Суд у Слабадзе

III

– Добрай раніцы, Лецечка-авечачка, – пяшчотна прапела, стрэўшы Кольку ў калідоры, баба Зося. Колька ад нечаканасці пераблытаў, якой нагой ступаць: адкуль гэтыя цялячыя далікатнасці, якая ён бабе Зосі авечка? То слова ад яе добрага не пачуеш. Ходзіць сабе, гугнявіць у нос, нібыта яны, Лецечка, Козел, Дзыбаты, у пакаранне ёй дадзены, ці па-зладзейску, цішком корпаецца ў сваёй скрыні, перакладае з месца на месца зжоўклыя паперкі, пакрыўджана цыруе ўсялякае рыззё. І ці бачыць яшчэ што-небудзь, акрамя гэтага рыззя, не зразумееш.

Не зразумееш, хто яна і ў дзетдоме: нянька, медсястра, цётка, бабулька ці то дзетдомаўская маёмасць накшталт тумбачкі, ложка. Колькі памятае сябе Лецечка, заўсёды яна жыла ў дзетдоме. І была ў ёй якаясьці тайна. Магчыма, гэтую тайну прыплялі да яе самі «недаробкі». Яны ў сваёй ізалятарнай адасобленасці былі здатныя на пляткарствы, на прыдумку, таму што не прызнавалі абыдзёнкі, пазбягалі абыдзёнкі. Абыдзёнка была іх жыццём, а яны ў ім прагнулі незвычайнасці.

Баба Зося была для Лецечкі не проста бабай Зосяй, сухенькай ружовашчокай бабулькай са жвавымі вочкамі, густой сівізной, яна была коласаўскай шляхетнай пані Ядвісяй з трылогіі «На ростанях». Усё ж супадала – бабе Зосі было цяпер прыкладна ж столькі год, колькі магло б быць і пані Ядвісі, была яна, баба Зося, колісь, пэўна, і прыгожая. Што стала з Ядвісяй пасля яе кахання да Лабановіча, невядома, невядома, што было і з бабай Зосяй да гэтага часу. Хутчэй за ўсё тое было і стала, што яна ёсць цяпер. Хіба ж яна магла пакахаць каго-небудзь пасля Лабановіча? На тое ж, што бабу Зосю ўсё ж завуць Зосяй, а не Ядвісяй, не зважалі. Змяніла імя, і ўсё. Не захацела адкрыцца, не захацела, каб людзі наракалі, што адвергла каханне Лабановіча, лічы, самога Коласа, таму што, усім жа вядома, Лабановіч – гэта, лічы, і ёсць Колас. І баба Зося-Ядвіся хадзіла, блукала па свеце, перажывала, што яна была дурная. А потым прыбілася да дзетдома і дзетдомаўцаў. А маўчыць аб сабе, дажывае свой век, думаючы пра сваё першае каханне. Чытае пажоўклыя запіскі, якія пісаў да яе Лабановіч, а мо і сам Колас, ходзіць па калідоры, бурчыць на Лецечку, Козела, Дзыбатага, грэбліва падбірае тонкія вусны.

За знаёмства з Лабановічам, за любоў да яе Коласа-Лабановіча – а ўсё гэта было бясспрэчна, стала бясспрэчным, як толькі яны дадумаліся да гэтага, – Лецечка, Козел, Дзыбаты даравалі бабе Зосі ўсё: і сцятыя вусны, і бурклівасць, і прамую да іх варожасць. Больш таго, мо менавіта за гэта яны і любілі яе.

А трэба сказаць, што па-за сценамі ізалятара баба Зося асаблівай павагай не карысталася. Быў за ёй грэх, любіла яна сёе-тое і пераказаць дырэктарысе аб хлопцах. Але і Лецечка, і Козел, і Дзыбаты не зважалі на гэта, і ў сваім ізалятарным жыцці яны стварылі, «вылепілі» сваю бабу Зосю, ні ў чым не падобную да той, якой была яна ў сапраўднасці, якой ведалі яе іншыя. У картовай, як і ўсе дзетдомаўкі, рудой сукенцы, у хлапчуковым, таксама казённым, пінжачку, у казённых хлапчуковых чаравіках яна была для іх сваёй, дзетдомаўскай, свой хлопец – баба Зося, і яны абыходзіліся з ёю, як са сваёй. Але варта было бабе Зосі скінуць з сябе кургузы дзетдомаўскі пінжачок і апрануцца ў блакітную, цёплую, з трусінага пуху кофту, белую з таго ж пуху касынку, як гэтая свойскасць тут жа страчвалася, яны шукалі і знаходзілі ў бабе Зосі сляды былой прыгажосці, шляхетнай ганарлівасці і стрыманасці. I яны ўшаноўвалі яе і за гонар, і за стрыманасць, і за строгасць. Такая яна была звычайна з раніцы. А гэтай раніцай з ёю адбылося штосьці незразумелае. У касынцы, у кофце – пры ўборах, і на табе – пяшчотнасць ды лагоднасць: «авечачка».

– 3 чаго ета ты на сябе не падобная, хоць да раны цябе прыкладай? – асмеліўся, спытаў бабу Зосю Колька, у нерашучасці тупаючы па падлозе, сцяўшыся ад дзёрзкасці сваёй. Баба Зося пачула гэтую дзёрзкасць у яго голасе, здзіўлена і шырока раскрыла вочы, і зноў у гэтых вачах прамільгнула штосьці даўняе, шляхетнае, ганарыстае. Але баба Зося хуценька прытушыла бляск у вачах.

– Ідзі прыбірай караваць, дзіцятка, – загадала яна Лецечку, але загадала зноў жа без строгасці, і Колька пайшоў, недаўменна пацепнуўшы плячыма, гадаючы сам сабе, што такое сталася сёння з бабай Зосяй.

Козел і Дзыбаты сустрэлі яго стрымана. Ім ужо даўно былі не даспадобы гэтыя раннія ўставанкі Лецечкі. То жылі мірна, дружна, разам клаліся, разам засыналі, разам уставалі, а тут раптам Лецечка стаў штосьці выкаблучвацца, аддаляцца ад іх. Але ні Козел, ні Дзыбаты, зразумела, уголас аб гэтым нічога не сказалі, ды Лецечка ўсё скеміў і па іх маўклівасці. І сам загаварыў аб іншым, аб тым, што было незразумелае яму.

– Баба Зося заходзіла да нас?

– Заходзіла, – адказаў Козел, – і вельмі злавала, што зноў знік кудысьці.

– Не перабольшвай, – не даў Козелу схлусіць Дзыбаты, – запытала толькі, дзе ты ёсць.

– Запытала толькі, – ускочыў з крэсла і пабег па пакойчыку Козел, пабег круга ложкаў, круга прыбранага ўжо, са свежым настольнікам, стала, на якім па-сірочы блакітнелі незабудкі, што баба Зося паставіла яшчэ ўчора, спыніўся каля Колькі.

Але Колька рабіў выгляд, што не бачыць Козела, не адрываў вачэй ад незабудак, якія здаваліся ў іх аднатонным белым жытле не толькі іншароднымі, а нават і выродлівымі. Трывогай павявала ад іх шклянога блакіту. Колька не вытрымаў, абышоў Козела, зняў са спінкі свайго ложка чорныя, з бліскучай стальной дужкай радыёнавушнікі, паклаў іх каля шклянкі з кветкамі. І кветкі ажылі, але для раўнавагі яшчэ чагосьці не хапала. Лецечка азірнуўся, шукаючы гэтага чагосьці. Козел апярэдзіў яго, грэбліва, адным пальцам, падчапіў навушнікі за бліскучую дужку і павесіў на ранейшае іх месца. Колька ўсміхнуўся: Козел бачыць, як і ён, Лецечка, толькі баіцца быць шчырым.

– А цяпер пагаворым шчыра, – сказаў Козел, звярнуўшыся да Лецечкі.

Але гаварыць шчыра Козелу перашкодзіла баба Зося. Яна ўвайшла ў пакой і паставіла на стол каля кветак двухлітровы глёк з малаком. Глёк поўны-поўненькі, з коптурам белай пены. Колька ўзрадаваўся, але не малаку, а нечаканаму з'яўленню бабы Зосі, якая пазбавіла яго ад размовы з Козелам. Яшчэ ўчора ён быў бы рады і малаку, але сёння штосьці ўжо занадта прыхільная да яго баба Зося. У будзень малака прынесла. А мо свята якое сёння?

– Сёння, дзені, снедаць будзем у ізалятары, – абвясціла баба Зося, страсаючы з настольніка нябачнае смецце. У голасе бабы Зосі пры ўсёй яе бурклівасці Лецечка пачуў нязвыклыя для яе дырэктарскія ноткі. І гэты фальш у яе голасе, загадны тон як знялі Кольку з месца і закруцілі яго па пакоі. Колькі можна ім камандаваць? Колькі можна: таго нельга, гэтага нельга, таго не бяры, туды не ступі! А чалавек амаль што пражыў ужо сваё жыццё, лічаныя дні засталіся чалавеку жыць на гэтай зямлі. Дык мае ён права быць самім сабой, рабіць тое, што яму хочацца, хаця б у гэтыя апошнія дні? Мае. Хопіць. У гэтыя апошнія дні ён павінен жыць, як жыве мужчына ў свае апошнія дні.

