Станаўленне

1

Зубрэй вяртаўся дахаты.

Ён паволі ішоў тупкаю лясною дарогаю, адчуваючы, што нахадзіўся за дзень, стаміўся пад гарачым чэрвеньскім сонцам, дык цяпер цяжкія сталі не толькі кірзавыя боты, сумка ці стрэльба, але цяжкая зрабілася i леснікоўская фуражка на галаве. Ён зняў яе i панёс у руцэ, адчуваючы, як прыемна ад хады ўзнікае ветрык, лагодна халодзіць скроні, лоб, густыя валасы.

Вёска, куды набліжаўся, была ўжо блізка: праз ціхі лясны звон, перасільваючы зумканне мошак i птушыныя спевы, даносіліся людскія галасы, дробны i часты стук малатка — нехта ў гэтым, бліжэйшым, засценку кляпаў касу.

Зубрэй крочыў i, здаецца, нічога не бачыў, без ніякага інтарэсу пазіраў на каляіны, на абабітае карэнне ды на абадраныя i засмаленыя сасновыя камлі, на шматкі сена, што нядаўна вырвалі з высокіх вазоў густыя асінавыя i бярозавыя галіны i што цяпер, зусім зрыжэлае, усё яшчэ вісела на дрэвах — адным словам, не ўзіраўся на лес, а вось раптам, калі быў ужо ля гары, ля Ям, дзе некалі, у вайну, вяскоўцы хаваліся самі i хавалі бульбу ды жыта, запыніўся i душою адчуў: чагосьці не хапае ў гэтым вялікім лесе…

Ён замёр i той рукой, якой за цвёрды брыль трымаў фуражку, пачасаў галаву, прыжмурыўся i пачаў узірацца, дзе i што тут знікла. Павёў вачыма на самы грудок, на рэдкія сосны i густое кустоўе i ўбачыў, што там чамусьці лысіцца вельмі вялікая прагаліна. У яго аж страпянулася сэрца: ды там жа яшчэ ўчора ўполудзень, калі ён праходзіў сюдою, стаяла старая, самая высокая i тоўстая тут паблізу, налітая смалой i ад таго, мусіць, цвёрдая што камень хвоя з зачасаным некалі ім жа камлём. Цяпер там гэтай сасны не было, як правалілася скрозь зямлю.

Пазіраў туды i не верыў сваім вачам, пасля збочыў з дарогі, прайшоў па папараці i густым, з яшчэ зялёнымі ягадамі чарнічніку i цяжка, нізка нахіляючыся ўперад, уссунуўся на гapy. Убачыў: не, хвою не вывернуў вецер (ды i як яна, сырая, цяжкая, магла паваліцца, калі не было на днях ні навальніцы, ні моцнага ветру?), яе не было зусім. На месцы яе ляжала невялікая, складзеная наўмысна кучка старога лому. Раскідаў яго нагою — паказаўся свежы шырокі смалісты пень, нізка, амаль ля самай зямлі, зрэзаны. Вакол яго сярод нацярушаных ігліц i аблушчанай кары бачылася белае i рудое пілавінне.

Галля, ні старога ды сухога, што было знізу, ні зялёнага верхавіння, паблізу не бачылася: яго, пэўна, параскідалі па лесе. Толькі добра было відаць, куды падала хвоя: падаючы, яна ламала, гнула ядловец i тонкія бярззінкі, папараць, a некалькі тоўстых сукоў, што былі спаднізу i зламаліся, яшчэ i цяпер сядзелі ў зямлі, бялеючы вострымі смалістымі канцамі-пікамі.

«I каго халера сюды ўвагнала? — i гнеўна i адчайна разгублена падумаў Зубрэй. — Здаецца, учора тут, у лесе, ні трактара, ні калёс не было. Няўжо нехта ўночы ўлез? Калі ўночы ўкралі, дык гэта свае, з вёскі».

