Святыя грэшнікі

Алесь АСІПЕНКА

ЧАСТКА ПЕРШАЯ: блуканне па страчаных сцежках

Эпізод першы: пралог эпілога. Суя

Трывалі самыя кароткія дні, і ружаватае сонца, як бы лянуючыся падняцца ў зеніт, так і кацілася небакраем, кідаючы на зямлю касыя промні, якія толькі коўзаліся па паверхні, нібы каменьчык, пушчаны па вадзе.

I зямля, і людзі даўно чакалі снегу: надакучыла ім чарната звонкіх, скутых марозам палёў, жабрачая няўтульнасць лясоў, пыльная стынь неба — усё чакала абнаўлення. Але ніхто і ніколі не чакаў снегу з такой нецярплівасцю, як Лазар Богша і ягоная здымачная група, што атабарылася на возеры Суя, заарандаваўшы заводскі прафілакторый. Іншага прыдатнага жылля тут не было.

Тэрмін арэнды неўзабаве канчаўся, а за дваццадь дзён было адзнята ўсяго шаснаццаць метраў плёнкі, і то эпізоду, ніяк не звязанага з суйскай натурай.

Лазар Богша шалеў.

Бязлітасна лаяў балбатуноў-сіноптыкаў, якія наабяцалі раннюю зіму, завірухі, заносы, а на перавале піліпаўкі — сонечныя дні з невялікімі маразамі — тыя ідэальныя ўмовы, якія так патрэбны кіношніку.

Але найбольш Лазар Богша лаяў сябе. Трэба было настаяць, каб экспедыцыя паехала на Поўнач, на Урал, на Каму, да чорта, д’ябла, але туды, дзе хапае снегу. Дык не, пацягнула ў родныя мясціны па ружовы туман юнацтва...

Абармот!.. Дурань!.. Зглуміў дваццаць дзён (тры тыдні) на пустое, нікчэмнае існаванне ў прафілакторыі, няхай сабе і дужа мадэрновым.

Кожную раніцу, прачнуўшыся ад цяжкага сну, Богшу найперш прыгадваліся вочы старога дворніка Мікодыма, якія з дакорам глядзелі яму ў душу. "Ну і работ­ка ў цябе, Лазар!.. Не бі ляжачага работка!.. Курорт!.. А яшчэ грошы плоцяць. I добрыя, мабыць, грошы... А я во за паўстаўкі гарбею. Увесь дзень махаю мятлой..." Паспрабуй дакажы вясковаму дзядзьку, што бяздзейнасць гэтая вымушаная, што шукаць дяпер снег будзе даражэй, чым чакаць яго тут.

У сталоўцы, аздобленай разьбой па дрэве і шкляным ліццём, Богшу сустракалі яшчэ адны вочы, насмешлівыя, як кара. Зялёныя вочы адміністратаркі Стасі. Аж душыла тое сняданне ў горле даўкім комам.

А каму прыемна карміць гультаёў?..

Сюды, у прафілакторый, людзі прыязджалі адпачыць пасля цяжкай прады на заводзе, каб потым зноў улегчы ў яе на ўвесь тыдзень. Яны ж прыехалі працаваць і... гультайнічаюць, нібы для іх няма найпершага закона існавання чалавека на зямлі: працуеш для таго, каб жыць — жывеш для таго, каб працаваць...

Лазар Богша разумеў, што не проста марнуюцца дні здымачнага перыяду — гэта было не самае горшае, — губляецца той творчы напал, тое, адным творцам зразумелае натхненне, якое здольна рабіць цуд — непаўторнае мастацтва, калі і сам дзівішся, а як, якімі сродкамі здолеў дамагчыся такой узрушанасці, што нават нежывая камера шкляным вокам убачыла свет у яго пачуццёвым стане.

Хто здольны растлумачыць, як усё гэта адбываецца на самай справе? Ніхто! Нават самыя спрактыкаваныя гаваруны: вучоныя, крытыкі, рэцэнзенты і проста аматары памеркаваць...

Што праўда, яны даўно і з упартасцю алхімікаў шукаюць гэты сакрэт, развінчваючы, разбіраючы мастацкі твор на часткі, раскладаючы тыя часткі па паліцах. Шукаюць і знаходзяць нейкія ўзорчатыя і фігурныя цаглінкі, якія нібы і надаюць непаўторнасць пачуццёвага ўздзеяння мастацкага твора на чалавека.

Суцэльны прагматызм!..

Хіба жывое можна разглядадь па частках? Жывое застаецца жывым толькі цалкам, бо кожная часцінка жывога, адарваная ад яго, перастае захоўваць адзнакі жывога. А хіба мастацкі твор не жывая істота? Хіба ён непадуладны законам жывой прыроды? Хіба яму не прадвызначана кароткае або доўгае жыццё? Хіба ён не ўздзейнічае на навакольны свет? Не перадае свой вопыт наступным пакаленням, як гэта робяць гены? Было б недарэчна лічыць мастацкі твор нежывым, як камень, як пясок, як жалезную логіку законаў. На што ўсе яны здольны без уліку нечага, што называецца натхненнем? I што яно такое, натхненне? Настрой? Пачуццё? Захапленне? Любоў? Нянавісць? Стан душы? А можа, стан чалавечага мозгу, якому абрыдла рашаць задужа практычныя задачы? Ці, можа, ўсё гэта разам, спрасаванае ў адзін згустак, кандэнсат, як плазма, у якой заключана незвычайная энергія? А тут энергія душы, здольная ў вобразах і праз стагоддзі хваляваць людзей?

Чорт яго ведае, што такое натхненне!..

Толькі без яго любы твор нават самага найвялікшага віртуоза будзе хоць і прывабнай, але ж халоднай дрындушкай. Такое бывае і з чалавекам. Вытачыць прырода дзіва: і постаць, і твар, і нос, і бровы — кож­ная частачка дасканалая, ды холадам павявае ад яе дасканаласці. А ў іншага — ні постаці, ні прыгожых абрысаў твару, а так і цягне пагрэцца ля ягонай душэўнасці...

Лазар Богша не першы дзень думаў над гэтым, заўважаючьь, як знікае натхненне ў ягоных сяброў-паплечнікаў — асістэнтаў, памочнікаў, акцёраў, адміністратараў. Ён і сам знямогся чакаць снег, зіму. Павінна ж яна, халера, некалі прыйсці, намесці гурбы снегу, каб можна было пачаць здымкі з тым натхненнем, якое дало б плён, а не прадукцыю для плана студыі...

Лазар Богша пазіраў з акна другога паверха, як дзядзька Мікодым падмятае двор перад прафілакторыем. Нібы не мяце — косіць. Пра што ён думае? Вось бы падслухаць ягоныя думкі... Навошта, калі ад сваіх нельга пазбавіцца... Уцячы куды-небудзь. Куды? Хіба ў вёску? А па якое шчасце?..

У Лазара Богшы ўжо нікога з родных там не засталося. Маці памерла, дваюрадныя, траюрадныя раз’ехаліся па свеце. Нішто ўжо не яднала яго з вёскай. У ёй жыло новае, невядомае племя. Часам праз смугу гадоў Богша бачыў знаёмае аблічча ў абліччы зусім незнаёмай старой жанчыны. Потым аказвалася, што незнаёмы быў твар, а жанчыну ён ведаў даўно, яшчэ маладой. Та­кой і запомніў на ўсё жыццё. Гэты ж старэчы твар як бы належаў ужо другому чалавеку, якога ён, Лазар Богша, не мог ведаць. Яго жахала маршчыністасць твараў, згорбленасць плячэй — пачварная старасць, якая адабрала ў яго мінулае. Яно жыло толькі ў памяці. Ен назаўсёды запомніў сваіх аднавяскоўцаў маладымі, прыгожымі і не хацеў, не мог бачыць іх другімі. Яму хацелася прыпыніць час, застацца ў тым, даўнім, бо аднаго разу ён і сам адчуў імклівы яго бег, спалохаўся: дык і ён ужо на зыходзе лета, а можа, нават і ў сваёй восені, калі вецер няўмольна атрасае лісце. Яшчэ крыху дажджу і ветру, і ён, Лазар Богша, прадстане перад су­дом вечнасці...

Каго яна скідвае ў бездань забыцця, а каму даруе вечнае жыццё? Багам?.. Ну, дык і ён — бог і адразу ў трох асобах: бог-кінарэжысёр, які стварыў два дзесяткі фільмаў; бог-літаратар, пісьменнік, які напісаў за сваё жыццё некалькі кніжак вершаў, апавяданняў і сцэнарыяў, са святой наіўнасцю думаючы, што нешта адкрывае, а яго білі за гэтую наіўнасць самазванага прарока; яшчэ бог-акцёр, які сыграў з паўсотні роляў, калі не было іншага занятку.

А што засталося ад усяго гэтага?..

Вось табе і бог у трох асобах!.. Смяротны адзінокі бог, у якога нават у роднай вёсцы нікога няма!

Ну, гэта, дапусцім, няпраўда, мана. У вёсцы жыве Домна — ягоны боль і ганьба, нітачка, якая звязвае яго з вёскай, і прадонне, якое разлучае яго з ёю.

Домна — ягонае мінулае, ад якога нікуды не ўцячэш. Некалі яму хацелася забыць гэтае мінулае. Ды хутка ён зразумеў, што нябачныя повязі вяжуць кожнага чалавека з мінулым і разарваць іх немагчыма. Мінулае прыходзіць да яго, як толькі чалавек нараджаецца на свет, і падарожнічае з ім праз усё жыццё. Чым далей жыве чалавек, тым мадней звязвае сябе з мінулым. Ды і само мінулае набліжаецца да чалавека, бачыцца не за гарамі, а побач.

Яго, Лазара Богшы, дзед, таксама Лазар, некалі займаўся бортніцтвам. Занятак гэты ўжо на Богшавай памяці ператварыўся ў дзівацтва, дзіцячую забаву, якой даросламу чалавеку хоць і не забараняецца займацца, але гонару яму не прыносіць. Дзед, аднак, быў упарты — бортнічаў, ды яшчэ і Лазара хацеў прывучыць. Таму заўсёды браў яго з сабой у лес, каб шукаць пчаліныя раі ў старых дуплах.

Аднаго разу дзед павёў Лазара за няблізкі свет, каб паказаць унуку нейкае дзіва. То і сапраўды было дзіва.

На акруглай паляне сярод векавечнага бору, каля невялічкага возера, больш падобнага на сажалку, на зялёным пагорку, расло тры дубы, ды так блізка адзін ля аднаго, што паміж імі нельга было стаць чалавеку.

Задраўшы галаву, Лазар Богша спрабаваў угледзець вершаліны тых дубоў, але так і не змог. Тады ён лёг на спіну і ў недасяжнай вышыні ўбачыў абрысы зялёнай шапкі, адной на тры дубы, з якой тырчаў чорны, высушаны сонцам і ветрам сук, падобны на аленеў рог. Над шапкай плылі ў небе белыя аблокі, а вышэй сінела неба, вельмі празрыстае і бяздоннае.

Лазар загледзеўся на гэты цуд і раптам пачуў, як гамоняць, перагаворваюцца між сабой дубы. Яму здалося, што яны гавораць чалавечай мовай, і ён адключыўся ад усяго на свеце, абы разабраць гэтую таямнічую гамонку. Ён моцна заплюшчыў вочы; толькі слых быў абвостраны і чуйны. Кожны шолах пранікаў Лазару ў душу. Раптам ён выразна пачуў голас ці то з неба, ці то з-пад зямлі:

— А ты, Лазарка, дужа падобны на майго дзеда, царства яму нябеснае. Але не з твару... У дзеда твар быў доўгі, а нос прамы, як, бывала, пісалі на іконах у стараверскіх цэрквах. I бровы былі, як на тых іконах, зрошчаныя на пераноссі. А вочы з-пад іх глядзелі як з прорвы. Дужа дапытліва. Ды і расточка ён быў невысокага. А ўсё адно вы падобныя... Вось гэтым, як лёг ты на зямлю, як стаў слухаць... Унучак, ды ты не чуеш мяне?.. Ачніся, Лазарка, бо так можна і розуму крануцца...

Лазар Богша з неахвотаю вярнуўся да явы. Дзед сядзеў пад дубам, абапершыся аб парэпаны камель спіной. Лазар Богша аж пакрыўдзіўся: навошта дзед перашкодзіў яму паслухаць, пра што гамоняць дубы.

— Дзіўны чалавек быў мой дзед, — успамінаў між тым Богшаў дзед. — Во ўжо хто разумеў гамонкі дубоў. Ды ці толькі іх. Звяроў, птушак, нават самай малой камарэчы. Я сам чуў, як ён аднаго разу гаварыў з лісой. А тая стаіць, слухае і галавой ківае. Згаджаецца, значыць... Няйначай, ён быў чараўніком... Але з нячыстай сілай не знаўся. Прысягнуць магу, што не знаўся. У яго быў свой бог... Дубы вось гэтыя... Ты, Лазарка, не здзіўляйся. Цяпер-то можна прызнацца, а раней дык думаць пра тое было боязна. Дык от слухай, Лазарка, што было таго разу, як мы хадзілі з ім да гэтых самых дубоў. Падышлі, значыцца. Дзед стаў на калені і пачаў маліцца ім. А малітвы, унучак, былі страшныя, як праклёны. Мяне аж ліхаманка затрэсла, а ногі, як тыя анучы, калі аборы развяжаш, самі на зямлю абсунуліся. Паваліўся я тварам уніз, галаву рукамі абхапіў. Hi жывы ні мёрты ляжу. Раптам як лясне пярун і голас: "Бласлаўлён будзь адзіны, хто не выракся веры дзядоўскай". Пасля таго я з паўгода адлежаў, думаў, не паднімуся. Але выжыў...

Лазар Богша не дужа верыў дзеду — той любіў расказаць пра такое, чаго і ў казках не бывае.

— Дзеду, а колькі гэтым дубам гадоў? — спытаў ён.

— Гадоў у іх не спытаеш, — адказаў дзед. — Многа. Бо мой дзед расказваў, што ягонага дзеда дзед бачыў іх ужо вялікімі. Во і лічы, колькі ім гадоў... I яшчэ расказваў мой дзед, што ягонага дзеда дзед баяў, нібы дубы гэтыя не самасеянкі, а пасаджаны людзьмі на месцы старога дуба, да якога некалі з’язджаліся за сто і болей вёрст, каб пакланіцца яму. Вогнішчы ля яго палілі, песні спявалі... Цёмныя былі людзі...

У маленстве Лазару Богшу здавалася, што ягоны дзед жыве на свеце дужа даўно. А той дзед, які вадзіў яго­нага дзеда да дубоў, жыў у такую недасяжную розуму далячынь, што і падумаць страшна. Тады Лазару Бог­шу было гадоў дзесяць. У такія гады кожны дзень здаецца бясконцы, асабліва калі пасеш карову або робіш нейкую іншую абрыдлую справу. Пазней ужо, калі над ім, Лазарам Богшам, закружыла смерць у далёкай Германіі за калючым дротам, ён прыгадаў той паход з дзедам да дубоў і здзівіўся, як спрасаваўся час. Ягонае жыццё здалося адным імгненнем, а ўсе тыя дзяды-прадзеды ягонымі сучаснікамі, якія павінны загінуць у печы крэматорыя на задворках лагера смерці. Дык якая ж яна, даўніна, калі жывая памяць аб ёй? Можа, таму ён і застаўся жыць, каб не знікла тая повязь часоў?..

Лазару Богшу думалася маркотна па тым настроі, што апанаваў яго з самай раніцы, калі ён прачнуўся і пабачыў ля другой сцяны засланы жончын ложак. Кож­ны яе ад’езд на здымкі ў другі горад, на другую кінастудыю выклікаў у ім тупое, балючае раздражненне. Гэты ад’езд быў асабліва балючы.

(Люба сядзела на канапе, паклаўшы рукі на шырокую спінку, з пакутніцкім выразам на твары, як у распятага на крыжы Хрыста.

Ён чамусьці падумаў: а ці распіналі на крыжы жанчын? Ці, можа, гэта была прывілея мужчын?..

Думка была блазенская, дурнаватая, але адцягвала ягоную ўвагу ад крыўдных Любіных слоў. Яна не дала ўзлавацда.

— Не прыкідвайся, Богша, быццам ты сам не адчуваеш, што змарыўся, вычарпаў сябе дарэшты... Ты — як той калодзеж у засуху — толькі жвір ды цвіль на дне. Таму і кінуўся ў авантуру. Каму патрэбны твой фільм? Двум дзесяткам снобаў і дурняў?.. Божа мой! Нейкая недарэчная бітва на Нямізе дзевяць стагоддзяў назад!.. Ці мала было іх?.. Чаму і каго яна навучыць?.. I ты яшчэ спрабуеш запэўніць, быццам тая даўніна хвалюе цябе? Мана, Богша! Ты пачуў сябе банкрутам і спадзяешся на далёкім мінулым вярнуць сабе імя?.. Дарэмна! Усё мана і дурасць!.. Трэба жыць і працаваць, як усе, а не выпінацца з рознымі адкрыццямі, якія не прынясуць табе ні славы, ні грошай...

Ён, Лазар Богша, і сам быў на раздарожжы. Дваццаць дзён вымушанага чакання зімы ў зацішным кутку далі магчымасць улегчыся тым захапленням і гарачым парыванням, якія былі напачатку. Ім авалодалі сумненні. Задума стала здавацца лішне банальнай і гладкай, як стол, калі не сказаць больш — драбнаватай. Але сцэнарый па-ранейшаму нечым прыцягваў...

— Перастань, — папрасіў ён жонку. — Мяне хвалявала дабро і зло.

— А можа, гульня ў дабро і зло? — спытала Лю­ба. — Гульня і нічога болей?..