Але, як павінен жыць мужчына ў свае апошнія дні, Лецечка не ведаў. Хутчэй за ўсё не так, як ён жыў да гэтага. А як? Лецечка з нянавісцю і агідай паглядаў на малако, што прынесла баба Зося, і было яму моташна ад гэтага малака, прыкра было Лецечку і ад таго, што аб ім так клапоціцца баба Зося, прыкра яму было і ад прысутнасці Козела і Стася, прыкра да агіднасці было ад устойлівага паху лякарстваў і хвароб, якія праелі ўжо гэтыя белыя з рудзінкай сцены. Ён не хацеў больш заставацца ў гэтых сценах. Калі ўжо яму наканавана памерці, дык лепей упасці на хаду, на бягу, пад адкрытым небам, каб можна было на развітанне раўнуць па-звярынаму, без рызыкі разбурыць штосьці, без рызыкі абваліць на сябе столь і сцены, каб лёгкім хапіла паветра на апошні ўздых, каб ён паплыў над зямлёй, дасягнуў неба. Туды, на свежае паветра, да хлопцаў, дзе бяжыць, бяжыць па сцежцы саду, смыгаючы на хаду трусікі, Бурачок, дзе смех і раззлаваная Лена Лаза.

– Як хто, а я снедаю сёння разам з усімі, у сталоўцы, – цвёрда сказаў Лецечка.

– Не, Лецечка, не, дзіцятка...

Але Лецечку ўжо было не спыніць. Ён ляпнуў дзвярыма і, разам з кіруючым да сталоўкі людам, памчаў па дарожцы саду, куды не хацелі яго пускаць і дзе так смачна пахла. Хаця, памчаў – гэта, мабыць, гучна для яго сказана. Ён хутчэй клыхаў, чым бег, старанна стрымліваў сябе на спусках, аббягаў, абмінаў карэнне, пянькі. Хочаш не хочаш, а прыходзілася вось так стрымліваць сябе. Сэрца жыло ў ім гэтай раніцай неяк непрыцёрта да цела, і на кожным кроку гэтая непрыцёртасць муляла болем. Нібыта сэрца няспынна кублілася там, у грудзях, згубіла сваё законнае месца і не магло адшукаць яго. Лецечка не жадаў прыслухоўвацца, засяроджвацца на гэтых сардэчных ускідках, імкнуўся думаць пра нешта старонняе, прыемнае, але мімаволі ўсе думкі сыходзіліся на адным, якімі б кружнымі шляхамі яны ні беглі. А ўпартасць і свавольства, з якімі ён кінуў-рынуў малако і ізалятар, і гэтае клыханне-бег бадзёрылі яго. Як ні наракае сэрца, а бегчы цудоўна. Калі ты бяжыш, і жыццё бяжыць, ты нібыта ўтыкаешся ў яго, прасаджваеш яго наскрозь, здзіраеш з сябе напластаванае гадамі, і не хвароба, а прахалода нязведанага ахутвае цела. Ёсць, ёсць смак у хуткасці, у скорасці. На зямлі ж дваццаты век, век скорасці, і як пражыць яго і не адчуць скорасці, імклівага руху паветра, што струменіць па твары і руках і растае ў сэрцы, ахутвае сэрца водарам і халадзінкай мяты. І зямля, што знікае з-пад ног, пакінутыя табой ззаду дрэвы – адкінутае табой і адразу ж забытае мінулае, якое ўпісалася больш у вочы табе, чымсьці ў памяць.

Але былі ў Лецечкі гэтай раніцай дзіўныя пранікнёнасць і тамленне. Ад ізалятара да сталоўкі семдзесят, ад сілы сто метраў. І на кожным з гэтых метраў яму адкрывалася не ўбачанае, не прыкмечанае раней. Так, па белых кроплях на сцяжынцы, якая пятлёй ахапіла старую грушу, ён, бегучы, згледзеў замаскіраванае ў голлі гэтай грушы кубло ястрабка, здаецца, пачуў і ўбачыў, як пішчаць і цягнуць голыя шыі птушаняты ў гэтым кубле. Кінуўшы вока на сцяжынку, пратаптаную не адным пакаленнем дзетдомаўцаў, усё роўна як згледзеў мноства слядоў і ног, якія пратоптвалі яе, згледзеў другую сцяжынку, якую пракоўзалі мурашкі. Мурашкі былі чорныя, земляныя, маленькія і таксама, пэўна, спяшаліся ў сталоўку, сваю, мурашыную, сталоўку. І вялі іх, пэўна, свае, мурашыныя, пахі. Мурашкі ішлі накаціста, валам, у глыб саду. Колька спыніўся, загарадзіў ім дарогу пальцам. Мурашкі замітусіліся. Тыя, што паперадзе, лезлі на тых, задніх. Тыя, што паперадзе, як сляпыя кацяняты, тыцкаліся ў яго палец, абнюхвалі гэты яго палец. Хваляванне сярод іх нарастала. Яны не здолелі самі сябе супакоіць, падумаць, яны былі наладжаны на рух, на нейкую сваю зыходную мэту. І рухаліся, рухаліся, напаўзалі адно на аднога, злосна страсалі з сябе сваіх больш нецярплівых і жвавых братоў і сярдзіта, па-пчалінаму, калі пчала ўжо ў роспачы, калі яна вось-вось уджыгне цябе, ускідвалі ўгару адлакіраваныя чэравы, змыкаліся і размыкаліся іх адлакіраваныя жвалы. І вось з пяць ці то болей самых разумных або самых дурных мурашак учапіліся Лецечку за палец. Лабастыя, настырныя, яны маглі перагрызці яму палец і пракласці сабе дарогу. Павіслі на пальцы, дзерлі, шкуматалі ва ўсе бакі. Палец ужо стаў чорны ад наліплых мурашак, Лецечка ўжо баяўся за яго. Але тут штосьці здарылася ў мурашыным царстве, аб'явіліся новыя важакі і пайшлі ў абыход пальца. Пайшлі туды, куды клікала іх жыццё, не звяртаючы ўвагі на сваіх таварышаў, якія намёртва сашчапілі свае жвалы на перашкодзе, што паўстала на спрадвечнай іх дарозе, усё роўна як даручылі жыццём і смерцю ўтрымаць, абараніць іх шлях ад новых замахаў звонку. Даручылі і забылі пра іх, адракліся, асудзілі на смерць, таму што ў тых, хто ішоў, каму нішто не замінала ісці, была ўжо свая, іншая мэта, была свая дарога, свабодная дарога.

– Бачыш ты, кемлівыя, – сказаў Колька і асцярожна строс з пальца мурашак, зняў палец з мурашынай сцежкі, быццам развітаўся з імі назаўсёды, паклыхаў далей, разважаючы аб разумным і жорсткім жыцці мурашак, аб тым, ці ёсць у іх сэрца. А калі і ёсць, якое яно? Пэўна, не больш варсінкі. 3 такім сэрцам зручна жыць. Пад ногі Кольку кінуўся дзетдомаўскі сабака Асталоп і заклыхаў побач з ім, гулліва памахваючы кудлатым, у дзядоўніку, хвастом. «Без нагі, – падумаў Колька. – А сэрца здаровае, сабачае сэрца».

– Давай памяняемся сэрцамі, – памяркоўна звярнуўся да Асталопа Лецечка, загаварыў з Асталопам лагодна і з пяшчотай, хаця і не вельмі любіў яго за празмерную асталоплівасць. Асталоп, пачуўшы добрае слова, нязграбна скокнуў Лецечку на грудзі, лізнуў яго і не ўтрымаўся, упаў дагары, заенчыў, засукаў, засукаў кульцяй. Колька спыніўся, хацеў дапамагчы яму ўзняцца, але Асталоп ужо і без яго дапамогі быў на трох лапах, цягнуў, клікаў уперад. «А мне ўжо з такім спрытам не ўзняцца», – падумаў Колька і запаволіў крок, шкадуючы, што пакрыўдзіў Козела і Дзыбатага, збег ад шчырай гаворкі з імі. І ці выпадзе калі яшчэ такі час? А ён часцяком быў несправядлівы да Козела, груба абышоўся і з бабай Зосяй. А Козел любіць яго, гаворыць з ім ноччу, калі ён не мае сілы заснуць, улагоджвае яго, вучыць гуляць у шашкі. А баба Зося, відаць, купіла малако ў цёткі, што жыве насупраць дзетдома, купіла за ўласныя грошы.

Пяшчота, нейкая нават слязлівасць ахапілі Кольку. Як да яго ні ставіліся Козел, баба Зося, а ён любіў іх, усіх любіў. Любіў мурашак, хаця, даводзілася, і забіваў іх, душыў, калі яны траплялі пад рукі. Але няхай жа цяпер ведаюць мурашкі – ён забіваў іх не таму, што ненавідзеў, а з-за дзетдомаўскай звычкі спрабаваць усё на трываласць, і Асталопа, які б ён ні быў асталоп, ён таксама любіў заўсёды. А калі і цэліў у яго каменем ці палкай, дык зусім не таму, што адчуваў асалоду ад чужога болю і чужога плачу. Ён экзаменаваў Асталопа на кемлівасць і спрыт, экзаменаваў, зразумела, жорстка, несправядліва. Але ён будзе, будзе справядлівы да ўсяго адушаўлёнага і неадушаўлёнага.