Не сказаць, што ў яго абходзе часта былі пакражы: наадварот, яны здараліся рэдка, як кажуць, рады ў гады. Можа, i таму, што стараўся, глядзеў лес, поле, сенажаці, як сваю гаспадарку. А то i лепей. А можа, i таму, што да браканьераў i парубшчыкаў быў не толькі строгі, але i суровы. Новы ляснічы, Клімуць, хваліў яго, часта гаварыў астатнім леснікам: «Вучыцеся працаваць у Зубрэя. Не канчаў, як вы, вучылішчаў, няпоўную сярэднюю адукацыю мае, але лепш за вас, вучоных, спраўляецца…»

Праўда, сам ён, Зубрэй, пры такіх гутарках не так цешыўся ад гэтай пахвальбы, як саромеўся: лічыў малою пахвальбою ды заслугаю тое, што за яго плячыма толькі ўсяго пяць класаў, ведаў, што каб выжыў у вайну бацька i памог маці дагледзець ix, пяцярых дзяцей, дык у ix зусім іншае жыццё, канечне, было б… А цяпер позна ўжо брацца за навуку.

Зубрэй падаўся, куды валілася хвоя. Бачыў тоненькія сухія трэсачкі, што нападалі там, дзе абсякалі голле; прайшоўшы далей, згледзеў параскіданыя ў бакі галіны. Далей, у папараці, ляжала i адсечаная зялёная верхавінка.

Пад’язджалі сюды на машыне: на той бок гары, ад сенакосу, была паламаная коламі папараць, a між каляін на ўцалелую траву пачаплялася мазута. Каляіны вялі на край лесу — відаць, да дарогі. За папараццю, дзе не было травы, ляжала ўсыпаная ігліцамі зямля, адбіткі колаў амаль не бачыліся, i дзе праехала машына, можна было пазнаць толькі па зломленых старых галінках — пераціснутых папалавіне, а то i на некалькі кавалачкаў. А на самой тупка-жвірыстай дарозе сляды зусім прапалі: засыпаліся пяском.

Зубрэй падаўся гэтаю дарогаю, выйшаў ca старога, а пасля i з маладога лесу на гуляшчае поле, дзе сам па сабе сеяўся дзікі хвойнік, i, зусім стомлены, прыгнечаны, пайшоў напрасткі да блізкай ужо, нізкай i старой сваёй хаты, стараючыся прыпомніць, хто ў вёсцы будуецца ці думае падладзіць старую хаціну, хто загаворваў калі з ім пра лес.

2

Падхапіўся Зубрэй раненька, яшчэ на світанні.

— Чаго ты ўспароўся? — прачнуўшыся ўслед за ім, запытала жонка, спрасонак пазірала, як ён сядзіць паблізу на зэдліку i накручвае на нагу анучу i яшчэ гэтаксама спрасоння не можа абмацаць пад ложкам з сагнутаю халяваю бот.

Ён прамаўчаў, стараючыся паадолець санлівасць, знайшоў нарэшце бот, абуўся, кіўнуў жонцы, каб маўчала: дзеці ж паблізу спяць.

Падышоў да ложка, што стаяў пры стаяку, i накрыў лёгкім коцам сыноў — пяцікласніка Янака i трэцякласніка Гіполіка; жонка моўчкі накрыла маленькую дачку, накінула на сябе халат, пагладзіла рукою сонны, але прыгожы твар, закруціла ў «куклу» валасы i прыткнула ix грэбнем. I, босая, поўная ды цяжкаватая ўжо ў свае сорак гадоў (яны былі равеснікі), пайшла са спальні, a ўслед за ёю падаўся i ён, прыпаднімаючы i ціха зачыняючы за сабою дзверы.