— Не забывайся, — нагадаў ён, — людзі гінулі тады са святой упэўненасцю, што робяць дабро, адстойваюць справядлівасць. Жахлівая трагедыя самаашуканства! Дык я і шукаю адказу на праклятыя пытанні: чаму? навошта? як?..

Люба дастала з сумачкі цыгарэты, закурыла.

— Няўжо ты не бачыш, што свет стаў дужа рацыянальны, як апошні гандляр?.. Каму ты задасі гэтыя твае пытанні?..

— Сабе...

Люба сілком засмяялася.

— Толькі жабракі задаюць сабе пытанні...

— I ты ўважыла жабрака?

— Мяне прасіў пагаварыць з табой Кірыла Лыкавязаў... Пакуль не позна, задумайся, Богша. Горай будзе потым, калі твой фільм пакладуць на паліцу...)

Праз акно Лазар Богша бачыў, як дзядзька Мікодым ускінуў на плячо мятлу, нібы то была каса, памалу пайшоў дамоў.

Лазару Богшу таксама захацелася пайсці. Куды? Абы-куды, хоць бы да тых дубоў?.. Шкада, што яму няма каго павесці да іх. У яго няма ўнукаў... дзяцей таксама... На ім абрываецца іхні, Богшаў, род. Як гэта бяздарна і пакутліва!.. Праца, служэнне мастацтву, а дзяцей няма!..

Было гадзіны дзве пасля полудня. 3 акна Лазар бачыў, як блішчыць на возеры лёд пад нізкім сонцам. Нібы вымасціў хто серабром дарожку ад берага і да самага сонца.

Лазар Богша абуў чаравікі на футры з доўгімі халяўкамі, апрануў цёплую куртку з мноствам кішэняў і замкоў-маланак, насунуў заечую вушанку, Можна і ў дарогу.

Ён адчыніў дзверы на калідор. 3 нейкага пакоя даносілася гамонка. Няйначай, кіношная брація збіралася адзначыць яшчэ адзін без сэнсу пражыты дзень. Лазар хацеў зайсці, каб папярэдзіць, што пойдзе прагуляцца, але стрымаў сябе. Зойдзеш і прыклеішся да крэсла, як бародаўка да цела. Ды хіба ён павінен дакладваць, куды і чаму ідзе?..

На лесвіцы яму сустрэўся асістэнт аператара ў вельветавым камбінезоне, кішэні якога былі напакаваны бутэлькамі. Асістэнт нагадваў крэйсер, які натапырыўся рыламі гармат. Бутэлькі тырчалі з кішэняў на каленях, з бакавых, задніх, грудных, унутраных, а дзве яшчэ былі засунуты за лейкі камбінезона.

Убачыўшы Богшу, асістэнт збянтэжыўся. Азірнуўся па баках — уцякаць не было куды. Тады ён зрабіў незалежны і, па меры нахабства, зухаваты выгляд. Лазар Богша таксама зрабіў выгляд, што нічога не заўважыў.

— Я пайду прагуляюся, — сказаў ён.

Асістэнт саступіў з дарогі, прыціснуўшыся спіной да сцяны. Лазар Богша прайшоў каля яго, азірнуўся — той усё яшчэ стаяў на лесвіцы...

***

Тая сцяжынка, па якой некалі дзед вадзіў Лазара да трох дубоў, даўно загубілася сярод мноства другіх сцяжынак, пратаптаных апошнім часам шматлікім людам, які круглы год прыязджаў адпачываць у заводскі прафілакторый. Надсуйскія мясціны здавён славіліся грыбамі, і гэтая даўняя слава цягнула людзей у лес. Грыбоў, аднак, з кожным годам усё меншала. Яны адступілі ў глыб ле­су, на зарослыя беразняком і асіннікам пагоркі, што залеглі між быстрацечнай Дзвіной і павольнай, у балоцістых берагах Бярэзінай. Да іх, гэтых пагоркаў, і кіравалі сцежкі. Недзе там, мроілася Богшу, раслі і славутыя дубы.

Лазару Богшу патрэбна была сцежка, што вывела б яго да рачулкі, ад якой, калі не падводзіла памяць, было зусім недалёка да тых дубоў.

Лазар выбраў самую ўтаптаную сцежку і, не спяшаючыся, аднак, і не ўразвалку, пайшоў па ёй.

Магутныя, ці не ў два абхваты, сосны раслі тут рэдка, нібы іх рассялілі па хутарах. Між імі трапляліся бярозы, глог, а ледзь ніжэй купна раслі ляшчыны. Нізкае сонца, не чапляючыся за высокія парасоны соснаў, прабівалася аж да самай зямлі, высцілаючы на падмёрзлым шорсткім моху расплылыя адбіткі — цені аголеных восенню дрэў.

Па праўдзе, Лазар Богша не любіў асенняга лесу, прыціхлага, прарэджанага ветрам і марозам, няўтульнага і голага, з выстаўленымі напаказ пакарожанымі галінамі. Асенні лес нагадваў Богшу калеку, які скінуў багатую вопратку і прадстаў перад светам у бездапаможнай сваёй непагляднасці.

У гэтую надвячоркавую пару дня не было чуваць і птушак, тых нешматлікіх птушак, якія нізашто не хочуць мяняць зімовую няўтульнасць родных мясцін на квяцістую раскошу чужыны. Нават дзятлы, нагрукаўшыся насамі аб падгнілыя ствалы дрэў, пахаваліся не­дзе нанач.

Лес стаяў у абрыдлай самоце. Сцяжынка пятляла па ім, то крута забіраючы ўлева, то яшчэ больш крута — управа. Здавалася, яе пратаптаў без аніякай развагі чалавек.

Развага ў чалавека ўсё ж была. Сцяжынка старанна абягала гнілыя мачажыны, парослыя мохам, дзеразой, асакой-разухай і ніцай лазой, і чыстыя балацявіны, на якіх страчаўся дзікі часнок.

Некалі, ранняй вясною, калі ад аднастайнай, прэснай, безвітаміннай стравы пачыналі гнісці дзясны і слініцца рэдзенькай саленаватай крывёю, Лазараў дзед прыносіў з балацявін кошык дзікага часнаку. Тады ў хаце надоўга ўсталёўваўся часночны дух. Лазар не хацеў есці той часнок, яго ж прымушалі, і ён еў, праклінаючы ўсё на свеце. Але дзясны неўзабаве пераставалі гнісці.

Прыгадаўшы дзікі часнок, які цяпер стаў такой рэдкай травой, што яго аж занеслі ў Чырвоную кнігу, Бог­ша раптам успомніў, што сёння яшчэ нічога не еў. Выпіў кавы, і на тым амінь. Нагадак пра часнок выклікаў пякучы голад. Трэба было перабіць яго ходь цыгарэтай.

У лесе яму курылася з асаблівай насалодай. Хацелася расцягнуць яе надаўжэй. А цыгарэта, як на злосць, дагарэла хутка. I ў час — Богша раптам зрабіў адкрыццё, што сцежка, па якой ён ішоў, недзе і невядома калі згубілася сярод папаратніку, ужо высахлым і ржавым ад марозу. Цяпер Богшу заставалася або вярнуцца на­зад, або пайсці нацянькі. Вяртацца назад не хацелася. Была надзея, што недзе наперадзе патрапіцца патрэбная сцежка. I ён пашыбаваў напрасцяк, балазе мароз добра падсушыў імшары.

Надзіва, ён даволі хутка выйшаў да рэчкі (яна выглядала незайздросным ручаём, які і цяпер, у мароз, ве­села булькаў на абледзянелых каменнях), перабраўся на той бераг і ўзрадаваўся, што ідзе верным шляхам. Неўзабаве ён напаткаў і сцежку, якая невядома адкуль паявілася і гэтак жа нечакана нырнула ў гушчар маладога ельніку.

Лазар спадзяваўся, што ельнік гэты хутка кончыцца, аж ён непрыкметна перайшоў у малады і вельмі гу­сты, з мноствам сухога павалу лес. Было не зразумець, як тут маглі ўпасці дрэвы, але на зямлі іх ляжала шмат. Яшчэ больш сухадрэвін завісла на сваіх таварышках. Лазар адны яліны пералазіў, пад другія падлазіў, баючыся выкалаць вочы.

Малады лес цягнуўся бясконца. Богшу разбірала злосць: якога чорта ён палез у гэтую гушчэчу? Мог про­ста абысці яе. Во ўжо нехта сказаў праўду: напрасткі варона лятае, ды ніколі дома не бывае. Але тут жа ён і супакоіў сябе: яшчэ невядома колькі спатрэбілася б часу, каб абысці гэты густы лес. Можна было і згубіць арыенцір. 3 лесам не жартуюць...

Як узнагарода за такую разважлівую думку, гушчэча нарэшце кончылася. Лазар Богша выйшаў да велікаватай балацявіны з рэдзенькімі сасонкамі сярод пажоўклай балотнай травы. Па краі балацявіны рос высокі густы чарот.

Балацявіну гэтую (Богша вызначыў з першага позірку) напрасткі не пяройдзеш. Сярод купін то там, то тут пабліскваў здрадлівы балотны лядок. Паспрабуй ступі чалавек або звер — не вытрымае, праломіцца, а ўжо багна дароібіць сваю каварную справу.

На балоце яшчэ ляжалі жоўтыя сонечныя блікі, але сонца Богша не бачыў. Яно хавалася недзе за лесам. Балота было жоўтае, як твар нябожчыка.

Толькі дурань мог прадаўжаць падарожжа, але не меншы дурань мог вярнуцца назад праз завалы і гушчэчу. Зрэшты, самым большым вар’яцтвам было кранацца з утульнай цеплыні прафілакторыя, шукаць нейкія язычаскія дубы, каб толькі на хвіліну вярнуцца ў дзяцінства.

"Можа, тады вар’яцтва і фільм, які я раблю? Можа, Люба недалёка ад гэтай простай ісціны? Навошта вяртацца назад праз буралом стагоддзяў? Хто ацэніць твае пакуты, шалёны боль пошукаў і расчараванняў?..

Ах ты, слабак!.. Шукай, шукай сабе прычыны, каб не было сорамна, што адступіўся!.. Як жа мы любім шукаць гэтыя прычыны, што хоць неяк могуць апраўдаць слабасць, баязлівасць, здраду, злачынства і чорт яе ведае яшчэ якую подласць!.."

Лазар Богша пачуў, як гарачая хвалька ўдарыла ў скроні, нібы ён зрабіў ужо нейкі прыкры ўчынак. Ён загадаў сабе і павярнуў направа, дзе, яму здалося, шлях навокал балота будзе карацейшы.

Так яно і было. Балацявіна хутка кончылася вузенькай затокай, якая каровіным языком глыбока залізалася ў сухадол. Затоку агінала і дарога — дзве глыбокія каляіны ці не ваенных яшчэ часоў. У каляінах стаяла вада, прамёрзлая да самай зямлі. Лёд быў цалюткі, некрануты — значыць, ніхто па дарозе не ездзіў.

Дарога, на жаль, кіравала не ў той бок, куды было патрэбна Богшу. Ён падумаў: можа, яна выводзіць на Сую? Сам жа стаў забірацца па схіле ўгору, дзе цямнеў лес.

Перад лесам, па схіле, густа рос глухі алешнік, нібы ўцёк сюды з балота. Між ім рудым лямцам аблегла на зямлю някошаная высахлая трава.

Богша пайшоў краем алешніку, мякка ступаючы па гэтай сухой траве, нібы па тоўстым дыване. Ён закурыў яшчэ раз, але цяпер чамусьці без той насалоды, якую адчуў, калі апынуўся ў лесе. Дым здаўся кіслым, ён драпаў у горле, і Богша, зрабіўшы некалькі зацяжак, патушыў цыгарэту.

Раптам ён зрабіў адкрыццё, што згубіў сябе. Гэта было дзіўнае, пачварнае адчуванне ўласнай адсутнасці. Ты ёсць, існуеш на свеце, і цябе няма, бо твая прысутнасць на зямлі нічым не праяўляецца.

Богша найперш здзівіўся, што не чуе сваіх крокаў. Так бывае ў сне — бачыш, як нехта з усяе сілы б’е ў звон, а гуку няма. Цяпер такое адбывалася наяве. Бог­ша зрабіў некалькі крокаў і не пачуў іх. Тады ён з усяе сілы тупнуў нагой. Ніякіх гукаў, быццам ён апынуўся ў беспаветранай прасторы.

Такога не магло быць, але такое было. Богша не мог зразумець, чым растлумачыць гэтую дзіўную з’яву.

Толькі цяпер ён азірнуўся наўкола і адчуў, як па ягонай спіне забегалі халодныя мурашкі, хоць, здавалася, падстаў для страху не было. Больш таго, убачанае ім нейкім чынам тлумачыла лясную немату.

Зямля, на колькі хапала зроку, была выслана дужа мяккім, чамусьці не прамерзлым, нейкім шэрым мохам. Ён заглушаў усе гукі. Нават не было чуваць і лёгкага шолаху.

Прыгледзеўшыся лепей, Богша пабачыў, што мох не толькі пакрывае зямлю тоўстым пластом, але ахутвае камлі дрэў. Забраўшыся па іх да самых вершалін, мох абвіў галіны, высушыў іх і звісае з гэтых стойма памерлых дрэў доўгімі пасмамі. Некаторыя з гэтых пасмаў дасягалі зямлі. Богшу здалося, што мох пачынае аблытваць і яго, узбірацца па нагах, па спіне на галаву.

Толькі не стаяць на месцы!

Богша пайшоў туды, дзе святлела стужачка неба на фоне мёртвай шэрасці. Неба было надзіва яркае — апошняе дагаранне перад заходам сонца. Але промні не дасягалі сюды. Яны заставаліся недзе там, за гэтым мёртвым лесам. Тут жа панавала плоская без канца і краю шэрасць. I мёртвая цішыня.

— Ну і чартаўшчына, — сказаў Богша і здрыгануўся ад таго, што ягоны голас засеў у горле даўкім ко­мам. Яго Богша не пачуў, як да гэтага не чуў тупату ног.

Нейкая жудасць пранізала яго, нібы токам. Яму захацелася бегчы, уцякаць адсюль, і толькі намаганнем волі ён прадаўжаў ісці павольна, нават больш павольна, чым раней.

Яму раптам падумалася, а ці гарыць гэты сухі, не крануты марозам мох? Ён падышоў да яліны, з якой жабрачым рыззём звешваліся да самай зямлі лахманы моху, нечага баючыся, працягнуў руку, дакрануўся пальцамі да лахманоў, і — нічога. Мох быў мяккі, халодны, але сапраўды сухі.

Адарваўшы шматок, Богша паспрабаваў падпаліць яго запалкай. Мох, аднак, не ўспыхнуў полымем, хоць і выглядаў сухім, а толькі абвугліўся, добра прыпёкшы руку.

Тым часам сутоньвалася. Неяк увачавідкі вячэрнія змрокі пагусцелі. Там, адкуль Богша прыйшоў, раптам захісталіся мёрзлымі вершалінамі дрэвы, мусіць вецер прайшоўся па іх. Тут жа прадаўжала панаваць жахлівая стоенасць. Здавалася, вецер абмінае гэтае царства жуды і смерці.

Той страх, што быў пакінуў Богшу, зноў наявіўся, як няпрошаны госць. Цяпер ён забіраў яго мацней, нібы ўдаўка, накінутая на шыю.

Плюнуўшы на ўсе маральна-этычныя ваганні, Богша павярнуўся і не азіраючыся пашыбаваў назад, да балацявіны, да той дарогі, якая думалася яму, выведзе на Сую.

Яму адразу стала лёгка і бесклапотна, нібы ён прыняў бог ведае якое гераічнае рашэнне. Яно ж, наадварот, было ганебнае. Але часам і ганьба прыносіць заспакаенне. На хвіліну, на час, пакуль спіць сумленне. Страху таксама не было, ён знік, халера, стары правакатар, рэвізор чалавечай мужнасці.

Выбегшы з мёртвага лесу, Богша раптам стаў як укопаны, бо тое, што ён пабачыў, заняло дыханне.

Па альховым рэдкалессі, але не заглыбляючыся ў яго, бегла двое ваўкоў. Між імі неяк бачком трухала двое сабак, адзін здаровы і гладкі, другі — звычайны дварняжка, калматы і прысадзісты.

Сабакі часам спрабавалі спыніцца, можа, па сваёй, сабачай патрэбе, тады ваўкі падганялі іх — пасцёбвалі сваімі хвастамі па сабачых азадках.

Вось гэтае падганянне сабак хвастамі да жудасці і ўразіла Богшу. Каб ваўкі гыркалі на сабак, кусалі іх ці хоць бы грозна ляскалі зубамі, Богша не быў бы так уражаны, як пабачыўшы гэтае "мірнае" суіснаванне.

Ваўкі і сабакі ішлі галава да галавы, нібы ў добрай згодзе. I толькі жаласлівае павіскванне сабак, як чалавечы плач перад смерцю, сведчыла аб найвялікшай трагедыі, што разыгрываецда на вачах чалавека.

Ваўкі яўна вялі сабак на смерць, хоць на іхніх ваўчыных мордах застыла гэткая лагоднасць. Так уявілася Богшу.

Збоку стваралася ўражанне, што сабакі самі па сваёй ахвоце ідуць у ваўчынай кампаніі, як іхнія сябры, паплечнікі, а можа, і саўдзельнікі нейкага разбою. Але сабакі ішлі на смерць, разумелі гэта і не спрабавалі ўцячы ці кінуцца на ваўкоў, пакусаць іх, хоць гэтым адпомсціўшы за свой палон.

Ваўкі, занятыя аховай сабак, не чулі Богшу, затое сабакі, прынамсі адзін з іх, дварняка, пачулі чалавека. Ён раптам заскуголіў так жаласліва, з такой надзеяй на чалавечую дапамогу, што Богша азірнуўся, шукаючы які дрын. Нічога зручнага не было. Богша, мабыць, і з го­лымі рукамі кінуўся б на ваўкоў, ды тут убачыў, што тыя селі. Селі між імі і сабакі. Як роўныя. Толькі ваўкі трымалі незалежную, ганарлівую паставу, а сабакі аж скурчыліся. Лазару здалося, што яны абодва дрыжаць.

