Суд у Слабадзе

V

Убіцца ўнутр Палаца культуры Кольку не пашанцавала. Народ валіў туды, пёр напралом, не зважаючы – дзе свае, дзе чужыя. У адно імгненне знеслі моцныя дубовыя ці то робленыя пад дуб дзверы. Мужчыны перлі маўкліва, напорыста, прыціснуўшы да грудзей ці да бакоў рукі, сцяўшы зубы, нібыта рабілі нейкую цяжкую і непрыемную работу. Жанчыны паспявалі і рукамі намахацца, паздымалі хусткі і хвасталі гэтымі хусткамі па твары, па вачах мужыкоў, выкрыквалі штосьці злое, нядобрае. Але ў галасе, у тлуме слоў іх ніхто не чуў і не разумеў, нібыта жанчыны гаварылі на нейкай замежнай мове. Падлеткі, як скрозь лес, прадзіраліся скрозь ногі дарослых. Надрываўся, заклікаў да парадку рупар, але толькі множыў галас і тлум.

Лецечка не адважыўся і наблізіцца да гэтага вірлівага патоку. Шчыра кажучы, яму не вельмі і карцела глядзець на гэтых гадаў-паліцэйскіх – застанешся жывым па дарозе ў залу, замардуюць, дыхнуць не дадуць ужо ў самой зале, прыпрасуюць да якой-небудзь цёткі ці бабулькі, да вечара не выпусцяць на волю. І Лецечка стаяў у баку ад гэтага людскога віру, учапіўся за слуп, на якім грымеў рупар, і, крыху аглухлы ад гэтага грому, убіраў у сябе ўсё, што тут адбывалася. Яму было жудасна ад таго, што прарвалася раптам у людзях – шалёнае, злоснае. Якімі ж гадамі павінны быць паліцэйскія, калі праз столькі гадоў абудзілі такое ў людзях, ці чалавекі яны, на чалавекаў так не рвуцца глядзець. Што гэта натварылі яны тут, які знак, якую рану пакінулі ў сэрцах людзей?

І яшчэ, Лецечку цяжка было паверыць, што перад ім тыя самыя людзі, якіх ён, здаецца, уведаў да апошняй кроплі. Вось па гэтых вуліцах яны з дня ў дзень хадзілі на работу, везлі на базар і ў падворкі сена на падводах і санях. Лецечка іншым разам, сцікаваўшы, як адвернецца дзядзька, пад'язджаў на іх санях ці падводах, чапляўся за рубель ці то за вяроўку, якая звісала з воза, хаваўся за сенам і ехаў сабе. Здаралася, дзядзька нязлосна сцёбаў яго пугай. Ён плакаў ад болю, выкідваў кулак: пападзешся, маўляў, і ты мне. Дзядзька лагодна пасмейваўся, выскаляў жоўтыя на сонцы зубы. А выпадала, яго і падсаджвалі на воз, частавалі вясковым духмяным салам. Салам, маслам, гуркамі і памідорамі гандлявалі яны на базарах, да хрыпаты змагаліся за капейку. 3 прыбыткам ці са стратай збывалі свой тавар, ашчадна завязвалі пакамечаныя рублі ў насоўкі, хавалі за пазуху бліжэй да сэрца, а пяцёрачку якую ў зубы і кіравалі да забягалаўкі, чайной – сто – дзвесце грамаў, а то і цалкам белагаловую. Хапатліва закусіўшы, іншы раз і біліся, пацяшалі людзей. А іх жонкі наглуха, да вачэй, ахутвалі чорнымі хусткамі твары, учынялі набегі на магазіны. Выходзілі з магазінаў, як на нагах устояць, абвешаныя клункамі і сеткамі з хлебам, звязкамі абаранкаў, горамі белых гарадскіх булак – гэта ў апошні час, сыты час, а раней... хапалі ўсё, што трапляла пад руку, што дзешавей, практычней, – мыла, іголкі, соль, цвікі, камбалу і кільку-хамсу, танныя кансервы, траску і чырвоную, салёную рыбу гарбушу і на зубок дзецям – сто – дзвесце грамаў ліпкіх цукерак-падушачак. Не чуючы пад сабой ног, беглі да бальшакоў, на спадарожныя машыны, а калі іх не было, выпраўляліся без доўгіх разваг і пешшу, якая б дарога ні была – тры ці ўсе трыццаць кіламетраў, ішлі ноччу, апоўначы, больш за ўсё апоўначы, бо днём трэба было рабіць.