— Крадуць людзі, бо лепей хочуць жыць… — сказала ўжо на кухні Ядзя. Здагадалася, чаго ён так рана падхапіўся. — А ты ляснік, лічы, гаспадар лесу, а яшчэ ў бацькавай перасыпанцы жывеш… Трасешся за кожную хвоечку…

Ён змаўчаў, узяў з падаконніка пачак цыгарэт i закурыў. Падумаў: жонка гаворыць праўду — у старой ды халоднай хаце яны жывуць. Даўно час новую ставіць. Сёлета дык ужо абавязкова трэба выпісаць лесу на новы дом.

— «Пахвалу», «выгоду» вялікую атрымаеш за сваё старанне… — мыючыся, папікнула Ядзя. — Як i ў таго ляснічага… Вось упрэшся на сваім, не ўгодзіш, раз-другі не даўшы самому дзерава, дык перастане хваліць, а пачне чапляцца за ўсякую дробязь. Кажуць людзі, i гэты ласы на дармавое…

— Надта ты ды твае «людзі» многа ведаюць! — буркнуў ён. — Ды хіба я раблю дзеля пахвалы ці выгоды?!

Ядзя не адказала, уздыхнула, нібы сказала: дзе цябе перайначыш! Які нарадзіўся, такі i памрэш. Падалася на двор — даіць карову. Праз акно было відаць, як яна зняла з частаколу росную ад ночы даёнку i пайшла да хлява.

Зубрэй накінуў на плечы паношаны форменны фрэнч, надзеў фуражку i гэтаксама выйшаў з хаты.

Янковічы толькі прачыналіся: развейваючы густы, як дым ад сырога сасняку, бела-сіні туман, выплывала з-за зямлі ружовае сонца; спрасонку адзін за адным гарланілі пеўні; гулка паблізу i воддаль па вёсцы стукалі дзверы i звінелі вёдры; недзе ў далёкім засценку затрашчаў матацыкл.

Зубрэй выйшаў ca двара, абгароджанага старым, дзе-нідзе падпёртым каламі плотам, прайшоў па загуменні i павярнуў на сценку, хочучы яшчэ раз папрыглядацца да чужых загуменняў: а можа, хто ўжо выцягнуў ca схованкі дзерава i пачаў яго абкорваць ці пілаваць? Учора пад вечар, вярнуўшыся з працы, гэтаксама праходжваўся, але нічога падазронага не заўважыў, a распытваць паасцерагаўся: баяўся насцярожыць парубшчыка.

Сценка была сыпкая ад пяску i бязросная; ён ішоў, падбіваў гэты пясок, i той ледзь не пыліўся ўслед за ім.

«Сваяк ці не сваяк украў — складу акт, — думаў, напружваючы зрок, — няхай не скупіцца, капейку заплаціць, не лезе, як свіння ў чужы агарод. Няхай не лічыць, што ў дзяржавы можна браць як сваё… Будуць пасля гэтага, любіць ці не любіць — такой бяды… Але затое адаб’ю ахвоту красці».

Зубрэй прайшоў усю сценку. Як i ўчора, не ўбачыў нічога падазронага. Другую палавіну вёскі пачаў абыходзіць гэтаксама з агародаў, ідучы крайком аселіцы: тут блізка не было ні поля, ні лесу, a шырока раскінулася сенажаць, a ўздоўж яе цягнулася аброслая лазовымі кустамі старая канава.

Ён ішоў, расіўся да каленяў. Вось убачыў пенсіянера Асташонка. Той выкошваў за сваімі градамі, ля самай аселіцы, абгароджаную лапіну травы. Нізенькі, тоўсты, у паношанай сынавай салдацкай форме. Агледзеўшы яго, запыніўся i пачаў чакаць, калі ён падыдзе.

Прывіталіся.

— Ці не згубіў што? — усміхнуўся Асташонак.

— Шукаю… — адказаў Зубрэй, пазіраючы на траву — яе той не выкасіў, a нібы выгаліў брытваю да самых белых карэньчыкаў.

— Ці не хвойку якую ўкралі ў цябе?

Зубрэй змаўчаў.

— Відаць, добры спец трапіўся, калі ўжо ў цябе хапнуў,— паківаў галавою Асташонак.