Імкненне да неадкладнай, імгненнай справядлівасці такім цяжкім грузам легла на Кольку, што ён спыніўся, кінуўся да Асталопа, абняў яго. Сабака як не ашалеў ад гэтай неспадзяванай ласкі, заенчыў, завыў уголас, прыклаў хвост да жывата і стрэльнуў у кусты, памчаў, высока ўскідваючы азадак.

Колька з замілаваннем панаглядаў за гэтым пакрыўджаным мячыкам-азадкам, што скакаў у траве, і ўжо ўзяў кірунак да ізалятара, каб і там аднавіць парушаную ім справядлівасць у адносінах да Козела і бабы Зосі, але раптам перадумаў. Штосьці незразумелае адбывалася каля сталоўкі, быццам у дзетдом наскочыла якоесьці племя індзейцаў, не хапала толькі вогнішчаў, а так апантана білі тамтамы, гучалі ваяўнічыя воклічы, з узнятымі ўгору рукамі бегалі галапузыя дашкаляты, чырванаскурыя. І Колька палічыў, што аднаўленню справядлівасці зусім не пашкодзіць, калі ён спачатку ўведае, што сёння за вэрхал такі ля сталоўкі.

Каля дзвярэй у сталоўку яго спыніў Андрэй, Бурачок-большы.

– Ты галодны ці цікаўны? – з крывой усмешкай і звысака спытаў ён Лецечку. Колька быў галодны, але і інтэрас меў, таму толькі матлянуў галавой: разумей, маўляў, як хочаш. Спачатку Лецечка наогул не хацеў Бурачку адказваць, але, памятаючы аб толькі што прынятым рашэнні быць да ўсіх справядлівым, палічыў, што не варта абыходзіць справядлівасцю і Бурачка. На першым жа кроку пачыналіся супярэчнасці, на першым жа кроку трэба было змагацца з самім сабой: справядлівасць да Козела, бабы Зосі, Асталопа была неабходная і абгрунтаваная, а як паводзіць сябе з гэтым асталопам Бурачком?

Не цярпеў ён Бурачка і разам з тым вінаваціўся перад ім. Нецярпімасць гэтая аднойчы прарвалася, як прарываецца струп. Пабіўся аднойчы Лецечка з Бурачком, даў кухталёў. Наогул справядліва даў. Але, ведаючы, што справядліва, прыгадваў ён той выпадак з сорамам і агідай да сябе, да сваіх рук, якія білі чалавека...

У школьнай бібліятэцы Бурачок узяў кніжку Мало «Без сям'і». Узяў – і ці згубіў, ці то прадаў камусьці. Бібліятэкарка папрасіла Лецечку ўздзейнічаць на Бурачка. Лецечка ў свой час таксама чытаў «Без сям'і», і вельмі ўжо кніжка прыйшлася яму даспадобы. І ён ахвотна згадзіўся ўздзейнічаць. Сустрэў Бурачка аднаго, у садзе:

– Дзе кніжка, каму загнаў?

Бурачок таптаўся на месцы, асуджана паглядваў на сціснутыя проста так, дзеля пераканаўчасці, кулакі Лецечкі і маўчаў.

– Скажаш ты, гад, ці не: куды запраторыў кніжку?

Бурачок, як і да гэтага, не адрываў вачэй ад Лецечкавых рук. І маўчаў. І ў яго маўклівасці гучала: чаго ты марудзіш, чаго ты душу матаеш, давай вучы, бі! І Лецечка ўдарыў Бурачка, пакорлівага, безабароннага, гатовага прыняць удар. Яго абурыла спруцянелая пакорлівасць, гатоўнасць Бурачка прыняць удар. А Лецечка першы раз у жыцці ўдарыў чалавека. І нічога не адбылося. Рука адчула сілу, ёй падабалася біць. І Лецечка ўдарыў яшчэ і яшчэ, біў і глядзеў у вочы Бурачку і бачыў, як набрыньваюць яны слязьмі, як яны пакорліва пакутуюць. І тут Лецечка адчуў агіду і нянавісць да сваёй рукі, хоць адсякай яе. Ён ужо асыпаў Бурачка градам новых удараў. Цяпер ён біў яго ўжо не за кніжку, а за пакорлівасць, за тое, што Бурачок давёў яго да ўдару. Бурачок Лецечку тады так і не адказаў. І з таго часу Лецечка не любіць Бурачка і вінаваціцца перад ім. І як яму паводзіць сябе перад ім, не ведае. Тут яшчэ трэба падумаць, паламаць галаву, і кіўнуў ён яму цяпер зняважліва, як сказаў: адчапіся ад мяне. Бурачок-бурачок, але зразумеў, што да чаго, заступіў Кольку дарогу.

– Я на пасту, – сказаў ён, – загадана нікога не прапускаць.

Бурачка асадзілі хлопцы, што стаялі ўбаку, кіравалі ўсім, але рабілі выгляд, што іх тут і няма, хлопцы са старэйшай групы далі зразумець Бурачку, што таго, хто з ізалятара, можна і прапусціць. Але ўцяміў гэта Колька крыху пазней. А ў тую хвіліну ён адціснуў плячом Андрэя Бурачка і прайшоў у сталоўку, у тое, што яшчэ ўчора было сталоўкай. Сёння ж там было перавернута ўсё дагары нагамі. Сталы, крэслы як змецены ў адну кучу, і на самым версе гэтай кучы хлапчукі з малодшай дашкольнай групы, як апантаныя, грукалі лыжкамі па металічных талерках, крычалі, што каму на язык трапіць.

– За што змагаемся? – напяў голас і Колька, паспрабаваў заглушыць гэты вэрхал. Але ў адказ яму грымнула такое сакавітае і зладжанае: «Пайшоў вон-вон-вон!» – так металёва выбухнулі талеркі, што ён вылецеў са сталоўкі, нібыта выспятка атрымаў.

Разгулялася дзетдомаўская вольніца, дзетдомаўцы адмовіліся ад снедання. Дык вось чаму баба Зося не пажадала, каб ён, Васька Козел і Стась Дзыбаты ішлі сёння снедаць у сталоўку. Вось чаму, як у свята, яна збегала сёння па малако... Тое, што адбываецца сёння, выспявала ўжо даўно. Лецечкава вайна з новай выхавацельніцай стала вайной усяго дзетдома. А ён нічога і не ведае... Вера Канстанцінаўна цяжкой рукой наводзіла ў дзетдоме парадак. 3 прыходам Веры Канстанцінаўны ў дзетдом самапалаў у ім не паменшала, а стала яшчэ больш. Ужо двух хлопцаў з адарванымі пальцамі адвезлі ў гарадскую бальніцу. Ужо сталі пабойвацца дзяжурныя выхавацелі заходзіць у палату пасля адбою да старэйшых хлопцаў, некаторыя з гэтых хлопцаў і самі з'яўляліся ў дзетдоме толькі тады, калі прыходзіў дзень, ноччу ж знікалі немаведама куды. Невядомы глухі і грозны непакой апанаваў дзетдом і дзетдомаўцаў. Штосьці паварочвалася гэтым летам у дзетдоме і дзетдомаўцах – і немаведама ў які бок. У дзетдом, як ніколі да гэтага, прыйшло шмат новых выхаванцаў, і, як ніколі да гэтага, шмат старых выхаванцаў рыхтавалася пакінуць яго.

Прыйшлі новенькія не толькі з калоній, але і з навакольных вёсак. Штось здарылася гэтай вясной і ў вёсках, там раптам выявілася вялікае мноства сірот, якія жылі да гэтага часу пры бабульцы ці пры маці, але без бацькі. І вось гэтыя бабулькі, дзядулькі, удовы, асабліва ўдовы, якія ўсё чакалі, чакалі ды так і не дачакаліся з вайны мужыкоў, цягнулі на сваіх плячах столькі гадоў ад вайны ўнукаў, сыноў, дачок, раптам як у адну гадзіну пачалі перагараць. Пачалі паміраць у самы непадыходзячы час, калі ўсё ўжо бралася на жыццё, калі ў магазінах пачаў ужо з'яўляцца нават белы хлеб, калі ўжо былі адсечаны хвасты ў чэргаў да прылаўкаў з хлебам. І пачалі хутка-хутка поўніцца дзетдомы сіротамі ўжо іншага пакалення і інакшай закваскі, сіротамі, сіроцтва якіх было, пэўна, яшчэ больш жахлівым, чым ваеннае, таму што было яно пераходным, неспадзяваным, невытлумачальным, таму што гэтыя сіроты ведалі, што такое родны дом, а большасць з іх нават ведала і што такое маці, якая памерла на іх вачах, захлынаючыся іх і сваімі слязьмі. Трапіўшы ў дзетдом з глухіх вёсак, яны ведалі штосьці большае і аб жыцці, чым тыя, хто ўсю сваю свядомую жытку пражыў у дзетдоме. Але яны яшчэ не зведалі, што дзетдом – гэта таксама сям'я, што ўсе яны там браты і сёстры. А старыя выхаванцы, амаль што былыя ўжо, выменьвалі на свае зношаныя рэчы, рэчы новыя для самастойнага жыцця. Думкамі яны былі ўжо ў дарозе. І сум у іх быў развітальны, буйства, свавольства і непаслухмянасць – разлучальныя. Буйства і свавольства, да якіх схільныя не толькі дзеці, але і дарослыя, калі яны ў дарозе.