Дык ці гэта тыя, гаспадарлівыя, памяркоўныя, людзі цяпер на плошчы? Дзе іх тады гаспадарлівасць, дзе іх памяркоўнасць? Людское мора ў асноўным ужо схлынула з плошчы. Галас і тлум былі ўжо ўнутры будынка са шкла, каменю, мармуру. На асфальце засталіся толькі гузікі, галёшы, згубленыя бабамі хусткі ды невялічкая купка людзей. Прасторны, з запасам, з перспектывай пабудаваны Палац культуры не змог увабраць усіх, не змог увабраць, умясціць у сябе нечакана абуджанае гарадское і вясковае гора, нянавісць. Людзі гронкамі віселі на адарваных, перакошаных дзвярах, купкамі стаялі каля ганка і каля раптоўна знямелага рэпрадуктара. То маўкліва ўздымалі галовы ўгару, то глядзелі на Кольку, які прыціснуўся да слупа і адчуваў сябе як голым усё роўна, распятым іх маўчаннем, нібыта якаясьці частка віны за тое колішняе, мінулае, але не забытае ляжала і на ім. Паглядаў на людзей, як ваўчанё, спадылба. Мітуслівы, галасны ранак ужо накладваў свой адбітак на яго твар, пад вачыма выступалі ўжо зямліста-вугальныя цені, вочы як выпхнуў хто – так пастаўлены былі яны ўсім на пагляд, пукатыя, ненатуральна белыя бялкі, парэзаныя чырвонымі, трывожнымі ніцямі прожылкаў, якія амаль што дасягалі зрэнкаў. У зрэнках выспявалі здзіўленне, разгубленасць і боль. Боль, трывога і крык спелі і на ружовых скулах яго, на тоненькай, пудлівай маршчынцы каля падбародка. Боль, загнанасць былі і ў яго сутаргавым дыханні. Ён і згадаць не мог, колькі цяпер у ім, дзетдомаўскім, казённым, дакору, але людзі адчувалі гэта. І ніхто не затрымліваў на ім вачэй, і ў той жа час ніхто не мог адвесці ад яго вочы, нібыта не рэпрадуктар, а ён, Колька Лецечка, павінен быў сказаць ім мо тое адзінае, прыхаванае слова, якое б вытлумачыла ўсё: навошта, дзеля чаго яны, шматпакутныя, прыйшлі сюды.

Лецечка ўжо вырашыў збегчы ад іх вачэй, яго ўжо не трымалі ногі, і ён ужо адарваўся ад слупа, а на тую хвіліну ў рэпрадуктары штосьці гучна шчоўкнула. Кольку памсцілася, што гэта шчоўкнула штосьці ў ім – так разанула застыглае, спруцянелае цела пранізлівым узрушаным голасам.

– Встать! Суд идет!..