— Можа, хто ў вашага Юзі машыну на днях прасіў? — спытаў Зубрэй, стараючыся не гаварыць пра пакражу ў сваім абходзе.

— Не ведаю, брат, — паціснуў плячыма стары. — Але дзіва ты мне прынёс.

— Дзіва вам… — зазлаваў Зубрэй i адышоўся, пацягнуўся далей па сцежачцы, што была між агародаў i аселіцы.

«Можа, даўно тая хвоя ўжо на пілараме, — падумаў.— Так яе дома трымаць будуць! Уночы ўкралі, уночы i адвезлі… Тут ужо загадзя абдумана ўсё i дамоўлена было».

Зубрэй дайшоў да доўгіх белых цялятнікаў, павярнуў ля ix i падаўся напрасткі праз Равок у лес, да Ям.

…I ў лесе, надта ў папаратніку, было сыра ад расы, вісела набрынялае вадою i зіхаткое ад сонечных праменняў павуцінне, мокры стаяў ядловец. Зубрэй абрасіўся па грудзі. Яшчэ раз агледзеў смалісты пень, пасля адышоў ад яго (куды падала хвоя) i пачаў пасвіць вачыма землю, стараючыся абсачыць, дзе відаць апілкі. Дайшоўшы да верхавінкі, павярнуў да камля, заадно мераючы крокамі дол. Вылічыў, што хвою парэзалі на чатыры бярвёны i на доўгую верхавіну.

«Пайду на пілараму i спытаю, хто прывёз чатыры тоўстыя бярвёны. Не пакажуць — сам агледжу бярвёны, пазнаю».

Ён павярнуўся на груд, сеў на пень, змахнуў з твару наліплае павуцінне i закурыў. I патухлую запалку па даўняй звычцы не схацеў кідаць долу, дык нагнуўся, каб запахнуць яе ў пясок. Запхнуў i ўбачыў ля ссечанага ядлоўцу замусоленую, складзеную ў некалькі столак, аброшаную паперку. Без вялікай цікавасці падняў яе, спакойна разгарнуў, распраміў — і, здаецца, апала сэрца. Гэта была вельмі мажная паперчына — квітанцыя за ўзяты напракат тэлевізар. Не ёй крышку разбрынялымі ад вільгаці, велікаватымі цяпер літарамі была запісана вёска, прозвішча.

«Агароднікі. Дзеравяка В. М.», — прачытаў Зубрэй i адразу ўспомніў гэтага чалавека.

3

У суседнюю, за вёрст пяць, вёску Агароднікі Зубрэй выбраўся вечарам: з раніцы, пазваніўшы на янкоўскую ферму, яго выклікалі на нараду ў лясніцтва, пасля хадзіў пад Крычаты, дзе людзі рэзалі сабе бярэзнік на дровы i палілі галлё. Нікому пра кражу ён нічога не сказаў, надумаў сам з’ездзіць да Дзеравякі, абгледзець усё, пагаварыць, a калі трэба будзе, дык i перамовіцца з людзьмі-суседзямі, a тады ўжо думаць, што рабіць, як i каму што сказаць.

На матацыкле Зубрэй заскочыў у Агароднікі мігам.

Новы, ашаляваны, вымаляваны вялізны Дзеравякаў дом стаяў амаль на самым канцы вёскі ў засені вішань i бззу. За прыбудовамі гусціўся вялікі сад. Пад’ехаўшы, Зубрэй аж з зайздрасцю агледзеў трывалы новы дашчаны плот, бетонныя слупы ў ім, высокія жалезныя вароты i вылітыя цэментам дарожкі ў дварэ.

Гаспадар — былы кладаўшчык, рослы, у целагрэйцы без рукавоў, у выпнутых на каленях штанах i ў лёгкіх сандалях на босую нагу — быў у дварэ. Стаяў ля дрывотні каля тоўстай калодкі i перасякаў галлё. Пасля азірнуўся, усадзіў у калоду сякеру, выпрастаўся i пайшоў насустрач.