I тут аднекуль, адтуль, з густых ужо прыцемак, невыразным ценем вынікла ваўчыная зграя. Яна абступіла кальцом ваўкоў і сабак, села на худыя зады. Два ваўкі, што прывялі сабак, таксама далучыліся да іх. Цяпер у крузе засталіся толькі сабакі.

Ваўкі сядзелі ўрачыста і маўкліва, нібы на нейкай страшнай малітве. Але ў іхняй гэтай нерухомасці адчувалася грозная небяспека. Пэўна, сабакі зразумелі, што настаў іхні канец, яны абодва спачатку ціха, а потым усё мацней заскуголілі, завылі, нібы маліліся ў апошні раз свайму сабачаму богу, каб дараваў ім зямныя грахі. Хоць якія там маглі быць грахі ў двух вясковых сабак?

Ваўкі нерухома сядзелі, пазіраючы перад сабой. Чаго яны чакалі? Калі сабакі перастануць выць? Можа, і так. Хіба нельга даць ахвяры магчымасць аблегчыць душу перад смерцю плачам? Хіба не так водзіцца і ў людзей?..

Нарэшце сабакі перасталі выць. Тады двое маладых ваўкоў падняліся на моцныя ногі, падышлі ўпрытык да сабак. Богша не бачыў, што адбываецца там. Але ён раптам пачуў роспачлівае яўканне — гэткі амаль чалавечы перадсмяротны крык, — і тады зразумеў, што ваўкі загрызлі сабак.

Лазар Богша кінуўся на ўцёкі. Ён бег, не разбіраючы куды, абы падалей ад той жуды, што ўсё яшчэ ста­яла перад ягонымі вачамі.

Спыніўся ён ад таго, што пачуў, як гулка, са свістам вырываецца з грудзей паветра. Колькі ён прабег, у які бок, дзе зараз знаходзіцца? Ён, мала таго што не ведаў, — нічога не памятаў. Яго гнаў страх, і толькі інстынкт кіраваў ім у гэты час.

Цяпер страху не было. Богша растрос яго па лесе. Яго аж распірала ад радасці, што ён застаўся жывы, што ваўкі не зачапілі яго. Ён задраў галаву ў неба і закрычаў што моцы: "А-а-а-а!"

Ягоны голас прагучаў выразна і зусім рэальна, як бывае пасля кашмарнага сну — чамусьці крычыш, ужо прачнуўшыся. Лазар Богша спалохаўся свайго, гэтага звярынага крыку. Ён паспешліва закрыў далоняй рот, хоць і без таго перастаў ужо крычаць, і раптам зарагатаў, як блазнюк. Рагатаў доўга, пакуль не паявілася разважлівая думка: чаго я радуюся?.. Ноч. Цемра. Лес. Ніякай надзеі выбрацца да жытла. Нічога сабе перспектыўка! А я радуюся...

Наперадзе нешта блішчала. Цьмяна, невыразна, але блішчала, як вада. Няўжо ён выбіўся на тое возера, ля якога раслі дубы? Во дзіва!.. Хоць, можа, і не дзіва. Інстынкт, звярынае чуццё прывялі яго да мэты.

Крокаў праз сто ён выйшаў да стромы. Унізе сапраўды цьмяна блішчаў лёд, а над галавой нізка вісеў чорны калматы полаг неба. Між небам і зямлёй уладарыў сыры, пранозлівы і злы вецер, аж наскрозь прабіваў сінтэтычную Богшаву апранаху.

"I ніводнай зоркі на небе", — падумаў Богша і тут жа ўбачыў кволенькую зорачку на самым даляглядзе, якая нібы падміргвала яму.

(Неяк у фашысцкім канцэнтрацыйным лагеры іх выгналі на пляц гадзіны праз дзве пасля адбою. Святла чамусьці не было. Яны стаялі, цесна прыціснуўшыся адзін да аднаго. Чакалі: пад прыкрыццём цемры іх стануць расстрэльваць. Чакаць было жахліва. Чужына. Ноч. Цемра. На небе ні зоркі. Хоць бы адна, як сведка іхняй смерці.

I раптам нехта ўгледзеў у вышыні зорку. Адну-аднюсенькую.

— Забыты вартавы, — сказаў Лазараў сусед злева.

У лагерным бараку, куды іх загналі перад самым світаннем, калі на вышках запаліліся ліхтары і пражэктары, Лазар спытаўся ў яго:

— А пра якога вартавога ты казаў, калі на небе выбліснула зорка?..

— Пра таго, якога забыліся на пасту, — адказаў той. Абодва яны не маглі ўжо заснуць. — Бачыш, хлопча, якая здарылася некалі аказія. Можа, быль, а можа, і байка, запэўніваць не стану. Тое, што чуў, табе раскажу. А ты яшчэ каму. Дык вось... Даўно гэта было ці нядаўна, а толькі паставілі салдата на варту. Стаіць сабе салдат на пасту — служба, нідзе не дзенешся. Чакае, калі змена прыйдзе. А пра яго забыліся. Забыліся, і ўсё. Не было каму пра яго ўспомніць. Камандуючаму фронтам не да салдата. Камандзіру дывізіі такса­ма. Камандзір палка адводзіў полк на новыя пазіцыі. А гэта, сам ведаеш, клопатна. Маглі б, вядома, баталь'ённыя ці там ротныя ўспомніць пра салдата на варце. Але ў іх свая задача, як найхутчэй тыя новыя пазіцыі абсталяваць. Як зброю ў наступленні зберагчы. Чала­века згубіш — не бяда. Чалавека спісаць можна, а згу6і кулямёт або гармату! Ого, навек запомніш, чым яно пахне. Канечне, аддзялённы, які ставіў салдата на вар­ту, павінен быў не забыць яго. Ды аддзялённага ўжо і на свеце не было, ён ужо святому Пятру дакладваў, што прыбыў на вечнае служэнне...

Во так і здарылася, што забылі вартавога. А ён стаіць сабе на пасту. Не можа яго пакінуць. Загаду няма.

Праціўнік наперад прасунуўся, а салдат стаіць... Потым праціўніка назад пагналі, а пра салдата зноў не ўспомнілі.

Вайна закончылася. А салдат стаіць на пасту. Галодны, халодны, а стаіць. Неяк ноччу глянуў ён на неба, хоць вартавым і забараняецца глядзець на неба, а там зорка зіхаціць, падміргвае яму. Маўляў, чаго ты стаіш, дзівачына?.. Ты ж ужо і не жывы зусім. Пра цябе ніхто і не памятае. Хадзі да мяне. I забрала забытага варта­вога на неба. Мы тую зорку бачылі. Яна людзям пра забытых: салдат нагадвае.)

Згаданая легенда скіравала думкі ў нечаканае рэчышча. Богшу падумалася, што, можа, варта было б паставіць помнік усім людзям, забытым чалавецтвам: салдатам, паэтам, вынаходцам, рамеснікам і проста майстрам сваёй справы. Усім!.. Адзін на ўсіх!..

Філасофія філасофіяй, а трэба было шукаць нейкі ратунак. Найперш дровы, каб развесці агонь.

(Кім ён быў, той першы вынаходнік агню?.. Слава яму, невядомаму чалавеку!.. Нехта з вучоных лічыў, што, апрача сямі цудаў свету, яшчэ існавала сем цудаў вынаходніцтва: кола, рычаг, клін, вінт, плаўка металу, пісьменнасць, ткацтва... А хто яны, вынаходнікі гэтых сямі цудаў? Як мала мы ведаем пра тых, хто даў чалавецтву рух наперад!..

Ну, і не стой!.. Знайшоў месца і час для філасофіі!.. А можа, вось такія экстрэмальныя ўмовы і абвастрылі чалавечую думку?..)

На гатовыя дровы спадзявання ў Богшы не было. Толькі на рукі, вызваленыя яго продкамі ад бегу на ка­рачках. Але яму пашанцавала. Крокаў за сто на беразе возера ляжалі штабялі бярвення. Яно, праўда, было і таўставатае і даўгаватае для кастра, але нішто — паклаўшы крыж-накрыж, можна раскласці хвацкі касцёр.

Назбіраць сухіх галінак было не цяжка. Хвілін праз дваццадь зыркае полымя асвяціла цемру. Пакуль агонь набіраў сілу, Богша наламаў і нанасіў да вогнішча яловага лапніку, каб было пасядзець на чым, а потым паспаць, калі вогнішча дагарыць, разаслаўшы на ім лапнік.

Цяпер добра было і закурыць, сеўшы пры кастры.

Лазар Богша любіў агонь язычніцкай, ці, як казаў ягоны сцэнарыст, паганскай любоўю. Заключалася яна ў тым, што Богша сядзеў ля вогнішча не дзеля таго, каб сагрэць цела, а каб адагрэць схаладнелую душу. Агонь выклікаў у яго дзіўную супакоенасць і нетаропкія, без прывычнай мітуслівасці думкі.

Богша даўно заўважыў, што пры агні дужа выразна прыгадваецца мінулае — даўняе паляванне, рыбная лоўля, смерць далёкіх і блізкіх продкаў, перамогі і паражэнні — усё былое паўставала пры агні так ярка I ўражліва, аж здавалася, што мінулае наблізілася ўпрытык да сённяшняга дня.

(Чалавек стаў чалавекам тады, калі пры вогнішчы пачаў згадваць мінулае, каб у цемрыве ночы ўгледзець заўтрашні дзень. Хіба я не магу так падумаць? Магу! Маю права! Я шчаслівы, што думаю, разважаю, прымаю рашэнні, вымяраючы іх вопытам чалавецтва.

Чакай, чакай, а хто гэта сказаў пра нас, белых?.. Вы ўсе вар’яты. Вы кажаце, што думаеце галавой... Трэба думаць сэрцам, як мы... Хто ж гэта сказаў? Ага, успомніў: амерыканскі індзеец еўрапейскаму вучонаму... А мне расказаў пра гэта Доля... Рафаіл Міхайлавіч Доля...

Ах, дзядзька Фаля, дзядзька Фаля! Як вы патрэбны мне зараз. Я ўсё намацваю цесныя сувязі далёкай даўніны з сённяшнім днём, але намацваю так, як сляпы незнаёмую дарогу. Ісці старой, добра вядомай да кожнай калдобіны дарогай было куды прасцей.)

Ягоныя думкі раптам скочылі ў далёкае мінулае. Яму дужа добра ўявілася тая нікчэмная бітва на рацэ Нямізе, якая чамусьці пакінула глыбокі след у нашчадкаў.

Ранак. Нізкія рваныя хмары пасля ўчарашняй завірухі. Бляклае сонца, што часам выглядае з разрываў хмар.

Па правы бок Нямігі палкі Яраславічаў. Дружыннікі спрабуюць храбрыцца, матаюць цяжкімі ад хмелю галовамі.

Па левы бок, не злазячы пакуль з коней, дружыннікі Усяслава. Наперадзе сам Усяслаў. Каржакаваты, шырокі ў плячах, з цяжкім позіркам шэрых вачэй, з радзімай плямай, падобнай на жабу, што вылазіць з-пад шлема на лоб, закрываючы бурай агіднай лапай правую шчаку.

Не, усё не тое.

Дзядзька Фаля, як вы мне патрэбны зараз!..

Эпізод другі (рэтраспекцыя): рэквіем па Долю

Быў адзін з тых майскіх цёплых вечароў, што наступаюць услед за чаромхавымі халадамі і якія асабліва цешаць і радуюць сэрца. Лазар Богша, да смерці змораны здымкамі эпізоду, які здаваўся дужа простым, але, як выявілася, надзвычай складаным, забраўся ўкуток старога парку, прысеў на лаўку пад шатамі агромністай ліпы. Яму хацелася забыцца на ўсе клопаты і трывогі пражытага дня, але, як толькі ён сеў, як толькі глянуў на заход сонца, як толькі пабачыў у паветры чорныя крыжыкі ластавак, што імкліва луналі над царкоўным купалам, яго ахапілі тыя ж самыя клопаты і трывогі, ад якіх ён і збег у парк.

Лазар Богша ніяк не мог зразумець (і ўсё вяртаўся ў думках назад), чаму эпізод, на які па сцэнарыю было адпушчана ўсяго сем метраў плёнкі, здымаўся ўвесь дзень, але так і не быў зняты. Ва ўсякім разе, не быў зняты так, як хацелася, як належала яго зняць. Затое ўся здымачная група чамусьці перасварылася, і пасля абеду ўжо ніхто не мог гаварыць спакойна, ад чаго справа не паляпшалася, а пагаршалася. Лазар Богша зразумеў, што ніякай карысці ад такіх здымак не будзе, а таму загадаў спыніць іх. Яму здавалася, што зды­мачная група ўзрадуецца, а здарылася наадварот. Першы запярэчыў аператар. За ім узбунтаваліся асвятляльнікі. Яны, маўляў, цягалі і расстаўлялі дзігі не дзеля таго, каб, нічога не зрабіўшы, зноў заносіць іх у машыну, а назаўтра выносіць і расстаўляць. Адным словам, складвалася такое ўражанне, нібы ўсім хочацца прадаўжаць сварку, зводзіць адно аднаго прыдзіркамі і папрокамі, нібы ў гэтым і заключаўся іхні сэнс жыцця, нібы без гэтай варожасці яны не варты добрага слова.

"Чакай, чакай, — спыніў ён сябе, — а як закончылася сённяшняя сварка?"

Яму стала смешна, бо і сварка закончылася смешна, нечакана, а галоўнае, не па тэорыі, якую толькі што адкрыў ён сам, а зусім наадварот, насуперак тэорыі, бо розум пры гэтым не меў ніякага значэння.

...Асістэнтам рэжысёра ў групе працавала маладзенькая дзяўчына, якая толькі сёлета прыйшла ў кіно. Звалі яе Верачка, а прозвішча ніхто не запомніў ды і не збіраўся запамінаць. Верачка і Верачка...

Знешне яна выглядала дзіцем ды і была дзіця па сваёй наіўнасці, шчырасці і бездапаможнасці, гэта заўсёды і выклікала ўсмешку ў кіношных зуброў.

Лютая сварка прывяла Верачку ў роспач. Спачатку яна глядзела на раз’юшаных кіношнікаў са здзіўленнем. Верачцы здавалася, што кіношнікі іграюць перад камерай. Потым, калі яна зразумела, што сварацца не па сцэнарыю, а ўсур’ёз, Верачка са слязамі на вачах падбегла да раз’юшанага натоўпу, закрычала тоненькім, дзіцячым галаском:

— Дзядзечкі, перастаньце!.. Мне страшна!..

Дзядзечкі нават не зірнулі ў яе бок, прадаўжаючы сварыцца. Толькі адзін з асвятляльнікаў, здаравіла Валоўскі, злосна тупнуў нагой:

— Брысь, шмакадзяўка, а то растапчу!..

Але Верачка не спалохалася, а можа, была так перапалохана, што не адчула страху. Яна раптам сказала з нечуванай шчырасцю ў голасе:

— Дзядзечка, хочаш я цябе пацалую, толькі не сварыся, дзядзечка...

Нечакана для кіношнікаў і самога Валоўскага Ве­рачка прыўзнялася на дыбачкі, цмокнула асвятляльніка ў няголеную шчаку.

На здымачнай пляцоўцы спачатку ўсталявалася пругкая цішыня, якая затым выбухнула вясёлым смехам. Кіношнікі сталі пацвельвацца, прасіць Верачку, каб яна і кожнага з іх ашчаслівіла такой жа ласкай. Жарты хоць былі вясёлыя, але не заўсёды бяскрыўдныя, так што Верачка расплакалася і збегла. Ніхто не пайшоу супакоіць яе. Але і тая лютая варожасць, што дасюль панавала на пляцоўцы, ужо не аднавілася, а патухла.

"А я — вахлак, — падумаў Лазар Богша. — I ўсе мы — вахлакі!"

Яму стала сорамна, што ён, як і ўсе, забыўся пра Ве­рачку, а яна, можа, і дасюль плача недзе ў адзіноце.

"Мы не проста вахлакі — мы бяздушныя, чэрствыя эгаісты, нікчэмныя жабракі, якія дбаюць толькі пра скарынку хлеба".

Ён тут жа зразумеў, што ў другі раз аказаўся несправядлівым, на гэты раз у дачыненні да жабракоў. Яму прыгадалася кімсьці расказаная прытча.

Донна Анна, донна Клара і донна Інэса гулялі па Мадрыду. Бачаць, пад аркай, у ценю сядзіць жабрак. Перад ім — алавяная талерка. А ў ёй — ні санціма.

Донна Анна лічылася набожнай і спагадлівай. Яна дастала дзесяць санцімаў і паклала на талерачку. Жа­брак уславіў яе чулае сэрца ў словах, вартых дзесяці санцімаў.

Донна Клара славілася ганарлівасцю. Яна дастала залатую песету, кінула на алавяную талерку жабрака.

Ен уславіў яе царскую шчодрасць і анёльскую прыгажосць якраз на залатую песету.

Донна Інэса была бедная. У яе не было і аднаго санціма. Але яна была гордая, ды і не хацела адстаць ад сваіх сябровак. Яна схілілася да жабрака і пацалавала яго.

Уражаны яе ласкай, жабрак падабраў з талеркі манеты, купіў на іх кветкі і аддаў донне Інэсе.

Цяпер ён зразумеў, чаму не выходзіў той тройчы кля­ты эпізод. У ім не было вось гэтай непасрэднасці донны Інэсы і Верачкі.

Яму захацелася пабегчы ў горад, падняць, як па трывозе, групу, каб неадкладна адзняць той эпізод, ды заўважыў, што сонца скацілася ўжо за возера, пакінуўшы на вадзе чырванаваты след.