І вось такое буйства і свавольства, летнюю нечаканую паводку, узялася ўвесці ў берагі Вера Канстанцінаўна. Яшчэ ўчора на вячэрняй лінейцы яна аб'явіла дзетдомаўцам, што ад заўтрага ў іх, у Слабадзе, не спецыяльны дзетдом, а звычайны.

– Наш дзетдом быў спецыяльным дзіцячым домам таму, – гаварыла яна, зіхатліва пабліскваючы ў паўзмроку залатым зубам, – таму што жылі і выхоўваліся ў ім дзеці франтавікоў, якія загінулі на вайне. Сёння мы іх выпусцілі ўжо, амаль усе яны на прамой і сонечнай дарозе самастойнасці. Дзяржава зрабіла для іх усё. Дзяржаве сёння, як ніколі, патрэбны рабочыя рукі. Мы – змена нашых бацькоў – павінны дапамагчы. Фабрыкі і заводы ждуць нас. І калі мы раней дзяржалі вас у дзетдоме да семнаццаці гадоў, то сёння мы не можам дазволіць сабе гэтага. Сем класаў – і перад вамі адкрыты ўсе дарогі. Гасударства – не дойная карова, панятна я гавару? Гасударству тожа нялёгка, трудна, урэменныя труднасці былі, ёсць і будуць, панятна я гавару? Усё тады ясна. – Вера Канстанцінаўна скончыла і паглядзела на дырэктарыху, якая з ёй таксама была на лінейцы.

– Так, дзеці... так, – сказала дырэктарыха, – зразумейце і мяне, дзеці. Можаце разыходзіцца.

І дзеці разышліся. Учора, пасля звычайнай спецдзетдомаўскай вячэры, яны, здаецца, разумелі ўсё. Разумеў усё і Колька Лецечка, калі стаяў на лінейцы. Ён любіў гэтыя вячэрнія лінейкі, калі ад саду і сажалкі павявае хвалюючай ядранасцю, калі маладзік ці поўня ўблытаюцца ў голле яблыні ці спусцяцца да вады, а ад дарогі цягне цяплом і спакоем, шугае жарам, растопленай смалой ад стракатай трыбуны, што выстаяла на сонцы цэлы дзень, трыбуна і дарога тояць яшчэ ў сабе летні дзень, сочаць гэты дзень, трыбуна патрэсквае ў абдымках вечара, а дарога распаўзаецца цестам, прыманліва і цьмяна б'е ў вочы выбітая за дзень да белага пяску коламі машын і падвод каляіна; калі так добра стаіцца ў цішы і прахалодзе вечара і калі верыцца ва ўсё лепшае пад ціхі руп сцяга, што стомлена апускаецца ўніз, скрабе мачту. Нялёгкі выпаў сцягу дзень: яго пякло сонца, трапаў ветрык, і дожджык, здаецца, крапаў на яго, скоры летні дожджык, не з хмар, а з-пад сонечных промняў, што коса бягуць на зямлю. Забавілася на хвіліну сонца, трывожна закрылася далонню, прыкмеціўшы на сваім шляху дзетдом, пырснула дажджом сонечнае праменне. Прамок крыху сцяг, забавіўся дзяжурны па лінейцы: ці то варон лічыў, ці то прыдрамаў на спёцы, не паспеў сцяг спусціць. Кінуўся да мачты, а дожджыку ўжо і няма. Прыбрала ўжо далонь сонца і спёкай налегла на зямлю, на сцяг, на плечы дзетдомаўцаў, што выйшлі ў той гарачы час на калгаснае поле палоць кукурузу, на плечы дзетдомаўцаў, якія ў той час на дрывотні калолі дровы. І вось цяпер навярэджаная, гарачая ад дзённай працы рука дзетдомаўца паволі перабірае спружыністы шнур, спускае стомлены сцяг з мачты. Спускае, не спяшаючыся, убірае ў сябе разам з вечарам урачыстасць хвіліны. І сцяг не спяшаецца. Вочы ўсіх дзетдомаўцаў пільна сочаць за ім, а сцяг злёгку толькі пакалыхваецца, не ад ветру, ад стоенага дыху хлопцаў і дзяўчат, ад узрушанасці іх сэрцаў. Сцяг не такі ўжо, як у пачатку лета, палымяны, таму што ён устае разам з зарой, ён ужо злёгку пасечаны нечаканым дожджыкам і калючым ветрыкам, як і той баявы сцяг, што не для парадаў, а для самых лютых атак. І глядзіць сцяг у вочы дзетдомаўцаў, як глядзеў той баявы ў вочы іх бацькоў. І дзетдомавец, які цяпер спускае сцяг, – сёння лепшы дзетдомавец. Гэта там, на дрывотні ці на калгасным полі, ён дамогся права стаць пад сцяг, даць адпачынак і сцягу. Мінуту назад усе, што стаяць цяпер на лінейцы, нават самыя адпетыя з іх, чакалі: а раптам для ўрачыстага спуску сцяга выклічуць яго. 3 заміраннем сэрца чакаў, што прагучыць і яго прозвішча, і Лецечка, хаця ведаў – не прагучыць, каго-каго, а яго не выклічуць, няма, не вынайдзена яшчэ ў дзетдоме такой работы, на якой і ён мог бы стаць адметным. Ён вызвалены ад працы, таму і не паднімаць, не спускаць яму сцяга. Толькі глядзець, глядзець і зайздросціць, як гэта робяць іншыя.

Але ўсё роўна ў гэты вячэрні час, у гэтай вечаровай урачыстай ацішанасці, калі зямля аддае ночы прыдбанае за дзень цяпло, што мае быць лепей, чым слухаць, як пад цвірчэнне конікаў віруе, трымціць на ветрыку сцяг. Ужо адно тое, што ўсе яны цяпер разам, з'яднаныя адным строем і вечар на ўсіх адзіны, адзіны на ўсіх сцяг, адна на ўсіх трыбуна, сцішвае сэрца, прымушае яго біцца мерна і выразна. Надае веры, што за вечарам, ноччу зноў прыйдзе раніца, прыйдзе новы вялікі дзень. А новы, не разменены, не разбаўлены, скрухай і крыўдай, значыць, лепшы. Лепшае ж заўсёды там, наперадзе. Лепшае – гэта тое, чаго яшчэ не было, незведанае. І дзетдомаўцы ўчора аднесліся да весткі, абвешчанай Верай Канстанцінаўнай, як адносяцца да дня пражытага ўжо, скончанага.

Але вось прыйшло сёння, прыйшлі і яны ў сталоўку: хлеб – строга па пайцы на брата, на першае – якоесьці блакітнае сёрбава, на другое – кукіш з маслам. Адзін незадаволена буркнуў, другі – адшпурнуў ад сябе талерку, а трэці проста ўзрадаваўся, што ёсць магчымасць пасваволіць. І абудзілася, пайшла гуляць вольніца. Прыгадаўся час, калі іх толькі звозілі ў гэты дзетдом, а час той быў не такі ўжо і даўні, і анёламі яны ніколі не былі. І паляцелі ў кухараў, на падлогу талеркі з сёрбавам. Кухары зніклі, пахаваліся, замкнуліся ў кухні. Дзяжурны выхавацель пабег па дырэктарыху, і ўсякае разуменне, і ўсякая разумнасць, з якімі яшчэ ўчора дзетдомаўцы стаялі на лінейцы, сёння былі імі страчаны. Забыў аб сваёй учарашняй згодзе і Лецечка. Сапраўды, несправядлівасць учынялася на свеце. Хто гэта там асмеліўся пашкадаваць яму хлеба? Хто гэта паквапіўся на яго законную пайку? Не, што яму «положено», з-пад зямлі выцягні ды пакладзі на стол. Колька не прыкмеціў і сам, як ужо лямантаваў разам з усімі, разам з усімі хмурна маўчаў. Маўчаў і крычаў не таму, што яму да зарэзу патрэбна была гэтая дадатковая пайка хлеба, ён ніколі не з'ядаў таго, што яму давалі. Ён як бы знайшоў сябе ў гэтым тлуме і вэрхале, знайшоў якраз тое, што яму патрэбна было гэтай раніцай. Калі ўжо жыць апошнія дні, дык жыць так, каб усім чарцям моташна было, і да чаго ж добра, што ён дажыў да гэтага дня, не памёр. Такое вясёлае жыццё пайшло, што пра сябе няма часу і падумаць. Трэба быць такім, як і ўсе, быць разам з усімі моцным, дужым трэба быць...

Лецечка, зразумела, не ўсведамляў гэтага, але ў тыя дні яму проста патрэбна была нейкая падзея, зрух нейкі ў жыцці, які б пазбавіў яго ад думак пра сябе, які б надаў яму сілы жыць за кошт іншага жыцця, а яго ўласнае жыццё ўжо было на сходзе. Але ён аб гэтым нічога не ведаў, хоць і пагадзіўся ўжо, што так, жыць яму засталося нядоўга. Пагадненне гэтае і згода былі няшчырыя. Дзесьці ў глыбіні душы ён спадзяваўся, што ўсё гэта гульня. Жахлівая, захапляльная, але гульня, і Лецечка без нараканняў і нават з нейкай палёгкай прыняў жудасныя ўмовы гульні ў сваю смерць і цяпер гуляў, як гуляў бы ва ўсякую іншую гульню, якую б яму ні прапанавалі.