— Здароў быў, сваяк! — адказваючы на прывітанне, пажартаваў: калі даводзілася сустракацца, ён заўсёды называў яго сваяком (Зубрэй узяў з гэтай вёскі жонку). — Здароў! Заходзь, скажы якую навіну. А то я цяпер болей дома сяджу, мала што чую, дзе што робіцца…

— Я, дзядзька, з нецікавымі весткамі,— Зубрэй не меў ахвоты шмат перастарэкваць попусту, пачаў, як кажуць, хапаць быка за рогі.

— Што такое? — здаецца, шчыра ўстрывожыўся Дзеравяка. — Бяда якая?

— Прыехаў, дзядзька, на вас акт складаць…

— Дзе ж я так правініўся перад табою, сваяча? — Дзеравяка мігам змяніўся, усміхнуўся, i Зубрэй раптоўна разгубіўся, адчуваючы, што той, можа, i не браў ніякага дрэва, a калі i ўзяў, дык не надта ў гэтым прызнаецца: во які смелы ды вёрткі. Той ухмыляўся i цяжка, нібы жартуючы, нібы насміхаючыся, пазіраў у вочы. — Можа, дрэнны сваяк я: здаецца, ніколі i не пачаставаў цябе?

— Хвойку вы ў маім абходзе на Ямах зрэзалі,— рашыў астудзіць яго кепікі Зубрэй, зірнуў у Дзеравякавы глыбокія вочы i сумеўся, што яны такія вялікія, шэрыя, нейкія пустыя.

— А каб на цябе! — Дзеравяка засмяяўся, лэпнуў на каленях. — Напалохаў ты мяне, чалавек. Я думаў ужо, што з маткай тваёй нешта сталася… Як яе здароўе?

— Добрае, — Зубрэй пільна пазіраў у вочы Дзеравяку, бачыў, што хітруе, як ліс, адчувае за сабою віну. — Дома лес ці на пілараму ўжо завезлі? Чатыры кавалкі i пятая вяршынка…

— Не браў я, чалавек, ніякай хвойкі, як ты мог падумаць на мяне? — спакойна, упэўнена, голасам старэйшага сказаў Дзеравяка, падняў з зямлі цвік i ўсадзіў яго ў паз сцяны. — Раз прыйшоў, Косцік, сюды з такімі думкамі, то благія людзі пастараліся нагаварыць на мяне.

— Каб жа так, дзядзька. Паперка вось цвердзіць, што гэта вы… Відаць, вытраслі, калі даставалі запалкі…

Дзеравяка хацеў узяць квітанцыю, але Зубрэй не даў, схаваў у кішэню.

— Такую паперку мог i я напісаць на любога. Ты толькі вер усім. Ды паперкам усякім.

— Не простая гэта паперка, дзядзька, а ваша квітанцыя. Ваша вёска запісана, прозвішча. Так што я прыйшоў з доказам…

Дзеравяка, канечне, адчуваў, што яму не варта ўпірацца, маніць. Нейкую хвіліну ён нібы зычліва пазіраў, а пасля быццам па-прыяцельску зарагатаў:

— Следчы, гы-гы-гы! Вынюхаў, каб на цябе ваўкі!.. Вось табе i простая паперчына, каб ты згарэла!

— Адмаўляцца не будзеце, што ўзялі, ці з міліцыянерам i дэпутатам прыйсці? — спытаў Зубрэй сур’ёзна, не маючы ніякай ахвоты смяяцца.

— Я, браток… — усміхнуўся Дзеравяка і, відаць, гадаў, што ж далей будзе, але зусім не саромеўся, што дасюль так маніў, адпіраўся.

— Пазаўчора ўночы ўкралі, машынаю з сенакосу пад’ехалі…

— Усё выследзіў… Вось ляснік! Следчы, далібог! — нібы хваліў, але, мусіць, у душы кіпеў кіпнем.

