Ну і што, што сёння свята!.. Тым больш — ёсць нагода выпіць. Хай сабе свята не рэлігійнае, не савецкае, а паганскае. Нашыя продкі перад такою ночкаю добра набіраліся мёду (ён толькі зваўся «мёдам», а на самой справе быў настойкаю з немалымі градусамі) і, паскакаўшы над вогнішчам, мацалі дзевак і вялі іх у таемныя куточкі...
Сашку ды Шурку, дзеля пачатку, таксама трэба было выпіць. А вогнішча, дзеўкі — будуць потым. I сядзелі яны на ўскрайку лесу, пад векавым дубам з асмаленым камлём — надта ж прыкметны быў ён сярод чэзлых палескіх бярозак ды вольхаў, і сюды на гульбішчы ды п'янкі не толькі моладзь збіралася, наяздясалі і старэйшыя, і многім дуб гэты падпсаваць хацелася, але ён ясыў і зелянеў — агонь не браў яго, толькі аблізваў у зле і патухаў, з'еўшы дровы і не ўчапіўшы дуб за ясывое, а злёгку падчарніўшы яго.
Сядзелі хлопцы, маючы на двух пляшку «фруктовіча» — самае таннае на той час «чарніла» (паўлітэрка — 92 капейкі, з коштам посуду), і патроху пацягвалі яго з рыльца. Па чарзе, не збіваючыся — як саб'ешся ўдвух? — і не сачкуючы. Год не бачыліся яны пасля школы, з'ехаўшы з вёскі ў розныя гарады, і, сустрэўшы-ся, пайшлі пад згаданы дуб выпіць. Проста насупраць іх, за вёскаю, сядала ў пульхныя чырвоныя аблокі на спачын знясіленае за дзень сонца. Распаленае, але ўжо меднае і бляклае, яно дазваляла без болю ўзірацца ў сябе. Калі шчыра, сонца не вельмі цікавіла хлопцаў. Каб не вісела яно насупраць, дык і не заўважалі б яны яго. А так стала сонца нутром доўгай размовы, што заглохла на спрэчцы: якое ж яно на справе — круглае, як шар, ці плоскае, як аладка. Шурка здзіўляўся: як жа не плоскае, глядзі, і пальцам тыкаў у самое, вялізнае зараз, сонца на небе. Яно й сапраўды было плоскае, але Сашка са школы засвоіў адно: не вер вачам сваім, і не згаджаўся, перасільваў зрокавы падман кніжным.
Віно дапілося, зайграла ў галовах, дало нагам лёгкасць, і хлопцы найшлі ў вёску. Ішлі сцяжынаю, пратаптанаю ў жытнёвым возеры — якраз на шырыню аднаго чалавека. Пасля хлопцаў смела ўжо можна было йсці дваім побач, не зважаючы на ранішнюю ці позневячэрнюю расу. Бывае яна тут, і асабліва на блізкім лузе, буйною, можна збіраць кроплі, каб піць у лекавых мэтах. Дзіва што, на лета наязджала ў вёеку сталых гараджан на адпачынак. Раніцаю сем'ямі, босыя, тапталі яны расу — лячыліся, і зганяў іх калгасны брыгадзір з лугу, як гусей...
Вёска пачалася бабулькамі, якія сядзелі на лавачках і сустракалі і праводзілі хлопцаў сваімі яснымі, зусім не старэчымі вачыма. Быццам не было ў іх іншага занятку, і яны знарок загадзя выйшлі на вуліцу, каб хлопцаў пабачыць. Размоў за дзень набіралася ў бабу-лек няшмат, усе яны былі дагэтуль перагамоненыя. I хлопцы, праходзячы міма, давалі ім бясконцую — да зораў — тэму.
- А чый гэта той, што ад нас бліжэй пайшоў? — пыталася пра Сашку ягоная суседка ў бабулек, каб пачаць размову, бо сама сёння раніцаю з паўгадзіны распытвала яго пра гарадское жыццё. Атрымаўшы вядомы адказ: «Аліка Лукашовага» — яна так шчыра, як умеюць толькі вясковыя бабулысі, што на ніякіх акторак не вучыліся, цокала языком і ў здзіўленні казала:— А чаму ж ён бяз жонкі? Ці развёўся?..
- Дык ён жа шчэ не жанаты...— уступалася за Сашку яе сяброўка, але размова была ўжо зачэплена. Хлопцы ж, пажэненыя і разведзеныя ледзь не ля кожнай лавачкі, йшлі далей.
Вёска сёння была не зусім звычайная: святочная. Называлася свята «Русалкаю». А па звычаях было яно сярэднім між Тройцаю і Купаллем. Бліжэй да Купалля, вядома. Усе платы, хаты былі абчапляны наламанымі з кустоў і дрэваў галінкамі і зелянелі, быццам ажыло дрэва, парасткі выпусціла. Бабулькі на лавачках сядзелі таксама з букетамі-венікамі галінак у руках і адмахваліся імі ад настырных да любое крыві камароў. I таму была, акрамя хлопцаў, у іх яшчэ адна размова, якая распачыналася разпораз:
- А ці хутка ўжо будзе тая Русалка? — пыталася адна з бабулек час ад часу. I старыя перагіналіся, цягнуліся галовамі ўперад, у той бок, адкуль павінна з'явіцца шэсце.
Хлопцы таксама кіравалі на далёкі край вёскі, адкуль пачыналася заўсёды свята, адкуль выходзілі дзяўчаты з вялізным вянком з траваў, галінак і красак у руках і, з песнямі, павольна йшлі да другога канца вёскі, дзе раскладвалася мужчынамі вогнішча.
Патроху цямнела. I белыя хвартухі бабулек пасталі шляхапазначальнымі маякамі для хлопцаў. Яны прайшлі ўжо з палову вёскі, калі з аднаго двара кінуўся наперарэз ім чорны цень з хрыпатым крыкам:
- Зарэжу!.. Стой, курва! Зарэжу!..
Цень кідаўся, аказалася, не да іх, а некуды міма, за рог плота. Там стаяла і ціхенька галасіла жанчына. Хлопцы пазналі: цётка Соня, а цень — ейны сын Змітрок, які напіўся і ганяў маці. Па звычцы: а што рабіць яшчэ, чым заняцца, калі тэлевізар сапсаваўся і прыспаць няма каму... Толькі на гэты раз Змітрок і сапраўды быў страшны — з ягонай рукі тырчаў доўгі сталовы нож, якім лёгка было й парсюку горла адгарнуць.
Змітрок заўважыў хлопцаў і абрадаваўся — як жа: аднакласнікі — падбег абдымацца і цалавацца. Ягоныя слінявыя (а можа, і ў ліпкай пене) губы агідна абмачылі Сашкаву шчаку і спаўзлі да шыі. Рукі коўзаліся па целе, спадалі ўніз, і Змітрок павісаў на Сашку, як на плоце. Шурка адышоўся колькі крокаў назад і не падпусціў Змітрака да сябе пытаннем:
- I чаму ты, Змітрок, у вёсцы застаўся? Ехаў бы ў горад, на сельмаш працаваць. Дзевак бы гарадскіх шчупаў з падбрытымі падмышкамі...
