела, даўно распавяла пра яго: як жа, такое каханне... Не, пакіну лепш цыдулку на стале.

Антось дастаў з дыпламата аловак, блакнот. Вывеў першае, што прыйшло ў галаву: радок, які напісаўся на канапе ў дрымоце: «Жыццё апярэджвае мары...» Потым дадаў не ў лад: «Ды не вяртаецца назад...» Разнабой яўны. Ад радасці, узбуджэння, ў першым радку да спа-койнага, павольнага кроку ў другім. Так бурныя рэкі апускаюцца з гор і становяцца плаўнымі ў раўнінах... Вось табе і пералом у жыцці, у лёсе, у душы...— горка ўсміхнуўся Антось, закрэсліў напісанае, адарваў, скамечыў аркушык, паклаў у кішэню. Напісаў на новым: «Прабач. Дзякуй». Потым крыху ніжэй дадаў: «Бывай...» Паклаў паперчыну на стол, ціхенька выйшаў з кватэры, шчоўкнуў аўтаматычным замком.

* * *

— я гляджу, ты зусім замораны. Ледзьве сядзіш. Я пытаю — ты не чуеш, я гавару — ты не слухаеш. Асалавеў зусім...— даляцеў да Антося голас сястры.— Мо прыляж, адпачні з дарогі, а то я за стол адразу...

— Не, спаць я не хачу. Прабач, задумаўся трохі. Пайшлі мо лепш пагуляем. Я ж упершыню ў вашым горадзе. Калі яшчэ буду... Паслухай, а давай з'ездзім у ваш хвалёны парк...

1988