«Суу-ууд ёт-ёт-ёт» – пакацілася над плошчай, гонтавымі і саламянымі стрэхамі хат, загуло ў лісцях дрэў, над аціхлай Слабадой. Лецечка і ўсе, хто быў побач з ім, распраміліся, выпрасталі спіны, шоркнулі па зямлі ботамі і чаравікамі. І доўгая, гаротная цішыня каменем лягла на зямлю. Толькі там, за шклом і бетонам, у Палацы культуры, – выразныя і ўсё мацнейшыя, як удары метранома, што адлічвае час, але не секунды, а гады, крокі. Абвальны грукат адсунутых крэслаў і уздых. Уздых там, у зале, і тут, на плошчы. Уздых хваляй прамчаў па плошчы, па горадзе і знік – поле і лес паглынулі яго. Пад нагамі ў Лецечкі толькі здрыганулася зямля, зямля, здалося яму, таксама ўздыхнула. Лецечка адштурхнуўся ад слупа і пайшоў па дрыготкім, растопленым асфальце, але кіраваў ён не ў дзетдом, а ў поле, дзе палавела ўжо жыта. Неба, мсцілася яму, наблізілася да зямлі. І было яно ўжо зусім не небам, а блакітным празрыстым шарам. І ён ішоў пад гэтым ашчадным да яго шарам, кратаў яго рукамі. Шар быў цёплы, родны. І скрозь добра відаць было ўсё: і жыта, і далёкія, пакрытыя саломай і чаротам хаткі і хлявы вёскі, што была пад горадам, і конь, і жарабё, што стаялі на ўзгорку, і бабулька, што рвала сурэпку на картаплянішчы, і буслінае кубло на вільчыку старой хаты, і сам бусел, які выстойваў на адной назе, як вартаваў усё, што бачыў Лецечка, вартаваў сам час, бела-ружовы ў ружовым ранку бусел. Колька адвёў вочы ад вёскі, скіраваў позірк туды, дзе выгіналася сярод парослых ніцай лазой і вербалозам балацін і пагоркаў, сярод белых выспаў пяску дарога, дзе стаялі аціхлыя маладыя хвойнікі, і пабег, пабег вокам па даляглядах, па пясках, лясах, выжарах. Усё гэта было яго. Усё гэта было знаёмым і дарагім яму. І ўсё гэта было ад яго за блакітным родным і чужым шарам. А ён прагнуў туды, на гарачы, як прысак, пясок, у змрочную, маркотную прахалоду хвойнікаў. Але Лецечка ведаў, што туды ён ужо не дойдзе. І ён углядаўся ўдалячынь без нуды і суму, баючыся толькі аднаго – мімавольнай слязой парушыць гэты блізкі і далёкі свет.

Але свет быў парушаны не ім, а гудам матора экскаватара, расстраляны як аўтаматнай чаргой. Не прыкмечаны Лецечкам экскаватар капаў траншэю. Палутарка валачыла па зямлі на дроце дзве ржавыя трубы. Рабочыя пракладвалі да вёскі водаправод. Колька падышоў да траншэі і лёг на выкінутую з яе крыху вільготную зямлю і гліну. Траншэя была глыбокая, метры са два глыбінёй. Але дзіўна, і на паверхні яе, і далей, углыб, – пясок і гліна. І больш нічога – ні каранёў адмерлых дрэў, ні чарапкоў якіх, ні якой-небудзь каменнай сякеры, ні асколкаў, ні міны, ні косткі. Нібыта ніколі не ступалі на гэтую зямлю ні звер, ні чалавек, не падаў тут ніхто, ніхто нічога не губляў. А Лецечку здавалася, што калі зямля так густа заселена людзьмі, перапоўнена жыццём, то яна павінна была поўніцца і памяццю далёкага і блізкага жыцця. Варта толькі калупнуць яе – і зямля ажыве, загаворыць. А тут толькі гліна і пясок. Але ж і па гэтых глінах і пясках яшчэ да яго прайшлі тысячы і тысячы, мільёны людзей. Няўжо ж яны не пакінулі пасля сябе і следу, ніякай адзнакі? Як жа яны ішлі – па паветры ці ляцелі, чым яны сілкаваліся, што елі – не святым жа духам жылі? Чаму ў гэтай раскапанай зямлі няма і намёку на чалавечую жытку і на смерць чалавечую няма намёку ў зямлі? Няўжо ўсё адбываецца толькі на зямлі? Куды ж усё гэта знікае потым?

Ці гэта толькі тут так, на пустое, няўдалае месца натрапілі? Не можа быць, каб усюды так. Знаходзяць жа людзі і стойбішчы старажытнага чалавека, і скарбы знаходзяць, натрапляюць на цэлыя гарады старажытныя, а яму не шанцуе, не дадзена яму паглядзець нават на бітую старадаўнюю гладышку. А мо і тут што-небудзь адкапаюць? Такая вялізная, глыбокая траншэя, столькі зямлі перакапана, і столькі яе яшчэ перакапаць трэба! Ён падышоў бліжэй да экскаватара, пачаў сачыць за яго работай. І ўтрапёна глядзеў на магутнасць і бязлітаснасць гэтай магутнасці: быў уражаны тым, як коўш без усякіх разваг угрызаўся ў зямлю, драпежыў яе, нямую, маўклівую. Якая ж пасля гэтага можа быць тайна, ці ёсць каму паратунак ад гэтых бязлітасных стальных зубоў? Зусім іншая справа заступам, асцярожненька. Але дзе гэта набрацца столькі заступаў? Ды там, у вёсцы, ад смагі сканаюць. Няхай ужо лепей экскаватарам. Толькі шкада, што ў коўш яму не трапляе нічога добрага. Цяжка змірыцца з тым, што вакол цябе толькі пясок і гліна. Гліна і пясок – усё, што засталося ад людзей, звяроў, нават ад вайны, якая прайшлася па гэтай зямлі. А дзе ж золата, дзе нафта? Няўжо такая бедная яго зямля? Няўжо яму не пашанцуе нічога знайсці, адкрыць на ёй? Ён жа, як і ўсе дзетдомаўцы, марыць аб знаходках і адкрыццях.