- Што? З чым? — спыніўся і перапытаў Змітрок.
- З падпахвамі паголенымі...
Змітрок хоць і п'яны быў, аднак, пэўна, жыва ўявіў сабе сказанае, бо зморшчыўся гідліва, нібы ўлез у нешта не надта прыемнае, і мацюкнуўся, адмаўляючыся ад такое перспектывы.
- Дурань ты,— сказаў Шурка,— гэта ж апошні піск моды...
А вось гэтага казаць якраз і не трэба было, бо зразумеў Змітрок толькі першыя словы і падзейнічалі яны на яго, як чырвоная ануча на быка. Ізноў бліснуў нож — цяпер ужо скіраваны ў бок Шуркі.
- Ды жартуе ён,— падаспеў Сашка і вымавіў нейтралізуючае слова:— Выпіць... выпіць ня хочаш?
Змітрок расплыўся ва ўсмешцы, твар ягоны зморшчыўся так, што зрабіўся страшным, адвіслі пад вачыма банькі і ледзь не зусім зніклі губы.
- Хлопцы... Ды вас... Да з вамі... Ды я...— загаварыў ён хутка.— Ды пайшліма да мяне. Я сёння тры згонкі выціснуў. Самагон — у роце гарыць. Пайшліма... Я ж адзін тутака кукую. Вы ж, сабакі, па гарадах разбегліся. А мне, можа, тутака й пабіцца няма з кім цяперака... Эх, хлопцы!..— і зноў палез да Сашкі абдымацца.
У класе іхнім было пятнаццаць хлопцаў і восем дзяўчат. I ўсе з'ехалі ў розныя гарады, па вучэльнях і заводах разбрыліся. У вёсцы здабываць хлеб ды мяса застаўся адзін Змітрок. Паспытаўшы гарадскога жыцця (хай сабе і інтэрнатаўскага): душ, прыбіральня ды гулі роз-ныя пад бокам — кіно, піўбар, дыскатэка... хлопцы разумелі Змітрака, можа, й больш, чымсьці ён іх, але піць не пайшлі. Не паспелі, бо з-за павароту паказаўся натоўп, над якій акрамя пылу віеела песня, разабраць з якое можна было толькі прыпеў, які раз-пораз паўтараўся: «Руеалачку правяду-у-у!..»
Хлопцы збіліся ўбок, да плота, дачакаліся падыходу дзяўчатаў, што няслі вялізны — метраў пяць — вянок, і далучыліся да іх. Свята ўцягнула хлопцаў у свой вір, адбіраючы думкі і навязваючы пачуцці. Натоўп рухаўся наперад і абрастаў бабулькамі з лавачак. Бабулькі да-лучаліся да песні, натхнёна, высока падводзілі «правя-ду-у-у-у-у!» і шчасліва брылі разам са збоем, што плыў па вуліцы павольна, каб ніхто не адстаў. Дзеці ж бегалі ад галавы шэсця да хваста, мітусіліся і надавалі яму да ўрачыстасці — святочнасць...
Наперадзе паказалася машына. Яна прыціснулася да ўзбочыны, з яе выйшлі людзі. Высокі мужчына зняў з галавы капялюш і згарнуў яго ў руках: пэўна, быў мужчына чужы і падумаў, што кагосьці хаваюць. А можа, яно так і было: бабулькі і сапраўды хавалі сваё свята, якое й жыло яшчэ дзякуючы ім і пакуль што, унукам, якіх выпраўлялі яны рваць краскі і плесці вянкі. Бо Змітрок ужо і еам не пойдзе і сваіх дзяцей і ўнукаў выпраўляць не будзе. Не будуць і Сашка з Шуркам, і песняў гэтых яны не ведаюць. Хоць і здзіўляліся зараз хлопцы — колькі іх шмат, і ўсе дарэчы, і ўсе пра свята. Але ні ў кога не варухнулася думка — запісаць іх, каб захаваць для сябе, для нашчадкаў. Навошта... Навошта, калі ёсць Лешчанка і Пугачова, Лявонцьеў і Ратару. Навошта, калі наш адрас Савецкі Саюз... I з мовы вясковае яны ўжо смяяліся ў сваіх Гарадах, калі чулі яе ад іншых, ад тых, хто толькі з вёскі прыехаў...
Русалка дайшла да краю вёскі. Там ужо шугала ў неба бела-сіняе вогнішча. На ўзгорку, ля самага жыта. Праходжваўся ў чаканні побач кульгавы дзед Хведар са стрэльбай — каб прагнаць стрэламі Русалку, якая заманьвае гожых хлопцаў у жыта і там замучвае іх у сваіх ласках да смерці. Людзі стоўпіліся ля вогнішча, і тут нехта з п'яных і нецярплівых не вытрываў і да часу кінуўся да вянка, каб урваць з яго болыны і лепшы кавалак. За ім кінуліся іншыя. Закрычалі, запішчэлі дзяўчаты, што трымалі вянок, разбегліся, і праз якую хвілю перабіралі ягоныя рэшткі бабулі, дзяліліся між сабою: лічылася, што мець пасмы гэтага Русалчынага вянка ў хаце — значыць мець шчасце і дабро. I хавалі-захоўвалі яго за абразом ці ў іншай таемнай мясціне да новае Русалкі.
Свята скончылася, не пачаўшыся. Працягваўся нейкі гвалт, тлум, скокі... Дзед Хведар, як блазен, страляў у неба, вымаючы з адное кішэні патроны і кідаючы міма другой гільзы. Ля ягоных ног круціліся дзеці і падбіралі іх. Моладзь скакала праз вогнішча. Была нядзеля, і сабралася яе, панаехала з далёкіх і блізкіх гарадоў шмат. Захацеў скочыць і Змітрок. Разагнаўся і перад самым вогнішчам зачапіўся за зямлю, за пагорак непрыкметны, і галавою наперад паляцеў у агонь, раскідваючы яго, распырскваючы, як ваду. З завершанага, акуратнага вогнішча амаль нічога не засталося — толькі гарэлі і дымілі на траве галузы. Змітрака выцягнулі з жару з падсмаленымі валасамі і чорным, у сажы, тварам. Ен абтросся троху і сказаў людзям, што абступілі яго:
— Расходзьцеся, хлопцы і дзеўкі, кіна ня будзе!..
Народ пачаў вяртацца ў вёску. А Сашка з Шуркам пайшлі ў ясыта — да Русалкі, да чорта, да д'ябла, да Бога... Да іншага няведамага жыцця, бо гэтае нейк адразу ўстыла, устыла, устыла... Устыла!..
1989
- Ты ня еў смажаных драздоў?.. Ты ня еў смажаных драздоў?.. Ты...
Здзіўленне заклініла Мішку. Адказ «не» ў ягонай галаве не ўмяшчаўся, не знаходзіў месца для разумення. I, як зайграны плыт, ён зноў і зноў паўтараў:
— Ты ня еў смажаных драздоў?..
Голас ягоны нарастаў, большаў, таўсцеў і навісаў над Лёнькам, гатовы абваліцца на яго і раструшчыць. Як стаптаная падэшва — хрушча пад дрэвам.