"Позна", — падумаў Лазар Богша.

— Але, позна, — пацвердзіў чыйсьці голас, нібы то было рэха ягоных думак.

Ля лаўкі стаяў незнаёмы, нават дзівакаваты чалавек у саламяным капелюшы, вышыванай кашулі, падперазанай вітым поясам з кутасамі, у штанах, закасаных да каленяў, і кедах на босую нагу.

— Гэта вы сказалі позна? — спытаў Лазар Богша.

— Не, гэта сказалі вы, — запярэчыў чалавек. — Але дазвольце заўважыць, што самі па сабе тэрміны "поз­на" і "рана" не з’яўляюцца супрацьлегласцямі, як гэта нам часам здаецца. Яны нашмат бліжэй і вельмі проста пераходзяць з адной катэгорыі ў другую... Дазвольце адрэкамендавацца: Рафаіл Міхайлавіч Доля, мясцовы краявед і гісторык, загадчык філіяла краязнаўчага му­зея. А вас я добра ведаю: Лазар Васільевіч Богша...

— Вельмі прыемна, — буркнуў Лазар Богша, адчуваючы прыкрасць.

Доля апусціўся на лаўку, на самы краёчак.

— Пасмею прасіць вас, Лазар Васільевіч, — нясмела загаварыў ён, — удзяліць мне вашага дарагога часу на прадмет шчырай з вамі гаворкі...

У Рафаіла Долі чулася тая манернасць, якую Лазар Богша не раз заўважаў у мове правінцыйных літаратараў і наогул людзей, якія чамусьці думалі, што без іх ніяк не можа абысціся мастацтва, а таму насцярожыўся. Няйначай, гэты Доля хоча прачытаць яму сцэнарый або расказачь пра нейкую задуму для фільма. А можа і горай: пачне скардзіцца на свой нешчаслівы лес.

— Далібог, я вельмі заняты, — сказаў Лазар Богша.

— Не хочаце апусціцца з вышыні сваёй славы да простата чалавека? — пакрыўдзіўся Доля.

— Мне трэба вяртацца ў гасцініцу, — збянтэжыўся Богша. — Прыходзьце заўтра.

— Тады, калі можна, я праводжу вас, — папрасіў Доля.

"Ад яго не адчэпішся, — падумаў Богша. — Хай ідзё. Да гасцініцы хвілін пятнадцаць хады — выцерплю".

Адсюль, са старога парку, яшчэ закладзенага пры Екацярыне, можна было ісці ў горад па шашы — было­му шляху, некалі абсаджанаму бярозамі, а можа, і па завулках, што складалі старажытны цэнтр горада.

3 усходу да гэтай старой часткі горада падыходзіла рака, шырокая тут, з пясчанымі пляжамі і далёкім за ёй лесам. Ад новага горада, дзе стаяла гарадская гасцініца, стары цэнтр аддзяляла рачулка Сноўдзіца, якая цякла ў глыбокім рове. Праз Сноўдзіцу вісеў пешаходны мост на стальных тросах.

Карацейшая дарога ў горад ляжала па шашы. Але Богша чамусьці пайшоў праз стары горад.

Яны ішлі моўчкі. Лазар нават пахваліў Долю за ягоную тактоўнасць: зразумеў чалавек, што не да яго. Ды, відаць, пахваліў не ў час.

— Лазар Васільевіч, — звярнуўся да яго Доля, — не праходзьце міма, калі вы ўжо, лічыце, на парозе нашага музея. Паверце, што не пашкадуеце. У музеі ёсць унікальныя экспанаты...

Лазар Богша спачатку рашуча запратэставаў — яму зараз не да экспанатаў, — але нечакана перамяніў рашэнне, падумаўшы, што і сапраўды не шкодзіла б зайсці ў музей.

— У мяне знойдзецца хвілін пятнаццаць, — на ўсякі выпадак папярэдзіў ён Долю.

Той вельмі ўзрадаваўся, і яны павярнулі да царквы, якая і была музеем.

Там, дзе стаяла царква, дзве ракі ўтваралі даволі ладны тупаносы мыс з кручамі, парослымі дрэвамі. На гэтым мысе ў даўнія часы пачатку пісанай славянскай гісторыі паставілі каменную царкву, якая прастаяла год трыста. Калі край гэты падпаў пад уладу Рэчы Паспалітай, а каталіцызм рабіў усё, каб вынішчаць праваслаўе, царква была перабудавана ў касцёл, яшчэ год праз трыста, калі праваслаўе перайшло ў наступление, касцёлу спрабавалі надаць першапачатковы выгляд, ды так і не змаглі. У восемсот дванаццатым годзе адзін з атрадаў напалеонаўскай арміі спаліў яе разам са ста­рым горадам. Царкву адбудавалі гадоў праз дзесяць. На аднаўленне горада спатрэбілася амаль сто год.

Пазней, ужо ў нашы часы вялікай рэканструкцыі, царкву закрылі, але так і не знайшлі ёй прымянення. Такой — запусцелай і недагледжанай — яна перажыла нямецкую акупацыю. і цяжкія баі пад сценамі горада ў сорак чацвёртым. Затое астатнія каменныя будынкі старога горада выгарэлі дарэшты.

Пасля вызвалення, каб было дзе жыць, кожны гараджанін, па свайму ўменню і здольнасцях, аднавіў будынкі, панарабіў прыбудоў і надбудовак, хлеўчукоў і дрывяннікаў. Усё гэта выглядала не сказаць каб дужа завершана, але даволі самабытна і непаўторна. Да царквы таксама прыбудавалі з паўтузіну прыбудоў, на­ват дзвухпавярховых, якія злучала галерэя на тоўстых слупах.

— Заходзьце, калі ласка, — перапыніў Богшава любаванне архітэктурай Рафаіл Доля. — Ды асцярожненька, Лазар Васільевіч, бо за парогам вышчэрбіна, а засыпаць яе ўсё не стае часу...

Вышчэрбіна, бадай, нагадвала добрую выбоіну.

— Даўно яна тут? — спытаў Богша.

— Гэта ж снарад выкапаў, — адказаў Доля. — Якраз у прытвор папаў. Дзе мы стаім, гэта і ёсць прытвор.

Сапраўды, перад імі відаць была фортка ў драўляных дзвярах, якая вяла ў падкупальную частку царквы.

— А вышчэрбіну вы не засыпайце, — параіў Бог­ша. — Яна будзе нагадваць людзям пра вайну, фашызм.

— Во, дзякуй, — адказаў Доля. — Праўда ваша...

Доля адкрыў фортку, і яны ўвайшлі ў царкву. Богша чакаў, што вачам адкрыецца прастора падкупальнай часткі, аж у цьмяным святле ліхтароў аказаўся калідор, абапал якога размяшчаліся катушкі з музейным скарбам, якія нагадвалі адсекі ў мэблевых магазінах-салонах.

У пакойчыках на паліцах і тумбачках стаялі нейкія рэчы, на сценах віселі схемы, дыяграмы, малюнкі, — усё, як у такіх жа філіялах. Лазар Богша адным позіркам ахопліваў такі пакойчык і, не дачакаўшыся, пакуль Доля. растлумачыць, што тут выстаўлена, ішоў далей.

Толькі ля апошняга пакойчыка ён затрымаўся. Яго ўвагу прыкаваў іканастас з арнаментальнай, нідзе небачанай ім разьбой, з пачарнелай пазалотай. Іканастас здаўся Богшу вартым увагі.

Першы рад — дэісусны, або чын — здаўся Богшу самабытным і старажытным: сіні фон, а на ім залацістыя ружаватыя постаці Хрыста, божай маці і Іаана Хрысціцеля. Збоч іх — постаці двух святых, між якімі стаяла жанчына з дужа самотнымі вачамі.

Другі рад — святочны чын — прыцягваў увагу тым, што ў ім змяшчалася не дванадцаць іконак на тэмы дзвунадзесятых святаў, а на а дну больш.

Трэці рад — прарочы — выглядаў, бадай, традыцыйна, каб не адна акалічнасць: старажытны мастак замест прарокаў намаляваў добра знаёмых яму вясковых дзядзькоў, якія трымалі ў руках самыя розныя прылады: косы, сярпы, цеслі, малаткі...

— Ага!.. Захапіла, — узрадавана выгукнуў Доля.

— Захапіла... Я, праўда, не спецыяліст, але некалі цікавіўся іканастасамі, а таму сапраўды ўражаны, — прызнаўся Богша. — Дзе вы яго адкапалі?

— Дзе і як знайшоў, гаворка доўгая, — адказаў Доля. — Звярніце лепей увагу на жанчыну з дэісуса. Ці не праўда, у яе адно аблічча вось з гэтай святой, што ў святочным чыне.

— Так... А я і не заўважыў, — прызнаўся Богша.

— А цяпер прыгадайце, на каго яны абедзве падобныя? — з хітраватай усмешкай спытаў Доля.

— Не магу ўспомніць...

— А ці былі вы ў Спас-Ефрасіньеўскай царкве ў Полацку?..

— Чакайце, чакайце, — пачаў здагадвацца Богша. — Вы маеце на ўвазе фрэску?..

— Хіба яны ўсе трое не падобныя між сабой?

— Дык што, і там, і тут Ефрасіння Полацкая? — здзівіўся Богша.. — Гэта ўжо і зусім неверагодна... А потым... хто гэтыя два мужчыны?

Рафаіл Доля загадкава ўсміхнуўся:

— Хочаце, каб сказаў? Але ж не паверыце... Нізашто не паверыце. Так што лепей не скажу...

Тут, у музеі, Рафаіл Доля не выглядаў тым дзіваком, якім ён здаўся Лазару Богшу ў парку, ён трымаўся незалежна, упэўнена, а таму гаварыў з Богшам на роўных, без свайго манернічання.

— Чаму ж не паверу? — здзівіўся Богша.

— А так, што не паверыце, бо маю здагадку нельга даказаць хоць бы адным радком дакумента, хоць бы адным з яго словам, — горача сказаў Доля. — А ў навуцы так, калі хочаш нешта даказаць, дык абгрунтуй гэта спачатку дзесяткам дакументаў. Іначай цябе выставяць з навукі, стануць смяяцца з тваіх домыслаў.

— Але ж я не маю ніякага дачынення да навуковых колаў, а таму мне можна давяраць любыя гіпотэзы.

Гэты довад, здаецца, падзейнічаў на Долю, ён задумаўся.

— Можа, ваша і праўда, — пагадзіўся ён. — I ўсё ж, давайце дамовімся, што вы ніколі не станеце спасылацца на мяне, а значыць, і на гэты рэчавы доказ — іканастас.

Лазар Богша ўрачыста пакляўся. Яны паціснулі на згоду рукі.

— Бачыце, Лазар Васільевіч, — пачаў Доля, як бы ўсё яшчэ сумняваючыся, ці варта яму адкрываць тай­ну, — старажытны мастак, калі і змяшчаў каго ў дэісусным радзе, дык меў на гэта вельмі важкую прычыну. Наогул дэісусны рад некалі складаўся толькі з трох асоб: Хрыста, божай маці і Іаана Хрысціцеля. Пазней ужо да іх сталі дадаваць анёлаў, архангелаў, апосталаў і бацькоў царквы, якіх найбольш шанавалі. Так што іканастас гэты як бы пазнейшай работы. Але звярніце ўвагу на фон. Ён сіні, а святыя напісаны ў ружавата-светлых танах. Так што можна меркаваць, што ён напісаны ў больш раннім часе.

Гэтая правінцыяльная стараннасць растлумачваць усё аж да самых дробных дэталей зноў узлавала Богшу, і ён перапыніў Долю без аніякай ветлівасці:

— Вы абяцалі сказаць мне, хто гэтыя святыя, а чытаеце лекцыю...

Рафаіл Доля аж уздрыгнуў ад ягоных слоў і адразу прыгорбіўся, быццам баяўся, што яго адхвошчуць па твары. Лазару Богшу стала няёмка. Ён хацеў папрасіць прабачэння, але Доля ступіў наперад і вельмі ціха, на­ват баязліва, сказаў:

— Вось гэты, што справа ад святой, няйначай Лазар Богша, майстар, што зрабіў крыж па заказу Ефрасінні... Гляньце на ягоныя рукі. То рукі рамесніка... А другі, што стаіць злева, — аўтар "Слова аб палку Ігаравым".

На твары Долі адбіліся сарамлівасць, вінаватасць, збянтэжанасць, раскаянне. Лазару Богшу падумалася: такія твары бываюць у людзей, якія, не вытрымаўшы катаванняў, выдалі тайну. Яму стала шкада гэтага дзівакаватага чалавека, які з дзіцячай наіўнасцю верыць у сваё адкрыццё.

— Як вы здагадаліся? — спытаўся ён, зрабіўшы вы­гляд, што паверыў Долі.

— А як жа інакш, — адказаў Доля з упэўненасцю чалавека, які сапраўды зрабіў вялікае адкрыццё. — Давайце зазірнём на хвілінку ў Полацк дванаццатага стагоддзя...

Аднак у той вечар заглянуць у Полацк, ды яшчэ ў дванаццатае стагоддзе, ім не давялося. У музей, аднекуль з-за алтара, імкліва выбегла чорнавалосая дзяўчына ў белай кофтачцы і вузенькіх штоніках, якія тады толькі ўваходзілі ў моду, перамагаючы супраціўленне афіцыйнай і неафіцыйнай грамадскасці.

Іншая на яе месцы, пабачыўшы чужога чалавека, напэўна, збянтэжылася б, а гэтая гарэзліва зыркнула на Лазара Богшу і раптам весела зарагатала. У яе быў такі звонкі смех, што Лазар Богша не стрымаўся і сам невядома чаму засмяяўся.

— Ой, і насмяшылі вы мяне, — пераборваючы смех і не маючы сіл стрымаць яго, сказала дзяўчына. — У вас такія твары, як у Чапліна і Фернандэля. I шкада вас і смешна...

Яна перастала смяяцца і ўжо зусім сур’ёзна сказала, звяртаючыся толькі да Лазара Богшы:

— А я ўяўляла вас зусім-зусім не такім...

— То наша Любачка, — паспяшаўся пазнаёміць Іх Доля. — Наша радасць і наша шчасце...

— Кіньце, дзядзька Фаля, якое там шчасце, якая ра­дасць?..

Дзяўчына засаромелася і пачырванела, а Лазар Богша чамусьці з радасцю адзначыў, што яна не дачка гэтага дзівака Долі.

— А ўжо і радасць, — стаяў на сваім Доля.

— Ну, калі радасць, дык я напаю вас чаем. Няма чаго вам стаяць у гэтым мёртвым царстве рэчаў. I не спрабуйце адмаўляцца. Жанчын трэба слухаць.

Дзяўчына гэтая, што так нечакана ўварвалася ў іхнюю не зусім прыемную гамонку, чымсьці інтрыгавала Богшу. Ён і без вялікіх угавораў гатоў быў застацца, забыўшыся на тое, што спяшаўся ў гасцініцу, а яна яшчэ ўзяла яго пад руку і павяла ў глыб царквы.

За абабітымі лямцам дзвярыма аказаўся даволі вялікі пакой з круглым абедзенным сталом пасярэдзіне, са старой плюшавай кушэткай і мноствам старых рэчаў, можа, музейных экспанатаў, як падумалася Лазару Богшу. Рэчы гэтыя стаялі на падставачках, тумбачках, сталках самых розных формаў. За гэтым пакоем знаходзіўся яшчэ адзін, з якога і даляцеў кволы і трохі капрызлівы голас:

— Фаля, а хто з табой прыйшоў?

— А гэта Лазар Васільевіч прыйшлі, — падбегшы да дзвярэй, сказаў Фаля. — Лазар Васільевіч, які здымае ў нашым горадзе фільм...

— Ах, так, так, — азвалася жанчына. — Пазнаём мяне, Фаля, з Лазарам Васільевічам...

Доля павярнуўся тварам да Богшы.

— Лазар Васільевіч, — звярнуўся ён да Богшы, — пазнаёмцеся з маёй сваячкай Соф’яй Ігнатаўнай...

Лазар Богша перасек пакой па дыяганалі і, чакаючы ўбачыць нешта непрыемнае, рашуча ўвайшоў у той, другі пакой.

Ён быў асветлены мяккім святлом люстры. На высокім нікеляваным ложку напаўляжала жанчына, зусім сівая, але вельмі прыгожая.

— Ах, як я хацела вас бачыць, — захоплена сказала Соф’я Ігнатаўна і працягнула Богшу руку з залатым пярсцёнкам на пальцы. — Соф’я Ігнатаўна Вярбінская...

Лазар Богша троху разгублена ўзяў яе руку, не дужа ўяўляючы, ці ён павінен пацалаваць руку, ці проста паціснуць на знаёмства. На ўсякі выпадак пацалаваў і, здаецца, зрабіў правільна. Соф’я Ігнатаўна запунсавелася.

— Навошта вы хацелі мяне бачыць? — спытаў Богша.

— Ды ўжо і не ведаю, — з сарамлівай усмешкай адказала Соф’я Ігнатаўна. — Калі доўга ляжыш, дык якія фантазіі не прыходзяць у галаву...

— Соф’я Ігнатаўна паходзіць з акцёрскай сям’і і сама да вайны танцавала ў балеце, — падказаў Доля.

— Ах, Фаля, не трэба напамінаць пра даўняе... Усё прайшло, усё мінулася...

Яна сказала з такім непадробным сумам, што Бог­ша і Доля адчулі сябе вінаватымі і замоўклі.

— Сябры мае, — гукнула іх Люба, — чай патовы. Давайце будзем піць тут. Ты, мама, не станет пярэчыць?..

— Я — не, — адказала Соф’я Ігнатаўна. — Хіба Лазару Васільевічу будзе нязручна...