— Хвойка гэта, дзядзька, адмысловая, навідавоку была… — зморшчыўся Зубрэй, зірнуў на дрывотню i на дварышча, спадзеючыся ўбачыць дрэва, але нічога не ўбачыў: яно, відаць, было добра схавана хітрым парубшчыкам. — Будзем, дзядзька, складаць акт, паеду толькі па міліцыянера…

— Не спяшайся… — Дзеравяка нечакана заступіў дарогу. — Не гарачыся, Косцік… Канстанцін Пятровіч. Зойдзем спярша ў хату, пасядзім, пагаворым. Мы ж людзі, згаворымся неяк…

— Не, дзядзька. Ды пра што тут гаварыць: парубка ёсць парубка… — Зубрэй узяўся за брамку, хацеў адчыніць яе.

— От чаго ты лезеш на ражон! Не кіпі? — сказаў Дзеравяка. — Зойдзем у хату, я табе паперку з лясніцтва на дзерава пакажу, каб супакоілася твая душа. Сам Пятровіч, а не хто іншы падпісваў.

Зубрэй разгубіўся, з недаверам зірнуў Дзеравяку ў вочы.

— Калі вы мелі дакументы, дык чаго цішком ды ўночы лезлі, кралі?

— Ды каб людзям вочы не мазоліць, — адказаў Дзеравяка, пацягнуў за рукаво ад брамкі.— Хадзі пакажу паперку.

Павёў за локаць, адчыніў у сенцах дзверы i прапусціў паперадзе сябе.

— Мы тут разуваемся, ходзім у хаце ў тапачках, але ты ідзі ў ботах, табе можна, — гаварыў Дзяравяка i падштурхоўваў яго ў спіну, нібы стараўся хутчэй запхнуць у хату. Сам скінуў сандалі, абуў тапачкі i ў ix падаўся ўжо ў хату.

Там было чыста, утульна: свежая белая столь, вымаляваная ў блакітны колер печ, на падлозе ляжаў новы чысты ходнік, стол быў засланы новаю цыратаю. Зубрэй аж сумеўся, што зайшоў у запыленых ботах.

З другой, лепшай, палавіны хаты выйшла невысокая пажылая гаспадыня, пільна, бадай з насцярожанасщо зірнула на Зубрэя, на свайго мужа і, разгубіўшыся, стала.

— Можа, павячэраем спярша? — спытаў Дзеравяка, выключыў радыё, зацягнуў на вокнах фіранкі.— Нашча i язык не так ходзіць…

— Не, дзядзька, другім разам не адмовіўся б, але сёння не магу, — сказаў Зубрэй. — Паказвайце паперы.

— А ты садзіся i сёння, не адмаўляйся. — Дзеравяка зняў з яго галавы фуражку, павесіў яе на вешалку, запрасіў садзіцца на столаку.

Сам сеў на лаву, палажыў рукі на край стала.

— Я табе, чалавек, зараз усё раскажу, каб не думаў многа ды не баяўся нічога… Уздумаў я сабе яшчэ асобны паднавесік скідаць, а дошак няма. Я — да Пятровіча, a Пятровіч — даўні мой друг, з тых яшчэ ваенных, часоў… Паслухаў ён мяне i кажа: вазьмі ў аднаго ды ў другога лесніка па хвоі. У тваім абходзе, як ехалі з ім да мяне, сам мне тую таўстулю паказаў. Ну, я доўга не думаючы — i за яе… Таўсценная, братачка ж, была, смалістая, вось памучыліся, рэжучы! Сам ведаю: не надта добра выйшла, трэба было спачатку перагаварыць з табою, але спяшаўся ды i цябе напаткаць не мог…

— Дык Пятровіч ведае? — спытаў Зубрэй, крыху супакойваючыся.