Лёнька, нібы вінаваты ў нечым ці злоўлены на месцы злачынства, апусціў галаву. Так, ён не еў смажаных драздоў, ён вырас пры развітым і канчатковым, калі ў крамах яшчэ нешта пракідалася і можна было абысціся без лясных прысмакаў.
Але Мішка гэтак далёка не думаў. Уражаны сваім адкрыццём, ён павярнуўся і расчаравана паплёўся ад Лёнькі: маўляў, што з табою тады... Ногі ягоныя цягнуліся па зямлі і пылілі, аднак пыл быў цяжкі і не падымаўся высока.
— Добра,— азірнуўся раптам Мішка,— бяры сваю прапяканку, пойдзем у лес, я цябе драздамі пачастую. Іх, нечапаных, развялося — процьма. I пляшка ў мяне ёсць. Вазьму...
Мішка перажыў пасляваенную галадуху і добра ведаў не толькі смак смажаных драздоў, але і вараных варон, мерзлае бульбы, хваёвае кары. Мо таму і росту яму было дадзена метр, не болей. У свае амаль сорак гадоў быў ён з першакласніка. Маладзейшыя называлі яго ліліпутам, старэйшыя — неданоскам, а ўсе разам — баўтуном і посікам. Але за вочы — хоць і ведаў ён свае мянушкі,— бо паважалі.
З дарослымі Мішка працаваў у калгасных майстэрнях, а круціўся больш сярод дзяцей, і для хлопцаў гадоў дванаццаці-пятнаццаці, якіх найчасцей выбіраў сабе ў сябры, быў ён найвя-лікшым аўтарытэтам, бо шмат ведаў і многае ўмеў. Планы ў такім узросце на дзень наперад не складаюцца, а калі й ёсць яны, дык хутка адмяняюцца новым жаданнем і забываюцца. Лёнька намерыўся купацца, аднак Мішкава прапанова перапыніла яго, ён тут жа вярнуўся дахаты па прапяканку і прыпасы да яе.
Зборы занялі няшмат, і праз паўгадзіны кіравалі яны да лесу. Па баку Мішку біла чорная кірзавая школьная кайстра. З яе выглядвала заткнутае папяровым коркам вока пляшкі. Мішка йшоў хутка, як прывык, а Лёнька няспешна, каб не абганяць яго. Быў час у Лёнькі разгледзець раекосае поле, дывановы луг, купку груш-дзічак злева. Хацелася распытаць Мішку пра смажаных драздоў, але той толькі соп часценька ды накручваў дарогу.
Ля першых, прытуленых да лесу кустоў спыніліся. Лёнька прысеў наўколенцы, дастаў з-за пазухі самапал-прапяканку, ашчадна расклаў перад сабою порах у аптэкарскай пляшачцы, шрот і пыжы ў бляшаных пушках. Прапяканка ў Лёнькі была знатная — абабітая бляхаю з-пад балгарскага гарошку, яна бліскацела на сонцы страшнаю цацкай. Мішка згледзеў яе і спытаў:
- Добра б'е?
- З дваццаці крокаў дошку-саракоўку — навылёт... I кучна...
- Двойкаю зараджай,— параіў Мішка,— бо з дразда анічога не застанецца...
Праз рулю Лёнька забіў пачаргова порах, пыжы, шрот, пыжы, прымацаваў як трэба запалкі. I пачалі яны красціся ў лес: ступаць мякка і працяжна, каб не нарабіць шолаху і не распужаць загадзя птушак, а мо й звяроў якіх наземных.
Лес шумеў вершалінамі з густою лістотаю і перашкаджаў слухаць, галіны лезлі ў вочы абламаным цурбаллем і перашкаджалі ўзірацца. Доўга кружлялі паляўнічыя між дрэваў: у Лёнькі ажно рукі закляклі, зрабіліся драўлянымі і непаслухмянымі — чужымі — ад самапала напагатове. I нічога ніякага. I вопыт Мішкаў даўні не дапамагаў. Хоць лес не вельмі замінаў яму і прапяканка рукі не адцягвала. Ішоў ён, галаву падняўшы, вушы наставіўіны і вочы вылупіўшы — як сабака, што ката пачуў ды не ўбачыў яшчэ. Лес радзеў і зноў гушчэў, дарогі, ускілзаныя трактарамі ды вазамі, перабягалі іхні шлях, воглы балотны мох пад нагамі змяняла сухая ігліца, пакручастае леташняе лісцё — вясёлая, коўзкая трава-мучка, недзе зусім по-бач, то справа, то злева, то ззаду, то наперадзе — вакол — спявалі і ціўкалі, радаваліся жыццю бесклапотныя птушкі, аднак ніводная з іх, быццам на смех, так і не паказалася на вочы паляўнічым, як ні кідаліся яны на новы блізкі голас, як ні ўзіраліся ў міжгалінне дрэваў. Адсырэў зацяты ў кулаку карабок з запалкамі, толькі ўніз пазірала ўжо руля прапяканкі. I ледзь сунуліся наперад падагнутыя нязвыклаю хадою ногі.
— Дуплы, дуплы шукай,— раіў Мішка,— дразды па дуплах сяліцца таксама любяць...
Але дрэвы навокал былі маладыя і гонкія, здаровыя, не чапаныя дзятлам. I зноў жа, не тое што драздоў, аніякіх птушак не бачна было, быццам паведамляла ім нейкая контрразведка, што паляваць на іх ідуць.
Кіламетраў за дзесяць ад вёскі ўвайшлі паляўнічыя ў малады, бадзёра-зялёны хвойнік. На вока — гадоў пад пятнаццаць яму, як і Лёньку. Быццам ягоная маці цяжарная гэты хвойнік садзіла. Ростам жа ён — ого-го! — метраў пяць і болей. А знізу ўсё роўна густы, галінамі сухімі ўтырканы: не было каму па іх хадзіць, сучча адмерлае абцерці. Біўся-біўся з ім Мішка, узмакрэў увесь, абліп ігліцаю. Не да драздоў зрабілася. У галаву ўплішчылася адно жаданне: адпачыць. I яно, урэшце, перамагло. Мішка выбраў палянку з трыма бярозкамі сярод хвоек і сказаў:
- Усё, далей ня пойдзем. Перакур...
Селі. Ногі выпрасталі-зыцягнулі. Далёка — ажно да краю палянкі. Падняліся. Наламалі дроў вакол. Сухіх, як пад дахам. Расклалі лёгкае вогнішча — агонь і дым не відаць, сучкі проста на вачах чарнеюць і скручваюцца. Мішка дастаў нож і парэзаў на грудзях хлеб. Потым пакрэмзаў сала, накалоў яго на шкворні і даў Лёньку ў абедзве рукі смажыць. Апошняю, як тоўстая задастая пані ў зялёнай сукенцы ў абцяжку, вылезла пляшка. Амаль да паловы плёхалася ў ёй гарэлка.
Самагонка была пякучая і перасядала ў горле. Лёнька сілаю заганяў яе ў нутро і падпіхваў далей салам. Толькі што з агню, яно сцякала на хлеб тлушчам, апякала сабою губы, пахла дымам — і было найсмачнейшым ежывам у свеце. Пілі і елі не моўчкі, аднак пра што гаманілі — не запаміналася, абцякала яно памяць, як мутная вада слуп у навальніцу. Языкі проста працавалі, каб час заняць.