Шчыруе руплівы коўш экскаватара. І толькі гліна, толькі пясок. І галасоў нават ніякіх не чуваць, колькі ні прыслухоўваўся, а не чуваць, каб кагосьці клікала зямля. Гудзе толькі экскаватар, калупае, дзяўбе пясок і гліну грак, але ён нічога спажыўнага не знаходзіць; абуджаным аваднём звініць, сыходзіць ужо ранак. Абагрэты сонцам пясок абсох ужо, цячэ, з жоўтага бярэцца белым. Суха скочваюцца з горак пясчынкі, шамацяць, патрэскваюць, як усё роўна вазок коціцца з узгорка, шмат белых вазкоў, толькі ад кузні – і ў дарогу. Калі пакласці галаву на зямлю, здаецца, як бы песня якая плыве над зямлёй, песня без слоў: а-а-а. Манатонная, глухая... Выходзіць, усё ж ёсць голас, чутно, адпявае ўсё ж некага зямля. Не пустая яна, ёсць жыццё і ў зямлі, а жыве ў ёй спрадвечная скруха. Па кім яна, па тых, што ляжаць цяпер у зямлі, ці па тых, што яшчэ лягуць? Чым вышэй сонца, тым гучней, больш надрыўна песня. І вядзе яе ўжо не толькі зямля, вось яе ўжо заспявала, закалыхала маркотным веццем бяроза каля траншэі. Вось падаў, уплёў у яе свой голас і далёкі хмызняк, загаманіла коласам спачатку ў рознагалосіцу, а потым патрапіла, узяло сваю вышыню, сваю ноту і жытняе поле: а-а-а. Ляціць над зямлёй песня. І не толькі скруха ў ёй, але і радасць. Радасць, што слухаеш яе, што гэтая песня і ў табе. Трэба толькі прыслухацца да сябе. Пакласці гарачую даланю на гарачы пясок. Увойдзе ў цябе песня, тужлівая ці вясёлая. Гэта ж мо і не зямля спявае, а сам ты спяваеш. Зямля толькі прыслухоўваецца да цябе, пашырае, множыць тваю песню.

– Ты завеш мяне, Зямля? – пытае, прыпадае да зямлі вухам Лецечка.

– Лецечка, Ле-е-цечка-а-а... – чуе ён глухі і блізкі голас. І песня знікае, вясёлая і тужлівая. Ціха ўсё навокал, як вымерла. Колька падхапіўся з зямлі.

– Лецечка, увесь дзетдом з ног збіўся, цябе шукаючы. – Перад Лецечкам баба Зося.

– Што я, іголка, сам знайдуся...

– Нельга табе з дзетдома сыходзіць, дзіцятка...

– Мне цяпер ужо ўсё можна. Навошта падманваць мяне, баба Зося? Усё можна. Усё дазволена...

Экскаватар перашкаджае іх размове, яны адыходзяць ад яго.

– Што можна, што будзе, каму што наканавана, ведае адзіны толькі бог, – гаворыць баба Зося, і вочы яе вільгатнеюць, чырванеюць.

– А ёсць бог, ты верыш у бога?

– Табе я магу сказаць, што ёсць, веру...

– Во відзіш, відзіш, мне цяпер ужо ўсё можна...

– Няма бога, Лецечка, і не веру я. Каб быў бог, ці ён дазволіў бы... Не, няма бога... Няма і не было ніколі.

– А Лабановіч быў?