— Кажу ж табе, — пацвердзіў Дзеравяка, пасля павярнуўся да жонкі: — Дастань, баба, тую, пачатую…

— Не буду я, дзядзька, — Зубрэй не хацеў звязвацца з гэтым Дзеравякам.

— Не памрэш, калі кроплю возьмеш. А мне сорам: быў добры чалавек у хаце, а я яго па-людску не прыняў.

— Але ж быў я сёння ў лясніцтве, нешта ўсе маўчалі,— сказаў Зубрэй. — Hi перасцераглі, ні спыталі…

— Забыліся, можа. Сам ведаеш, колькі ў ix дзялоў.— Дзеравяка падняўся, прынёс з кухні чаркі, хлеб, следам за ім жонка падала нарэзанае сала, агуркі.

— Можа, яно i так, як вы гаворыце, але мае дзела далажыць, а начальства хай разбірае, — сказаў Зубрэй. — А па-другое, паперку ўсё ж дайце мне, а то слова вашага нідзе не пакажаш у апраўданне i ў справаздачу не прышпіліш…

— Ну i палахлівец ты, як бачу. Кажу ж: нічога нікуды не пішы i нікога не бойся. — Дзеравяка выцягнуў гумавы корак з пляшкі i наліў поўную чарку Зубрэю, палавіну сабе. — Я зладжу з Пятровічам, усё будзе добра i ціха… Бяры, будзь здароў.

Дзеравяка першы падняў чарку, стукнуўся i памалу выцягнуў усё. Зубрэй вагаўся — піць ці не піць. Гаспадар ківаў галавою, каб выпіваў ды хутчэй прыкусваў.

— Бяры во гурочкі,— падсоўваў i гаварыў Дзеравяка. — На кірмашы дарагія яшчэ, не дакупішся, але я, брат, лічы, за дармавіну дастаў. Сын мой на базе… Адходы, так сказаць… Сапсаваліся ці мышкі пагрызлі — ёсць жа процанты порчы… А гэтыя адходы смачныя. Ге-ге-ге…

Зубрэй маўчаў, прыкусваў.

— Дык гаворыш, перажываў крыху, не паспаў гэту ноч? Ге-ге-ге… — Дзеравяка расчырванеўся, бліснуў вачыма, неяк не хочучы, рагатаў.— Ведаю, што службіст ты адмысловы… Але не перажывай. Усё будзе добра, кажу. Прапала адна хвойка — дык прапала… I абход табе будзе, застанецца, i плата ісці не перастане, i ляснічы задаволены будзе… Мала што ў лесе бывае: i ветрам тыя хвойкі выварочвае, i громам б’е… Знойдзеш сведак, складзеш акт — i ўсё… Лесу хопіць, ды ён не твой. А дзяржава па адной хвойцы не абяднее…

— Так можна, дзядзька, калi слухадь вас, i ўвесь стройкі лес уціху выразаць, — сказаў Зубрэй. — Я дык добра знаю, што ўжо яго паменшала…

— Ты менш, дружа, бядуй, бяры да сэрца. — Дзеравяка махнуў рукою. — А матацыклет ты ладны купіў,— i жартоўна прыжмурыў вочы. — Гаворыш вось тут мне пра чэснасць ды беражлівасць, а сам, відаць, грошыкі ў лесе знайшоў…

— Не займаюся я гэтым, дзядзька, — незалюбіў Зубрэй. — Цялушку летась увосень прадаў i за яе купіў…

— Такой бяды, каб i загнаў машыну-другую каму надзейнаму, падзарабіў крыху. Жыць жа трэба… Пятровіч нешта таксама хутка «масквічок» купіў… Прыехаў сюды яшчэ нядаўна з чамаданчыкам, а цяпер ужо не толькі ў сваім легкавіку, але яшчэ i на грузавіку ўсяго свайго дабра не вывезе… — яхіднавата i з хітрыкай прамовіў, але, бачачы, што яго не хочуць падтрымаць у такой гутарцы, сказаў быццам абыякава: — Хаця гэта не наша дзела, усе мы хочам добра жыць, купіць многа чаго i надта не патраціцца…

— Такі хлеб, дзядзька, не надзейны… — перапыніў яго Зубрэй. — Дык пакажыце тую паперку.