Пакуль пляшка апусцела — Мішка з Лёнькам ап'янелі. А ці шмат ім, падлетку ды ўкарочанаму напалову мужыку, трэба? Лёнька сядзеў, прыжмурыўшы вочы, лавіў галаву, а яна кружляла і вадзіла вачыма па дрэвах, вогнішчы, Мішку. I было добра ў яго на душы і весела на твары. Потым ён прылёг, ды не заснуў, а слухаў у сабе, як адпачываюць ногі, як па целе расплы-ваецца лёгкасць — хоць у скокі кідайся, быццам і не было да гэтага хвойніку дзесяцікіламетро-вага шляху.
Мішка таксама паляжаў трохі і ўспомніў пра самапал.
- Ану, давай пабачым, які ты стралок цэлкі,— сказаў ён і ўстаў, абняў за рыльца пляшку і, віхляючыся, аднёс яе на недалёкі — метраў на тры — кратовы грудок. Паставіў — пляшка няўмела, нясмела ўпала. Зноў паставіў — нахілілася і, падумаўшы, скацілася пад ногі. I тады Мішка насадзіў яе дзіркаю на невысокі надламаны сук.
Лёнька ўзняў прапяканку, чыркануў карабком, запалкі засмярдзелі, зашыпелі і замоўклі, патушаныя стрэлам. Пад донцам пляшкі ўпіўся ў зямлю і дрэва шрот. Лёнька лёг на жывот, паклаў рулю на галузу — высока над пляшкаю пранеслася шапаценне. Зноў і зноў набіваў прапяканку. аднак пляшка, быццам была яна гумавай ці загаворанай, вісела цэлая.
Доўга ляскалі адчайныя стрэлы, алс пакуль пад час вымушанае цішыні не пачулі паляўнічыя над галовамі лёгкае — пырх. Прыгледзеліся — між растаныраных, як пальцы, галінаў, моцна сплеценае кубло. А над ім — адразу ж — птушка сядзіць. Якраз на сонцы, і пер'е яе адлівае, і столькі ў ім колераў — не пералічыць і не назваць усе. «Сойка...» — пазнаў Мішка. Сядзіць сойка над кублом і галаву гэтак павярнула, быццам і не глядзіць зусім на паляўнічых, быццам і не страшныя яны ёй і не цікавыя.
Мішка прысеў, сагнуўся напалам і засыкаў: «Ціха-ціха...» — заматляў рукамі Лёньку, нейкія знакі выкручваючы. А Лёнька і так нрыціх, прылін да зямлі, залюбаваўся. Мішка ўзяў у яго прапяканку, паклаў на сук, што з суседняга дрэва тырчаў, прыцэліўся — лясь! Пасыпаліся зверху перабітыя шротам галінкі, зайграў на сонцы пыл — а сойка сядзіць, як сядзела. Во вытрымка — нібы і не ў яе стралялі. Толькі ў кіно такое і ўбачыш.
Праз колькі хвілінаў усё вакол сойкі было пасечана шротам, а яна — ні з месца. I галаву, здаецца, ніколькі не павярнула, толькі вока круглае пагардліва ўніз пазірае. I падалося Лёньку: такі кленч у глыбіні ягонай чытаецца, што не вытрымаў ён, сказаў:
- Ды забілі мы яе даўно. Яна проста да галінаў прытулілася і ўпасці не можа.
- Тады лезь і здымі яе.
Палез Лёнька, амаль да самое дабраўся — толькі дацягнуцца рукою засталося. Прыціснуў-ся голым пузам да шурпатае кары, пальцы да драцяных сойчыных ног дакрануліся, і тады яна — пырх! — і зляцела, між галінаў у неба паднялася і знікла ў ім. Лёнька ад нечаканасці ледзь не сарваўся. У апошнюю хвіліну абхапіў дрэва нагамі і толькі з'ехаў трохі на ім уніз.
- А-а-а,— здагадаўся Мішка,— паняў, дзеці тамака ў яе, ану ў кубле памацай.
Лёнька засунуў руку ў кубло — там нешта цёплае і мяккае. I жывое.
- Скідвай іх сюды,— скамандаваў Мішка,— сойкі таксама нішто. Асаблів маладзенькія. Няма драздоў — дык соек насмажым.
Лёнька пачаў даставаць птушанят па адным. Возьме за ногі, а цела — боўць — і ў галаву пералілося, возьме за галаву, а цела — боўць — і да ног перавалілася, адвісла, як вада ў гумавым балоніку. Мішка падняў свае кароткія рукі з пульхнымі нязграбнымі, дзіцячымі пальчыкамі і зноў загадаў:
- Кідай...
Птушаняты хутка падалі, абы-як біліся спачатку аб галіны, потым аб Мішкавы рукі і цесна, шчыльна прыліпалі да зямлі, нібы шэрыя камякі пластыліну. Мішка падбіраў іх і складваў у апустошаную кайстру. I бачна было, што апанавала яго нейкая сквапнасць прыгаданая, ажно рукі трэсліся і ў вачах палаў рухомы агеньчык. Сайчаняты пішчэлі, шырока разяўлялі чырвоныя з жоўтым роцікі, і толькі гэта выдавала іх за жывых. Лёнька кідаў птушанят, Мішка збіраў іх, да смажання — іхняе мэты — было зусім блізка, і не маглі яны таму хоць бы на хвілю спыніцца і задумацца: «Што ж гэта мы робім? Навошта?» Было гэта нібы нейкаю дзіўнаю гульнёю «Кінь-падбяры», ад пачатку запланаванай, распісанай па ролях і незваротнай. Адно толькі: Лёньку брыдка было лезці рукою ў кубло і намацваць там сайчанят, але не мог ён пад пільным Мішкавым вокам адмовіцца, не мог сваю слабасць сардэчную паказаць, і таму мацаў і мацаў па цёплым казытлівым і ліпучым пуху ў кубле, покуль не выкінуў усіх, шэсць ці сем птушанятаў. Прысеў на галіну. Прыслухаўся.
Мішка ўзрушана і бойка тлумачыў яму, аказваецца, як праз дзюбу нанізваць сайчанят на шкворань, паказваў, дзе ён выйсці павінен, як смажыць, пакручваючы, і якое смачнае, далікатнае ў іх мяса... Лёнька глядзеў і не бачыў таго мяса: адна мутная, шызая плеўка вакол ды нейкае чорнае месіва ўсярэдзіне, якое перакуль-ваецца, перабоўтваецца... Бр-р-р.
Лёнька споўз з дрэва, агледзеў свой жывот. Роўнымі, доўгімі пісягамі на ім кроў пазначыла здзёртую скуру. Балела і не балела адначасна. Было проста прыемна стаяць на зямлі, якая хоць і выгіналася пад нагамі, аднак была ўсё ж болын трывалая, чымсьці дрэва.
Мішка адставіў кайстру з сайчанятамі ўбок, і паляўнічыя зноў прыселі да вогнішча.