– Гэта які яшчэ Лабановіч? Мо ты блытаеш, да вайны ў сельпо ў нас рабіў Кахановіч...

– Дык ты, выходзіць, зусім не тая Зося, не пані Ядвіся?..

– Тая, Лецечка, тая, якая ўжо ёсць – баба Зося... А вось Лабановіча, хоць ты забі мяне, не памятаю, блытаеш... Вось ты ўжо і злуеш на мяне. А хвалявацца табе нельга, нельга. Мо я яшчэ ўспомню Лабановіча...

– Я не злую, – сказаў Лецечка і схлусіў, таму што так злаваў, так абураўся ён упершыню за дзесяць гадоў жыцця ў дзетдоме.

Цягнуў жа яго чорт за язык, адняло б яго. Не толькі ў траншэі пуста, але і баба Зося зусім не Ядвіся, а ліха яго ведае хто. Няхай бы ўжо ён змоўчаў, і засталася б баба Зося пані Ядвісяй. А так – што? Звычайная старая, з выплаканымі вачыма, усохлая, замест ног – сцяблінкі, спрацаваныя сухія рукі, і твар ужо страціў узрост. Колькі такіх бабуль, падобных адна да адной, як дзве кроплі вады, колькі такіх бабуль у хлапчуковых моцных чаравіках, апошніх у іх жыцці, ходзіць па горадзе, колькі іх дажывае свой век па вёсках, замшэлых хатах, у закутках, адгароджаных ад людскога вока матэрыяй, каля дымных печаў. І вось адна з іх прыбілася да дзетдома, прыляпілася да сіроцтва, да ізалятара.

Лецечка амаль што ненавідзеў бабу Зосю, таму што яна зусім не тая баба Зося, якую ён прыдумаў сабе, таму што яна перашкодзіла яму прыдумляць далей, сапсавала ўсё на свеце, больш таго, парушыла яго асабісты свет, свет, які ён стварыў для сябе...

– Я ведаю, хто ты, – сказаў Лецечка, – ведаю, баба Зося.

Баба Зося ўсміхнулася і як памаладзела.

– Што ж тут ведаць, Лецечка...

– Ты жонка Захар'і, вось хто ты, баба Зося.

Баба Зося як не ўпала ў траншэю.

– Гасподзь з табой, гасподзь з табой, дзіцятка, што ты чаўпеш. Не магу я яму быць жонкай...

– Адкуль жа ты тады ведаеш яго, што за віна ў цябе перад ім?

– Не трэба аб гэтым, Лецечка. Пашкадуй хоць ты мяне. Няма маёй віны перад людзьмі, як на духу, як богу, табе гавару... А ён табе пра мяне што гаварыў?

– А што ён мог сказаць?

– Нічога, дзіцятка, нічога. І не будзем болей аб гэтым. Аб чым-небудзь добрым, не аба мне і не аб ім пагаворым.

– Хто ж ты, Зося? – зноў спытаў Лецечка яе, як мог спытаць Лену ці то Стася.

– А старая я ўжо баба, Лецечка, парахня.

– Не ўвесь жа час ты была старая.

– Не ўвесь, не ўвесь, Лецечка, была такая, як і ты. Дваццаць душ жыло ў нашым доме. – Голас у бабы Зосі памаладзеў, зазвінеў і – як абламаўся. – ...Дваццаць душ, і самой сёння не верыцца... Знайшла я, Лецечка, калі такая, як ты, была, у аўсе мех грошай. Не, не такая, ужо нявесцілася... А мо ўжо і замужам была, дзяцей раджала. Не памятаю, няма памяці, ці то гэта перад вайной нават было... Шчасце якое, мех грошай, бітком-бітком...

– І што ты з імі зрабіла?

– Не памятаю, Лецечка, даўно было, ці то цукерак і пернікаў накупляла, ці то матэрыі крамнай на плацце ўзяла...

– А мех куды, куды грошы дзела?

– А туды ж, Лецечка, у авёс і закінула.

– Навошта ж ты іх, баба Зося, у авёс, столькі грошай?

– А ў тым і справа, Лецечка, столькі грошай, мех грошай. Навошта мне так багата, яшчэ падумаюць, што я ўкрала ці то забіла каго.