А пачыналася новая гульня весела. Усім раптам знайшлася справа. Усе былі тут неабходныя адно аднаму. І яго голас быў не лішні сярод іншых галасоў. А гэта так прыемна, калі ты – як усе, неабходны ўсім. І Колька адчуваў сваю неабходнасць і лямантаваў ці не больш за іншых, успрымаў гэты свой лямант як праявы жыцця, як само жыццё і быў шчаслівы, што і яму ў гэтым жыцці знайшлося месца.

Прыйшла дырэктарыха, змораная, пастарэлая. Прыкапацела Вера Канстанцінаўна, задыхана і мітусліва, пабліскваючы залатым зубам.

– Ета што, ета как на «Пацёмкіне», есці адмаўляецеся?

– Як на «Пацёмкіне»! – завішчаў натоўп. Не хацела, а падбухторыла хлопцаў Вера Канстанцінаўна.

– Хлеба, хле-ба, ад пу-за, ад пу-за...

– Жрыце самі гэту заціруху! – гэта дашкаляты. І паляцелі ў дырэктарыху і ў Веру Канстанцінаўну талеркі з белым сёрбавам, і лапша з гэтага сёрбава ўблыталася ў валасы дырэктарыхі. 3 лютасцю грымнулі ў свае металічныя тамтамы дашкаляты. І дырэктарыха, сеючы па дарозе лапшу, пайшла ў канцылярыю – Вера Канстанцінаўна знікла яшчэ раней, як скрозь зямлю правалілася.

– Плакаць пайшла, – кіўнуў галавой услед дырэктарысе Андрэй Бурачок. Колька паглядзеў на яго твар і ўбачыў на ім такую злараднасць, столькі асляпляльнай радасці, што яму захацелася зажмурыцца. Над яго вухам са свістам праляцела талерка з лапшой і з чмяканнем уляпілася ў спіну дырэктарыхі. Але яна нават не азірнулася. Ішла як ішла, і лапша ападала са спіны белымі бездапаможнымі чарвячкамі. Кольку стала шкада дырэктарыху. Ён адчуў, што адбываецца штосьці не тое, штосьці мярзотнае, брыдкае, аб гэтым сведчыць самазадаволеная ўхмылка Бурачка, Бурачок аж ільсніцца, яго нібыта подмазкай падмазалі. Угадаў на гэты раз Бурачок: дырэктарыха сапраўды будзе плакаць, будзе плакаць з-за яго, Бурачка. І як ні вінаваціцца Лецечка перад Бурачком, а дырэктарыха яму даражэй, таму што яна больш дзетдомаўская, чым Бурачок. Яна спрадвеку ў дзетдоме, а Бурачок стаў дзетдомаўцам нядаўна.

– Ты чаго гэта такі рады, чаго ты лямантуеш? – падступіў Колька да Бурачка. – Ты... сын франтавіка... Паліцэйскага ты сын, вось хто ты.

– Я... паліцэйскага! Недаробак!

За недаробка Бурачок умыўся сёрбавам. А біцца ім не далі. Лецечку ж без меры закарцела раптам пабіцца, праверыць свае сілы, адпомсціць за дырэктарыху. Ён адчуваў, што гэтай раніцай у справядлівай бойцы надаваў бы Бурачку. Такую ён адчуў раптам у сабе сілу і ўпэўненасць. Гэтай раніцай ён быў здатны на ўсё. І зноў жа ён не разумеў, што ўсё гэта запазычанае, ад усеагульнай узрушанасці. Ён трапіў на хвалю, а хваля патрабавала моцы. І Лецечка быў моцным. Ён быў дзетдомаўцам. А ніводзін з дзетдомаўцаў не думаў аб смерці. Яны патрабавалі жыцця, ежы, сокаў у зямлі. Іх пажаданнямі, воляй іх жыў і Лецечка, як, пэўна, жыў і дасюль, не падазраючы аб гэтым. Таму што ён даўно павінен ужо быў памерці. Павінны былі памерці Стась Марусевіч, Васька Козел і ён, Лецечка.

І Козелы, Марусевічы, Лецечкі паміралі ў тое лета і ў іншыя леты ў іншых дзетдомах. І ў іншых дзетдомах былі таксама свае Лецечкі, свае Марусевічы, свае Козелы, з'яднаныя адзіным лёсам, адзіным страшным маленствам, якога многія з іх, як і Лецечка, і не памяталі, а тыя, якія памяталі, не хацелі памятаць, хацелі пазбавіцца ад гэтай сваёй памяці, таму што жудасней за іх дзіцячыя ўспаміны на зямлі ўжо нічога не было, не магло быць. Тут, на зямлі, толькі распачаўшы жыццё, толькі адплюшчыўшы вочы, яны прайшлі праз такое, чаму яшчэ няма назвы. І тыя, хто выжыў, як выжылі Лецечка, Марусевіч, Козел, у шаснаццаць-семнаццаць гадоў павінны, абавязаны былі памерці. Дактары вытлумачвалі гэта падарванасцю, знясіленасцю нервовай сістэмы, дыстрафіяй, парокамі сэрца. Так, усё так, але была і яшчэ адна акалічнасць. 3 грузам, з цяжарам сваёй памяці яны не маглі жыць на зямлі. Зямлі б было сорамна працягваць іх жыццё. Яны павінны былі памерці да таго ці менавіта ў тыя дні, калі дзеці вайны, сыны і дочкі салдат, якія загінулі на фронце, пакідалі дзетдом і на змену ім ішло новае пакаленне, але не так, не так.

– Даеш спецдзетдом! Даеш спецдзетдом! – згуртавана скандзіравалі хлопцы. Разам з імі скандзіраваў, крычаў і Лецечка, усё роўна як патрабаваў: «Даеш жыццё...» Так, ён крычаў аб жыцці, і чым больш крычаў, тым больш прыкра рабілася на душы яго. Ён углядаўся ў хлопцаў, прагледзеў вочы, але ні ў кім не бачыў гэтай прыкрасці. Не бачыў ён сярод прысутных і хлопцаў, бацькі якіх былі паліцэйскімі. А такія хлопцы жылі ў дзетдоме, але на гэтую хвіліну зніклі. І гэтае іх знікненне дапамагло Кольку пазбавіцца ад прыкрасці. Пераканала яго ў тым, што ён не горшы за іншых, што тут, сярод дзетдомаўцаў, і яго месца. І яму трэба стаяць разам з усімі.

Адгалёкаўшы, натоўп дзетдомаўцаў пасунуўся ад сталоўкі ў сад, пасунуўся з той жа няўмольнасцю, з той жа ўзрушанасцю, як гэта рабілі і мурашкі, якіх наглядаў Лецечка ў тым жа садзе. Як вусені, па самыя вяршаліны абляпілі яблыні, загалёкалі, заверашчалі, пачалі аб'ядаць яшчэ зялёныя яблыкі. Разам з усімі на яблынях былі Козел і Стась. Дзяўчаты толькі разышліся па палатах. Але некаторыя з іх засталіся з хлопцамі. На дрэве разам з хлопцамі сядзела і Лена Лаза, старанна надкусвала яблык, касавурылася і аб'едкам мерылася ў Кольку. Ён хацеў пералезці да яе, ды не было куды. І Колька нудзіўся ў адзіноце, яму здавалася, што менавіта цяпер надышоў той час, калі можна прызнацца Лене, таму што другога такога зручнага моманту не выпадзе. Збаіцца сёння – і ніколі больш не асмеліцца падысці да яе. Трэба вырашаць. Лена як бы адчувала яго ваганні, пацвельвалася. Была яна цяпер на дрэве надзвычай прыгожая, у лёгкай белай, у зялёны гарошак сукенцы, загарэлая сярод загарэлага і зялёнага вецця, рухавая, няўрымслівая, як яшчарка на дрэве. Белае плацце і гарошыны на ім зліваліся з лістотай яблынь і сонечным святлом, і не адрозніць было часам проці сонца, дзе яблыня, а дзе Лена. Соладка заходзілася сэрца, быццам не Лена ела няспелы яблык, а ён сам еў гэты яблык – так ішла прахалодай аскоміна па ўсім целе і хацелася на крылах пераляцець да Лены. І ён ужо нібыта ляцеў, так павявала лёгкім ветрыкам, як усё роўна ён сам, крыламі, разводзіў гэты ветрык. Але Лецечка толькі выціраў пот з ілба і мацней уціскаўся ў сук, на якім сядзеў. А Лена ўсміхалася яму адначасова светлай і цьмянай усмешкай. Светлай, таму што яна ўсміхалася яму, а цьмянасць яе ўсмешцы надавала чорная палоска яшчэ ў дзяцінстве з'едзеных зубоў. І ў гэтай цьмянасці, з гэтай чорнай палоскай Лена была для Лецечкі асабліва прывабная, крыху з заганай, яна была яму больш блізкая і больш родная. І ён бы пералез да яе, хай бы абломвалася голле, сеў бы з ёй побач. Але тут прыехала міліцэйская машына.

Невядома, ці выклікалі яе Вера Канстанцінаўна з дырэктарыхай, ці то ўжо і да міліцыі даляцелі гвалт і лямант, але з'яўленне яе тут было зусім недарэчы. Хутчэй за ўсё дзетдомаўцы адлямантавалі б, аб'елі б яблыкі з яблынь, пазлазілі б з дрэў і ціхамірна разышліся. А міліцыя, ці да гэтага яна імкнулася, надала значнасць таму, што адбывалася, падбавіла агню. Не паспелі міліцыянеры яшчэ вылезці з машыны, а ўжо некаторыя з хлопцаў саскочылі з яблынь і пабеглі з саду, і, як высветлілася крыху пазней, беглі яны не ад страху, не ад міліцыі ўцякалі, але менавіта так успрынялі гэты захад дзетдомаўцаў міліцыянеры і кінуліся страсаць іх з дрэў. Дзетдомаўцы адбрыкваліся, адбіваліся, лезлі на самыя што ні на ёсць макаўкі.