— Памятаю, пасвілі мы з бацькам кароў...— пачаў Мішка доўгі расказ пра першых з'етых ім смажаных драздоў. Расказчык ён быў найлепшы — насабачыўся з малымі і ведаў, дзе падсаліць, а дзе падсаладзіць трэба. Слухаць яго можна было бясконца, і гэтаксама бясконца мог ён распавядаць — язык натрэніраваны. Адзін успа-мін чапляўся ў ім за наступны, ланцужок гэты ўсё падаўжаўся і падаўжаўся. I да таго натуральна і складна, што слухачам недзе было й слова ўставіць, каб хоць перапытаць, паказваючы тым сваю ўважлівасць. Мішка цягнуў свой расказ, нібы акын песню, і хвіліны ляцелі, мільгалі, як вокны электрычкі на Мохавым пераездзе. I не заўважылі паляўнічыя, як цемра ўвайшла ў хвойнік гаспадыняю. Сонца ўжо й вершалінаў дрэваў не краналася. Вогнішча сваімі бакавінамі на дрэвах, на тварах пачало адбівацца. Лес зашапацеў раптам трывожна і нават страшна. I разам падумалася ім: трэ дамоў спяшаць.
Пачалі збірацца. Залілі чым у каго было вогнішча і ўзгадалі пра непасмажаных сайчанят. Знайшлі кайстру. А ў ёй ужо ціха і смярдзіць — нехта з паляўнічых неўпрыкмет сеў на яе і птушанят падушыў. Размазалася слізь і нутраная чарната іхняя па ўсёй кайстры. Мішка вытрас грузкі камяк птушанят пад хваіну, нагою прытаптаў, ігліцы наверх нагарнуў. I доўга пляваўся і мацюкаўся, вычышчаючы травою спаганеную кайстру.
1989
Сёння быў звычайны дзень: сонца, як заўсёды, падала на зямлю жоўтым цяплом; дрэвы старанна, нібы ўлагоджваючы вецер, шапацелі лісцём; людзі бязмэтна і бяздумна — так здавалася ад спякоты — блукалі па вялікім, няўтульным горадзе.
Увечары я ад'язджаў адсюль. Да адыходу цягніка заставалася некалькі гадзін. I я разгублена хадзіў па горадзе, натыкаючыся на знаёмыя мясціны. Я развітваўся з горадам. Калі паветра пачало насычацца сінечай, я пайшоў на вакзал.
У вагоне, ад раптоўнай моцнай стомы і самоты, я залез на верхнюю паліцу і заснуў...
Прыехалі мы надзіва хутка. Калі я прачнуўся, белая пляма акна кідала такое ж белае святло на твары пасажыраў. За акном насустрач цягніку беглі дамы чужога горада. Потым яны спыніліся, у тамбуры правадніца пахіснулася і глуха ўдарылася аб сцяну. На момант яна сцялася, нібы пастарэла ад болю, а затым з лёгкім рыпеннем, якое халадзіла цела, адчыніла дзверы. Пачаргова апускаючыся з прыступкі на прыступку, я сышоў на заліты дажджом да лужынаў перон.
Мяне, вядома, ніхто не сустрэў. Родны дом быў яшчэ далёка, недзе там, у лёгкім тумане памяці. Такім лёгкім, што ад першага подыху ветрыку — іншага ўспаміну — ён мог растаць, знікнуць. Дадому трэба было яшчэ вельмі доўга — цэлыя тры гадзіны — ехаць. Ехаць у аб-шарпаным, чырвоным дызелі, які адным сваім знешнім выглядам выклікаў непрыемныя, нат агідныя пачуцці. Я пайшоў па білет. У вялікім, амаль пустым, памяшканні прыгарадных кас, падкрэсліваючы яго ўбоства, гарэла бляклае святло. Адзінокія пасажыры маркоціліся ля сцен. Білетныя аўтаматы блішчэлі зялёнымі вачыма лямпачак і здаваліся болып жывымі. Вакенцы кас побач з імі сумавалі па вялікіх чэргах.
Праз хвіліну, сціскаючы ў руках ледзь адчувальны білет, я накіраваўся да выхаду. I тут убачыў адзінага чалавека, які яшчэ варушыўся ў гэтай зале. Гэта была бабулька, згорбленая да таго, што плечы, здавалася, уздымаліся вышэй галавы. Яна абыходзіла цені паса-жыраў і нешта гаварыла ім бяззубым шэптам. Часам адтуль, дзе яна спынялася, чуўся звон манет. «Падайце, бога радзі!..» — пачуў я зусім побач. Пачуў і заспяшаўся да выхаду ад нейкага незразумелага жадання сысці адсюль як далей. Толькі не — зразумелага: у мяне раптам хвілінна — праплыло перад вачыма, нібы ўрывак нямога фільма, тое, як бабулька падышла да мяне, паўтарыла свае словы, і я, сарамліва і збянтэжана, нервова і спешна, стаў шукаць у кішэнях, а потым даваць ёй капейкі. Пачуццё чакання, якое чыталася б тады ва ўсёй постаці бабулькі, мне падалося невыносным. Яно абражала мяне...
I толькі на вуліцы я ачуўся. Халаднаваты бэзавы вечар прасвятліў галаву. «Які ж я дурань!» — балюча падумалася.
Я вярнуўся ў залу і стаў на самым бачным месцы. Проста нада мной вісела ўніз галавой лямпачка — цьмяная, заседжаная мухамі да матавасці. Правай рукой я сціскаў у кішэні напагатове жменю манетак. Жаданне, каб бабулька нарэшце падышла да мяне, паступова ператварылася ва ўмольнае падрогванне. Але бабулька, падмятаючы падлогу крысом старога, дзіравага, месцамі працёртага да змены колеру халата, ужо колькі разоў прайшла міма. Кеды, што былі на ёй, бязгучна прыліпалі да склізкіх плітаў, халат прыкрываў ногі, і, здавалася, бабулька ціха плавала вакол мяне ў нейкім незразумелым танцы. Вочы яе, незвычайна пільныя і рухавыя, не спыняліся толькі на мне. Калі яна зноў прайшла-праплыла паўз мяне, занятая сваёй справай — я не вытрываў, падышоў да яе.
- Дзень добры,— сказаў я і пачырванеў ад недарэчнасці сказанага.
Але бабулька не заўважыла гэтага. Яна яшчэ больш за мяне збянтэжылася. Ей, пэўна, даўно так ніхто не гаварыў, і яна не ведала, што адказаць.
- Я хачу даць вам грошай,— аднымі непаслухмянымі губамі прамовіў я.
Бабулька яшчэ больш разгубілася. I я прачытаў у яе вачах жаданне пайсці прэч. Я і сам ледзь не адышоў, але, відаць, менавіта гэты позірк і ўтрымаў мяне зараз.
Я хуценька выцягнуў руку з кішэні і высыпаў грошы ў механічна працягнутыя бабулькай маленькія, дрыготкія далоні.
Бабулька раптам ажыла, загаварыла тое, што я ўжо чуў пасля: «Падайце, бога радзі!..», а потым пра кагосьці, можа, пра сябе, няшчасную, хворую, потым яшчэ нешта... Мне стала проста і лёгка. Я прыслухаўся.