– А што далей было? Прапаў мех з грашыма?

– Ну што ты, Лецечка, хіба грошы прападаюць? Знайшла я іх раніцай, а пад абед добрыя людзі паспрыялі, пазбавілі мяне ад пакут. Прыехалі ў вёску на калясцы з рысорамі двое, паваліліся сярод вуліцы, галовамі ў пыл, у пясок: «Ратуйце, людзі добрыя, казённыя асігнацыі згубілі». Я і не ўцяміла, што за асігнацыі. «У зялёненькім, гавораць, такім мяху». Тут толькі да мяне і дайшло: гэта ж яны пра грошы гавораць. Прывяла іх да аўса, паказала месца. Адзін з гэтых раскрыў той мех, хап – што рукой ухапіць – і мне за пазуху. Наледзь адбілася, адну толькі паперку і ўзяла.

– Увезлі грошы?

– Увезлі, увезлі... А няўжо ж ты мяне не памятаеш, Лецечка?

– Адкуль гэта я цябе павінен памятаць, баба Зося, ты такая старая, а я...

– Ох, Лецечка, Лецечка, я ж цябе ў шпіталі глядзела. Не памятаеш?

– Не, баба Зося.

– А я вось усё памятаю. Набрала я на тыя дарованыя грошы пернікаў. І елі мы ўсёй сям'ёй... А цябе я ведаю яшчэ са шпіталя. Хто ж там клапаціўся пра цябе, хто спавіваў, даглядаў... Прывезлі цябе трэсачка трэсачкай, я і прыгарнулася да цябе сэрцам. А ты мяне ўсё лаяў, усё лаяў, а я трывала. Устаў ты на ногі, тым жа часам зняўся і шпіталь. Куды мне дзецца? У нямеччыну следам за войскам? Дык паміраць ужо лепей тут, на сваёй зямельцы. А радні ў мяне... Падалася я за табой у дзетдом. Думаю, прымаюць малых – не прагоняць і старую. На тое яно і выйшла, Лецечка, як наваражыла я сабе.

– А я думаў... – сказаў Лецечка і змоўк.

Не варта было гаварыць, што ён думаў. Яму ўсё яшчэ была даражэй і бліжэй тая баба Зося, якую ён прыдумаў. За тою была нейкая таямнічасць, а за гэтай – нічога: уздыхі, слёзы і смерць неўпрыкметку. І яшчэ дзень назад Колька ўсё гэта і выпаліў бы ёй. А сёння, вось зараз, язык не паварочваўся сказаць ёй гэта. І не таму, што калісьці баба Зося спавівала і даглядала яго. У дзетдоме іх – за сто чалавек, і пра кожнага клапоцяцца, кожнага даглядаюць. Але баба Зося чагосьці чакала, якіхсьці добрых, зычлівых слоў. А іх у тую хвіліну ў Лецечкі не было. І ён вырашыў за лепшае перамаўчаць. Няхай баба Зося так ніколі і не даведаецца, што плялі пра яе дзетдомаўцы. Няхай яна будзе яму бабай Зосяй, а для іншых так і застанецца пані Ядвісяй. Так будзе лепей ёй і дзетдомаўцам. А ён нікому нічога не скажа.

– А я думала... – сказала цяпер ужо баба Зося, так і не дачакаўшыся слова ад Лецечкі.

– Аб чым жа ты думала?

– Думкі мае... Падахвоціць, развесяліць цябе думала.

– Дык падахвочвай, весялі мяне.

– Пра грошы я табе гаварыла ўжо. І не згадаю больш, што б табе яшчэ расказаць цікавае... Выпускнікі нашы, дзетдомаўскія хлопцы, прыехалі. Студэнты...

Прыезду студэнтаў Лецечка не вельмі ўзрадаваўся. Але яго кранула імкненне бабы Зосі хоць такой дробяззю ды дагадзіць яму, і закарцела чымсьці аддзякаваць ёй за гэтую вестку пра студэнтаў, за гісторыю з грашыма.

– А памятаеш, баба Зося, курган пры дарозе? – нечакана для сябе пачаў ён.

– Там немцы яўрэяў расстрэльвалі, ля гэтага кургана іх і пахавалі...