— Што вы, што вы! — запярэчыў Богша.

— Дзядзька Фаля, памажыце мне прынесці сталок, — загадала Люба, і яны абое пайшлі ў першы па­кой.

Як толькі яны выйшлі, Соф’я Ігнатаўна ўхапіла Бог­шу за руку.

— Дзеля ўсяго святога не адмоўце мне ў просьбе... Я таму і хацела вас бачыць...

Цяпер Лазар Богша здагадаўся, што трапіў сюды зусім невыпадкова, і яго ахапіла прыкрасць.

— Слухаю вас, — сказаў ён, думаючы над тым, як адмовіць гэтай жанчыне, якая збіраецца нешта прасіць.

— Памажыце Любачцы... Вазьміце яе на якую ролю ў вашым фільме... Яна здольная... Абяцайце...

Богша быў настолькі разгублены, што маўчаў як вады ў рот набраўшы.

— Лазар Васільевіч!.. Каб магла, я стала б на калені... Але я ляжу, а такіх не б’юць... Не забівайце мяне... Абяцайце...

— Абяцаю, — нібы выносячы сабе прысуд, сказаў Богша.

I якраз у час. 3-за посцілкі, якая вісела на дзвярах, паявілася спіна Долі.

***

— Ну, дзеці мае, — весела сказала Люба, — будзем чаёўнічаць. Не асуджайце строга, бо чай я не ўмею заварваць. Ён вечна пахне венікам і металам, але ўсё роўна смачны...

Чай сапраўды смярдзеў венікам. Але Богша піў яго з нечуванай прагай, не перастаючы сачыць за трыма жыхарамі гэтай дзіўнай кватэры ў царкве. Папраўдзе, дык нічога асаблівага ён не заўважаў.

— Лазар Васільевіч, ці не праўда, у Рафаіла Міхайлавіча цудоўная калекцыя старых рэчаў, — звярнулася да Богшы Соф’я Ігнатаўна, няйначай, дзеля таго, каб пазабавіць яго размовай.

— Зосечка, — нецярпліва перапыніў яе Доля, — я неаднойчы прасіў цябе не называць музей маім... Я толькі загадваю ім...

— Усё роўна калекцыя твая, — упарта сказала Соф’я Ігнатаўна. — Проста ты бескарыслівы чалавек. Іншы на тваім месцы ўзяў бы за такія рэліквіі грошы. А ты аддаў іх бясплатна...

— Зосечка, ты робіш мне балюча, — запрасіў літасці Доля. — Я не нейкі там калекцыянер-хапуга, які абірае народ...

— Таму я кажу...

— Зосечка, не трэба...

Лазар Богша пастараўся прымірыць Долю з ягонай сваячкай.

— Мне здаецца, — сказаў ён, — сутнасць састаіць у тым, што калекцыя сапраўды выдатная...

Доля і Соф’я Ігнатаўна аж заззялі ад такой ухвалы. Адна Люба нечага іранічна ўсміхнулася.

— А ці заўважылі вы, Лазар Васільевіч, кросны? — спыталася Соф’я Ігнатаўна.

Лазар Богша, апрача іканастаса, нічога не заўважыў, але, каб не пакрыўдзіць Соф’ю Ігнатаўну, сказаў:

— Мне здалося, яны вельмі старадаўнія...

— Фаля, — звярнулася да Долі Соф’я Ігнатаўна, — скажы Лазару Васільевічу, каму належалі гэтыя кро­ены...

— Кацярыне Лук’янаўне Азарэвічавай, — важка сказаў Доля.

Яны абое — Соф’я Ігнатаўна і Доля — пільна паглядзелі на Богшу: якое ўражанне гэта зрабіла на яго?

Лазар Богша ніколі не чуў пра Кацярыну Лук’янаўну Азарэвічаву, адно што здагадаўся: няйначай, яна славутая і мае нейкае дачыненне да Долі і Соф’і Ігнатаўны, а таму прытворна здзівіўся:

— Што вы кажаце?!. Проста неверагодна...

— Больш таго, — горача сказаў Доля, — кросны, бадай, належалі Варвары Сямёнаўне, якая паходзіла з роду Старынкевіча і пайшла замуж за прыгоннага...

У другі раз здзіўляцца Лазар Богша не адважыўся. Перабярэш лішак, як той акцёр на сцэне, і замест апладысментаў пачуеш абураны свіст.

— Рафаіл Міхайлавіч, я, далібог, не ведаю, хто такія Старынкевічы і Азарэвічавы, — нечакана для сябе прызнаўся ён.

— Як, вы не ведаеце, хто такія Азарэвічавы? — гнеўна спытала Соф’я Ігнатаўна.

— Мама, — рашуча ўмяшалася Люба. — Чаму Ла­зар Васільевіч павінен ведаць, хто такія Азарэвічавы?

— А таму, — не перастала гневацца Соф’я Ігнатаўна, — што яны наша слава і гонар... Таму, што нельга жыць без гісторыі...

Яна адвярнулася тварам да сцяны, як бы назаўсёды страціўшы цікавасць да Богшы.

Лазару Богшу стала няёмка, але яго ахапіла і злосць. Зацягнулі сілком, ды яшчэ і абражаюць, выстаўляючы недалёкім чалавекам.

— Мы вывучалі гісторыю не па кнігах і архіўных фаліянтах, — сказаў ён з перавагаю над гэтымі царкоўнымі жыхарамі глухога гарадка. — I не проста вывучалі, а здабывалі яе зброяй на дарогах вайны...

— Ну, так, так, — пагадзіўся Доля, бо Соф’я Ігнатаўна прадаўжала пакрыўджана маўчаць. — Аднак хачу нагадаць вам, Лазар Васільевіч, што гісторыя, пра якую вы мелі гонар сказаць, на доўгім сваім шляху імкнулася пазбавіцца ад сумніцельных каштоўнасцей, каб знайсці для чалавека ў свеце жорсткасці і грубай сілы высокі сэнс існавання яго на зямлі. I гэта, паверце, не абстракцыя, а гістарычная неабходнасць.

Рафаіл Доля, як падумалася Богшу, зноў загаварыў манерна, па-вучонаму, чым рашуча ўзлаваў Богшу.

— Што вы разумееце пад "сумніцельнымі каштоўнасцямі"? — гатовы на спрэчку, спытаўся ён.

— А вось гэтае выхвалянне зброяй, — спакойна адказаў Доля, як бы не жадаючы спрачацца.

— А вы маеце ўяўленне пра лагеры смерці? — непрымірыма спытаўся Богша і пачуў, як нехта наступіў яму на нагу, але не звярнуў на гэта ўвагі. — Ці, можа, вам нечага шкада стала фашызм, які можна было знішчыць толькі сілай зброі, каб вызваліць, уратаваць ад смерці мільёны людзей... Нічога сабе сумніцельныя каштоўнасці...

Яму здавалася, што Доля будзе прысаромлены, а то проста знішчаны ягонымі словамі.

— Навошта ж так катэгарычна, — пасля кароткага маўчання зноў загаварыў Доля і яшчэ больш спакойна, як раней. — Я лагеры смерці таксама ведаю не па чутках... Ды і Соф’я Ігнатаўна ведае іх... Так што вашы папрокі нас не закранулі... 3 вашага дазволу, Лазар Васільевіч, я паспрабую абгрунтаваць сваё разумение сумніцельных каштоўнасцей, калі ўжо гаворка зайшла пра іх...

— Мне трэба ісці, — рашуча сказаў Богша. — А сваё разумение гісторыі вы лепей надрукуйце ў якім выданні, каб пра яго ведалі спецыялісты...

Лазар Богша ўстаў з крэсла з рашучасцю чалавека, якому непрыемна далейшая гаворка. Доля з Любай нібы і не заўважылі ягонага намеру пайсці, затое Соф’я Ігнатаўна ўсхвалявалася.

— Фаля!.. Любачка!.. Што ж вы?.. Лазар Васільевіч пакрыўдзіліся... Што ён пра нас падумае?.. Лазар Васільевіч, міленькі, даруйце нам! Мы ў сваёй бярлозе зусім развучыліся гаварыць з культурнымі людзьмі... А ўсё я, я, я! — яна прыціснула да вачэй вышываную насоўку.

Богша разгубіўся, сеў.

"Ліха з ім, — падумаў ён пра Долю, — хай гаворыць!.. Выседжу, выцерплю і назаўсёды развітаюся, каб, барані божа, у другі раз не трапіць у такое недарэчнае становішча".

— Мне і сапраўды трэба ісці, — сказаў ён, — Позна ўжо... Але мне вельмі цікава паслухаць вас, Рафаіл Міхайлавіч.

Богша скрывадушнічаў знарок, спадзеючыся, што Доля і сам не стане прадаўжаць размову. I... памыліўся.

— Бачыце, Лазар Васільевіч, — нібы нічога не зда­рылася, загаварыў Доля, — некалі, у дагістарычныя часы, чалавек вымушаны быў захапляцца грубай сілай. Прырода ніколі не песціла чалавека, і ён павінен быў змагацца з ёю. Уявіце сабе: голы, з выгляду бездапаможны чалавек, без аініякіх там кіпцюроў або вострых іклаў і адзін на адзін са зверам. Гэта, калі хочаце, прыгожа. Барацьба на роўных... Таму грубая сіла на той час была эстэтычнай катэгорыяй. Чалавек захапляўся спрытнасцю паляўнічага, яго вынослівасцю, дужасцю, адвагай. I нават тады, калі яму даводзілася адстойваць свае паляўнічыя ўгоддзі ад такіх жа, як ён, паляўнічых, грубая сіла выступала ў той жа эстэтычнай катэгорыі, бо яна была сіла правая, справядлівая.

I яшчэ прашу заўважыць, Лазар Васільевіч, што ча­лавек тады хоць і змагаўся з прыродай, але не гвалціў яе. Ён найбольш спадзяваўся на літасць прыроды. Гэта потым ён не стаў чакаць яе літасці, ну і... не заўсёды выходзіў пераможцам. Прырода — кабета помслівая. 3 ёй трэба абыходзіцца далікатна...

Вы скажаце, што тады чалавек не думаў пра матэрыяльныя выгоды. Ды ўся ягоная дзейнасць была скіравана, каб паесці, адзецца, абудда, нешта назапасіць на чорны дзень.

Верна, Лазар Васільевіч, і тады чалавек не цураўся матэрыяльных выгод. Але не яны ўплывалі на яго. Задаволенасць зробленым — во што было галоўным.

Можа, вы і не цікавіліся, а я дык шмат часу патраціў на адну ўражлівую дэталь. Далажу я вам, Лазар Васільевіч, што ўсе народы свету, без аніякага выключэння, пасля калектыўнай работы — палявання, рыбнай лоўлі, збору ўраджаю, пабудаванай хаты ці любой дру­гой талакі — збіраліся разам, і спявалі, і скакалі, і славілі тых, хто вызначыўся ў працы. Ішло гэта ад задаволенасді зробленым, ад вялікага шчасця, што здолена нейкая праца. Бачыце, які вялікі сэнс!.. Грубая сіла тады найбольш і выступала як сіла, што нешта стварае, а не разбурае. Гэта потым пачалі славіць сілу, якая разбурае, знішчае жывое і нежывое. А тады да такога яшчэ не дадумаліся.

Тады чалавек разумеў, што ў ягоным існаванні ёсць нешта большае і важнейшае за звычайны набытак. Ча­лавек набывае, чалавек — спажывае. Грубая сіла і тая памірае разам з чалавекам. Але ж ёсць каштоўнасці, якія перажываюць чалавека — песні, малюнкі, прыгожа аздобленыя рэчы. Яны ўвасабляюць вечнасць. Яны ўзвышаюць чалавека над прозай жыцця, як птушку над зямлёй.

Дадумаўшыся да гэтага, чалавек стаў паважаць сябе. Паважаць, Лазар Васільевіч! Не за сілу, за дух свой!.. Во што важна, Лазар Васільевіч! Дык чаго ж мы, людзі цывілізаваныя, услаўляем грубую сілу, ледзь не молімся ёй? Дзетак нашых ці не з калыскі прывучаем да таго, каб шанавалі грубую сілу... А пра дух калі і прыгадваем, дык сарамліва. Найбольш прыкідваючыся, прыгадваем.

Вось вы ўсміхаецеся, Лазар Васільевіч, глядзіце на мяне як на дзівака, гэткага смешнага правінцыяла, які нешта сабе ўявіў і займаецца нікому непатрэбнай справай. На жаль, вы не адзін, хто вось так пагардліва глядзіць на нас, перыферыйных. Гэтым я ніяк не хачу абразіць вас, Лазар Васільевіч. ёсць нейкая заканамернасць у стаўленні людзей адно да аднаго па меры іх аддалення ад першаасновы агульнага нашага паходжання. Жыхар мястэчка з іроніяй ставіцца да вясковага чалавека, а да таго местачкоўца з такой жа іранічнай паблажлівасцю ставіцца гарадскі жыхар. Да гарадскога — сталічны... Яно, можа, і праўда, мы, хто жыве на перыферыі, неяк інакш выказваемся. Але ж гэта, Лазар Васільевіч, ад нашай сціпласці, ад няўпэўненасці, а не ад таго, што мы неяк інакш думаем. Хоць, можа, і інакш, без выкрунтасаў. Нахабнасці ў нас няма. Паслухаеш каторага з недасяжных сталічных вышынь — божа мой! Колькі ўпэўненасці, нахрапістасці, а што ў ягоных словах сваё, што запазычанае?.. Адна пыха свая!.. Але ж паспрабуй запярэчыць!.. Дзе там!..

Лазар Богша даўно ўжо згубіў логіку Долевай гаворкі. Яму было бясконца сумна. Але апошнія выказванні закранулі Лазара за жывое.

— Дзіўная ў вас звычка, — сказаў ён, — запрасіць да сябе і адчытваць без аніякай на тое падставы...

Мабыць, Доля і сам зразумеў, што лішне захапіўся ў сваіх выкрываннях.

— Божа крый, Лазар Васільевіч, я кажу, так ска­заць, абстрактна, не канкрэтна... Як жа вы маглі пакрыўдзіцца?.. Да вас гэта не мае ніякага дачынення. Больш таго, вы, спадзяюся, і самі адчувалі на сабе іранічную паблажлівасць... Але дазвольце ўжо, я давяду сваю думку пра сумніцельныя каштоўнасці, пра якія пачаў быў гаварыць. Вы ўжо даруйце, што я, як той верабей, пераскокваю з галінкі на галінку. Дрэва ў іх адно. Гэта, так сказаць, наш, усіх правінцыяльных філосафаў недахоп. Хоць якія мы філосафы?.. Проста любім сам-насам падумаць у вольныя хвілінкі. Нам жа часам і пагаварыць не бывае з кім...

Дык я спыніўся на тым, што чалавек некалі пачаў паважаць сябе, адкрыўшы сапраўдныя каштоўнасці.

Ну, так, стаў паважаць, а мы пра яго думаем іранічна, паблажліва. Не толькі, так сказаць, па гарызанталі, як я ўжо меў магчымасць даказаць вам у адносінах паміж чалавекам гарадскім і вясковым, правінцыялам, але і па вертыкалі. Што гэта азначае?.. А тое, дарагі Ла­зар Васільевіч, што ў адносінах да сваіх продкаў мы ўсе, без выключэння, маем лішне катэгарычнае і няправільнае ўяўленне як аб людзях наіўных, можа, нават недаразвітых, якія нічога не ведалі, нічога не ўмелі. I ніяк не можам зразумець той простай ісціны, што яны ў чымсьці пераўзыходзілі нас. Мы пераважаем тэхнікай, а яны разуменнем, адчуваннем таго, што рабілі. Яны, Лазар Васільевіч, умелі "на вока" вызначыдь, ці гатова плаўка, ці яшчэ трэба трохі пачакаць. Во як!.. Але самае галоўнае не ў гэтым. Тыя далёкія нашы продкі ўмелі слухаць душой, сэрцам, а не галавой. Таму ім не патрэбны былі мана і крывадушнасць. Сэрцам не збрэшаш...

Во, Лазар Васільевіч, у чым іхняя самая вялікая перавага. Мана і крывадушнасць паявіліся пазней, калі культ грубай сілай завалодаў людзьмі, але ўжо ў іншай субстанцыі — матэрыяльнай.

Тут у мяне, Лазар Васільевіч, свой пункт гледжання на ход чалавечай гісторыі. Магу ж я, урэшце, мець свой пункт гледжаиня. Няўжо ж я ўсё сваё жыццё павінен паўтараць услед за кімсьці яго няправільныя погляды на гісторыю.

— Даруйце, але я павінен ісці, — перапыніў яго Бог­ша.

Доля, нібы спаткнуўшыся і балюча параніўшы нагу, аж перасмыкнуўся.

— Чакайце, чакайце, я не сказаў галоўнага... Гісторыя, Лазар Васільевіч, блукае па забытых сцежках, — гаварыў ён спяшаючыся, бо Богша рашуча падняўся з-за стала. — Затое, калі яна збіваецца на новыя, дык пракладае іх, мосцячы чалавечымі касцямі, паліваючы чалавечай крывёю... Прыгадайце хоць бы Калумба. Ды я пакланіўся б яму ў ногі, але як падумаю, што спачатку іспанцы, а потым і амерыканцы-каланізатары знішчалі індзейцаў, тут ужо ў мяне ніякай радасці ад таго, што Калумб адкрыў Амерыку... Лазар Васільевіч, уявіце толькі, возьме чалавек чалавечае дзіця за ножкі і галоўкай аб дрэва... Жах, жуда, а амерыканцы яшчэ хваліліся, колькі і хто забіў нявінных душ... Дык навошта ж мне такое адкрыццё, калі яно прывяло да гібелі людзей, можа, найвялікшых геніяў чалавецтва. Геніяў, Лазар Васільевіч! Бо ад тых, хто забіваў, ды і цяпер забівае, чакаць геніяльнасці не даводзіцца. Уся іхняя "геніяльнасць" — забойствы. Азірніцеся наўкола, Лазар Васільевіч, людзі ж па чалавечых касцях ходзяць, па ка­лена ў крыві. Спыніцеся, людзі, хачу я крыкнуць. А ка­му, Лазар Васільевіч? Адны сваімі клопатамі занятыя, як тыя мурашкі — бягуць сабе цераз дарогу і не здагадваюдца, што ўжо коцяцца калёсы і многія з іх трапяць пад капыты каня і жалезныя колы павозкі. Бачу, вы хочаце мне запярэчыць.