– Рабяты, рабятушкі, – аддаўшы загад не чапаць дзетдомаўцаў, залагодзіў старшына. – Давайце па-добраму, рабятушкі. Ну чаго вы ўсхадзіліся? Ехалі каля дзетдома, думалі, гарыць нешта... Давайце, хлопчыкі, не будзем...

Але ўлагодзіць дзетдомаўцаў міліцыянерам не ўдалося. Яны дзеля прыліку яшчэ крыху паўгаворвалі іх і з'ехалі пад нядобрыя позіркі хлопцаў, якія хвіліну назад збеглі з саду, а цяпер вярнуліся зноў, вярнуліся ад спальняў і схованак, і пазухі іх выразна адтапырваліся. Хлопцы прыйшлі не без «гасцінцаў».

Следам за міліцыяй наскочылі пажарнікі. Гэтых сустрэлі амаль з весялосцю, як бацькоў родных, сустрэлі. Зазывалі да сябе на дрэвы, частавалі яблыкамі, прапаноўвалі прылегчы, адпачыць у цяньку пад яблынямі, павартаваць іх. Пажарнікі зычліва адклікаліся на гэтыя жарты і самі жартавалі. Усім было весела. Але жарты жартамі, а пажарнікі ўпраўна рабілі і сваю справу. Выцягнулі з машыны лесвіцы, пажарную кішку, расцягнулі па зямлі.

– Атанда, хлопцы, зараз будуць паліваць, – папярэджвалі адзін аднаго дзетдомаўцы, папярэджвалі тых, хто сядзеў на бліжэйшых да машыны яблынях, а на гэтых акурат яблынях сядзелі Колька Лецечка і Лена Лаза. Яны прыціхлі і апасліва паглядвалі на абвіслую пакуль пажарную кішку. У глыбіні душы яны і хацелі, каб іх аблілі, каб было аб чым пагаварыць, што ўспомніць. Але пажарнікі марудзілі, валаводзілі, як усё роўна ад кагосьці чакалі каманды, а ніхто не адважваўся даць ім гэтую каманду.

– Горача, – кпілі дашкаляты, ляпалі па голых жыватах далонямі, адхукваліся і прудзілі з яблынь на зямлю, цэлілі ў пажарнікаў. А ў глыбіні саду хлопцы, сталейшыя, стралялі з самапалаў. Каля дзетдомаўскіх варот сабраўся натоўп. Там таксама мітынгавалі, спрачаліся. Але аб чым яны спрачаліся, што абмяркоўвалі, Колька не чуў. Ён ужо змарнеў, не заўважаў ужо, што адбываецца і ў садзе, глядзеў толькі на Лену, але і яе не бачыў. Тое, што адбывалася цяпер у дзетдоме, ужо здавалася яму бяссэнсавым і непатрэбным. Вельмі ж занадта гвалту, ляманту, мітусні.

Перад вачыма ўсё стаяла дырэктарыха: плечы і валасы ў лапшы, вочы – заплаканыя. У вачах крыўда і боль, і пытанне ў вачах: за што, ці гэтага я заслужыла, ці я сапраўды настолькі нядобрая вам? Дзе ж справядлівасць? І Лецечку было не толькі шкада дырэктарыху, але і сорамна за сябе, за тое, што ён бачыў, як несправядліва абыходзяцца з дырэктарыхай, наглядаў, але не абараніў яе, а яна заўсёды і паўсюдна бараніла яго, абараняла ад Веры Канстанцінаўны нават... Няма ў яго чалавека бліжэй і даражэй, чым дырэктарыха, хаця яна заўсёды трымае яго на адлегласці, Але, можа, у тым уся і справа, што і на адлегласці яна бачыць яго, памятае аб ім, прыяс яму. Яна сама на складзе, у вобласці, выбірае для яго лепшае адзенне, абутак, ведае, што пасуе яму. Пры ім было – у вобласці на складзе дырэктарыха адклала тры бобрыкавыя паліто. Кладаўшчык ці то загадчык склада запратэставаў:

– У дзетдом, на перыферыю такія паліто? Вы правышаеце...

– Ціха, ціха, – сказала дырэктарыха. – Бяры гэтае паліто, Лецечка, і ў машыну.

Лецечка ўзяў паліто, але прытрымаўся, стаіўся за дзвярыма склада. Як дырэктарыха выгаворвала кладаўшчыку, як бэсціла яго, адкуль той голас і тыя словы ўзяліся! У дзетдоме яму ніколі не даводзілася чуць, каб яна так крычала на кагосьці.

– Тылавая крыса, – крычала яна, – не папаўся ты мне на фронце, я б табе паказала перыферыю. Заліў вочы. Іх бацькі жыцця не шкадавалі, самі яны не справяць сабе гэтага бобрыка... Чалавек, гаспадар мне знайшоўся...

Так ваявала за яго дырэктарыха, а ён... І Лецечка жадаў цяпер аднаго – спакою, каб яго не чапалі. Няхай заўсёды будзе цішыня і побач Лена, і каб ніколі не заходзіла сонца. Хай навекі стаіць на зямлі летні сонечны дзень. Так добра, так хораша, калі дзень і сонца. Сонца выгледзела яго з неба, абрынулася на яго, затапіла ўсё ў ім святлом і радасцю. Як багата ў сонца святла і радасці, што можа з ім параўнацца, што можна з ім параўнаць! Няма на свеце нічога больш неабходнага чалавеку, чымсьці сонца. Можна пражыць без дадатковай пайкі хлеба, можна пражыць на сёрбаве. Але як пражыць без сонца? Нездарма, згледзеўшы яго, адплюшчвае вочы лён, квітнее пры ўсходзе сонца. «І дзеці паміраюць пры ўсходзе сонца», – нагадаліся Лецечку словы Захар'і. «Хто ж ты, сонца?» – усклікнуў Лецечка, адчуў, як у ім нарастае абурэнне гэтай вышэйшай, небам наканаванай несправядлівасцю. Не мружачы вачэй, калоцячыся ўсім целам, пачаў углядацца ў сонца, нібыта кідаў яму выклік, пасылаў гэты выклік праз тысячы і тысячы кіламетраў, цераз спакойную роўнядзь і далячынь неба, праг, каб гэтае неба, як і раніцай, пачало плавіцца, рушыцца, праг спапяліць сонца. Але неба заставалася ўвагнута-чыстым, бязвоблачным, сонца глядзела на яго незамутнёна-зырка. Нястрымна кацілася ў поўдзень. «Няўжо яно і застанецца такім, будзе грэць і радаваць усіх, калі мяне не стане? – падумаў Колька. – Навошта сонца, калі ўжо няма мяне? Навошта гэтае спрадвечнае неба?» Чалавек, ён, Колька Лецечка, павінен быць нязгасным, вечным, а не сонца, не неба. Вось гэтага трэба дабівацца, а не ўзнімаць вэрхал немаведама з чаго. Галавой трэба думаць. Вось памрэ ён, і на якую трасцу яму ўсё гэта? «Мне не трэба – Лене, Козелу, Дзыбатаму, Бурачку трэба будзе».

Здаецца, хтосьці падышоў да Лецечкі і загаварыў – ці гэта сонца размаўляла з ім?

– Ты на што мяне ўгаворваеш? – адказаў Лецечка сонцу і скасавурыўся, заплакаў. Спачатку лёгкімі слязьмі, што беглі самі сабой, ад пільнага ўглядвання ў сонца, а потым і сапраўднымі, горкімі слязьмі. –Ты на смерць мяне ўгаворваеш.

Сонца са згодай кіўнула Лецечку з неба, памутнела і таксама заплакала разам з ім. І неўзабаве яны ўжо плакалі соладка і са смакам – сонца на небе, Лецечка на яблыні, на зямлі.

– Падла ты, сонца, вечная падла, – мармытаў Лецечка.

– Я не падла, Лецечка, – адказала яму сонца голасам Захар'і. – Я люблю цябе, Лецечка.

– Палюбіў воўк кабылу, пакінуў хвост ды грыву.

– Я люблю цябе, Лецечка...

– Ты зрабі лепей, каб мяне Лена Лаза палюбіла.

– Што табе ўжо ад яе любові? Табе рыхтавацца трэба. Я заву цябе да сябе, Лецечка.

– А ты спытай мяне спачатку: ці хачу я да цябе?

– А я цябе і пытаю: ты хочаш да мяне, Лецечка? Хочаш? Хочаш!

– Не, не! – закрычаў Лецечка. – Хлеба, хлеба...

– Хлеба, хлеба, – раўнулі дзетдомаўцы. Да іх у сад спяшалася дырэктарыха.