– Не, не, – сказаў Лецечка. Рушылася яшчэ адна тайна, разбіваўся ўшчэнт добры, абжыты свет, які ён і іншыя дзетдомаўцы стварылі і прыстасавалі для сябе. Ён кінуўся ратаваць, што яшчэ магчыма было выратаваць, пачаў хлусіць, нахабна і пераканана: – Нічога ты не ведаеш, баба Зося. Курган той старажытны, і я раскопваў яго, калі ты спала, мы з Козелам і Стасем узялі пажарныя лапаты і пайшлі да кургана...

Колька сам сябе злавіў на нахабнай хлусні: пажарны шчыт быў заўсёды на замку і рыдлёўка была там толькі адна. Але спыніцца і падумаць не выпадала, нёс лухту, бязглуздзіцу:

– На дрывотні ўкралі сякеру, збілі замок, узялі лапату і пайшлі.

Баба Зося не перашкаджала хлусіць, зацята маўчала.

– Ты што, не верыш мне, баба Зося?

– Веру, веру, расказвай, расказвай, Лецечка.

– За ноч мы раскапалі курган, управіліся за ноч. На ім пясок толькі зверху, а далей – як хата: і дзверы і печ.

– І печ? – пляснула рукамі баба Зося.

А Лецечка ліхаманкава перабіраў у галаве, як спыніцца, выблытацца з гэтай хлусні, і працягваў хлусіць.

– І печ, і ложак, і скрыні. Мы столькі дабра маглі б вынесці. Але тут прыскочыла міліцыя...

Лецечка слаў праклёны сабе, слаў праклёны на бабу Зосю. Ну чаму яна так уважліва слухае, чаму не спыніць яго, не скажа: лжэш ты ўсё, Лецечка! Утаропілася і слухае брахню.

– Якая міліцыя, Лецечка?

– Конная, баба Зося, і на машынах...

– Ад такой міліцыі, само сабой, не ўцячэш.

– Уцяклі, як зайцы, пайшлі па пустцы, схаваліся ў кар'еры.

Лецечка здаўся, не імкнуўся ўжо болей гаварыць што-небудзь падобнае да праўды. Хлусіць дык хлусіць. Яму ўжо было сорамна, брыдка слухаць сябе. І чым больш было сорамна, чым больш брыдка, тым больш пераканаўча ён хлусіў, тым больш раздражнёна гучаў яго голас, як быццам ён лавіў на хлусні, упікаў у хлусні кагосьці іншага, а не сябе.

– Ну супакойся, супакойся, – схілілася да яго баба Зося. – Уцяклі, і ладна. І хораша, што збеглі, малайцы.

– Ты мне не верыш! – закрычаў Лецечка. – А я табе пра мяшок з грашыма паверыў, адразу паверыў.

– Ты добры, ты даверлівы, рахманы. Як вожык ты, здаешся толькі калючым. Я ведаю, ты не такі, як усе. – І баба Зося ўсохлай лёгкай рукой прыгладзіла віхор на яго галаве, так лёгка правяла рукой па галаве, як і сапраўды гладзіла вожыка. І, як вожык, які адчуў бяспеку і давер, Лецечка абмяк ад гэтых яе слоў і нечаканай пяшчоты, носікам-бульбачкай нюхнуў немітуслівую добрую даланю бабы Зосі і адразу дараваў ёй усё: што яна не тая, не коласаўская, Ядвіся, што яна ніколі ёю не была, не ведала шляхетных панскіх пакояў, што яна, такая як ёсць, жыве побач з ім у дзетдоме, у пакоях, дзе колісь жыла панская чэлядзь. І дзеля такой бабы Зосі ён быў гатовы на ўсё. Ён за яе цяпер і ў агонь, і ў ваду. І не толькі за яе. Ён любіў той хвілінай усіх любоўю, якая апякала, спапяляла яго кволае цела. Яму карцела крыкнуць на ўсю моц, каб усе пачулі, каб усе пабачылі, колькі ў ім дабраты, які цудоўны дзень стаіць над зямлёй.