Лазар Богша і не думаў пярэчыць, але яму надакучыла Долева балбатня і ён не мог не выкарыстаць нагоды, каб пазбавіцца ад яе.

— I навошта вы мне пра ўсё гэта гаворыце? — спытаўся ён голасам, які назусім адхіліў Долеву спробу прадоўжыць дыялог.

— Бо вы, Лазар Васільевіч, мастак, — адказаў До­ля. — Мастак!..

На ягоным твары прамільгнула загадкавая ўсмешка, ці, можа, гэта толькі здалося Богшу. Ён таропка сунуў руку Долі на развітанне з непісанай на твары радасцю, што развітваецца на векі вечныя. Так ён жадаў.

Ды ўсё перайначыла Люба.

— Мама, я правяду Лазара Васільевіча, — нечакана сказала яна.

***

У чорным небе квола свяціўся тоненькі сярпок маладзіка, такі тоненькі, аж было боязна, каб яго не здзьмуў адтуль свавольны ветрык, які ўсё яшчэ не хацеў залегчы на сон.

Лазар Богша ўбачыў маладзічок адразу, як толькі яны з Любай выйшлі на двор, і яму нечага стала самотна, можа, якраз таму, што прыгадалася ваеннай пары засада і вось такі ж сярпок маладзіка, які вісеў над па­латном чыгункі. Маладзічок той падганяў іх: пакуль я маленькі ды слабенькі, рабіце сваю справу, мініруйце чыгунку, бо праз два дні я асвятлю яе яркім блакітам і тады вам будзе не падысці да насыпу. Яны паслухалі, паспяшаліся, а ў спешцы нешта зрабілі не так... Страшэннай сілы выбух страсянуў ноч, аж схаваўся за хмарку маладзічок. Тыя, хто застаўся жывы, уцякалі з чыгункі пад раз’юшаную аўтаматна-кулямётную траскатню...

Цяпер, недзе каля ракі, ашалела цёхкалі салаўі, быццам спаборнічалі між сабой на конкурсе за першае месца. Адтуль жа, з ракі, дзьмуў нямоцны, але жвавы вецер, які пахнуў вільгаццю, чаромхай і свежай ускапанай зямлёй. Лазар Богша дыхнуў на поўныя грудзі і адчуў, як пачало праясняцца ў галаве, нібы прачнуўся пасля кашмарнага сну і зразумеў, што то быў усяго сон. Чорт падбіў яго пайсці глядзець гэты музей, піць чай, слухаць вар’яцкія размовы, ад якіх за вярсту несла правінцыяльнай заглыбленасцю і шматзначнасцю.

Але самота не праходзіла, а як бы разгаралася на свежым паветры, апякаючы грудзі. Ён падумаў, што бы­ло б дарэчы пасядзець у адзіноце на беразе ракі, паслухаць салаўёў ды памарыць у стоенай начной цішы. Даўно ён не марыў!.. Ачарсцвеў душой, як зямля без дёплага дажджу.

— Вам не хочацца ісці ў гасцініцу? — угадала ягоны настрой Люба.

— Папраўдзе?.. Не хочацца, — адказаў ён, як бы запрашаючы яе гэтым прызнаннем пабыць з ім. Але яму зусім не хацелася, каб яна была побач. — А вы вяртайцеся дамоў, бо позна ўжо і дома стануць хвалявацца...

Лазар Богша ўмеў быць бесцырымонным, калі гэта­га вымагалі абставіны. Люба пакрыўджана фыркнула, нібы тая кошка, якую гоняць з печы.

— Можа, вы яшчэ пачнеце чытаць мне мараль? — са з’едлівай іроніяй спытала яна.

— Не, не стану, — адказаў Богша.

— Тады пойдзем на раку... Я ведаю там цудоўны ку­ток. Зацішны і прыгожы...

Пад кручай, над чарнатой густых зараснікаў, што апускаліся ці не да самай вады, расла таполя. Пад ёй стаяла цяжкая і дужа шырокая лаўка. 3 яе ў дзень, напэўна, адкрывалася вачам чарадзейнае хараство прасторы. Цяпер усё хавалася ў смузе рэдзенькага туману. У тумане чырванела вогнішча, і лёгкі пах смольнага ды­му, здавалася, далятаў сюды. Адтуль жа, з поплаву, чулася конскае фыркание і тупат спутаных ног, як двайны ўдар пранікам на таку, калі малоцяць лён.

Лазар Богша з нечуваным захапленнем любаваўся майскай ноччу: водбліскамі вогнішча, туманам, таямнічым фырканием коней,, сцішаным шолахам хрушчоў, усплёскамі рыбы на рацэ і звонкім перазвонам ручая, які па камяністым ложы падбіраўся тут да ракі.

Люба ўжо не перашкаджала адзіноце. Яму было хораша пад аксамітавым полагам неба, сярод начных гукаў і пахаў вясны. Так бы сядзець і слухаць...

— Толькі па шчырасці, — парушыла першабытную стоенасць Люба, — ці гаварыла з вамі аба мне маці?..

— Гаварыла, — нездаволены, што яму перашкодзілі, адгукнуўся ён.

— Я яе не прасіла, — пачала апраўдвацца Люба.

— I тым не менш я паабяцаў даць вам ролю ў наступным фільме і наогул...

— Роля ў вашым наступным фільме мяне можа задаволіць толькі напалову, — насмешліва перапыніла яго Люба.

— А што можа задаволіць цалкам? — таксама насмешліва спытаўся Богша.

— Цалкам?.. Стаць вашай жонкай...

Можна было падумаць, што Люба жартуе, няйначай, хоча разыграць яго, Лазара Богшу. Во ўжо марная спроба!.. "Знайшла б ты сабе для розыгрышаў каго маладзейшага. Мяне, мілая дзяўчынка, як таго старога вераб’я, на мякіне не правядзеш", — падумаў Богша.

— Спакусліва, — каб не выглядаць чалавекам, якому незнаёмы гумар, крыху памаўчаўшы, сказаў ён. — Аднак безнадзейна...

— Чаму, Богша?.. Ці, можа, вы думаеце, што я жартую? — спытала Люба, і Лазар Богша раптам зразумеў, што яна і сапраўды не жартуе.

Ну, і дзянёчак выпаў! Звар’яцець можна!

— Паслухай, дзетка, — загаварыў ён тым паблажлівым тонам, які памагаў трымаць на адлегласці маладых экзальтаваных паклонніц, — я, здаецца, зусім не падобны на выхавацельку дзіцячага сада...

Люба засмяялася звонкім, вясёлым смехам, як і тады, калі яны спаткаліся ў музеі.

— Мне васемнаццаць гадоў, і я заканчваю сёлета першы курс тэатральнага інстытута. Я — дарослая, Богша, — сказала яна з непрадбачанай сур’ёзнасцю.

— Ага, зразумела, табе, няйначай, прапанавалі на дом эцюд: сварлівая жонка ў сучасным інтэр’еры, а партнёр — па абставінах, — прадаўжаў ён насмешнічаць, хоць, папраўдзе, размова пачынала яго непакоіць.

— Не трэба практыкавацца ў красамоўстве, Бог­ша, — паўшчувала яго Люба. — I не трэба прыкідвацца, нібы ты несур’ёзна паставіўся да маіх слоў. Ты разгубіўся, а можа, і спалохаўся. Але мяне не трэба баяцца. Я буду добрай жонкай і таварышам...

Люба незаўважна для Богшы перайшла на даверлівы тон, нібы яны даўно знаёмыя. Богша і сапраўды быў разгублены.

— У мяне была жонка, і другой такой не будзе, — сказаў ён з цяжкаватай і нязграбнай сур’ёзнасцю, жадаючы захінуцца ад нечаканай прапановы.

— Я ведаю, што была, — адказала Люба. — Але ты, Богша, лішне безабаронны, і табе патрэбна такая жон­ка, як я. Так што дарэмна ты не хочаш маёй падтрымкі. Ды я і не дазволю, каб ты застаўся адзін у коле варожых табе людзей. Камусьці трэба абараняць цябе ад розных нечаканасцей, каб ты мог спакойна займацца мастацтвам...

Лазар Богша быў уражаны. Але яго і забаўляла гэ­тае сватанне. Як у нейкай буф-камедыі. Каб пабачыў такое на сцэне, папракнуў бы аўтара ў празмерным захапленні выдумкай.

— А што, можа, рызыкнуць? — весела сказаў ён і абняў Любу.

Тая надзіва лёгка вызвалілася з ягоных абдымкаў.

— Пакінь гэтыя абдымкі для дурніц, — павучальным тонам сказала яна. — Я не абыдзеная ўвагай сексуалка, якая кідаецца хоць пад мужчыну, хоць пад аўтобус... Мне патрэбны разумны муж...

— Ідзі ты да д’ябла, — напаўжартам сказаў Бог­ша. — Знайшлася местачковая амазонка, якая яшчэ нешта выбірае... А калі я не хачу быць тваім мужам? Ты хоць пра гэта падумала?

— Найперш за ўсё, — адказала Люба. — А цяпер добранька паслухай, чаму мы павінны быць разам...

Яна так і не зняла асады, пакуль Богша не здаўся...

***

Тэлефонны званок — доўгі і пранізлівы ў начной цішы — разбудзіў Лазара Богшу.

— Гаварыце, — загадаў сонны голас, і адразу пачуліся чыесьці няўцешныя рыданні, аж у Богшы забе­галі па спіне халодныя мурашкі.

Ён моўчкі, са страхам слухаў, як нехта плача, і ніяк не мог даўмецца, хто плача і чаму? Яму здалося, што і пачуты званок, і сонны голас, які загадаў гаварыць, і гэтыя рыданні па тэлефоне — звычайная галюцынацыя, працяг кашмарнага сну, які дасюль сніцца.

Богша раптам заўважыў у люстэрку чыйсьці адбітак з напалоханымі вачамі і аж уздрыгнуў. Было такое ўражанне, нібы ён вар’яцее і ўжо, можа, страціў розум.

Яму зрабілася так жудасна, што закалола ў патыліцу. Боль тым часам быў жывы, а таму рэальны. Ён і не даў Богшу страціць раўнавагу.

Няйначай, падсвядома ўзнікла думка, што памёр Доля і Соф’я Ігнатаўна звоніць, каб паведаміць аб смерці. Здагадка была зусім недарэчная — Соф’я Ігнатаўна, прыкутая да ложка цяжкай хваробай, не магла пайсці на пошту, а тэлефона ў іх не было, — але яна хоць нешта праясняла. Напрыклад, тое, што ён, Богша, не трызніць.

— Не трэба плакаць, — прачулым ад перапуду голасам сказаў ён, — парушаць вечны спачын чалавека, які не меў спакою на зямлі.

На ягонае здзіўленне, рыданні абарваліся.

— Праўда ваша, Лазар Васільевіч, не трэба пла­каць... Але ж і цярпець не стае сіл...

Голас быў Долеў. Лазар Богша адчуў, як зноў яго ахапіў страх. Голас Долі як бы даносіўся з таго свету. А можа, гэта ён, Богша, знаходзіцца на тым свеце, у царстве ценяў і вечнага сутоння?

Лазара Богшу ахіналі прывідныя прыцемкі. Аднекуль, праўда, прабівалася чырванаватае святло, як з пякельных печаў, у якіх падсмажваюць грэшныя душы. Але яно здавалася нерэальным.

Богша інстынктыўна працягнуў руку, з усяе сілы пацягнуў за шнурок свяцільніка. Яркае святло ўспыхнула на сцяне, аж разанула па вачах.

Не, чорт пабяры, ён не трызніў. Усё адбываецца наяве. Долеў голас таксама.

— Што здарылася, Рафаіл Міхайлавіч? — спытаўся ён ахрыплым ад хвалявання голасам.

— Лазар Васільевіч, родненькі... Згубілі мы Зосечку... Соф’ю Ігнатаўну...

Доля ўсхліпнуў. Лазар Богша не ведаў, што трэба гаварыць у такіх выпадках. Спачуваць?.. Якімі словамі?.. I ўжо зусім разважліва падумаў, што Любы няма дома і яму давядзецца ехаць на пахаванне. Ехаць не ха­целася.

— А Люба за мяжой, — сказаў ён, даючы зразумець, што сам ён не можа прыехаць.

— Лазар Васільевіч, — узмаліўся Доля, — прыязджайце, бо я разгублены да памутнення розуму...

Богшу стала няёмка. Ён раптам пачуў сваю і Любіну віну перад Долем і Соф’яй Ігнатаўнай. Яны з Любай зусім забыліся на старых, што засталіся ў глухім мястэчку, у былой царкве, якая стала музеем, быццам і Доля і Соф’я Ігнатаўна таксама музейныя экспанаты, на якія адзін раз глянуўшы, можна забыцца.

— Ну, канечне, канечне, я прыеду, — паспешліва пагадзіўся ён.

Гадзіны праз чатыры Богша прыехаў у мястэчка на таксі. Ужо бралася на золак, і ў хатах свяціліся агні. Кволенька асвятлялася і акно ў пакоі Соф’і Ігнатаўны. Богша заглянуў у яго. Перад партрэтам у багетавай рамцы гарэла свечка. На крэсле сядзеў Доля, абхапіўшы галаву рукамі. Богша ціхенька пабарабаніў у шкло.

— Я так чакаў вас, — абдымаючы Лазара Богшу, сказаў Доля. — Яна сканала ў бальніцы. Я пайшоў дамоў павячэраць, прыходжу, а яе ўжо няма.

Лазар Богша як умеў супакоіў Долю...

Хавалі Соф’ю Ігнатаўну назаўтра. Лазара Богшу засмуціў да бязлікасці спрошчаны абрад пахавання. Hi прамоў, ні аркестра, ні вянкоў, ні кветак. Белую, збітую з габляваных дошак труну паставілі на грудок зямлі. Нейкая бабуля папырскала магілу вадой з бутэлечкі. Двое дужых мужчын узяліся за канцы вяровак, паціху апусцілі труну ў ашчэраную зяпу магілы.

I зноў Богша адчуў сваю віну перад нябожчыцай. У мітусні будняў, у вечным чалавечым эгаізме ён так ніколі і не пагаварыў з Соф’яй Ігнатаўнай. Яны з Любай жылі самі па сабе, Соф’я Ігнатаўна з Долем самі па сабе. Як чужыя.

На памінках ён выпіў заведзеных па абраду тры чаркі, непрыкметна падняўся і выйшаў у музей. Яму хаце­лася пазбавіцца ад гнятлівай атмасферы памінкаў. То зноў было праяўленне эгаізму, але Богша і сапраўды не мог бачыць памінальнага стала.

У музеі ён пайшоў ад закутка да закутка, думаючы пра здзіўляючую жывучасць рэчаў і імгненнасць чалавечага жыцця.

— А гэта ўсё яе, Зосьчына, — вывеў яго з задуменнасці Долеў голас.

Рафаіл Міхайлавіч стаяў на праходзе перад тым за­куткам, дзе вісеў іканастас. Богшу ўразіла супярэчлівая гэтай горкай часіне дзіўная прасветленасць Долевага твару. А яшчэ больш уразіла, што музейныя рэчы нале­жалі Соф’і Ігнатаўне. Тады, у першае знаёмства, Соф’я Ігнатаўна, наадварот, падкрэслівала, што рэчы збіраў Доля.

Сям’я гэтая ўсё яшчэ заставалася для Богшы таямніцай. Усе — Соф’я Ігнатаўна, Доля, Люба — былі такія непадобныя, нібы выпадкова сабраныя пад адным дахам. Богшу здалося, што яго знарок не дапускалі ў гэтую сям’ю, нібы ён быў з іншага свету. Зрэшты, падумалася Богшу, ён і сам не дужа імкнуўся нешта высветліць, нешта вызнаць пра жыццё Долі і Соф’і Ігнатаўны. Ды ў каго ёсць цікавасць да чужых жыццяў? Людзі затаіліся па кватэрах, раздзеленых калідорамі, пад’ездамі, жалезабетоннымі камяніцамі. На працу ходзяць, каб працаваць, сварыцца з-за дробязей; на схо­ды, каб слухаць старанна напісаныя, да косачкі вывераныя прамовы; на юбілеі, каб гаварыць кампліменты, а назаўтра пасміхацца і з сябе, і з юбіляра...

Лазару Богшу захацелася спытацца ў Долі пра Соф’ю Ігнатаўну? Хто яна? Як трапіла ў гэтую глухамань?.. Што звязвала яе і Долю? Але нешта замінала. Ці не тая самая боязь парушыць замкнутае кола чужой тайны, не даць падстаў для цікаўнасці, для спробы заглянуць і ў ягоны свет думак і адчуванняў.

Богшу падумалася яшчэ, што людзі старанна захоўваюць свае думкі, нібы баяцца выказаць іх уголас.

Чаму баяцца?.. А можа, і не баяцца, а гэта толькі так здаецца?.. "Не, чорта з два, сам я не вельмі люблю дзяліцца думкамі. I не таму, што яны ганебныя. Яны не лезуць у пракрустава ложа звычнага, прынятага..."

— Іканастас таксама належаў Соф’і Ігнатаўне? — спытаўся ён.