- ... Раніцай падышла да такіх вось, як ты, маладых, папрасіла капеечку, дык яны засмя-яліся, сказалі пачакаць, а потым адвярнуліся, і я бачыла, як у іх руках блішчэла нешта, а потым павярнуліся да мяне і кінулі ў руку капеечку — гарачую, пякучую, як вугельчык, я ажно ўскрыкнула — так забалела, а яны зноў за-смяяліся... і зараз, глядзі, вось...
Бабулька спачатку сухенькай ручкай выцерла нябачныя слёзы, а потым разняла кулачок і паказала далонь. Пасярод яе — нібы маленькае ружовае сонейка — быў апёк. Ен растапіў зморшчынкі, і скура ў тым месцы стала далікатнай і адчувальнай, як у дзіцяці.
Мне захацелася доўга-доўга гаварыць з бабулькай.
- Я проста думаў, што вам трэба далёка ехаць, а грошы прапалі. I вы зараз збіраеце на білет. Таму і падышоў...— стаў тлумачыць я.
- Не, я тут жыву, блізка зусім,— бабулька сказала гэта і замоўкла. Аднак, зразумеўшы, што такога адказу мала, дадала:
- Пенсію я не атрымліваю — не зарабіла. На работу цяпер вось не бяруць — старая. А жыць неяк трэба... Хоць і абрыдла, ой як абрыдла...
Толысі цяпер я заўважыў, што мы ўжо сядзім на нейкай лаўцы, выгнутай з фанеры. Сядзім у самым карычневым ад святла і цемры куце залы.
- Як гэта вы пенсію не зарабілі? — спытаў я.— I гэтае маё «вы» неяк не вязалася да размовы, прасілася «ты»...
- Ой, доўга, унучак, доўга расказваць... Ой доўга... Усё вайна распраклятая нарабіла. Маладая я тады была. I дурная-дурненькая: палюбіла паліцая. У першы раз ён мяне сілай узяў — прыгожая я была. Узяў ён мяне, і пакахала я яго. Ну, можа, й не пакахала, але — жыла з ім. Перад самым вызваленнем партызаны яго забілі. А мяне, як толькі нашыя прыйшлі, у турму забралі. Доўга я там была. Далёка, ажно ў Сібіры. Потым дамоў вярнулася. Стала ў калгасе кароў даіць. Аднойчы ішла дамоў з фермы позна ўвечары, і накінуліся на мяне сваякі забітага маім Сашкам хлопца і так збілі мяне, што ледзь я дахаты дапаўзла, крывёю харкаючы... Калі трохі агойдалася, яны зноў мяне падлавілі і да паўсмерці збілі. А на трэці раз я выхапіла кол з рук у таго, хто біў — дужая ж была,— і на яго... А ён назаўтра ў бальніцу. I пабоі зняў... Мяне зноў у турму, і зноў далёка, і зноў надоўга... У вёску я больш не вярнулася. Ды і каму я там трэба, старая. Радні няма, маці памерла. Так і жыву тут адна...
Пакуль бабка гаварыла, я паспеў разгледзець яе. Усю. Ад сівых валасоў, якія тонкімі нітачкамі ляжалі на галаве, рэдкіх, такіх, што відзён быў кожны валасок асобна, ад глыбокіх стомленых вачэй з чырвонымі ад слёз куточкамі — да белай палоскі сухой скуры, якая віднелася на правай назе паміж кедам і штанамі. З вопраткі — спартыўныя штаны і халат прыбіральшчыцы — дапаўняла яшчэ вылінялая да страты перша-пачатковага колеру хустка. Зараз яна была знятая з галавы і скамечаная ў руках у бясформенны камяк. Здавалася, што пры распростванні яна распадзецца на дробныя кавалачкі.
- А вам не холадна так хадзіць?
- Не, дзе там, я раней нават босая хадзіла да самай зімы, як некалі ў вёсцы. Але міліцыянеры чапляліся часта. Тады і абулася,— бабулька тэпнула нагой па падлозе, каб я звярнуў увагу на яе кеды.
- Пойдзем, пакажу, дзе я жыву. Тут блізка,— прапанавала раптам яна.
Прапанова была настолькі нечаканая, што я згадзіўся. На вуліцы вечар абхапіў мае плечы сваімі халоднымі рукамі. Я адчуў, як яго доўгія сцюдзёныя пальцы залазяць за каўнер. Стала холадна, і я задрыжаў.
- Не бойся, унучак, не бойся,— сказала бабулька, і мне пацяплела.
Ісці і сапраўды было недалёка. За адным з бліжэйшых дзевяціпавярховікаў паказаліся асветленыя вокны вёскі. Мы падышлі яшчэ трохі і спыніліся. Цяпер вёска ляжала ля нашых ног, і мы разглядалі яе з вышыні, нібы з нейкай гары, і яна мне падалася маленькай, цацачнай.
- Вунь там мая хата,— паказала наперад ба-бка.
А я і так ужо ведаў, дзе яна жыве. Я ведаў, што яна пакажа на хату, крытую чырвонай дахоўкай, падобную да хаты, у якой прайшло маё дзяцінства. Я глядзеў на вёску, і мяне ахоплівала пачуццё знаёмасці, блізкасці ўсяго. I я заўсміхаўся...
- Пойдзем туды,— сказала бабулька.
Мы кулём пакаціліся з гары ўніз — да вёскі. «V самым нізе я балюча ўдарыўся аб востры камень, закрычаў ад болю і... прачнуўся.
Грудзі мае былі ў крыві. Прыгожы швэдар быў спаганены круглай чырвонай плямай. Унізе, на лаўцы насупраць, я ўбачыў трох мужчынаў. Двое трымалі трэцяга, які сядзеў пасярод, за рукі. На стале ляжаў акрываўлены, быццам іржавы, нож. У мяне зноў забалелі грудзі... Трохі ўбаку, на лаўцы пад маёй паліцай, сядзеў яшчэ адзін мужчына. Скрозь ягоныя пальцы са-чылася ярка-чырвоная сукравіца.
- Ага, прачнуўся, нарэшце... А цябе тут забіць хацелі...— пачаў казаць адзін з мужчын.
Другі паспешна дадаў:
- Твае смяшкі ў сне не спадабаліся вось яму,— і ён паказаў на таго, каго трымалі.— А вось гэты ідыёт — руку падставіў, каб цябе ўратаваць. Яшчэ б імгненне — І не прачнуўся б ты больш ніколі... Ну, уставай, сведкам будзеш. Зараз міліцыя прыйдзе.
- Якім сведкам?.. Я дадому еду!.. Я ўжо пры-ехаў!..— закрычаў я.— Мне ісці трэба! — і кінуўся да выхаду. Мяне паспрабавалі схапіць, але я вырваўся, яшчэ раз тузануўся і, ледзь не зваліўшыся з паліцы,— ачуўся.
За акном была густая цемра. Ні агеньчыка, ні зоркі. Быццам нехта проста заклеіў акно чорнай фотапаперай.
Цягнік стаяў. Стаяў, пэўна, ужо даўно і яшчэ доўга павінен быў стаяць. У вагоне не чуваць было ўжо ні гаманы пасажыраў, якія збіраліся выходзіць, ні тых, што зайшлі.
- Дзе мы стаім? — спытаў я ў пасажыра, які ўважліва паглядаў на мяне.
- Гомель...— схамянуўся той.