– Уязджайце, уязджайце нямедленна, – накінулася яна на пажарнікаў яшчэ здалёку. – А вы злазьце, злазьце з дрэў. Узнялі ўвесь горад на ногі. Што людзі аб дзетдоме падумаюць, уяўляеце сабе? Падумаюць, што і сапраўды вас тут голадам прымарылі... Сваёй сям'і да гэтага часу не маю... Да міліцыі, да пажарнікаў дастукаліся... Як мне цяпер па горадзе прайсці, як мне людзям у вочы глядзець? Я ж мо маці ваша, ці вы выракаецеся мяне? Сорам, сорам... дажыла... Выгадавала сыноў, дачок, паднялана ногі, а яны, як малпы, – на дрэвы... Пытанне, якім быць нашаму дзетдому, здаецца, вырашана станоўча. Раніцу ўсю ўбіла, каб дазваніцца да вобласці. Злазьце, злазьце з дрэў. Лецечка, Лаза, нягоднікі, на зямлю. – Вылучыла дырэктарыха Кольку і Лену з усіх, быццам толькі яны адны і сядзелі на яблынях. І Лецечка з Лазой паслухмяна злезлі з дрэў і пайшлі з саду ўдваіх, быццам сапраўды больш у садзе нікога не было.

– А мне ўжо рыхтавацца трэба... – усё яшчэ не чуючы сябе, усё яшчэ галосячы там, на дрэве, разам з іншымі дзетдомаўцамі і поўнячыся яшчэ іх дужасцю, але ўжо са смуткам у голасе сказаў Лецечка Лене, калі яны выйшлі на дзетдомаўскую алею, на якой раслі лістоўніцы і векавыя ліпы.

– А я ўжо рыхтуюся, – весела падхапіла яго словы Лена. Лецечка спатыкнуўся. Лена паглядзела на яго з сумненнем, але не выказала гэтага, зычліва спытала: – А ў які ж ты інстытут, Лецечка, надумаў?

– Ды ў той, у той... – абыякава махнуў рукой Лецечка, поўнячыся горыччу ад той далёкасці, у якую адплыла ад яго Лена. Яны па-ранейшаму ішлі алеяй поруч. Лена была побач, але ў той жа час як бы раптам і знікла, нейкае воблака з яе абрысамі, воблака, створанае яго ўяўленнем, плыло побач з ім. Але гэта не шкодзіла яму любіць і тое ўяўнае, створанае светам яго думак, і тое, што існавала на самай справе: дрэвы, траву, дзетдом, хлопцаў, – ён толькі вылучаў у гэтай замкнёнай, выгараджанай з усіх бакоў прасторы Лену. Яму было прыемна адчуваць, што яна ёсць, уяўная і сапраўдная, і любіў ён яе ўяўную і сапраўдную. А Лена прагла, каб усе любілі яе. Лецечка здагадваўся аб гэтым па тым, як яна, нібы незнарок, гарнулася да яго пляча, не вельмі ён і падабаўся ёй, а гарнулася. І з выклікам глядзела па баках: вось, маўляў, якая я – добрая, дужая, прыгожая, шчодрая, мяне так ласкава саграе сонца, сонца любіць мяне, мяне любіць цень, што падае з дрэў, мяне любіць дарога, па якой я іду. І гэты дзівак хлопец. І мяне на ўсіх хапае. Я ўсім дазваляю любіць сябе. У мяне наперадзе яшчэ такое доўгае жыццё, і мяне так шмат яшчэ будуць любіць. І як жа ж гэта хораша – быць шчаслівай і ведаць, што цябе ўсе любяць. І Лена так шчодра прываблівала і прынаджвала яго да сябе.

– Я, ведаеш, Лецечка, інстытут яшчэ не выбрала, – прызнавалася яна Лецечку. – А гэта ж самае галоўнае – абраць такі інстытут, каб жыць потым без турбот. Які гэта інстытут, па-твойму, Лецечка?

– Пэўна, эканамічны.

– Ну, Лецечка, ты і скажаш, эканамічны. Што я, па-твойму, лічыльнікі буду грызці? Не, Лецечка, не ведаеш ты жыцця. Лецечка, выдатнікі, яны ўсе такія.

– Ты вось што, вось што, Лена... – Колька спыніўся і ўхапіў Лену за руку. – Ты помні, помні мяне, Лена, ладна?..

Лена здзіўлена паглядзела на Лецечку і ўсміхнулася яму такой шчырай, такой зычлівай цьмянай усмешкай, што ў яго прыраслі да зямлі ногі. Лена ўзяла Лецечку пад руку. І ў тое ж імгненне, як яна зрабіла гэта, як дакранулася да яго цела, нібы апяклася, цьмянасць, якая сыходзіла ад яе ўсмешкі, лягла ёй на твар. Нібыта яна раптам засумнявалася, ці варта было яго браць пад руку. Чорная пасмачка валасоў упала на раздумліва прарэзаны ўпоперак маршчынай лоб, сталі цьмянымі вочы. Лена цяпер ужо нібыта і не прыкмячала Лецечку, глядзела паўз яго. Лецечка прачытаў у гэтых яе вачах такое, што яму не трэба было больш слоў. Лена цяпер была ад яго не проста далёка, а нязмерна далёка. Адлегласць паміж імі вымяралася не кіламетрамі, нават не тым, зможа ці не зможа яна яго пакахаць. Іншая мера лягла між імі. Перад Лецечкам была жанчына, жанчына, якая ўжо забылася пра дзетдом і дзяцінства, забыла ўжо ўсіх, хто жыў да гэтага побач з ёй. Яе ўжо клікала туды, у невядомае, невядомае яшчэ ёй самой, неспазнанае, тое самае неспазнанае, якое прыцягвае кожную жанчыну, прарочыць і слёзы і радасць, і боль і шчасце. Па-жаночаму непрыступна ўздымаліся пад лёгкім паркалем грудзі, нібыта яны ўжо дыхалі паветрам будучых захапленняў, радасцей і болю.

І Кольку закарцела прыпасці да грудзей гэтай раптам зусім-зусім незнаёмай яму дзяўчыны, так карцела пацалаваць яе далёкія, заклікальна-раскрытыя вусны, але не яго, не яго клікалі гэтыя вусны. «І няхай не мяне, і няхай, – думаў ён. – Гэта нават і лепей, што не мяне. Толькі ці добра будзе, калі я цяпер яе пацалую? Яна цяпер і не прыкмеціць, што я яе пацалаваў. Мне трэба яе пацалаваць, пацалаваць далёкую, ужо збегшую ад мяне, але ўсё роўна такую дарагую, такую родную. Не ў вусны толькі, не ў вусны, у вусны, пэўна, сорамна цалаваць, у вусны яе будуць цалаваць іншыя».

– Колька, Колька, чаго ж ты стаіш? Колька, – прамовіла яна, – цалуй жа мяне, цалуй.

І Лецечка паслухмяна абняў Лену, застыглую, акамянелую, і зразумеў, што не яму яна толькі што загадвала цалаваць яе, не яго яна чуе каля сябе, а кагосьці іншага, які ўжо дзесьці ідзе да яе, які побач ужо. І ён міжвольна азірнуўся, шукаючы гэтага іншага, азірнуўся, не бачачы нікога, не бачачы нават Лены. Лецечка самахоць прыпаў гэты раз да яе па-птушынаму раскрытых, безабаронных вуснаў. І цалаваць у вусны было зусім не сорамна. «Цалуй жа, цалуй жа, мілуй іх», – шапталі гэтыя вусны. І Лецечка цалаваў, паступова забываючыся, што ён злодзей, што ён бярэ тое, што не належыць і не можа належаць яму, паступова супакойваючыся, не бачачы ніякай карысці ў пацалунках, плачучы ў душы. Развітаўся ў душы з Ленай, з жыццём, ненавідзеў і любіў Лену непамерна, ведаў, што гэта ў яго так першы і апошні раз у жыцці.

Пабраўшыся за рукі і збянтэжана ўглядаючыся адно ў аднаго – ці яны гэта, – Лецечка з Ленай стаялі пасярод пустэльнай дзетдомаўскай, былой памешчыцкай, старадаўняй ліпавай алеі. Ліпы ад часу і запусцення аблыселі ўжо, аблыселі веццем, а месцамі і карой. Скрозь гэтае парадзелае вецце свабодна падала на зямлю сонца, сагравала дзядоў – адмерлае голле, плехі. Ад гэтых плех ліпы здаваліся сівымі, як бы скінулі з сябе шапкі, і ад іх сівізны і старэчы праступаў нейкі дакор. Алея была доўгая, цягнулася далёка, туды, дзе быў гарадскі парк і колішні панскі парк. Але самога парку яна не дасягала, упіралася ў тупік, цагляную сцяну, якая служыла мяжой паміж паркам і дзетдомам. Сцяна гэтая – якое ні рэдкае было на ліпах вецце – з таго месца, дзе стаялі Лецечка з Лазой, не праглядвалася. Там, наперадзе, густа расла трава, а каля самай сцяны ўхапілася і крапіва. І адтуль, дзе стаялі Лецечка з Ленай, здавалася, што там, наперадзе, не сцяна, не тупік, а спавітая зелянінай альтанка. А стаялі яны каля самай магутнай, абхваты ў тры, самай сівой і самай старой на алеі ліпы, верхавіна якой адзінютка ўзвышалася не толькі над дзетдомам, але і па-над усім горадам. Верхавіна гэтая, самая яе макаўка, дарваўшыся да неба, маладым зялёным шарам разлеглася па-над іншымі дрэвамі, нібыта на плечы старой ліпы было пастаўлена яшчэ адно, маладое дрэва, і позірк ад верхавіны мімаволі бег уніз, шукаючы гэтае дрэва, але каля самых каранёў спатыкаўся, натрапіўшы на вялізную, у палову чалавечага росту, выбоіну – дупло. Выбалела гэтая выбоіна-дупло даўно, не менш чым паўвека назад. Ад таго паўвекавога болю, пэўна, так і ўскінулася гэта дрэва ў неба, падманліва амаладзілася другой верхавінай. Тады ж, амаль паўвека назад, чалавек імкнуўся дапамагчы дрэву – бетонам, як пластырам, заклеіў выбоіну і ўжо, пэўна, каб пацешыць сваё вока, выгарадзіў гэтую замураваную каменем рану, выгарадзіў вітымі, з вензелямі, жалезнымі кратамі. Ліпа абыякава аднеслася да кратаў, але ад бетону адхіснулася, бетон патрэскаўся, пазелянеў, аброс мохам, а там, дзе колісь бетон і ліпа былі ўсутыч, утварыліся шчыліны, у якія цяпер свабодна пралезла б рука. Ліпа расла, расла з каменем у грудзях, і цяпер узняла гэты камень, каб бачна было ўсім яе скамянелае сэрца; ёй было боязна даткнуцца да гэтага сэрца сваім жывым целам, яна выраклася яго, калісьці, пэўна, і плакала: там, адкуль цяклі даўным-даўно гэтыя слёзы, лушчылася жоўтая, збалелая парахня. І Лецечка глядзеў на дрэва, на засцерагальныя краты, і гэтая мудрагелістая прыдумка чалавека з лячэннем дрэва здавалася яму непатрэбнай і здзеклівай. Ён адчуваў даўні боль дрэва і сённяшнюю яго прыгнечанасць. Няхай бы ўжо ліпа хоць і параненая, але жыла без гэтай прыдумлівай міласэрнасці чалавека, дыхала ўсёй сваёй істотай, і ранай таксама.