Доля нечага збянтэжыўся, быццам Богшава пытанне зачапіла ў ім непрыемныя згадкі. Ён зайшоў у закутак, выцягнуў насоўку, абмёў пыл з разной аздобы іканастаса, хоць Богша таго пылу і не заўважыў.

— Іканастас, як і многія іншыя рэчы, належаў некалі Аркадзю Аркадзевічу, — сказаў ён і, нібы раскаяўшыся, зацкавана глянуў на Богшу.

Лазар Богша зразумеў, што далейшыя пытанні, па крайняй меры, пра тое, хто такі Аркадзь Аркадзевіч, будуць нетактоўныя. Ды і што яму да таго, каму належаў іканастас, хто такі Аркадзь Аркадзевіч?

— Аркадзь Аркадзевіч быў мужам Соф’і Ігнатаўны... Да вайны...

Во, гэта сапраўды было нечакана!

Дасюль Лазар Богша з усёй жончынай біяграфіі ведаў толькі дзве акалічнасці: што яна па маці паходзіць з роду прыгонных актрыс Азарэвічавых, якія пачыналі сваю тэатральную кар’еру яшчэ ў прыгонным тэатры графа Зорыча ў Шклове, і што Любін бацька загінуў у вайну.

Зразумела, Соф’я Ігнатаўна магла выйсці замуж другі раз. Але Люба пра айчыма ніколі не гаварыла. Тады што хаваецца за Долевымі словамі?

У пакоі, дзе паміналі нябожчыцу, дзве местачковыя жанчыны моўчкі і без мітусні заканчвалі прыбіраць са стала. Зрабіўшы сваю справу, яны ўсё гэтак жа моўчкі пакланіліся Долі, а той паднёс кожнай па кашаміравай хустцы. I сам пакланіўся жанчынам.

Тыя пайшлі. Богша з Долем засталіся адны ў апусцелым і няўтульным пакоі.

— Бачу і разумею, Лазар Васільевіч, — пасля доўгага і надакучлівага маўчання сказаў Доля, — што вам не церпіцца як найхутчэй уцячы з гэтай юдолі жальбы і смутку. Але не адкажыце, пабудзьце яшчэ хоць дзянькі тры.

***

Назаўтра, як і належала па абраду, яны пайшлі на могілкі. Моўчкі ў журбе пастаялі над курганом свежай зямлі, Сярод занесеных снегам магіл курганок гэты выглядаў чорнай воспінай на белым твары зямлі. Закутыя ў жалезныя агароджы, нібы катаржане ў кайданы, чарнелі драўляныя і металічныя крыжы. Над імі гаманілі хвоі — шапталі малітвы на спачын чалавечых душ.

Лазар Богша аж здрыгануўся і азірнуўся наўкруг. Рафаіл Міхайлавіч стаяў ля магілы, апусціўшы галаву. У сваім няўцешным горы ён здаўся Богшу неад’емнай часцінай могілак — гэткая самотная статуя над прахам Соф’і Ігнатаўны. Лазару Богшу падумалася, што ён ужо ніколі не вернецца сюды. Нават на пахаванне Долі, калі той памрэ.

Думка была жорсткая, бязлітасная, як праўда.. Ад яе хацелася збегчы на край свету.

— Я прайдуся па горадзе, — сказаў ён Долю, знарок называючы мястэчка горадам, бо Рафаіл Міхайлавіч не любіў, калі іхні гарадок называлі мястэчкам.

Богшу здавалася, варта яму заглыбіцца ў местачкавыя вуліцы, як непрыемныя думкі адступяцца, а ім завалодае памяць пра даўнія, але такія прывабныя дні кахання.

Аж не!

Панылы местачковы пейзаж нагнаў на яго такую маркоту, а гарадскія вуліцы, нечым падобныя адна на другую, такое гнятлівае, тупое раздражненне, што ён гатовы быў вярнуцца на могілкі і да самага вечара падзяляць з Долем няўцешны смутак. Ды раптам, як на ратунак, Богша прыгадаў зарачанскае раздолле і тут жа пайшоў да ракі.

Тады, у вясну іхняга дзіўнага кахання, якое больш нагадвала непрымірымае проціборства дзвюх варожых сіл, яны з Любай кожны вечар садзіліся ў лодку, плылі да таго берага і ледзь не да раніцы хадзілі па зарачанскіх паплавах і лукавінах, высвятляючы свае ўзаемаадносіны.

Цяпер тыя вандроўкі ўяўляліся ці не ў ружовым ту­мане згадак — суцэльнае хараство і суладнасць закаханых душ. Таму, мусіць, думалася, што зарачанскае раз­долле пад покрывам снегу выглядае зараз не проста прыгожа, а велічна. Але тое, што ён убачыў з крутога берага ракі, засмуціла яго.

Пасля нядоўгай адлігі, але з дажджамі і туманамі, снег прыпаў да зямлі, пабурэў і ўжо выглядаў не прывабным бялюткім пухавіком, а затаптанай, у дзірках, дзяругай, праз якую клоччам тырчэла леташняя трава.

Яму расхацелася хадзіць па поплаве, але і вяртацца назад не было як. Ён спусціўся па кручы на лёд ракі, пайшоў разбітым зімнікам да лесу, што зелянеў на даляглядзе — кіламетраў за чатыры.

Здаля лес выглядаў дасканалай акварэллю ў белай аздобе. Хацелася любавацца ім не на адлегласці, а зблізку. Але, калі Богша падышоў бліжэй, лес аказаўся няўтульным і брудным.

Богша, расчараваны ім, пайшоў дамоў з прыкрым адчуваннем, што згубіў навекі нешта дарагое.

Пакуль ён ішоў да мястэчка, кароткі зімовы дзень незаўважна растварыўся ў вечаровых прыцемках, дужа ціхіх, шэрых і няўтульных.

Рафаіл Міхайлавіч паліў пакаёвую печ, седзячы на ўслончыку перад топкай. Ён быў задумлівы больш як звычайна — нават не азірнуўся, калі Богша, заходзячы ў кватэру, грукнуў дзвярыма.

Лазар Богша прысеў на крэсла побач з Долем, каб палюбавацца полымем у грубцы. Было прыемна адчувадь, як агонь лашчыць твар і па ўсім целе разыходзіцца пяшчотная цеплыня. За адзін дзень такога хараства можна было б ахвяраваць двума днямі ўсяленскага суму.

Яны сядзелі моўчкі, цярпліва і доўга. Стары гадзіннік, што нячутна пагойдваў маятнікам, сіпата прабіў два разы, адлічыўшы палову і поўную гадзіну.

— Я паеду дамоў заўтра раніцай, — сказаў Богша, нібы разважаючы ўголас. — Было б найлепш, каб і вы паехалі са мной. Можа, не зараз, крыху пазней... Тут вас чакае адзінота...

— Я не адзінокі, — азваўся Доля. — У мяне музей...

Лазар Богша ўсміхнуўся.

— Я кажу пра людзей...

— Людзьмі я таксама не абдзелены, — запярэчыў Доля.

— Вам было б добра ў нас... А на гэтыя музейныя рэчы знойдзецца гаспадар...

— Будзем вячэраць, — прапанаваў Доля.

Яны сядзелі за сталом у суровай маўклівасці. Лазар Богша незаўважна назіраў за Долем. Пры электрычным асвятленні той выглядаў блага: некалі крамяныя, са здаровай пунсовасцю шчокі адрузлі, пабляклі, і цяпер на іх выразна выступалі склератычныя капіляры — барвова-сіняватая сетачка жылак пад жаўтлявай маршчыністай скурай; згаслі і Долевы вочы, прыкрыліся падпухлымі павекамі пад рэдзенькімі вейкамі; ды і ўся Долева пастава, калісьці стройная, згорбілася, сціснулася, як высушаны грыб.

"Сапраўды, куды яму ехаць, — падумаў Богша, і ад спачувальнай думкі кальнула ў сэрца. — Няхай дажывае астатнія дні тут, а мы з Любай паможам, не забудзем..."

Пад уладай моцнага пачуцця, што нахлынула знянацку, Богша шчыра верыў, што так яно і будзе, што яны з Любай абавязкова паклапоцяцца пра адзінокага старога, хоць, папраўдзе, не ўяўляў, як яны будуць клапаціцца.

— Калі вам спатрэбяцца грошы, дык вы не саромецеся... Я зараз багаты, — пахваліўся Богша.

— Мне многа не трэба, — адказаў Доля. — Спажывайце самі. Вы — маладыя...

Лазар Богша ўсім нутром адчуваў, што гаворка гэтая вымушаная, з брыдкім душком няшчырасці, якая хаваецца за словамі спачування. Мабыць, тое ж адчуваў і Доля. Але абодва яны не маглі пераступіць бар’ер, узведзены імі яшчэ ў часе першага спаткання. Потым, кожны раз, калі яны сустракаліся, бар’ер гэты толькі вырастаў, як нарастае наледзь ля калодзежа, з якога часта бяруць ваду.

— Я, бадай, лягу спаць, — сказаў Богша.

Доля падхапіўся, каб паслаць ложак. Той самы, на якім ляжала Соф’я Ігнатаўна. Лазара Богшу аж страсянула, што павінен спаць на гэтым ложку, але ён не адважыўся папрасіць, каб Рафаіл Міхайлавіч паслаў яму дзе-небудзь яшчэ.

— Дык вы ўсё ж заўтра едзеце? — спытаўся Доля, нібы толькі цяпер зразумеўшы сэнс сказаных Богшам слоў.

— Праца, нічога не паробіш, — адказаў Богша.

— Я хацеў што-кольвечы паказаць вам... Можа, прачыталі б...

Перспектыва гэтая — чытаць нейкую Долеву пісаніну — прыйшлася Богшу не даспадобы. Але сёння яму не хацелася адмаўляць Долю ні ў чым. I ўсё ж ён не стрымаўся, каб не пакпіць:

— Ці не раман напісалі, Рафаіл Міхайлавіч?.. А можа, сцэнарый у стылі італьянскага неарэалізму?..

— Hi тое, ні другое, — адказаў Доля, не заўважаючы кплівага. тону. — Дык я, з вашага дазволу...

Нібы баючыся, што Богша можа перадумаць, Доля дастаў з камода стос тоўстых самаробных сшыткаў.

— Што гэта? — жахнуўся Богша.

— Маё жыццё, — адказаў Доля.

***

То, уласна кажучы, быў не мастацкі твор — раман ці аповесць, — а даследаванне, скрупулёзна праведзенае, багата аргументаванае, — навуковая праца па гісторыі, якой яшчэ не было, якую пакуль не напісалі дыпламаваныя навукоўцы, у якой Доля ўважліва разглядаў погляды іншых на гістарычныя падзеі, на гісторыю, а потым рабіў нечаканыя, часта зусім супрацьлеглыя традыцыйным, вывады, якія ашаламлялі Богшу.

Магчыма, таму, што сам ён гісторыяй не захапляўся, хоць і ведаў яе няблага.

Зрэшты, назваць працу навуковай у тым сэнсе, у якім мы прызвычаіліся яе бачыць, дзе з зайздроснай упартасцю вытраўляецца кожнае жывое слова, таксама было рызыкоўна — могуць наклеіць ярлык дылетанта, аматара, а проста кажучы, далёкага ад навукі чалаве­ка. Па цяперашнім разуменні, навуковай працай лічыцца ўсё, што недаступна зразумець простаму чытачу, што напісана строгім, гэта значыць казённым стылем, накшталт стылю інструкцый па пажарнай ахове, дзе ўсё старанна раскладзена па палічках, а кожны вывад недатыкальны, як малітва, які і запамінаць трэба, як малітву, калі хочаш атрымаць прыстойную адзнаку на экзаменах.

Долева праца нічога агульнага з навуковымі працамi дыпламаваных мужоў не мела і напаміне. Яна была напісана мовай, якая, па словах паэта, з кавалка шэрага жыцця робіць салодкую легенду. У ёй былі не толькі факты, вывады — навуковая тканіна, — але займальнасць і пачуццё, якое дзеля аб’ектыўнасці вучоныя мужы таксама старанна вытраўляюць са сваіх навуковых прац.

Але якраз тое, што ў Долевай працы прысутнічала вось гэтае пачуццё, што яна была напісана не абыякавай рукой, а сэрцам зацікаўленага чалавека, і падабалася Богшу; гісторыя, сіла слова і пачуцця, ператвораная ў рэальнае жыццё, а не мёртвая схема, якой зрабілі (і ці толькі гісторыю) цяперашнія спаборнікі на атрыманне вучоных ступеняў.

Лазар Богша так і не заплюшчыў вачэй, чытаючы Долевы сшыткі, але так і не паспеў адолець іх.

— Я ўражаны вашай працай і вашай мужнасцю, — сказаў Богша за чаем, які было прынята піць тут раніцай. — Але, прызнаюся, не бачу, дзе вы надрукуеце яе. У выдавецтвах, дзе друкуюць мастацкую літаратуру, яе забракуюць як лішне навуковую, а ў навуковых — як лішне мастацкую...

— Вы паспелі прачытаць усе сшыткі? — спытаўся Доля.

— Не, — прызнаўся Богша. — Але я некалі дачытаю іх...

— Калі я памру, забярыце сшыткі, — папрасіў До­ля. — Хочацца верыць, што некалі іх надрукуюць і будуць чытаць з удзячнасцю. Я хацеў адкрыць невядомы мацярык — нашу гісторыю ў яе рэальнасці, а не прыдуманасці на нейкія патрэбы...

***

У экспедыцыі, за тысячы кіламетраў ад Беларусі, куды па волі сцэнарыста быў закінуты герой новага Богшавага фільма, Лазар Богша атрымаў тэлеграму:

"Памёр Рафаіл Міхайлавіч".

Hi подпісу, ні даты, ні дня пахавання на сінім ка­зённым бланку не было. Усяго тры словы: "Памёр Рафаіл Міхайлавіч".

Лазара Богшу ўразіла гэтая паштовая лапідарнасць, за якой хавалася жыццё, так і не разгаданае Богшам. Трагедыя, якая ўмясцілася ў трох словах! Во, дзе захаваны талент — у паштовым ведамстве!.. А мы захапляемся Хемінгуэем!..

Думкі, адпаведна падзеям, былі маркотныя.

А навокал уладарыў ліпень. Самы яго пачатак. I там, дзе Богша здымаў фільм, праз усе суткі не заходзіла сонца. Яно абягала неба па крузе, нібы пляло вялізны прамяністы вянок.

Лазар паглядзеў на гадзіннік. Было васемнаццаць хвілін на другую гадзіну дня, а не ночы, бо па прывычцы яны захоўвалі распарадак сярэдніх шырот.

— Што будзем рабіць, Люба? — спытаўся ён у жонкі.

— Не захочаш жа ты зрываць графік здымак, — сказала яна, грыміруючыся перад кругленькім люстэркам. — Ды і ўсё адно спознімся на пахаванне, нават калі і дастанем білеты на самалёт. Але білетаў ты ні за якія грошы не дастанеш, бо зараз адпускная кампанія...

Не, Лазар Богша не хацеў зрываць графік здымак і тым самым пазбаўляць здымачную групу прагрэсіўкі. Ну, сапраўды, яны маглі спазніцца на пахаванне. Вядома, і білеты на самалёт не чакалі іх у аэрапорце го­рада, якога яшчэ не было на геаграфічных картах. I ўсё роўна ён не мог спакойна ўспрымаць разважлівую да ачмурэння жончыну правільнасць. Захацеўшы, мож­на даляцець на ўласных крылах, а яна сядзіць, старан­на грыміруецца, быццам памёр не Рафаіл Міхайлавіч, а забыты людзьмі і богам жабрак у трушчобах Нью-Йорка.

Бязлітасна асуджаючы жонку, Богша злавіў сябе на думцы, што ён у душы задаволены яе катэгарычнасцю. Як гэта добра, калі нехта бярэ на сябе адказнасць! Яму зусім не хацелася перапыняць здымкі. Спыніся на дзень-два і ўжо не вернеш былую прывабнасць сцэнарнага матэрыялу, а страціць натхненне, з якім зараз працуюць акцёры, можна і за лічаныя гадзіны.

Заведзеная машына здымак рушыла далей. Толькі праз два месяцы пасля тэлеграмы Лазар Богша завітаў у мястэчка, дзе жыў Доля. Мястэчка сустрэла яго бязлюднымі, прыціхлымі ў асенняй знямозе вулачкамі. Над парудзелымі і парадзелымі местачковымі агародамі чорнай хмаркай праносіліся шпакі перад тым, як паляцець у вырай. У садах спела садавіна, на градах чырванелі памідоры, а сярод жорсткага ўжо агурэчніку даспявалі вялізныя, бурыя ад загару насенныя агуркі.

Ды і ўсё навакол пачарсцвела: лісце, трава, кветкі, людзі...

Лазар Богша дайшоу да царквы-музея, спыніўся ў нерашучасці перад цяжкімі акаванымі дзвярыма: на іх вісеў вялізны замок, апячатаны яшчэ сургучнай пячаткай. Зачынены былі і тыя дзверы, што вялі ў пакойчыкі Долі. На іх ляпіліся дзве сургучныя пломбы, што сведчыла пра тое, што апячатана і жыллё Долі.

Цяпер мястэчка зноў вярнула сабе сельсавецкі ста­тут, які гадоў пятнаццаць замяняўся статутам раённьім. Богша адправіўся ў пасялковы Савет, што разам з канторай саўгаса размяшчаўся ў былым "Доме ўрада", як местачкоўцы называлі будынак райвыканкома — двухпавярховы дом з калонамі і невялічкім кветнікам пе­рад ім.

У пассавеце сядзела справаводка — касавокая ру­дая дзяўчына, якая нічога не ведала пра музейныя спра­вы. Але яна падмелася паклікаць сакратара пассавета, і тая неўзабаве паявілася ў сівым, па модзе, парыку, які нагадваў буслінае гняздо. Звалі яе Еўдакія Еўдакімаўна.