— Эйш, цягнёнік, халера! — заківаў галавою Дзеравяка. — Мала тых сто грамаў… Я i сам гэта ведаю. Я, брат, умею з людзьмі жыць, усё разумею… — усміхаючыся, ён адшпіліў гузік з памятага накішэнніка, дастаў i кінуў перад Зубрэем дзесяць рублёў.— Гэта паперка трэба? Гы-гы-гы!

— Я не гандляр чужым дабром, — Зубрэй, як ад агню, адсунуўся ад стала. — Не трэба мне вашых грошай. I нядобра вам, старому чалавеку, лезці ў лес, падманваць ды Пятровіча чарніць…

— Цягнёнік, халера! Гы-гы-гы! — Дзеравяка палажыў на стол яшчэ адну пакамечаную, парваную з боку паперку — пяцёрку. — Дармо, што малады, а дзела ведаеш… Начальства хваліць, але на матацыкле ездзіш, відаць, дома ў панчосе тое-сёе ляжыць… На, бяры, — ён узяў грошы, склаў ix, нюхнуў, жартоўна цмокнуў i працягнуў Зубрэю.

— Не хапуга я, дзядзька.

— Усе мы не хапугі, але ўсё стараемся грэбці пад сябе… — Дзеравяка ўстаў i даваў грошы. — Не бойся: ні адна жывая душа не будзе ведаць… Бяры, ды яшчэ, можа, дамовімся з табою на які пянёк ці на лапіну сенакосу.

— Вось які вы, дзядзька! Укралі самі, яшчэ хочаце…

— Хачу, брат. — Дзеравяка засмяяўся, пастараўся сам палажьщь яму ў кішэню грошы.

Але Зубрэй не даўся, адсунуўся.

Дзеравяка разгублена зірнуў, як не паверыў, што не хочуць браць дармовых грошай, падсунуўся. Зубрэй падхапіўся з-за стала, забраў з вешалкі фуражку i памкнуўся з хаты. Гаспадар, як чулася, подбегам шыбануў за ім.

— Ты што? — нібы здзівіўся, стараючыся забегчы наперад. — Не жартуеш? Бяры… Правы памагу дастаць…

— Правы я i без вас дастану. I акт напішу… — сказаў Зубрэй не азіраючыся. — Што ж гэта будзе, калі ўсе вось так…

— Паслухай… — хапаў за руку Дзеравяка, але Зубрэй паддаў кроку i выйшаў з двара.

— Я ўсё сказаў…

— Можаш пісаць… — злосна, праз зубы працадзіў Дзеравяка. Прыпыніўся ля брамкі.— Але не ўшчунеш ты мяне сваёю папераю: ёсць каму заступіцца… A ў цябе, дурня такога цвердалобага, пажар можа здарыцца ці парубка якая вялікая — пойдзеш з лесу, толькі я слова некаму шапну ці паперу складу… Другога каго, з большай граматай, паставяць… Ці медалёк захацеў палучыць?

Зубрэй маўчаў: пра што было гаварыць? Ён i так шмат патраціў тут часу. Завёў матацыкл i паехаў. Дзеравяка яшчэ нешта крычаў, прыпалохваў, але хутка яго голас перастаў чуваць.

Зубрэй праскочыў вуліцаю вёску, павярнуў за ёю на пагонку, адчуваючы, як дыхнула ў твар свежасцю, i хутка апынуўся ў маладым, а пасля i ў старым, яшчэ цёплым ад гарачага дня лесе — сваім абходзе. У ім было ўжо цемнавата, толькі стужкаю свяцілася дарога-брукаванка.

Зубрэй стомлена зірнуў на лес i востра адчуў, што той пабяднеў яшчэ на адно вялікае старое дрэва.

1971