Лецечка і баба Зося ўжо былі каля дзетдомаўскай брамы, у цяні двух вялізных ясакараў, абадраных восямі падвод. Побач з гэтымі ясакарамі і дзетдомаўскай драўлянай брамай, над якой ціха калыхаўся чырвоны сцяжок, была яшчэ адна брама, два мураваныя слупы з адагнутымі набок крукамі, што колісь утрымлівалі дзверы. Дзверы, зноў жа колісь – зараз ад іх і следу не было, расчыняліся ў парк. Сёння ж у парк уваход свабодны, да яго, да замка ў ім, былога панскага палаца з вежамі, вядзе асфальтаваная сцяжынка. На мураваных слупах яшчэ захаваліся часткова літары з прозвішчам пана, часткова яны сцёрты часам, часткова падзяўбаны, пасечаны сякерамі, штыкамі і прыкладамі вінтовак. І ад ясакараў, замка, мураваных слупоў павявае старажытнасцю, спакоем, чысцінёй і свежасцю. Спакой, бадзёрасць і нават нейкае замілаванне адчуваў у сабе і Колька. Ён ужо даўно і не згадваў плошчу, Захар'ю з Нічыпарам, забыў пра машыну, маёра і гадаў-паліцэйскіх.

Ён уваходзіў у свой родны дом, яго ўводзілі ў гэты дом. Там яго чакалі Лена, Козел з Дзыбатым, там яму было прыгатавана снеданне. Ранкам, праўда, ён збег з гэтага дома, трохі пабадзяжыў, але цяпер набліжаўся да яго абноўлены, працяты трапяткой радасцю, радасцю і шчасцем, якія аж трымцяць у нас, калі мы пасля доўгай дарогі зноў сустракаемся са сваёй бацькаўшчынай, сваім родным кутам. Яго дом, як і прызначана бацькоўскаму дому, быў адгароджаны ад свету, яго мітусні, жахаў, трывог высокай мураванай агароджай, клопатамі бабы Зосі, клопатамі мноства іншых людзей, якіх ён не ведаў і якіх яму ніколі не давядзецца ведаць. Але гэтыя людзі былі дарагія яму, ён здагадваўся, што яны ўсё ж ёсць, і любіў іх. Яму быў дарагі і дзетдомаўскі сабака Асталоп, яму быў дарагі і дзетдомаўскі конь менавіта таму, што яны былі дзетдомаўскія. І Лецечка толькі здзіўляўся, як гэта раней ён жыў і не бачыў нічога гэтага, не шанаваў, не заўважаў, не насіў у сабе ўсяго гэтага. Усё ж гэта было сапраўднае, не часовае, а роднае навекі. І дырэктарыха, якую пакрыўдзілі ўчора дзетдомаўцы, – назаўсёды родны і блізкі яму чалавек. Няспынна ужо дзесяць гадоў яна дбае аб ім, каб у яго доме ўсяго хапала, каб ён быў шчаслівы, каб было добра ўсім ім – Колькам, Стасям, Ленам, каб ім было што пад'есці і адзець, каб былі дровы і падручнікі. Гэта ж ужо і яе дом. Калі Колька ўпершыню пераступіў дзетдомаўскі парог, яна была яшчэ маладая, усе зубы на месцы і валасы свае, потым яны пачалі сівець, яна пачала іх фарбаваць. Выпраўляючыся кожны раз па справах у вобласць, яна цягнула за сабой яго. Хадзіла там з ім па паліклініках, прафесарах, паіла ліманадам, купляла і цукеркі. Не, на свеце няма лепшага дома, чымсьці яго дом. І не трэба яму іншага. Ён будзе тут заўсёды. Гэта мана, што яму карцела хутчэй пакінуць гэты дом, вырасці і сысці з яго. Не, няпраўда.

І Колька паспяшаўся да роднага ганка, які цяпер абляпілі дзетдомаўцы, на якім на ганаровых месцах сядзелі выпускнікі, студэнты. Але баба Зося не дала яму затрымацца, пагнала снедаць. Ён хапатліва пад'еў і зноў быў на вуліцы, хаця баба Зося і ўмольвала яго адпачыць пасля снедання. Ён не мог больш трываць у чатырох сценах, памяшканне, сцены, усялякая абмежаванасць палохалі яго. Яму патрэбен быў прастор, патрэбны былі людзі. Ён хацеў жыць, як усе. Ніколі больш не быць недаробкам.