— Рэчы можаце забраць, — сказала яна Богшу, — бо на іх ёсць распараджэнне завяшчальніка як і на гро­шы ў ашчаднай касе на імя Любові Аляксандраўны Азарэвічавай у замужжы Богшы...

Сакратар выпаліла ўсё гэта на адным дыханні, не прызнаючы ні паўзы між словамі, ні знакаў прыпынку — залпам.

У Богшы было Любіна даручэнне, аформленае па ўсіх патрабаваннях закона.

Еўдакія Еўдакімаўна ў прысутнасці панятых — мажнай жанчыны, бухгалтара саўгаса, і, падобнага на высахлы гарохавы стручок, мужчыны, які працаваў вартаўніком грамадскіх будынкаў пасялковага Савета, — адчыніла дзверы Долевай кватэры.

Лазару Богшу здалося, што па кватэры прайшоўся Мамай — пасля разгрому засталіся толькі два ложкі, засланыя старэнькімі коўдрамі, стол, за якім яны некалі пілі чай, дзве падстаўкі ды розны хлам — астатняе знікла. Не было і таго старэнькага камода, у якім ляжалі Долевы сшыткі — усё ягонае жыццё.

Пачынаць гаворку пра рэчы, якія былі непатрэбны ім з Любай, Богша палічыў лішнім. Але пра камод і сшыткі запытаўся. Еўдакія Еўдакімаўна паціснула плячамі.

— Згодна вопісу праведзеным у прысутнасці паня­тых такіх за пассаветам не лічыцца, — сказала яна зноў жа залпам і звярнулася за падтрымкай да бухгал­тара: — Можа вы Зінаіда Максімаўна што-небудзь ведаеце пра камод і сшыткі?

— Рафаіл Міхайлавіч, пухам яму зямля, апошнім часам многія рэчы раздаваў людзям, якія памагалі яму, — сказала Зінаіда Максімаўна, і Богша адчуў у яе словах дакор: маўляў, як даглядаць Долю, дык вас не было, а па рэчы прыехалі...

— Мяне, уласна кажучы, цікавілі толькі сшыткі, — пачаў тлумачыць Богша. — Рэчы я забіраць не стану. Распарадзіцеся імі па свайму разумению..

— Аддайце іх грамадзяніну Буйкевічу, — параіла сакратар пассавета, — які рабіў труну.

— Дзякуй за падказку, — адказаў Богша. — У мяне ёсць яшчэ адна просьба: дазвольце заглянуць у музей...

— Наогул не паложана, — сумелася Еўдакія Еўдакімаўна. — Хоць папраўдзе нам гэты музей без патрэбы. Ды ён дасюль існаваў толькі таму што нябожчык працаваў у ім на грамадскіх пачатках. А цяпер каму па­трэбны такі клопат? Так што мы яго лічыце зліквідавалі. Чакаем паперу на поўнае яго закрыццё. 3 вобласці прыязджалі і нічым вартым не зацікавіліся.

— I кроснамі? — здзівіўся Богша.

— У іхнім музеі кроены ёсць, — адказала Еўдакія Еўдакімаўна.

— Але ж гэта кросны Кацярыны Лук’янаўны Азарэвічавай, — аж горача сказаў Богша.

— Гэта ж хто такая? — спытала сакратар пассавета. — Ці не супружніцы вашай бабуля?..

— Яна — актрыса імператарскіх тэатраў, — адказаў Богша, пакрыўдзіўшыся, што Еўдакія Еўдакімаўна не ведае, хто такая Кацярына Лук’янаўна Азарэвічава. — Дык я так і не пабачу музея?..

Еўдакія Еўдакімаўна вымушана была адчыніць дзверы. Лазар Богша прабегся паўз закуткі з экспанатамі.

— А дзе ж кросны?.. Іканастас?.. Кажаце, нікога не зацікавілі, а зніклі? — спытаўся Богша.

Еўдакія Еўдакімаўна абразілаея.

— У нас усё па закону можаце пазнаёміцца з дакументамі якія маюцца на гэты конт каб не было яко­га непаразумення бо мы людзі маленькія нас кожны можа пакрыўдзідь, — зноў на адным дыханні адпарыравала яна.

Дакументы знаходзіліся ў пассавеце і аказаліся ак­тамі і распіскай нейкага Ільі Сямёнавіча Качары, які "згодна прадастаўленай адносіны абласнога ўпраўлення культуры атрымаў пераданыя яму на захаванне рэ­чы, як іканастас, кросны, чатыры іконы, прадметы побыту, агульным лікам — чатырнаццаць адзінак".

Адносіны ўпраўлення, аднак, сярод дакументаў не было...

Эпізод трэці (працяг першага): прадмова да няспетай песні

Музейныя рэчы, перагародкі, паліцы, вітрыны, стэнды і стэлажы — усё было вынесена з царквы, і яна, папрастарнелая, з недасягальнай шкляной столлю-купалам, праз якую былі відаць зоркі і сонца на фіялетавым небе, сустрэла Лазара Богшу гулкай цішынёй. Ён спыніўся, аглушаны гэтай урачыстай цішынёй, і тады заўважыў на сценах выслоўі ці, можа, афарызмы, напісаныя без ладу, ва ўсе бакі. Почырк быў вельмі знаёмы. Долеў. Напэўна, і выслоўі належалі Долю. Каму ж яш­чэ маглі належаць гэтыя сентэнцыі!..

Задраўшы галаву, Богша пайшоў паўз сцены, чытаючы выслоўі:

"Лепей быць святым грэшнікам, чым грэшным свя­тым".

Афарызм гэты быў напісаны над царскімі варотамі размашыста і ўпэўнена, можа, самы любімы Долеў афа­рызм.

"А хто святыя грэшнікі? — падумаў Богша. — Мо­жа, тыя, хто піша, малюе, стварае музыку і кіно?.. У іхніх працах памяць часу. Вобраз часу. Сімвал часу. Партрэт часу. Яны пакідаюць будучым пакаленням свой боль і боль эпохі, сваю радасць і радасць людскога быцця..."

Падумаўшы так, Богша знайшоў на калоне выслоўе, якое нібы сцвярджала правільнасць яго думкі:

"Толькі злачынца перад тварам вечнасці можа апаганіць свае тварэнне няпраўдай, няхай сабе і салодзенькай".

Далей Богша чытаў выслоўі, падоўгу не затрымліваючыся перад імі.

"Нават варона разумее другую варону. Хіба чалавечы розум такі бездапаможны, што чалавек не можа зразумець чалавека і падымае на яго бязлітасную руку?"

"Не дай, божа, сытасці, ад якой глухне сэрца, і пасады, якая слепіць вочы".

"Забойца не церпіць, каб прыгадвалі мінулае. "Каму гэта патрэбна?" — дзівіцца ён, не разумеючы, што праўда неабходна людзям, як паветра".

"Толькі вар’яты здольны ўслаўляць зло, у імя чаго б яно ні было зроблена".

"Яшчэ невядома, хто каго прыручыў: чалавек сабаку ці сабака чалавека. Сцеражыцеся трапляць у палон да прыручаных намі!.."

"Праца зрабіла чалавека рабом набытку — мастацтва дае яму магчымасць адпачыць ад пут рабства".

"Забярыце ўсё золата свету, але пакіньце мне пес­ню — я буду шчаслівы".

"Безразважнасці храбрых пяём мы песню, але і асуджаем гэтую безразважнасць смелых".

Богша налічыў дзесяць выслоўяў і зарагатаў, нібы яго добра паказыталі. Вунь яно што!.. Доля — у ролі бога, які дае дзесяць запаведзяў чалавецтву!.. Ну, і Рафаіл Міхайлавіч, насмяшылі!.. Але дзе вы?.. Выходзьце, не хавайцеся, за царскімі варотамі ў захрыстай...

Доля не азваўся. Тады Богша падышоў да царскіх варот і рашуча расчьшіў іх. За імі не было ні прывычнага для царквы алтара, ні нават звычайных сцен. Як кінуць вокам прасціралася бялюткая, усланая снегам роўнядзь. У канцы яе, на самым даляглядзе, стаяў маленькі, з пазногцік, Доля ў чорным адзенні манаха, а можа, суддзі ці магістра акультных навук. Маленькі бог у вобразе чалавека.

Богша пайшоў па снезе, з цяжкасцю валочачы па ім ногі. Яму хацелася сказаць Долю нешта дужа важнае, і ён ішоў, наперакор свайму бяссіллю, задыхаючыся ад нейкага цяжару, што ціснуў на грудзі.

Ён быў ужо зусім блізка ад Долі, калі той раптам пачаў падымацца над полем, а ў яго за спіной вырас прапелер, які страшэнна загуў, затрашчаў, аж закалола ўвушшу. Рафаіл Міхайлавіч праляцеў над Богшам, насмешліва памахаўшы рукой. Гул яго прапелера памалу стаў заціхаць.

Богша хацеў скрануцца з месца, але ні ногі, ні рукі не слухаліся яго. Ён ірвануўся з усіх сіл і прачнуўся.

3 неба ўсё яшчэ далятаў, прыглушаны адлегласцю, Долеў прапелер, а навокал яго, Лазара Богшы, прасціралася белая роўнядзь, і сам ён патанаў у бялюткім мяккім снезе. Ён бачыў толькі свае плечы і адну руку, якая была засунута пад куртку. Другой рукі і ног у яго не было.

"Дзе я згубіў іх?.. На вайне?.. А калі яна пачалася і закончылася? I ці закончылася?.. Ці заканчваюцца наогул калі войны?" — з жахам падумаў ён і прачнуўся другі раз.

Аднекуль, як з глыбіняў акіяна, да яго неахвоча вярталася азяблая, хворая, нібы чужая, памяць. Яна пама­лу расстаўляла падзеі па іх звычных месцах.

Ён, Лазар Богша, сядзеў на ўчарашнім кастрышчы, засыпаны па самыя плечы снегам, які, няйначай, выпаў, пакуль ён спаў, а з-за лесу, што чарнеў па той бок возера, гулка стракочучы, ляцеў, падобны на вялізную страказу, верталёт.

Лазар Богша ўскочыў на здранцвелыя ногі, радасна замахаў рукамі, закрычаў па-дзікунску, што было сілы, не дзеля таго, каб яго заўважылі і пачулі — вельмі трэ­ба верталётчыку звяртаць увагу на нейкага ідыёта, што заначаваў у лесе, — а дзеля таго, каб адчуць рэальнасдь свайго існавання. Богшу ўсё яшчэ здавалася, што ён спіць і сніць дзесяць запаведзяў Долі, напісаных на сценах і калонах. Прытрызніцца ж такое! Захацеў бы прыдумаць, ніколі не дадумаўся б...

На ягонае здзіўленне, верталёт, праляцеўшы над ім, раптам павярнуў назад, рэзка крутнуўшы кароткім хвастом, завіснуў над палянай, дзе стаяў Богша, памалу стаў апускацца, раздзімаючы мяккі, неўляжалы снег.

Над палянай разгулялася завіруха. Халодныя хвалі паветра, што пагнаў з-пад сябе верталёт, ахапілі Богшу, працялі наскрозь ягоную сінтэтычную апранаху.

"Знайшлі дзе прызямляцца, — падумаў Богша. — Нідзе ад сучаснай тэхнікі не знайсці спакою... А што будзе далей?.. Можа, і ратунку ад яе не знойдзеш..."

Верталёт спружыніста прызямліўся на тры крывыя нагі, залапатаў, завуркатаў, зачыхаў, нібы той гуляка кот, які нарэшце дабраўся да цёплай печы. Ён яшчэ размахваў доўгімі лопасцямі вінта, як вятрак, павалены бурай на бок, а з яго чэрава ўжо нехта выскачыў на снег, бег да Богшы, размахваючы рукамі.

"Гэта ж Карней Карнеевіч Кладачка, — здзівіўся Богша, ніяк не здагадваючыся, чаму тут, ды яшчэ на верталёце, паявіўся дырэктар ягонага фільма. — Неш­та, мабыць, здарылася: Карней Карнеевіч плача..."

У Карнея Карнеевіча сапраўды па шчоках каціліся слёзы. Ён падбег да Богшы, чамусьці стаў абмацваць яго, нібы хацеў пераканацца, што ўсё Богшава засталося пры Богшы.

— Лазар Васільевіч!.. Ах, Лазар Васільевіч!.. Жывы!.. Глядзіце, жывы! Радасць якая, Лазар Васільевіч!..

Ён абхапіў Богшу за плечы і тройчы пацалаваў, а потым прыпаў да Богшавага пляча.

— Карней Карнеевіч, ну, што вы сапраўды разнюніліся, як баба? Можа, нешта здарылася ў групе?.. Чаму вы тут і як дазналіся, што я пайшоў да трох дубоў?..

Богша бесцырымонна, як умеў рабіць толькі ён, адхіліў Кладачку. Той адразу ўзяў сябе ў рукі.

— Спачатку глыніце вось гэтага бальзаму, — сказаў Карней Карнеевіч, выцягваючы з кішэні славутую на ўсю кінастудыю сярэбраную пляшку з каўпачком-чаркай. — Не хапала нам, каб яшчэ вы прастудзіліся...

Богша глынуў проста з пляшкі гарачай пахучай вадкасці. Яна пракацілася вогненнай хвалькай па азяблым нутры. Лазару Богшу сапраўды стала цёпла і хораша.

— Дык вы што, па мяне? — спытаўся ён з наіўнасцю дзіцяці, якое не можа паверыць, што пачастунак прынеслі яму.

— Дайце рады, — пакрыўдзіўся Карней Карнеевіч, — мы ўсю ноч не спалі. Увесь лес аблазілі. Думалі, можа, вас ваўкі разарвалі... Яны ўчора пад вечар двух апошніх сабак звялі.

— Дык я іх бачыў, — захоплена сказаў Богша. — Ваўкі іх з’елі... Непадалёк ад мёртвага лесу... Жудасць!.. Я кажу пра лес... Ваўкі таксама...

Карней Карнеевіч, няйначай, не паверыў ніводнаму Богшаваму слову.

— Пойдзем, пойдзем, Лазар Васільевіч, — падагнаў ён Богшу. — Верталёт чакае... I так нам гэтая экскурсія ўляціць у капеечку... А пра ваўкоў і мёртвы лес мож­на пагаварыць і ў верталёце... Ды і госці чакаюць...

— Значыць, усё-такі нешта здарылася? — спытаў Богша.

— Дык жа начальства прыехала...

***

У холе прафілакторыя, патануўшы ў мяккім крэсле так, што каленкі, абцягнутыя ажурным капронам, тырчалі на ўзроўні падбародка, сядзела Тамара Змітраўна Накіпелава ў світэры тонкай вязкі, які павінен быў надаваць сухарлявай постаці спартыўны выгляд.

Тамара Змітраўна Накіпелава — галоўны рэдактар кінастудыі — і была тым начальствам, пра якое гаварыў Карней Карнеевіч Кладачка. Каля яе стаяў на каленях аўтар сцэнарыя Цімох Баравік-Залеўскі і нешта горача гаварыў Накіпелавай — можа, чытаў маналог Усяслава Полацкага, а можа, прызнаваўся Тамары Змітраўне ў каханні.

Сцэнка ігралася яўна з гумарам, на які быў здатны Баравік-Залеўскі.

Лазар Богша не хацеў перашкаджаць Цімохавай гульні — хай бядак нацешыцца роллю закаханага рыцара. А Тамара Змітраўна, здаецца, успрымала ягонае скамарохства як прыемную прыгоду. Ну, і няхай!..

Пры ўсім тым, што між Богшам і Баравіком-Залеўскім узнікалі даволі частыя спрэчкі, калі яны абодва крычалі, як рэзаныя вепрукі, кляліся навек разысціся і сустрэцца хіба на тым свеце, яны не пераставалі сябраваць, паважаючы адзін у адным як дабрачыннасць, так і недахопы. То была не тая, цяперашняя дружба людзей, якія дасягнулі поспехаў і дружаць, пакуль маюдь адзін у другім патрэбу, а калі такая патрэба мінае, тут жа забываюць адзін другога; дружба Богшы і Баравіка-Залеўскага трымалася на ўзаемных сімпатыях і антыпатыях, на тых прынцыпах, якія выпрацавала ваеннае ліхалецце, калі хадзіць у разведку можна было толькі з верным чалавекам, які не кіне ў бядзе.

Баравік-Залеўскі кончыў свой доўгі маналог, ярасна схапіў руку Тамары Змітраўны і гэтак жа ярасна цмокнуў у пярсцёнак — залаты, з дарагім каменем. Лазар Богша адразу ж выйшаў са свайго сховішча, каб Цімох часам лішне не захапіўся. Тамарай Змітраўнай захапляцца было небяспечна.

За час існаванння кінастудыі галоўнымі рэдактарамі перабывала ці мала рознага народу. Былі сярод яго людзі здатныя, таленавітыя і нават геніяльныя, але ўсе яны надзіва аднолькава заканчвалі кіношную кар’еру — іх, як жартавалі студыйныя насмешнікі, "з’ядалі" разам з чаравікамі і гузікамі. Некалі і Баравік-Залеўскі быў "з’едзены" такім жа чынам, пакінуўшы студыі ў спадчыну Тамару Змітраўну Накіпелаву, якую ён невядома дзе знайшоў.

Тамара Змітраўна адпладіла свайму дабрадзею са­мым банальным спосабам — яна памагла яго "з’есці".

Пра Тамару Змітраўну па кінастудыі хадзіла ці мала анекдотаў і чутак, якім можна было верыць, але не варта было верыць. Што праўда, Тамара Змітраўна была жанчынай неўтаймаванай энергіі і даволі няўжыўчывага характару, але яна ўмела стварыць вобраз гэткай дзелавой, раскаванай, пазбаўленай забабонаў жанчыны другой паловы дваццатага стагоддзя, так што "з’есці" яе было справай не простай.