Я саслізнуў з паліцы. Усунуў ногі ў халодныя чаравікі, узяў сакваяж, накіраваўся да выхаду. Пачаргова апускаючыся з прыступкі на прыступку, я сышоў на заліты дажджом да лужынаў перон...
1982
Гэта было так даўно, што той час можна назваць дзяцінствам. Альбо юнацтвам, бо я ўжо любіў кагосьці яшчэ акрамя мамы. Кахаў моцна, гэтаксама моцна спадзеючыся на ўзаемнасць. Яна, здаецца, была маёй аднакласніцай... А мо і не. Але не гэта галоўнае — галоўнае, што я кахаў. I яна ведала пра тое гэтаксама, як вы ведаеце зараз.
Так, але я не хацеў пісаць пра каханне. Я думаў распавесці пра тое, што было так даўно і схавалася ўжо за чарадой іншых успамінаў — больш блізкіх і таму больш ясных. Вы заўважалі, пэўна, як некалькі светлых шкельцаў, складзе-ных разам, пакрываюцца смугой. I чым больш празрыстых шкельцаў, тым за большым туманам бачыцца тое, што мы хочам праз іх разгледзець. Так і з маёй памяццю...
Зусім заблытаўся...
Я хачу напісаць зусім не пра гэта. Я хачу напісаць пра дзяцінства. Пра тое, маё. Якое гэтак востра тады адчувалася мной і знаходзілася ўва мне. Пра час, калі здавалася, што ўсё забараняюць і табе кроку нельга ступіць без дазволу. Але толькі зараз стала зразумела, што менавіта тады і былі ў цябе гады сапраўднае волі...
I зноў не пра тое.
Я хачу напісаць не пра дзяцінства наогул, а пра некалькі выпадкаў з яго. Яны гэтаксама дакладна і бясспрэчна былі, як тое, што нейкую хвілю назад у вас з'явілася жаданне кінуць чытаць гэтае апавяданне, бо вам нецікава.
Так, і гэтае і тое было. Гэтае — нядаўна, тое — даўно. Аднак усё ўжо ў мінулым і таму стала роўным між сабою...
1
Сонны сад рыпеў на ветры дрэвамі. Такімі старымі, што нават пры лёгкім дотыку ад ствалоў адляталі кавалачкі кары, агаляючы сухое цела яблынь, і яно плямамі бялела ў цемры.
У гэты незнаёмы сад нас прынадзіў пругкі стук яблык-паданак аб зямлю. Вецер даносіў іх салодкі пах, і рот напаўняўся слінай. Мы не вытрымалі. Гнілая, пазелянелая ад старасці і вільгаці дошка ў плоце зламалася без трэску. Яна нібы ціхенька ўздыхнула ад болю і мякка перагнулася напалам.
Першыя яблыкі гучна храбусцелі і прымушалі нас сцінацца ад страху, што нехта пачуе. А потым мы асмялелі...
Калі нашыя пазухі сталі нагадваць жываты цяжарных жанчын, мы сабраліся сыходзіць. I тут я ўбачыў успышку агню, якая вылецела з цемры. Гук стрэлу пачуўся амаль адначасова. «Гэта вартаўнік!..» — падумаў я і закрычаў ад болю...
Вярнуўшыся з цемры свядомасці ў цемрыва ночы, я ўбачыў, што сябры мае ўцяклі, адзін я застаўся ляжаць. Ногі здаваліся мне чужымі, хоць я і востра іх адчуваў. Яны нібы хворая частка другога чалавека ляжалі побач.
— Папаўся, галубчык!..— былі першыя словы, якія я хацеў пачуць, ведаў, што пачую, і пачуў, калі наблізіўся вартаўнік.
Нада мной з радасным дыханнем схіліўся твар. Мне захацелася ўкусіць яго. Але я ляжаў ціха, без стогнаў, быццам мёртвы, і баяўся толькі, каб дзед не заўважыў слёзы ля вачэй. I дамогся свайго.
Вартаўнік адхіснуўся ад мяне. Спалохаўся. Стрэльба задрыжэла ў ягоных руках і ўпала побач са мной. У паветры папоўз востры пах тытуню — дзед стаў шныпарыць у кішэнях, шукаць запалкі. Іх не было. Напалову лысая, прапахлая потам галава ўпала мне на грудзі, туды, дзе павінна быць сэрца. Я целам адчуў, як калючая скура яго твару зморшчылася, сабралася ва ўсмешку.
— Вады хіба што прынесці і лінуць на яго, каб ажыў,— сказаў сам сабе вартаўнік. Устаў і пайшоў, доўга падцягваючы адну нагу і хутка ступаючы другой. «Відаць, кульгавы...» — падумаў я.
Да гэтага часу боль пакінуў усё цела і застаўся толькі маленькай гарачай плямінкай у правым калене. Вартаўнік не бачыў у цемры мой твар, а значыць, і не мог запомніць мяне! I зараз трэба было ўцякаць, пакуль яго няма. Хапаючыся за глыбокія расколіны-зморшчыны ў кары дрэва, я ўстаў і прытуліўся да яго, па-буслінаму стоячы на адной назе. Але ўстаць было самым лёгкім! Калі я працягнуў правую нагу наперад і паспрабаваў абаперціся на яе, розум мой памутнеў ад болю, які штыком пранізаў увесь бок і ўдарыў у галаву. Я зноў закрычаў. I, як падкошаны, упаў тварам проста на прыклад стрэльбы. Аднак болю ад разбітага носа я не адчуў. Я адчуў толькі цеплыню і брыдкую макрэчу салёнае крыві, камякаватую слізкасць у роце.
Ад усяго гэтага можна было страціць прытомнасць. I я не ведаю, чаму так не здарылася. Мажліва, таму, што ў галаве зараз пульсавала-працавала адна думка: «Уцякаць!..» Стрэльба была дарэчы. Абапіраючыся на яе, спачатку проста як на палку, я ўстаў, а потым абапёрся, як на мыліцу, і пайшоў. Ля самай дзіркі ў агароджы я пачуў ззаду крокі вартаўніка, падобныя на кропкі-працяжнікі азбукі Морзе. З-за плота я стаў назіраць за дзедам. А той падышоў да месца, дзе я раней ляжаў, спыніўся і ўвесь скалануўся: разгублена бразнуўшы дужкай, вядро стала на зямлю.
- У-у-у, гад, уцёк,— голасам, у якім адчувалася здароўе і было нешта воўчае, загуў-завыў дзед і стаў хутка хадзіць вакол: пэўна, усё ж спадзяваўся знайсці мяне. Крокі ягоныя ператварыліся ў суцэльны, густы шоргат лісця, і мне падумалася, што яно сухое, калі можа гэтак шамацець.
Уздыхі шкадавання і гневу, якія ішлі з саду, мне абрыдлі. Я ўжо ведаў, што рабіць. Я падняў стрэльбу і накіраваў яе ў цемру саду. Але стрэльба аказалася аднаствольнай...
Дзед да таго часу супакоіўся і, расчаравана ступаючы, пайшоў у глыбіню саду. Забыўся нават на вядро. У вадзе ціха адбіваліся (я бачыў!) дзірачкі зорак. Да мяне падбеглі тыя, з кім я раней, не вытрымаўшы паху яблык, палез у сад.