Лішнімі і непатрэбнымі здаваліся яму і ўсе гэтыя пацалункі і абдымкі на алеі – без радасці, а галоўнае, без надзеі на штосьці ў будучыні. Нібыта ён, як жабрак, маліў літасці, прасіў кавалак хлеба і атрымаў міласціну.

Як міласціну яна панесла насустрач яго вуснам свае вусны, таму і няма цяпер у ёй ні сарамлівасці, ні збянтэжанасці перад ім. І ў той жа час ён быў шчаслівы, што ўсё было – як было. Мо яму і не патрэбны былі ні любоў, ні пацалункі, а толькі чалавек, які б прысутнічаў каля яго, які б успрыняў і яго як чалавека, патрэбен быў чалавек дужы, здаровы, які б менавіта так, усёй істотай, імкнуўся да жыцця. Родны, блізкі, чалавек, якога б ён хацеў лічыць блізкім і родным. І каб гэты чалавек, калі ўжо не стане яго, Лецечкі, прыгадаў бы яго, няхай мімаходзь, бесклапотна, але паплакаў аб ім і тым самым на нейкую хвіліну як бы падняў яго з таго свету.

– Памятай мяне, Лена, памятай, – зноў паўтарыў Лецечка, выціснуў з сябе знямелым языком, прашаптаў, як шэпчуць першае прызнанне. Па сутнасці, гэта і было прызнанне. І, гаворачы ўслых «памятай», ён, як малітву, як заклён, паўтараў сам сабе: «Я люблю цябе, Лена, я люблю цябе, Лена, але ніколі, ніколі не скажу табе аб гэтым». І адначасова выразна адчуваў, што ён ужо сказаў, выказаў. І цяпер яму на самай справе, ці кліча там яго зямля, ці не, нічога не застаецца, як толькі памерці. І Лецечка паміраў, стоячы перад Ленай Лазой. Цела зрабілася лёгкім, не адчувалася ні рук, ні ног, ні сэрца. А ў голлі ліпы гулі пчолы, вясёлкава ўспыхвалі, трапляючы на сонца, і знікалі, згаралі ў лістоце маленькія, асляпляльна-яркія факельчыкі.

Лена з Колькам, не згаворваючыся, раптам згодна рушылі з месца і пакрочылі па алеі. Але ішлі яны чужыя адно аднаму, маўклівыя. Прайшлі ўсю алею, падышлі да сцяны, уперліся ў сцяну і павярнулі назад. Ступілі крок-другі, Лена спынілася, твар яе пачырванеў, яна ўтаропілася ў неба, у сваю, не спазнаную яшчэ ёй далячынь, злосна адрэзала:

– Ну чаго ты цягаешся за мной, Лецечка!..

«А сапраўды, чаго гэта я за ёй цягаюся?» – падумаў Лецечка і збочыў з алеі, пайшоў садам туды, дзе на ўзгорку, на сонечным прыпёку, стаяў будан Захар'і, дзе, ён ведаў, нікога цяпер няма, упаў там на жытнюю салому і адчуў сябе ўжо памерлым. І так, як сёння, ён згодны быў паміраць кожны дзень, па некалькі разоў на дзень.

Прычыкіляў да будана Асталоп, убачыў Лецечку, пэўна, прыгадаў штосьці добрае, звязанае з ім, завішчаў, заскуголіў ад радасці, упаў на жывот і папоўз на жываце да Лецечкі, матляў ва ўсе бакі дзядоўнікам, што начапляўся на хвост, скроб, дзёр здаровымі лапамі зямлю, коўзаў кульцяй па саломе.

– Ну і асталоп жа ты, Асталоп, ну і асталоп жа ты, братка, – сказаў Лецечка крыху з раздражненнем. – Ты ж не Бурачок, Асталоп, а я табе не Вера Канстанцінаўна... А ведаеш, хто я? Я брат табе, я Маўглі. – Вера Канстанцінаўна ўсё ж увяла яму ў вушы, хто такі быў Маўглі. – Амаль сабака, а больш – воўк. Не людзі, не маці, а ваўчыца карміла мяне сваім малаком, таму я такі дзікун. Вялікі, дарослы ўжо, а розум дзіцячы. – Я – усё роўна як ты: стары ўжо, а ўсё роўна асталоп. Хочаш, я табе раскажу пра сябе... Жыў на свеце хлопчык. Яшчэ не жыў нават, толькі нарадзіўся, а маці памерла. Набрыла на яго ваўчыца, выкарміла сваім малаком, вырас ён сярод яе ваўчанят... Вось так, Асталоп. Ты асталоп, я... А абодва мы...

Сабака ўзняў галаву, прыслухаўся да яго слоў, вырашаючы, пэўна, што за імі будзе: ласка ці біццё. Заваліўся на спіну, галава ўбок і язык убок. А вочы скіраваны на Лецечку, і смех і свавольства ў вачах, і згода па першым жа слове ўскочыць і імчаць, куды загадаюць.

– Эге, Асталоп, ды ты не такі ўжо й асталоп, – сказаў Лецечка. – Прыдурваешся, як гаспадар твой Захар'я.

Асталоп лыпнуў адным вокам, як падміргнуў, лізнуў Кольку руку і прыціснуўся да яго цёплым, нагрэтым на сонцы чорным бокам. Лецечка ўзяў сабаку за кульцю.

– Дзе нагу згубіў, братка?.. Чаго маўчыш, сорамна прызнацца, пад цягнік трапіў ці то куля жывадзёра цябе пазначыла?..

Колька не заўважыў сам таго, як да болю сціснуў сабаку кульцю. У горле ў Асталопа пагрозліва забулькацела, ён злаўчыўся і прыхапіў Лецечкаву руку зубамі, але не кусаў, патрымаў у зубах і адпусціў. І Колька адпусціў кульцю, на імгненне якоесьці затрымаў на ёй далонь і адчуў далонню, як тахкае ў гэтую кульцю Асталопава сэрца, быццам, прыліваючы пругкімі, гонкімі токамі, кроў імкнецца прарвацца далей, за кульцю, у працяг нагі, шукае і не знаходзіць гэтага працягу.

– Баліць, Асталоп, ведаю, баліць. Мне таксама баліць. На вось паслухай мяне. – Лецечка расшпіліў кашулю і падставіў голыя грудзі да Асталопавай пашчы. Асталоп тыцнуўся яму ў грудзі шурпатым языком, горача лізнуў яго спатнелае цела. Услед за гарачынёй цела агарнула прахалода. Лецечка абняўся з Асталопам, і яны соладка заснулі. І саснілі сон, Лецечка – свой, запаветны, які часта сніўся яму. Пэўна, добры сон сасніў і Асталоп, таму што пасля доўга аблізваўся, нібыта толькі што атрымаў і схрумстаў салодкую костку.

– Ты любіў ужо каго-небудзь? – спытаў на развітанне ў Асталопа Лецечка. Але той не зважаў на яго пытанне, стаяў, соладка аблізваўся. – Любіў, значыць, – сказаў Лецечка. – Я вось таксама люблю.

І яны разышліся, задаволеныя, бадзёрыя ад сну ў халадку будана.

А вечарам Лецечка даведаўся, што іх дзетдом застаўся «спец» – спецдзетдомам. Аб гэтым паведаміла на вячэрняй лінейцы дырэктарыха. Веры Канстанцінаўны на вячэрняй лінейцы не было. І засынаў ён у тую ноч упершыню без баязлівасці і страху, што заўтра можа не прыйсці. Не сустрэўся больш ён у той дзень і з Ленай, але спадзяваўся, што сустрэнецца заўтра. Трэба толькі пазбыць гэтую ноч...