- Што з табой? — з непатрэбным мне спачуваннем спытаў адзін з іх.
- Нага...— я не трымаў да іх крыўды і таму гаварыў спакойна.
Яны зразумелі ўсё. Асцярожна, як нешта крохкае, узялі мяне пад рукі, павялі дахаты...
Я не буду апісваць, што было з маці, калі яна мяне ўбачыла. Такія сцэны вы ўжо шмат разоў чыталі. I не хачу пісаць пра доўгія і нудныя месяцы, праведзеныя ў шпіталі, дзе нейкай разнастайнасцю вылучаліся хіба што дні аперацый. А іх было шмат. Беспаспяховыя, марныя, непатрэбныя... Скажу толькі, што там я пачаў упершыню пісаць для вас. Нічога не скажу я і пра суд над дзедам-вартаўніком, на якім яго апраўдалі, бо прызналі вар'ятам. Усё ў гэтым жыцці тлумачыцца проста...
З таго часу прайшло шмат гадоў. Я пісаў ужо, што было гэта ў далёкім, даўнім дзяцінстве, якое скончылася для мяне разам з тым стрэлам, што зрабіў мяне калекам. Так, я зараз хаджу гэтаксама, як і той дзед. Правая нага не згінаецца ў калене, і я паўколам доўга цягну яе па зямлі...
I яшчэ: я забыў напісаць, што цяпер я працую вартаўніком у калгасным садзе. У мяне ёсць стрэльба...
2
Дзверы хлеўчука бязгучна пагойдваліся ўлева-ўправа пад лёгкім летнім ветрыкам. Вечаровая цішыня прагна ўслухоўвалася ў сябе. Мае крокі аддаваліся ў ёй незвычайна чутна і гулка. Быццам недзе пада мной была пустата.
Адно не выключала другога.
Падумаўшы гэтак, я ўзяў заступ, што прытоена стаяў ля сцяны.
Зямля лёгка паддавалася рыдлёўцы, хоць сцяжына і была добра ўтаптаная. Першыя паўметра я выкапаў неўпрыкметку. Далей стала цяжэй, на лбе выступіў казытлівы пот, галава стала цяжкой ад напружання. Яшчэ праз паўметра, калі немагчыма было ўжо седзячы наверсе выцягваць рыдлёўку з жоўтым, бы пафарбаваным, пяском, я падняўся з каленяў.
Нейкай пэўнай думкі не было. Проста стала цяжка. Я выпрастаўся — да хрусту ў касцях — і агледзеўся. За рэдкім плотам пад яблыняй пластом ляжалі паданкі, далей чырванелі на калівах тлустыя памідоры, яшчэ далей, ля небасхілу, сінеў лес.
Я крыху пастаяў і стомлена пасунуўся з двара на вуліцу. На адной з лавак сядзелі двое. Перашэптваліся — і яна ціхенька смяялася.
— Паслухай, Алесь, давай да цябе па яблыкі зла-зім,— крыкнуў хлопец. Па голасе я пазнаў суседа Кольку. «Злазім да цябе па яблыкі...» — было нашым даўнім жартам.
- Пачакайце. Я вынесу...
У прыпол сарочкі я хутка назбіраў белага наліву і накіраваўся на вуліцу. Дзверы хлеўчука раптам пранізліва зарыпелі. Я азірнуўся на поўнай хадзе і... з усяго маху ўляцеў у яміну з рыдлёўкай.
Калі я ачуўся, яблыкі яшчэ раскочваліся. Але рыдлёўка валялася ўжо далёка наперадзе. Тугі боль сцяў-скаваў цела.
Я выпаўз з яміны, трохі паляжаў. Першыя буйныя зоркі віселі нізка-нізка і працягвалі да мяне свае вострыя праменьчыкі. Адна слязінка забралася ў вуха і казытала там.
Я ўстаў і пайшоў на вуліцу.
- А дзе ж хвалёныя яблыкі? — тузануў мяне за плячо Колька, калі я падсеў побач.
- Там...
- Мо збегаць самому?
- Давай...
- Вечар сёння ў мяне нейкі няўдалы, тлумны,— сказаў я дзяўчыне пасля таго, як Колька пайшоў.— Яміну не выкапаў, яблыкі рассыпаў... I хляўчук не зачыніў... Забыўся. Ты прабач, пакіну цябе. Пайду зачыню дзверы.
3
Папярочкі ападалі, асыпаліся адна за адной. А потым упала і ўся лесвіца. Аднак на самай вяршаліне дрэва застаўся вісець чалавек. Ен трымаўся за галіну адной рукой, а другой усё яшчэ стараўся дацягнуцца да яблыка і нібы не заўважаў, што драбіны разваліліся. Галіна ад яго важкага цела згіналася і патрэсквала, але перш чым яна адламалася, чалавек паспеў нагамі абхапіць дрэва. Цяпер яблык быў блізка. Чала-век падабраў галіну, рэзка падцягнуў яе і сарваў яблык.
Можна было святкаваць перамогу. Чалавек усміхнуўся некаму ўверсе, можа, сонцу, ласкава абцёр яблык, павярнуўся да мяне, і цяпер, нарэшце, я добра разгледзеў яго: невыразны, смуглаваты, акруглы твар, тонкі нос, чорныя, жывыя, нават вяртлявыя вочы, маленькія пульхныя губы — чалавек нібы пазіраваў мне, і я адчуў сябе фатографам. Вяршаліна яблыні амаль не засланяла твар, але сонца падала звысоку, і таму пад носам плямаю лёг чорны цень. Я, калі б быў фатографам, крыху прыўзняў бы яму галаву і папрасіў бы адламаць ад яблыні яшчэ адну галіну. Каб не замінала...
Чалавек трохі споўз па дрэве ўніз і добра ўладкаваўся на тоўстай галіне, потым зашпіліў гузікі на кашулі, сцёр са штаноў шматкі кары, яшчэ раз абцёр яблык і смачна адкусіў яго...
Муляж гэтага яблыка зараз захоўваецца ў музеі. Той чалавек вырас і стаў героем сваёй краіны. Пра яго напісана шмат успамінаў. I найпершыя — мае. Яго смяртэльны подзвіг гісторыкі часта параўноўваюць з тым, што здзейсніў ён у дзяцінстве, дастаючы яблык, калі пад ім, адбіраючы дарогу назад, зламалася ле-свіца...
А я шкадую, што не змог яго ў той дзень сфатаграфаваць.
4
Мяне спыталі: дзе ты хочаш жыць?
Я адказаў: на Беларусі. I нарадзіўся.
Вакол было чырвона і ціха. I я закрычаў...
Я памятаю сябе гадоў з трох. Вялізныя дрэвы, высокая трава, аграмадныя яблыкі: аберуч не абняць. Побач — мама. Вакол — Радзіма. I дрэвы, і трава, і яблыкі — усё Радзіма. Тады мне гэтага было дастаткова, каб Радзіму адчуваць Радзімай.
Цяпер — мала. I згасла тое пачуццё Радзімы.
Бо вакол — усё чужое. Не вачам — душы!
Куды я патрапіў? Дзе ты, мая Беларусь?
Вакол — чырвона і ціха. Мо закрычаць?..
1982. 1984